Кәсіпорын қызметінің тиімділігі жайындағы жалпы түсінік
КІРІСПЕ
І.КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ ЖАЙЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1Кәсіпорын қызметінің тиімділігіне түсінік
1.2Кәсіпорын табыстылығын бағалау әдістері
1.3Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштері
ІІ КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1Кәсіпорын қызметінің қаржылық жағдайын талдау
2.2Кәсіпорынның қызметінің тұрақтылығын талдау
2.3Кәсіпорын қызметінің табыстылығын талдау
2.4Кәсіпорынның алынған аванстар бойынша есеп айырысу есебін талдау
ІІІ. КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігінің көрсеткіштері
3.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары
ҚОРТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І.КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ ЖАЙЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1Кәсіпорын қызметінің тиімділігіне түсінік
1.2Кәсіпорын табыстылығын бағалау әдістері
1.3Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштері
ІІ КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1Кәсіпорын қызметінің қаржылық жағдайын талдау
2.2Кәсіпорынның қызметінің тұрақтылығын талдау
2.3Кәсіпорын қызметінің табыстылығын талдау
2.4Кәсіпорынның алынған аванстар бойынша есеп айырысу есебін талдау
ІІІ. КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігінің көрсеткіштері
3.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары
ҚОРТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс-әрекеттері талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс істеу келмеске кетеді.
Тақырыптың өзектілігі: қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізу субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік пен қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік алды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқа рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті. Өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болды. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагентті қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Кәсіпорын қызметінің тиімділігін жоғарылату факторларын қарастыру, яғни қазақстандық зерттеушілердің осы бағытта жазылған еңбектерін оқып, кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттырудың мәселелері мен дамыту жолдарын қарастыру
Курстық жұмыстың міндеті:
-кәсіпорын қызметінің тиімділігіне түсінік беру;
-кәсіпорын табыстылығын бағалау әдістерін қарастыру
-кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне талдау жасау;
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау;
-кәсіпорын қызметінің тиімділігін бағалау;
-кәсіпорын қызметінің тиімділік көрсеткіштеріне талдау жасау;
-жұмысшының жылдық өнім өндіруіне әсер ететін себептерді анықтау.
Курстық жұмысты орындау барысында кәсіпорын қызметінің тиімділігін жоғарылату мақсатында жазылған отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектерін, сондай-ақ заңдылық пен нормативтік актілері, оқулық және тәжірибелік құралдарын қолдандым.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс-әрекеттері талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс істеу келмеске кетеді.
Тақырыптың өзектілігі: қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізу субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік пен қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік алды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқа рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті. Өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болды. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагентті қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Кәсіпорын қызметінің тиімділігін жоғарылату факторларын қарастыру, яғни қазақстандық зерттеушілердің осы бағытта жазылған еңбектерін оқып, кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттырудың мәселелері мен дамыту жолдарын қарастыру
Курстық жұмыстың міндеті:
-кәсіпорын қызметінің тиімділігіне түсінік беру;
-кәсіпорын табыстылығын бағалау әдістерін қарастыру
-кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне талдау жасау;
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау;
-кәсіпорын қызметінің тиімділігін бағалау;
-кәсіпорын қызметінің тиімділік көрсеткіштеріне талдау жасау;
-жұмысшының жылдық өнім өндіруіне әсер ететін себептерді анықтау.
Курстық жұмысты орындау барысында кәсіпорын қызметінің тиімділігін жоғарылату мақсатында жазылған отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектерін, сондай-ақ заңдылық пен нормативтік актілері, оқулық және тәжірибелік құралдарын қолдандым.
1. Арынов Е.М., Трафимов А.Е. Международные экономические организации и экономические союзы. Алматы, 1998.
2. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. М., 2000.
3. Ахметова Ш.С., Мамыров Н.К., Саханова А.Н. Государство, предпринимательство и общество. А., 2000.
4. Байгишев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. А., 1998.
5. Байгадамова Ж.И. Сариева А.Б. Сетказиева А.Н. Инвестиционная активность предприятии Республики Казахстан, А., 1999.
6. Вершина Г.С. Исатаева А.А. Экономика и планирования коммерческого предпринимательства. А. 2000.
7. Горбашко Е.А. Жанабилов М.С. Карлик А.Е. Управление экономикой предприятия. А. 1999.
8. Герчикова И.Н. Международные экономические организации, регулирования мирохозяйственных связей и предпринимательской деятельности. М., 2000.
9. Диктярева О.И. Малянова Т.Н., Саркизов С.В. Внешняя экономическая деятельность. М., 1999.
10. Давлетова М.Т., Челикбаев А.Д. Игликова Г.Н. Международный бизнес. А. 2000.
11. Дюсенбаева К.Ш. Анализ финансового состояния предприятия А., 1998.
12. Доганова Т.Н. Халықаралық экономика. А. 2000.
13. Дюсенбаев К.Ш. Тулегинов Т. Жумагалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. А., 2002.
14. Ержанов А.Б. Международные экономические отношения. А. 1999.
15. Звонова Е.А. Валютно-кредитный механизм коммерческих связей предприятия. М., 1999.
16. Кенжегузин М.Б. Интеграция Казахстан в мировую экономику: проблемы и перспективы. А., 1999.
17. Кенжегузин М.Б. Мировые рынки: возможности и перспективы участия Казахстана. А, 2000.
18. Кереев А. Международная экономика М., 2000.
19. Круглов В.В. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений. М. 2000.
20. Кошенова А.К. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. А. 2000.
21. Мамыров Н.К. Мадирярова Д.Н. Кадыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар. А. 1998.
22. Мадиярова Д.М. Сыртқы экономикалық қатынас және экономикалық қауіпсіздік. А. 2000.
2. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. М., 2000.
3. Ахметова Ш.С., Мамыров Н.К., Саханова А.Н. Государство, предпринимательство и общество. А., 2000.
4. Байгишев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. А., 1998.
5. Байгадамова Ж.И. Сариева А.Б. Сетказиева А.Н. Инвестиционная активность предприятии Республики Казахстан, А., 1999.
6. Вершина Г.С. Исатаева А.А. Экономика и планирования коммерческого предпринимательства. А. 2000.
7. Горбашко Е.А. Жанабилов М.С. Карлик А.Е. Управление экономикой предприятия. А. 1999.
8. Герчикова И.Н. Международные экономические организации, регулирования мирохозяйственных связей и предпринимательской деятельности. М., 2000.
9. Диктярева О.И. Малянова Т.Н., Саркизов С.В. Внешняя экономическая деятельность. М., 1999.
10. Давлетова М.Т., Челикбаев А.Д. Игликова Г.Н. Международный бизнес. А. 2000.
11. Дюсенбаева К.Ш. Анализ финансового состояния предприятия А., 1998.
12. Доганова Т.Н. Халықаралық экономика. А. 2000.
13. Дюсенбаев К.Ш. Тулегинов Т. Жумагалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. А., 2002.
14. Ержанов А.Б. Международные экономические отношения. А. 1999.
15. Звонова Е.А. Валютно-кредитный механизм коммерческих связей предприятия. М., 1999.
16. Кенжегузин М.Б. Интеграция Казахстан в мировую экономику: проблемы и перспективы. А., 1999.
17. Кенжегузин М.Б. Мировые рынки: возможности и перспективы участия Казахстана. А, 2000.
18. Кереев А. Международная экономика М., 2000.
19. Круглов В.В. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений. М. 2000.
20. Кошенова А.К. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. А. 2000.
21. Мамыров Н.К. Мадирярова Д.Н. Кадыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар. А. 1998.
22. Мадиярова Д.М. Сыртқы экономикалық қатынас және экономикалық қауіпсіздік. А. 2000.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ ЖАЙЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1Кәсіпорын қызметінің тиімділігіне түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2Кәсіпорын табыстылығын бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1Кәсіпорын қызметінің қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
2.2Кәсіпорынның қызметінің тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.3Кәсіпорын қызметінің табыстылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4Кәсіпорынның алынған аванстар бойынша есеп айырысу есебін талдау...
ІІІ. КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары ... ...
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен
өзгеше іс-әрекеттері талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Тақырыптың өзектілігі: қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық
қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізу субъект ретінде құқық
жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік пен қаржылық
мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік алды. Атап айтқанда, ішкі
және сыртқа рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті. Өйткені болашақтағы
бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болды.
Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагентті
қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді
қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде
мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының
тиімділігі әр түрлі болады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Кәсіпорын қызметінің тиімділігін жоғарылату
факторларын қарастыру, яғни қазақстандық зерттеушілердің осы бағытта
жазылған еңбектерін оқып, кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттырудың
мәселелері мен дамыту жолдарын қарастыру
Курстық жұмыстың міндеті:
-кәсіпорын қызметінің тиімділігіне түсінік беру;
-кәсіпорын табыстылығын бағалау әдістерін қарастыру
-кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне талдау жасау;
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау;
-кәсіпорын қызметінің тиімділігін бағалау;
-кәсіпорын қызметінің тиімділік көрсеткіштеріне талдау жасау;
-жұмысшының жылдық өнім өндіруіне әсер ететін себептерді анықтау.
Курстық жұмысты орындау барысында кәсіпорын қызметінің тиімділігін
жоғарылату мақсатында жазылған отандық және шет елдік ғалымдардың
еңбектерін, сондай-ақ заңдылық пен нормативтік актілері, оқулық және
тәжірибелік құралдарын қолдандым.
І.КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ ЖАЙЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1. Кәсіпорын қызметінің тиімділігіне түсінік
Кәсіпорын (қызметінің тиімділігі өндірістің нәтижелерін (тиімділігін)
шығындар мен қолданылған ресурстарды салыстыру жолымен өлшенеді. Қол
жеткізілген тиімділікті (табыс, өнім) авансталған немесе қолданылған
ресурстармен (шығындар) салыстыра отырып кәсіпорын қызметінің тиімділігінің
бірқатар көрсеткіштерін анықтауға болады. Оларды шартты түрде екі топқа
бөлуге болады:
1) қорытындылаушы;
2) техника-экономикалық.
Бірінші топтың көрсеткіштеріне табыстың деңгейі, еңбек өнімділігі
(еңбек сыйымдылығы) қор қайтарымдылығы (қор сыйымдылығы), материалдар
қайтарымдылығы (материал сыйымдылығы), капитал салудың қайтарымды-лығы
(капитал сыйымдылығы) жатады. Екінші топқа ресурстарды пайдалану
тиімділігінің көрсеткіштері жатады. Олар кәсіпорындағы өндіріс процесінің
кейбір жақтарын жоспарлау мен нақты талдау, оның өсу себептерін есептеу
үшін қолданылады. Бұлар: еңбек құралдарын, агрегат қуатын пайдалану
коэффициенті, жеке жұмыс өнімділігі және т.б; энергия, жанар-жағармай,
материалдар мен шикізаттың меншікті шығындары; меншікті капитал салымдары,
өзін-өзі ақтау мерзімі, келтірілген шығындар.
Өнім динамикасы мен ресурстар динамикасы (шығындары арақатынасы
экономикалық өсу сипатын анықтайды. Өндірістің экономикалық өсуіне
экстенсивтік немесе интенсивтік тәсілмен қол жеткізуге болады. Өнімнің
өсу қаркынының ресурстардың немесе шығындардың өсу қарқынынан артық
болуы экономикалық өсудің басым интенсивті екендігін дәлелдейді.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің жеткілікгі жоғары қарқынды және
бірыңғай өсуін қамтамасыз ету мүмкіншілігі тек дамудың интенсивті түріне
өтуге жағдай жасайды. Бұдан шығатын қорытынды, өндірісті жан-жақты
интенсивтендіру - оның тиімділігін артгырудың шешуші себебі. Сөз ең
алдымен, әрбір материалдық, еңбек және қаржы ресурстарының бірлігінің
қайтарымын арттыру үшін негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалану туралы
болып отыр.
1.2 Кәсіпорынның табыстылығын бағалау әдістері
Кәсіпорынның табыстылығын бағалау әдістері төмендегідей тәртіппен
жүзеге асырылады:
• шығын мақсатына, негізгі қордың мазмұнына қарай есептеу
объектілеріне бөлінеді;
• өнімнің өзіндік құны, негізгі өндіріске қызмет көрсететін көмекші
және қосалқы өндірістерге бөлінеді;
• өндірістік шығынның есептеу объектісі бойынша жалпы сомасы
анықталады;
• ауыл шаруашылығы кәсіпорындары бойынша егін шаруашылығы және мал
шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құны жеке-жеке есептеліп
шығарылады.
Өнімнің өзіндік құнын есептеуде мына төмендегі екі бағыт сақталады:
• өзіндік құнның калькуляциясы;
• шығын сметасы.
Өзіндік құнның калькуляциясы - өнімді өндіру мен оны өткізуге, жұмыс
пен қызметке жұмсалған шығынның ақшалай мөлшерін анықтау.
Шығын сметасы- шығынның экономикалық белгілері бойынша жасалады, бұл
кәсіпорынның өнім өндіруге және оны өткізуге жұмсайтын шығындарының толық
жиынтығы.
Рентабельділік немесе тиімділік неміс тілінен алынған пайдалы
немесе кірісті деген ұғымды білдіреді. Бұл – кәсіпорын жұмысы
тиімділігінің көрсеткіші. Ол пайданың негізгі өндірістік қорлар мен
мөлшерленетін айналым қаржысының орташа жылдық құнына қатысы арқылы
айқындалады.
1.Өнімдерді өндіру және сатуда шығын сметасы негізінде жоспарланған
тауарларды шығару бойынша пайдасы мұнда жоспарлы уақытта шығарылған
тауарлардың өзіндік құны анықталады:
Птп = Цтп -С тп
Мұнда Птп - жоспарлы уақытта шығарылған тауар бойынша пайдасы;
Цтп – жоспарлы уақытта өткізілетін бағамен шығарылған тауардың құны
(қосылған құн салығы,акциз, сауда және өткізу шығындарын қоспағанда):
С тп – жоспарлы уақытта шығарылған тауардың толық өзіндік құны (өнімді
өндіру және өткізуде, шығын сметасы есептелінген);
Рентабельділік деңгейін анықтаудың екі бағыты бар:
• кәсіпорынның пайдасы;
• ағымдағы шығындарының (өзіндік құн) немесе авансталынған
салымдардың (негізгі өндірістік қор және айналым қоры) қатынасы.
Бұл екі өлшем өзара авансталынған салымның айналым жылдамды-ғының
көрсеткіштеріне байланысты.
Өнім рентабельділігі - өткізілген барлық өнімдермен және олардың
жекелеген түрлерімен есептелінеді.
Бірінші жағдайда, бұл өнімдерді шығарудан және оларды сату
шығындарынан кейінгі пайда қатынасы. Барлық сатылған өнім рентабельділігі:
өнімдерді сатудан түскен түсімдеріне қарай, тауар өнімдерінен түскен пайда
қатынасы ретінде; өнімдерді өткізуден түскен түсімдеріне қарай, баланстық
пайда қатынастары бойынша; өнімдерді өткізуден түскен түсімдеріне қарай,
таза пайда қатынастары бойынша есептелінеді. Барлық өткізілген өнім
рентабелділік көрсеткіштері кәсіпорынның ағымдағы шығындарының тиімділігі
және өткізілген өнімдердің табыстылығы.
Екінші жағдайда, рентабелділік өнімнің жекелеген түрлері бойынша
анықталады. Бұл мәлімет бойынша, өнім түрлерінің өзіндік құны тұтынушыларға
өткізілетін өнімдердің бағасына байланысты болады.
2.Өндірістік қор рентабельділігі негізгі өндірістік қордың және
материалдық айналым қаржысының орташа жылдық құнына қарай қатынасы ретінде
есептелінеді. Бұл көрсеткішпен таза пйданы есептеуге болады.
1.3 Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштері
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы
абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың
абсолютті көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік
арнаулы әдебиеттерде табыстар ұғымы келесідей түрде анықталады:
Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы
бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар ҚР Президентінің 2732-ші Жарлығында
анықталған. Жарлықтың 13-ші бабында былай делінген. Табыстар – бұл есептік
кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы. Белгілі бір
шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес.Өз кезегінде,
табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді
шешу мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынаттын табыс; салық
салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынаттын табыс; салық салынғаннан
кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған
табыс; кәсіпорын қызметіннің соңғы қаржылық нәтижесі болып такбылатын таза
табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың рольі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы-дерективті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы қызметі
ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда ) оның,
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш
мәселенің шешімін анықтайды: нені қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс
табуд кез келген кәсіпорынның қызмет етунің мақсаты болып қалыптасты. Ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық
ақталуын және кәсіпорынның өндірістік техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің
меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы
кезінде оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса олар
банктің қысқа мерзімді судалары мен коммерциялық несиелерімен, сонымен
қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқада
кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс
кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі
көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың ролі ол атқаратын қызметтерден
анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе
жөнінде бір ыңғай пікір жоқ. Оған екі-алтыға дейін қызметі жатқызады.
Біздің ойымызша, ол тек қызмет атқарады:
1) мемлекеттік табысының көзі;
2) кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шартылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі
шарттар қажет болады:
1.Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің
үздіксіз өсуімен өзіндік құнын ескеруі қажет.
2. Бұйымдарды калькуляцалау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі
ғылыми негізделген болуы керек.
3. Табысты бөлу ( тарату) механизімі белсенді рол атқаруы керек және
өндірістің дамуы мен оның тиімділігін артыруда ынталандырушы фактор болуы
тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде ( амортизациялық аударымдар) қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздер жал төлемі, дивидендтер пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар,
салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары,
несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б. ) ғана мүмкін.
Бірақ табыстың абсалютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
қызметінің тиімділігін емес, экономикалық көрсеткішіне жатады. 5000
теңгелік 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынының салынған капиталының мөлшері
және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемінің табысы болуы мүмкін.
Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей
болмайды. Сондықтан да алынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын
қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін
рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы
көрсеткіштері қолданылады.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің шаруашылықты жүргізуші
субъектінің өзі де, мемлекет те мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсалютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде
талдау жасау қажет.
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
• Табыстылықтың абсалютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуы бағалау;
• Таза табыстың қалыптасуының құрамдас бөліктерін зерттеу;
• Табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу ;
• Табысты бөлу, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
• Табыстың өсу резервтерін анықтау;
• Кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
• Табыстылықтың әр түрлі коэффицентерін және олардың деңгейлеріне әсер
етуші факторларды зерттеу.
ІІ КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТАБЫСТЫЛЫҒЫН БАҒАЛАУ
2.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін талдау
Кәсіпорын қызметінің тиімділігін талдау үшін біз Кедентранссервис
Акционерлік Қоғамының Атырау қаласындағы филиалы бойынша мысал келтіреміз.
Филиал жұмысы бас кәсіпорынның өнідірістік саясатына сәйкес жұмыс жасайды.
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалы
бойынша табыстың орындалуы, мың теңге
Кесте 1
Көрсеткіштер 2008ж. 2007ж. 2008ж. 2008ж., %
жоспар % 2008ж 2007ж
нақтылыорын-д
алуы
1 2 3 4 5 6 7 8
Барлық табыс 111012 120909 102648 100829 98 91 83
Негізгі қызметтен 111012 120909 102648 100829 98 91 83
түскен табыс
1.Жүк тиеу- алу 26369 19906 22982 17205 75 65 86
жұмыстары (ЖТАЖ)
2. Кранмен жұмыс 11058 8683 11040 9414 85 85 108
2.1. Сорттау 112 55 100 155 155 138 -
2.2.тиеу-алу жұмысы 10946 8628 10940 9264 85 85 107
3.ЖТАЖ механикалық 15311 11223 11942 7791 65 51 69
әдіспен, қолмен
4.Автокөлік 4078 4343 4088 3823 94 94 88
қызмет-терінен
табыс-барлығы
4.1.меншікті 4078 4343 4088 3823 94 94 88
автокөлікпен
5.1.есептік табыс -946 3140 4220 9102 216 - 290
6.Өзге табыстар 64970 72213 44618 54344 122 84 75
6.1.Автокөліктердің 4922 4360 2036 4829 237 98 111
енуінен табыс
6.2.Жүктерді сақтаудан8087 12118 7295 11520 158 142 95
табыс
6.3.басқа табыстар 13953 40374 27487 27282 99 196 68
6.4. жалға беру 38008 15361 7800 10713 137 28 70
7.Тауарлы-материал-дық148 510 82 49 60 33 10
қорларды өткізу
7.1.есептік табыс 34 196 20 6 30 18 3
8.Филиалдарға негізгі - - - 4108 - - -
құралдарды өткізу
Ескертпе – 2006-2008 жылдар аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау
қаласындағы филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
2008 жылы нақтылы 100829 мың теңге сомада табыс алынған. Табыс бойынша
жоспар 98 %-ға орындалған. Кәсіпорын шығындары 103138 мыңтеңге сома
құраған. Кәсіпорын 2309 мың теңге сомада залал алған.
Кран қолдану әдісін пайдаланудан түскен табыс 9414 мың теңге құраған,
жоспар 85 %-ға орындалған. Вагондардың тиеу-алу жұмыстарунан 7791 мың теңге
табыс алынған немесе 35 %-ға жоспарлы көлемнен төмен болған. Тиеу-алу
жұмыстарынан түскен табыстың көлемі 2007 жылмен салыстырғанда 14 %-ға
төмен. Табыс көлемінің төмендеуіне крандардың бұзылуы әсер еткен және 20
тоннадан артық жүк көтергіш крандардың істен кетуі әсер еткен.
Автокөліктердің қызметі бойынша меншікті автокөліктермен тасымалдаудан
3823 мың теңге табыс алынған. 2008 жылы 577 контейнер тасымалданған немесе
әрбір төртінше контейнер тасымалданған. Сырттан тартылған автокөліктермен
1818 контейнер тасымалданған, оның ішінде 290 орташа тонналық, қалғаны ірі
тонналық. Ірі тонналық контейнерлерді негізгі тасымалдауды
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы Батыс филиалы орындайды. Орташа
тонналық және ірі тонналық контейнерлерді тасымалдау үшін сырттан
автокөліктерді тарту қызметінен түскен табысты жоғарылатуға мүмкіндік
береді.
Қазақстан Темір жолы ҰК қызметімен байланысты алынған табыс нақтылы
21300 мыңтеңге құраған, оның ішінде вагондарды беру-алу кезінде жолдарды
қолданудан 10515,0 мың теңге алынған, қосымша алымдар-7156,0 мыңтеңге,
қозғалмалы құрылымдарды пайдаланудан шығындарды толтыру алымдары 3629,0
мыңтеңге құраған. Қазақстан Темір жолы ҰК қызметімен байланысты
жұмыстардан алынған есептік табыс 9102 мыңтеңге құраған. 2008 жылы өзге
қызметтерден 54344 мыңтеңге сомада табыс алынған. Оның ішінде қоймаларды
жалға беруден және ашық аумақтарды жалға беруден 10713 мың теңге сомада
табыс алынған. Клиенттерге жол торабын вагондардан жүктерді алу үшін
клиенттерге беруден кезінде жалға аумақ беріледі. Өйткені тәулік бойына
сақтау қызметінен төмен алынады, клиенттер терминалдан дәл сол күні жүкті
шығаруға ұмтылады. Аумақты жалға беру кезінде жалға беру келісімдері алдын-
ала беріледі. Бұл фактор жүк терминалына клиенттерді тартуға әсер етеді.
Терминал қызметін көрсетуге келісімдер қайта құрылған, яғни корпоративтік
клиенттермен жүктерді сақтау үшін ашық аумақтарды жалға беру келісімі бір
кезеңде жүргізіледі.
Нақтылы шығындар 2008 жылы 103138 мың теңге құраған. 2007 жылмен
салыстыруға шығындар 17956 мыңтеңге жоғарылаған.
Филиал бойынша шығындар жоспраы 103138мыңтеңгеге орындалған. 2007 жылмен
салыстырғанда шығындар 8026 мыңтеңгеге жоғарылаған. Еңбекақы қоры мен
әлеметтік салық бойынша шығындар нақтылы 83 %-ға және 75%-ға орындалған,
бұл екі көрсеткіштің жоспарлы деңгейлерінің орындалмауы бос жұмыс
орындарының болуымен түсіндіріледі. Материалдар бойынша шығындар 12483
мың.теңгеге нақтылы жоғарылаған.
КедентранссервисАҚ Атырау филиалының
шығындар жоспарының орындалуы, мың.теңге
Кесте-2
Көрсеткіштер 2006ж. 2007ж. 2008ж. 2008ж. %
жоспар нақтылы % 2006ж. 2007ж.
орынд.
Шығындар-барлығы 58455 95112 85238 103138 121 108 176
1.Еңбек ақы қоры 15742 20977 31964 26469 83 126 168
2.Әлеуметтік 2612 3694 5764 4297 75 116 165
салық
3.Материалдар 4103 4368 6309 18792 298 430 458
4.Отын 2256 2511 3537 2598 73 103 115
5.Электр 1485 1763 2034 1840 90 104 124
энергиясы
6.Негізгі 3052 4298 3426 5101 149 118 167
құралдардың тозуы
7.Жұмыстар мен 10588 50575 13507 34170 253 323 68
қызметтер үшін
төлемдер
8.Өзге шығындар 15325 3885 16353 2785 17 72 18
9.Салық 2381 2727 2344 2944 126 108 124
10.Өткізу 797 - - - - - -
шығындары
11.ТМҚ өткізу 114 314 - 34 - 29 11
шығындары
12.Негізгі - - - 4108 - - -
құралдарды өткізу
шығындары
Ескертпе – 2006-2008 жылдар аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау
қаласындағы филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
Материалдардың жоғарылауы машиналарға және механизм-дерге босалқы
қорларды сатып алу нәтижесінде болған. Электр энергия бабы бойынша
шығындар 194 мыңтеңгеге төмендеген, ол кранның пайдаланылмауы мен жүктердің
келіп- түсуінің азаюымен байланысты болған. Тозу бабы бойынша 1675
мыңтеңгеге шығындар көбейген, бұл КС-5-42 кранын сатып алуымен байланысты
болған. Тозу бойынша 2007 жылмен салыстырғанда шығынның өсуі 50 тонналық
жүк көтергіш негізгі құралдарды сатып алумен түсіндіріледі.
Жұмыстарды, қызметтерді және басқа қызметтерді төлеумен 34170мың теңге
шығындалған. Жұмыстарды және қызметтерді төлеу бабы бойынша шығындары
келесі шығындардан құралған: - Тех ПД-12198 мыңтеңге; - клиенттерді тарту
бойынша сыйақы-5718 мың теңге; - контейнерлерді жіберу бойынша -178мың
теңге; - машиналардың электр двигательдерін күрделі жөндеу шығындары-801мың
теңге; - жүк терминалының электр желілерін ағымдағы жөндеу жұмыстары
-411мың теңге; - жолдар мен құрылғыларды ағымдағы жөндеу жұмыстары
(жолдарды геодезиялық түсіру)-680 мың теңге; - автокөліктердің ағымдағы
жөндеу шығындары-363 мың теңге; - машиналар мен механизмдерін ағымдағы
жөндеу – 1265 мың теңге (оның ішінде 1015 мың теңге кранның құрылғыларын
жөндеу; 70 мың теңге – кранды жөндеу) шығындарын құрайды.
2008 жылы филиал бойынша жұмыскерлер саны келесі кестеде көрсетілген.
Кеденстранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалының жұмыскерлерінің саны, еңбек ақықоры
Кесте-3
жылдар Барлық Еңбек ақы қоры,
жұмыскерлер, адам мың теңге
2008 Жоспар 57 31964
Нақтылы 51 26469
2007 Жоспар 58 21574
Нақтылы 49 20977
2008 Жоспар 76 25196
Нақтылы 71 24911
Ескертпе – 2006-2008 жылдар аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау
қаласындағы филиалының шаруашылық-қаржылық есептемесінен алынды.
2008 жылы жоспарлы жұмыскерлер саны 57 адам, еңбек ақы қоры 31964 мың
теңге құраған; нақтылы-51 адам, еңбек ақы қоры -26469 мың теңге. Еңбек ақы
қоры бойынша үнемдеу 5495мың теңге құраған. 2007 жылы 2008 жылға қарағанда
жұмыскерлерсаны 71 адамнан 49 адамға дейін азайған. Жұмыскерлер санының
азаюы күзетші қызметкерлердің АИСТ ЖШС-не 2007 жылдың мамыр айында
ауысуына байланысты болған.
Еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы тәртібін сақтамау жағдайлары
болмаған. Қауіпсіздік техникасы, еңбекті қорғау және төтенше жағдйлар
бойынша инженер және бас механик әр жұмыс күнінде инструктаж жүргізеді.
Филиалдың жұмысын жақсарту үшін іс-шаралар жоспары бекітілген. Бұл іс-
шаралар бойынша жолдардың жағдайын жақсарту бойынша және ауысым
бағыттарының жағдайын жақсарту бойынша, көтергіш- көлік механизмдері мен
сауықтыру жұмыстары бойынша, құрылғыларды және механизмдерді қысқы кезеңде
дайындау жұмыстарын кәсіпорын жұмыскерлері жүргізеді.
2.2. Кәсіпорын қызметінің тұрақтылығын талдау.
Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін
талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және
оны құрылуы да, кәсіпорынның өзінің де, қарызға алынған капиталдың да
есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте сақтау керек. Ал меншікті капитал
мен қарызға алынған капиталдың арасындағы қатынас оның қызметінің
тұрақтылығын көрсетеді.
Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбіне
өзін өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге
асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бұл
кезде қиын болса да сырттан тартылған капиталдан қаржылық тәуелсіздік аса
маңызды орын алады, бірақ онсыз әрине мүмкін емес. Сондықтан да қаржылық
есеп берудің ағымдағы активтерінің құрастырылу көздерін шектеу керек. Оның
ең аз бөлігі өндірістік бағдарламаны қамтамасыз ету үшін өзінің кейбір
кезеңдерінде ағымдағы активтерге әдеттегіден жоғары, яғни қосымша
қажеттілік туғанда, ол банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және
коммерциалық несиелерімен жабылады.
Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және қатыстырылған
капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың
өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бұл кезде өз меншігіндегі
капиталға басты назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның
қаржылық тұрақтылығының барлығын көрсетеді.
Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге капиталдың
жалпы сомасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды. Бұл көрсеткіш
арнайы әдебиеттерде әр түрлі атпен берілген (тәуелсіздік коэффициенті,
автономдық коэффициенті), бірақ оның мәні бір ғана - бұл коэффициентке
қарап кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тәуелсіз екендігін
және өз қаражатын қаншалықты жұмсай алатынын көруге болады. Тәуелсіздік
коэффициентін меншікті капиталды барлық авансталған капиталға бөлумен
анықтайды:
Ктс = Мк:Ак
Мұндағы: Ктс - тәуелсіздік коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Ак-авансталған капитал (баланс валютасы жиыны, яғни қаржылан-дырудың
жалпы сомасы).
Бұл коэффициенттің өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі жоғары
екендігін көрсетсе, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың азаятындығын
көрсетеді.
Батыс экономистері тәуелсіздік коэффициентінің неғұрлым жоғары деңгейде
болғаны дұрыс деп санайды. Себебі бұл қаржы көздерінің тұрақты құрылымын
сақтауға мүмкіндік береді. Инвесторлар, несие берушілер дәл осындай
құрылымды таңдайды, себебі ол кәсіпорынға өздерінің міндеттемелерінің
кепілдігін жоғарылатады. Неғұрлым кәсіпорынның қаражаты көп болса, соғұрлым
үздіксіз жұмыс қамтамасыз етіліп, нарық жағдайында алға шығуға көмектеседі.
Сондықтан кәсіпкерлер әр түрлі резервтерді құру жолымен және жарғылық қорға
бөлінбеген табысты тікелей қосу арқылы өзіндік капиталды көбейтуге
тырысады.
Қаржылық талдаудан кітаптардың бірқатар авторлары инвесторлар мен несие
берушілерді қамтамасыз ететін, меншікті капиталдың оның жалпы сомасына
қатынасының ең аз мәні 0,6 болып табылады деп есептейді [21,22].
А.Д.Шеремет, А.М.Ковалев; В.П.Привалов, О.В.Ефимова және тағы басқалар
бұл көрсеткіштің 0,5 деңгейдегі мәні кәсіпорынның барлық міндеттемелерін өз
қаражатымен жабуды қамтамасыз ете алатын ең төменгі көрсеткіш бола алады
деп санайды.
АҚШ және Еуропа елдерінде тәуелсіздік коэффиентінің жоғары жетерлік
деңгейі болып, 0,5-0,6 тең болатын меншікті капиталдың баланс валютасына
қатынасы саналады. Бұл жағдайда несие берушілердің тәуекелдігі төмен
болады: өз қаражаттарынан қалыптастырылған мүліктің жартысын сатып (қарызға
алынған каражаттар салынған, екінші жартысы кейбір себептермен құнсызданған
болса да), кәсіпорын өзінің қарыз міндеттемелерін жабуына болады.
Жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы келісім-шарттық
міндеттемелер қатаң сақталатын және фирманың атағына үлкен мән берілген
нарықтық экономикасы дамыған елдерде тәуелсіздік коэффициентіне мұндай
жоғары талаптарды қоймайды (Жапонияда оны 0,2-ге дейін төмендетуге болады).
Жоғарыда келтірілген меншіктік коэффициентін 0,5-0,6 деңгейінде шектеуді
орындау, қарызға берушілер үшін ғана емес, кәсіпорынның өзіне де маңызды.
Сондықтан талдаушыға, қаражат көздерін орналастырудың тиімділігін
белгілеуге мүмкіндік беретін, құрылымына зерттеу жүргізіп баға беру қажет.
Нарық жағдайында ол ақпарат ішкі және сыртқы пайдаланушылармен жүзеге
асырылады.
Ақпаратты сыртқы пайдаланушылар, мысалы, банктер, несие берушілер сыртқы
пайдаланушылар, мысалы, банктер, несие берушілер капиталдың авансталынған
капиталдың жалпы сомасындағы үлесінің өзгеруін, келісім-шарттарға отырған
кездегі қаржылық тәуекелдік жағынан баға береді. Меншіктік капиталдың үлесі
төмендегенде тәуекелділік өседі. Кәсіпорын капиталының құрылымын зерттеу
оларға кәсіпорын қызметінің кеңейгені немесе қысқарғаны жайлы айтуына
мүмкіндік береді. Қысқа мерзімдік несиелердің төмендеуі және меншіктік
капиталдың өсуі кәсіпорын қызметінің қыскарғанын көрсетеді. Бірақ бірыңғай
мұндай қорытынды жасауға болмайды, себебі бұл қаражаттардың үлесі басқа
факторлардың несие үшін және дивидендке пайыздық мөлшерлемелер әсерінен
болуы мүмкін. Егер несие үшін пайыздық мөлшерлемелер дивиденттердің
мөлшерлемелерінен төмен болса, онда тартылған қаражаты өсірген дұрыс, ал
егер керісінше болса, онда меншікті капиталды пайдаланған дұрыс.
Әрине, авансталған капиталдың құрылымы жоғарыда қарастырылған жағ-
дайларға тәуелді болады.
Каржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің құрылымын зерттеу
үшін келесідей талдау 4-кестесі құрылады.
Кеденстранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалының авансталынған капиталының құрамы мен құрылуы.
Кесте-4
Көрсеткіштер Сомасы, мың тг. Құрылымы, % Өзгеріс (+;-)
Жыл басында Жыл соңында Жыл басында
Мың теңге% Мың теңге% (+,-) %
үлесі үле- мың үлесі
сі теңге
1.Ұзақ мерзімді активтер 37505 62,3 48628 31,8 +11123 129,7
2. Ағымдағы активтер 22669 37,7 103881 68,2 +81212 458,3
2.1.Ақша қаражаты және қаржы4678 7,7 147 0,1 -4531 3,1
инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 12829 21,4 100892 66,2 +88063 786,4
2.3.Тауарлы-материалдық 5162 8,6 2842 1,9 -2320 55,1
қорлар
Барлық активтер 60174 100 152509 100 +92335 253,4
Ескертпе – 2008 жыл аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының 01.01.2009 жылы 01.01.2008жылға қарағанда 92335 мың теңгеге
немесе 2,534 есе артқандығын көруге болады. Бұл кәсіпорынның әрі қарай
дамуын көрсететіндіктен, оның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының
активтерінің құрамы мен құрылымы, 2008 ж.
Кесте-6
Көрсеткіштер 01.01.2008ж. 01.01.2009ж. Ауытқулар
Мың теңге%үлесМың теңге% (+,-) %
і үлесі мың үлесі
теңге
1.Ұзақ мерзімді активтер 48628 31,8 48186 68,5 -442 99,1
2. Ағымдағы активтер 103881 68,2 22207 31,5 -81674 21,4
2.1.Ақша қаражаты және қаржы147 0,1 3648 5,2 +3501 2481,6
инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 100892 66,2 5843 8,3 -95049 5,8
2.3.Тауарлы-материалдық 2842 1,9 12716 18,0 +9874 447,4
қорлар
Барлық активтер 152509 100 70393 100 -15250946,2
Ескертпе – 2008 жылддағы Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
Кесте мәліметтерінен КедентранссервисАҚ Атырау қаласындағы флиалындағы
активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының 01.01.2009 жылы
01.01.2008 жылға қарағанда -152509мың теңгеге немесе 46,2 пайызға дейін
төмендегенін көреміз. Бұл кәсіпорынның ағымдағы активтерінің сомаының 21,4
пайызға төмендеуінен болған.
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының
активтерінің құрамы мен құрылымы, 2008 ж.
Кесте-7
Көрсеткіштер 01.01.2009ж. 01.01.2008ж. Ауытқулар
Мың теңге% Мың теңге% үле-(+,-) %
үлесі сі мың үлесі
теңге
1.Ұзақ мерзімді активтер 48186 68,5 79156 84,1 +30970 164,3
2. Ағымдағы активтер 22207 31,5 14941 15,9 -7266 67,3
2.1.Ақша қаражаты және қаржы3648 5,2 893 0,9 -2755 24,5
инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 5843 8,3 9082 9,7 +3239 155,4
2.3.Тауарлы-материалдық 12716 18,0 4966 5,3 -7750 39,1
қорлар
Барлық активтер 70393 100 94097 100 +23704 133,7
Ескертпе – 2008 жылдағы Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының
қаржылық есептемесінен алынды.
Кесте мәліметтерінен Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалындағы активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының
01.01.2009 жылы 01.01.2008 жылға қарағанда 23704 мың теңгеге немесе 1,337
есе артқандығын көруге болады. Бұл кәсіпорынның әрі қарай дамуын
көрсететіндіктен, оның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Кедентранссервис АҚ активтерінің Атырау қаласындағы
филиалының активтерінің құрамының 2006-2008 жылдардағы өзгерісі
Кесте-8
Көрсеткіштер 2006ж 2007ж 2008ж. 2008 ж.
өзгерісі,
салыстыру,%
2006ж 2007ж
1.Ұзақ мерзімді активтер 48628 48186 79156 162,8 164,3
2. Ағымдағы активтер 103881 22207 14941 14,4 67,3
2.1.Ақша қаражаты және қаржы147 3648 893 607,5 24,5
инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 100892 5843 9082 9,0 155,4
2.3.Тауарлы-материалдық 2842 12716 4966 174,7 39,1
қорлар
Барлық активтер 152509 70393 94097 61,7 133,7
Ескертпе – 2006-2008 жылдар аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау
қаласындағы филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
Бұл кестеден Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалындағы
активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының 2006-2008 жылдар
аралығында активтердің құнының өзгерісін көреміз. 2008 жылы барлық активтер
құны 2006 жылғы қарағанда 58412 мың теңгеге төмендеген. Бұл төмендеу
ағымдағы активтердің сомасының 88940 мың теңгеге азаюы себебінен туындаған.
Ағымдағы актвитердің соңғы 2 жылдағы төмендеуі дебиторлық қарыздар
сомасының төмендеуінен пайда болған. Кәсіпорында активтердің сомасының
жалпы төмендеуіне қарамастан ұзақ мерзімді активтер сомасы 1,643 есе
жоғарылаған. Бұл кәсіпорынның әрі қарай дамуын көрсететіндіктен, оның
жұмысының оң нәтижесін сипаттайды және өндірістік потенциалының жоғарылауын
көрсетеді.
Сонымен кәсіпорынның балансында талданушы мерзім аяғына қарай ұзақ
мерзімді активтер үлесі жоғарылап, ағымдағы активтер сомасының төмендеуін
көреміз. Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының ағымдағы
активтерінің өсіміне әсер етуші факторлар келесі кестеден анықтауға болады.
2008 жылы Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының ағымдағы
активтерінің 7266 мың теңге сомасында төмендеуіне таза табыстың -28106 мың
теңгеге төмендеуі, амортизациялық аударымдар сомасының 3114 мың теңгеге
азаюы, негізгі құралдардардың сомасының 28022 мың теңгеге жоғарылауы кері
әсерін тигізген. 2007 жылы Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалының ағымдағы активтерінің 81674 мың теңге сомасында төмендеуіне таза
табыстың -60349 мың теңгеге төмендеуі, негізгі құралдардардың сомасының
3856 мың теңгеге жоғарылауы, несиелік қарзыдардың 21767 мың теңгеге
төмендеуі кері әсерін тигізген.
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының ағымдағы
активтерінің өсіміне әсер етуші факторлар
Кесте-9
Көрсеткіштер 2006ж. 2007ж 2008ж.
Мың % Мың теңге% мың %
теңге үлесі үлесі теңге үлесі
1 2 3 4 5 6 7
1.Таза табыс +54989 +67,7 -60349 -73,9 -28106 -386,8
2.Амортизациялық аударымдар -39318 -48,4 +4298 +5,3 -3114 -42,9
3.Несие бойынша міндетеме - - - - - -
ұлға
4.Меншікті капиталдың - - - - - -
өзгерісі
5.Күрделі салымдардың - - - - - -
өзгерісі
6.Несиелік қарыздар +37346 +45,9 -21767 -26,7 +5180 +713,1
7.Материалдық емес активтер +1246 +1,5 - - +166 -2,3
8.Негізгі құралдар +26036 +32,1 -3856 -4,7 -28022 -385,7
9.Өзге ұзақ мерзімді +913 +1,2 - - - -
активтер
10.Өзге пассивтер - - - - - -
11.Барлық өсім факторлары +12530 +148,4+4298 +5,3 51976 715,3
12.Барлық төмендетуші -39318 -48,4 -85972 -105,3-59242 -815,3
фак-лар
13.Ағымдағы активтердің 81212 100 -81674 100 -7266 100
өсімі
Ескертпе – 2006-2008 жылдар аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау
қаласындағы филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
2006 жылы Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының ағымдағы
активтерінің 81212 мың теңге сомасында жоғарылауына таза табыстың 54989
мың теңгеге жоғарылауы, несиелік қарыздар сомасының 37346 мың теңгеге
жоғарылауы оң әсерін тигізген.
Кәсіпорын капиталының құрылымын зерттеу оларға кәсіпорын қызметінің
кеңейген немесе қысқарғаны жайлы ақпарат береді. Қысқа мерзімдік
несиелердің төмендеуі тәуекелдік және меншікті капиталдың өсуі кәсіпорын
қызметінің қысқарғанын көрсетеді. Бірақ бірыңғай мұндай қорытынды жасауға
болмайды, себебі бұл қаражаттардың үлесі басқа факторлардың несие үшін және
дивидендке пайыздық мөлшерлемелермен әсерінен болуы мүмкін. Егер несие
үшін пайыздық мөлшерлемелер дивидеттердің мөлшерлемелерінен төмен болса,
онда тартылған қаражатты өсірген дұрыс, ал егер керісінше болса, онда
меншікті капиталды пайдаланған дұрыс. Әрине, авансталған капиталдың
құрылымы жоғарыда қарастырылған жағдайларға тәуелді болады.
Қаржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің құрылымын
зерттеу үшін келесі 12,13,14 талдау кестелері құрылады.
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының қаржы ресурстарының
құралу көздерінің динамикасы мен құрылымы, 2006 ж.
Кесте -10
Көрсеткіштер 01.01.2007ж. 01.01.2008ж. Ауытқулар
Мың теңге%үлесМың теңге% (+,-) %
і үлесі мың үлесі
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ ЖАЙЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1Кәсіпорын қызметінің тиімділігіне түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2Кәсіпорын табыстылығын бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1Кәсіпорын қызметінің қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
2.2Кәсіпорынның қызметінің тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.3Кәсіпорын қызметінің табыстылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4Кәсіпорынның алынған аванстар бойынша есеп айырысу есебін талдау...
ІІІ. КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары ... ...
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен
өзгеше іс-әрекеттері талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Тақырыптың өзектілігі: қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық
қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізу субъект ретінде құқық
жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік пен қаржылық
мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік алды. Атап айтқанда, ішкі
және сыртқа рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті. Өйткені болашақтағы
бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болды.
Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагентті
қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді
қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен нарықтық қатынастар негізінде
мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының
тиімділігі әр түрлі болады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Кәсіпорын қызметінің тиімділігін жоғарылату
факторларын қарастыру, яғни қазақстандық зерттеушілердің осы бағытта
жазылған еңбектерін оқып, кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттырудың
мәселелері мен дамыту жолдарын қарастыру
Курстық жұмыстың міндеті:
-кәсіпорын қызметінің тиімділігіне түсінік беру;
-кәсіпорын табыстылығын бағалау әдістерін қарастыру
-кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін зерттеу;
-кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне талдау жасау;
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау;
-кәсіпорын қызметінің тиімділігін бағалау;
-кәсіпорын қызметінің тиімділік көрсеткіштеріне талдау жасау;
-жұмысшының жылдық өнім өндіруіне әсер ететін себептерді анықтау.
Курстық жұмысты орындау барысында кәсіпорын қызметінің тиімділігін
жоғарылату мақсатында жазылған отандық және шет елдік ғалымдардың
еңбектерін, сондай-ақ заңдылық пен нормативтік актілері, оқулық және
тәжірибелік құралдарын қолдандым.
І.КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ ЖАЙЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1. Кәсіпорын қызметінің тиімділігіне түсінік
Кәсіпорын (қызметінің тиімділігі өндірістің нәтижелерін (тиімділігін)
шығындар мен қолданылған ресурстарды салыстыру жолымен өлшенеді. Қол
жеткізілген тиімділікті (табыс, өнім) авансталған немесе қолданылған
ресурстармен (шығындар) салыстыра отырып кәсіпорын қызметінің тиімділігінің
бірқатар көрсеткіштерін анықтауға болады. Оларды шартты түрде екі топқа
бөлуге болады:
1) қорытындылаушы;
2) техника-экономикалық.
Бірінші топтың көрсеткіштеріне табыстың деңгейі, еңбек өнімділігі
(еңбек сыйымдылығы) қор қайтарымдылығы (қор сыйымдылығы), материалдар
қайтарымдылығы (материал сыйымдылығы), капитал салудың қайтарымды-лығы
(капитал сыйымдылығы) жатады. Екінші топқа ресурстарды пайдалану
тиімділігінің көрсеткіштері жатады. Олар кәсіпорындағы өндіріс процесінің
кейбір жақтарын жоспарлау мен нақты талдау, оның өсу себептерін есептеу
үшін қолданылады. Бұлар: еңбек құралдарын, агрегат қуатын пайдалану
коэффициенті, жеке жұмыс өнімділігі және т.б; энергия, жанар-жағармай,
материалдар мен шикізаттың меншікті шығындары; меншікті капитал салымдары,
өзін-өзі ақтау мерзімі, келтірілген шығындар.
Өнім динамикасы мен ресурстар динамикасы (шығындары арақатынасы
экономикалық өсу сипатын анықтайды. Өндірістің экономикалық өсуіне
экстенсивтік немесе интенсивтік тәсілмен қол жеткізуге болады. Өнімнің
өсу қаркынының ресурстардың немесе шығындардың өсу қарқынынан артық
болуы экономикалық өсудің басым интенсивті екендігін дәлелдейді.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің жеткілікгі жоғары қарқынды және
бірыңғай өсуін қамтамасыз ету мүмкіншілігі тек дамудың интенсивті түріне
өтуге жағдай жасайды. Бұдан шығатын қорытынды, өндірісті жан-жақты
интенсивтендіру - оның тиімділігін артгырудың шешуші себебі. Сөз ең
алдымен, әрбір материалдық, еңбек және қаржы ресурстарының бірлігінің
қайтарымын арттыру үшін негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалану туралы
болып отыр.
1.2 Кәсіпорынның табыстылығын бағалау әдістері
Кәсіпорынның табыстылығын бағалау әдістері төмендегідей тәртіппен
жүзеге асырылады:
• шығын мақсатына, негізгі қордың мазмұнына қарай есептеу
объектілеріне бөлінеді;
• өнімнің өзіндік құны, негізгі өндіріске қызмет көрсететін көмекші
және қосалқы өндірістерге бөлінеді;
• өндірістік шығынның есептеу объектісі бойынша жалпы сомасы
анықталады;
• ауыл шаруашылығы кәсіпорындары бойынша егін шаруашылығы және мал
шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құны жеке-жеке есептеліп
шығарылады.
Өнімнің өзіндік құнын есептеуде мына төмендегі екі бағыт сақталады:
• өзіндік құнның калькуляциясы;
• шығын сметасы.
Өзіндік құнның калькуляциясы - өнімді өндіру мен оны өткізуге, жұмыс
пен қызметке жұмсалған шығынның ақшалай мөлшерін анықтау.
Шығын сметасы- шығынның экономикалық белгілері бойынша жасалады, бұл
кәсіпорынның өнім өндіруге және оны өткізуге жұмсайтын шығындарының толық
жиынтығы.
Рентабельділік немесе тиімділік неміс тілінен алынған пайдалы
немесе кірісті деген ұғымды білдіреді. Бұл – кәсіпорын жұмысы
тиімділігінің көрсеткіші. Ол пайданың негізгі өндірістік қорлар мен
мөлшерленетін айналым қаржысының орташа жылдық құнына қатысы арқылы
айқындалады.
1.Өнімдерді өндіру және сатуда шығын сметасы негізінде жоспарланған
тауарларды шығару бойынша пайдасы мұнда жоспарлы уақытта шығарылған
тауарлардың өзіндік құны анықталады:
Птп = Цтп -С тп
Мұнда Птп - жоспарлы уақытта шығарылған тауар бойынша пайдасы;
Цтп – жоспарлы уақытта өткізілетін бағамен шығарылған тауардың құны
(қосылған құн салығы,акциз, сауда және өткізу шығындарын қоспағанда):
С тп – жоспарлы уақытта шығарылған тауардың толық өзіндік құны (өнімді
өндіру және өткізуде, шығын сметасы есептелінген);
Рентабельділік деңгейін анықтаудың екі бағыты бар:
• кәсіпорынның пайдасы;
• ағымдағы шығындарының (өзіндік құн) немесе авансталынған
салымдардың (негізгі өндірістік қор және айналым қоры) қатынасы.
Бұл екі өлшем өзара авансталынған салымның айналым жылдамды-ғының
көрсеткіштеріне байланысты.
Өнім рентабельділігі - өткізілген барлық өнімдермен және олардың
жекелеген түрлерімен есептелінеді.
Бірінші жағдайда, бұл өнімдерді шығарудан және оларды сату
шығындарынан кейінгі пайда қатынасы. Барлық сатылған өнім рентабельділігі:
өнімдерді сатудан түскен түсімдеріне қарай, тауар өнімдерінен түскен пайда
қатынасы ретінде; өнімдерді өткізуден түскен түсімдеріне қарай, баланстық
пайда қатынастары бойынша; өнімдерді өткізуден түскен түсімдеріне қарай,
таза пайда қатынастары бойынша есептелінеді. Барлық өткізілген өнім
рентабелділік көрсеткіштері кәсіпорынның ағымдағы шығындарының тиімділігі
және өткізілген өнімдердің табыстылығы.
Екінші жағдайда, рентабелділік өнімнің жекелеген түрлері бойынша
анықталады. Бұл мәлімет бойынша, өнім түрлерінің өзіндік құны тұтынушыларға
өткізілетін өнімдердің бағасына байланысты болады.
2.Өндірістік қор рентабельділігі негізгі өндірістік қордың және
материалдық айналым қаржысының орташа жылдық құнына қарай қатынасы ретінде
есептелінеді. Бұл көрсеткішпен таза пйданы есептеуге болады.
1.3 Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштері
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы
абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың
абсолютті көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік
арнаулы әдебиеттерде табыстар ұғымы келесідей түрде анықталады:
Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы
бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар ҚР Президентінің 2732-ші Жарлығында
анықталған. Жарлықтың 13-ші бабында былай делінген. Табыстар – бұл есептік
кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы. Белгілі бір
шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес.Өз кезегінде,
табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді
шешу мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынаттын табыс; салық
салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынаттын табыс; салық салынғаннан
кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған
табыс; кәсіпорын қызметіннің соңғы қаржылық нәтижесі болып такбылатын таза
табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың рольі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы-дерективті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы қызметі
ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда ) оның,
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш
мәселенің шешімін анықтайды: нені қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс
табуд кез келген кәсіпорынның қызмет етунің мақсаты болып қалыптасты. Ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық
ақталуын және кәсіпорынның өндірістік техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің
меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы
кезінде оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса олар
банктің қысқа мерзімді судалары мен коммерциялық несиелерімен, сонымен
қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқада
кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс
кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі
көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың ролі ол атқаратын қызметтерден
анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе
жөнінде бір ыңғай пікір жоқ. Оған екі-алтыға дейін қызметі жатқызады.
Біздің ойымызша, ол тек қызмет атқарады:
1) мемлекеттік табысының көзі;
2) кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шартылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі
шарттар қажет болады:
1.Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің
үздіксіз өсуімен өзіндік құнын ескеруі қажет.
2. Бұйымдарды калькуляцалау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі
ғылыми негізделген болуы керек.
3. Табысты бөлу ( тарату) механизімі белсенді рол атқаруы керек және
өндірістің дамуы мен оның тиімділігін артыруда ынталандырушы фактор болуы
тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде ( амортизациялық аударымдар) қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздер жал төлемі, дивидендтер пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар,
салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары,
несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б. ) ғана мүмкін.
Бірақ табыстың абсалютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
қызметінің тиімділігін емес, экономикалық көрсеткішіне жатады. 5000
теңгелік 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынының салынған капиталының мөлшері
және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемінің табысы болуы мүмкін.
Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей
болмайды. Сондықтан да алынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын
қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін
рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы
көрсеткіштері қолданылады.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің шаруашылықты жүргізуші
субъектінің өзі де, мемлекет те мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсалютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде
талдау жасау қажет.
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
• Табыстылықтың абсалютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуы бағалау;
• Таза табыстың қалыптасуының құрамдас бөліктерін зерттеу;
• Табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу ;
• Табысты бөлу, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
• Табыстың өсу резервтерін анықтау;
• Кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
• Табыстылықтың әр түрлі коэффицентерін және олардың деңгейлеріне әсер
етуші факторларды зерттеу.
ІІ КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТАБЫСТЫЛЫҒЫН БАҒАЛАУ
2.1 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін талдау
Кәсіпорын қызметінің тиімділігін талдау үшін біз Кедентранссервис
Акционерлік Қоғамының Атырау қаласындағы филиалы бойынша мысал келтіреміз.
Филиал жұмысы бас кәсіпорынның өнідірістік саясатына сәйкес жұмыс жасайды.
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалы
бойынша табыстың орындалуы, мың теңге
Кесте 1
Көрсеткіштер 2008ж. 2007ж. 2008ж. 2008ж., %
жоспар % 2008ж 2007ж
нақтылыорын-д
алуы
1 2 3 4 5 6 7 8
Барлық табыс 111012 120909 102648 100829 98 91 83
Негізгі қызметтен 111012 120909 102648 100829 98 91 83
түскен табыс
1.Жүк тиеу- алу 26369 19906 22982 17205 75 65 86
жұмыстары (ЖТАЖ)
2. Кранмен жұмыс 11058 8683 11040 9414 85 85 108
2.1. Сорттау 112 55 100 155 155 138 -
2.2.тиеу-алу жұмысы 10946 8628 10940 9264 85 85 107
3.ЖТАЖ механикалық 15311 11223 11942 7791 65 51 69
әдіспен, қолмен
4.Автокөлік 4078 4343 4088 3823 94 94 88
қызмет-терінен
табыс-барлығы
4.1.меншікті 4078 4343 4088 3823 94 94 88
автокөлікпен
5.1.есептік табыс -946 3140 4220 9102 216 - 290
6.Өзге табыстар 64970 72213 44618 54344 122 84 75
6.1.Автокөліктердің 4922 4360 2036 4829 237 98 111
енуінен табыс
6.2.Жүктерді сақтаудан8087 12118 7295 11520 158 142 95
табыс
6.3.басқа табыстар 13953 40374 27487 27282 99 196 68
6.4. жалға беру 38008 15361 7800 10713 137 28 70
7.Тауарлы-материал-дық148 510 82 49 60 33 10
қорларды өткізу
7.1.есептік табыс 34 196 20 6 30 18 3
8.Филиалдарға негізгі - - - 4108 - - -
құралдарды өткізу
Ескертпе – 2006-2008 жылдар аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау
қаласындағы филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
2008 жылы нақтылы 100829 мың теңге сомада табыс алынған. Табыс бойынша
жоспар 98 %-ға орындалған. Кәсіпорын шығындары 103138 мыңтеңге сома
құраған. Кәсіпорын 2309 мың теңге сомада залал алған.
Кран қолдану әдісін пайдаланудан түскен табыс 9414 мың теңге құраған,
жоспар 85 %-ға орындалған. Вагондардың тиеу-алу жұмыстарунан 7791 мың теңге
табыс алынған немесе 35 %-ға жоспарлы көлемнен төмен болған. Тиеу-алу
жұмыстарынан түскен табыстың көлемі 2007 жылмен салыстырғанда 14 %-ға
төмен. Табыс көлемінің төмендеуіне крандардың бұзылуы әсер еткен және 20
тоннадан артық жүк көтергіш крандардың істен кетуі әсер еткен.
Автокөліктердің қызметі бойынша меншікті автокөліктермен тасымалдаудан
3823 мың теңге табыс алынған. 2008 жылы 577 контейнер тасымалданған немесе
әрбір төртінше контейнер тасымалданған. Сырттан тартылған автокөліктермен
1818 контейнер тасымалданған, оның ішінде 290 орташа тонналық, қалғаны ірі
тонналық. Ірі тонналық контейнерлерді негізгі тасымалдауды
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы Батыс филиалы орындайды. Орташа
тонналық және ірі тонналық контейнерлерді тасымалдау үшін сырттан
автокөліктерді тарту қызметінен түскен табысты жоғарылатуға мүмкіндік
береді.
Қазақстан Темір жолы ҰК қызметімен байланысты алынған табыс нақтылы
21300 мыңтеңге құраған, оның ішінде вагондарды беру-алу кезінде жолдарды
қолданудан 10515,0 мың теңге алынған, қосымша алымдар-7156,0 мыңтеңге,
қозғалмалы құрылымдарды пайдаланудан шығындарды толтыру алымдары 3629,0
мыңтеңге құраған. Қазақстан Темір жолы ҰК қызметімен байланысты
жұмыстардан алынған есептік табыс 9102 мыңтеңге құраған. 2008 жылы өзге
қызметтерден 54344 мыңтеңге сомада табыс алынған. Оның ішінде қоймаларды
жалға беруден және ашық аумақтарды жалға беруден 10713 мың теңге сомада
табыс алынған. Клиенттерге жол торабын вагондардан жүктерді алу үшін
клиенттерге беруден кезінде жалға аумақ беріледі. Өйткені тәулік бойына
сақтау қызметінен төмен алынады, клиенттер терминалдан дәл сол күні жүкті
шығаруға ұмтылады. Аумақты жалға беру кезінде жалға беру келісімдері алдын-
ала беріледі. Бұл фактор жүк терминалына клиенттерді тартуға әсер етеді.
Терминал қызметін көрсетуге келісімдер қайта құрылған, яғни корпоративтік
клиенттермен жүктерді сақтау үшін ашық аумақтарды жалға беру келісімі бір
кезеңде жүргізіледі.
Нақтылы шығындар 2008 жылы 103138 мың теңге құраған. 2007 жылмен
салыстыруға шығындар 17956 мыңтеңге жоғарылаған.
Филиал бойынша шығындар жоспраы 103138мыңтеңгеге орындалған. 2007 жылмен
салыстырғанда шығындар 8026 мыңтеңгеге жоғарылаған. Еңбекақы қоры мен
әлеметтік салық бойынша шығындар нақтылы 83 %-ға және 75%-ға орындалған,
бұл екі көрсеткіштің жоспарлы деңгейлерінің орындалмауы бос жұмыс
орындарының болуымен түсіндіріледі. Материалдар бойынша шығындар 12483
мың.теңгеге нақтылы жоғарылаған.
КедентранссервисАҚ Атырау филиалының
шығындар жоспарының орындалуы, мың.теңге
Кесте-2
Көрсеткіштер 2006ж. 2007ж. 2008ж. 2008ж. %
жоспар нақтылы % 2006ж. 2007ж.
орынд.
Шығындар-барлығы 58455 95112 85238 103138 121 108 176
1.Еңбек ақы қоры 15742 20977 31964 26469 83 126 168
2.Әлеуметтік 2612 3694 5764 4297 75 116 165
салық
3.Материалдар 4103 4368 6309 18792 298 430 458
4.Отын 2256 2511 3537 2598 73 103 115
5.Электр 1485 1763 2034 1840 90 104 124
энергиясы
6.Негізгі 3052 4298 3426 5101 149 118 167
құралдардың тозуы
7.Жұмыстар мен 10588 50575 13507 34170 253 323 68
қызметтер үшін
төлемдер
8.Өзге шығындар 15325 3885 16353 2785 17 72 18
9.Салық 2381 2727 2344 2944 126 108 124
10.Өткізу 797 - - - - - -
шығындары
11.ТМҚ өткізу 114 314 - 34 - 29 11
шығындары
12.Негізгі - - - 4108 - - -
құралдарды өткізу
шығындары
Ескертпе – 2006-2008 жылдар аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау
қаласындағы филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
Материалдардың жоғарылауы машиналарға және механизм-дерге босалқы
қорларды сатып алу нәтижесінде болған. Электр энергия бабы бойынша
шығындар 194 мыңтеңгеге төмендеген, ол кранның пайдаланылмауы мен жүктердің
келіп- түсуінің азаюымен байланысты болған. Тозу бабы бойынша 1675
мыңтеңгеге шығындар көбейген, бұл КС-5-42 кранын сатып алуымен байланысты
болған. Тозу бойынша 2007 жылмен салыстырғанда шығынның өсуі 50 тонналық
жүк көтергіш негізгі құралдарды сатып алумен түсіндіріледі.
Жұмыстарды, қызметтерді және басқа қызметтерді төлеумен 34170мың теңге
шығындалған. Жұмыстарды және қызметтерді төлеу бабы бойынша шығындары
келесі шығындардан құралған: - Тех ПД-12198 мыңтеңге; - клиенттерді тарту
бойынша сыйақы-5718 мың теңге; - контейнерлерді жіберу бойынша -178мың
теңге; - машиналардың электр двигательдерін күрделі жөндеу шығындары-801мың
теңге; - жүк терминалының электр желілерін ағымдағы жөндеу жұмыстары
-411мың теңге; - жолдар мен құрылғыларды ағымдағы жөндеу жұмыстары
(жолдарды геодезиялық түсіру)-680 мың теңге; - автокөліктердің ағымдағы
жөндеу шығындары-363 мың теңге; - машиналар мен механизмдерін ағымдағы
жөндеу – 1265 мың теңге (оның ішінде 1015 мың теңге кранның құрылғыларын
жөндеу; 70 мың теңге – кранды жөндеу) шығындарын құрайды.
2008 жылы филиал бойынша жұмыскерлер саны келесі кестеде көрсетілген.
Кеденстранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалының жұмыскерлерінің саны, еңбек ақықоры
Кесте-3
жылдар Барлық Еңбек ақы қоры,
жұмыскерлер, адам мың теңге
2008 Жоспар 57 31964
Нақтылы 51 26469
2007 Жоспар 58 21574
Нақтылы 49 20977
2008 Жоспар 76 25196
Нақтылы 71 24911
Ескертпе – 2006-2008 жылдар аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау
қаласындағы филиалының шаруашылық-қаржылық есептемесінен алынды.
2008 жылы жоспарлы жұмыскерлер саны 57 адам, еңбек ақы қоры 31964 мың
теңге құраған; нақтылы-51 адам, еңбек ақы қоры -26469 мың теңге. Еңбек ақы
қоры бойынша үнемдеу 5495мың теңге құраған. 2007 жылы 2008 жылға қарағанда
жұмыскерлерсаны 71 адамнан 49 адамға дейін азайған. Жұмыскерлер санының
азаюы күзетші қызметкерлердің АИСТ ЖШС-не 2007 жылдың мамыр айында
ауысуына байланысты болған.
Еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы тәртібін сақтамау жағдайлары
болмаған. Қауіпсіздік техникасы, еңбекті қорғау және төтенше жағдйлар
бойынша инженер және бас механик әр жұмыс күнінде инструктаж жүргізеді.
Филиалдың жұмысын жақсарту үшін іс-шаралар жоспары бекітілген. Бұл іс-
шаралар бойынша жолдардың жағдайын жақсарту бойынша және ауысым
бағыттарының жағдайын жақсарту бойынша, көтергіш- көлік механизмдері мен
сауықтыру жұмыстары бойынша, құрылғыларды және механизмдерді қысқы кезеңде
дайындау жұмыстарын кәсіпорын жұмыскерлері жүргізеді.
2.2. Кәсіпорын қызметінің тұрақтылығын талдау.
Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін
талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және
оны құрылуы да, кәсіпорынның өзінің де, қарызға алынған капиталдың да
есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте сақтау керек. Ал меншікті капитал
мен қарызға алынған капиталдың арасындағы қатынас оның қызметінің
тұрақтылығын көрсетеді.
Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбіне
өзін өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге
асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бұл
кезде қиын болса да сырттан тартылған капиталдан қаржылық тәуелсіздік аса
маңызды орын алады, бірақ онсыз әрине мүмкін емес. Сондықтан да қаржылық
есеп берудің ағымдағы активтерінің құрастырылу көздерін шектеу керек. Оның
ең аз бөлігі өндірістік бағдарламаны қамтамасыз ету үшін өзінің кейбір
кезеңдерінде ағымдағы активтерге әдеттегіден жоғары, яғни қосымша
қажеттілік туғанда, ол банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және
коммерциалық несиелерімен жабылады.
Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және қатыстырылған
капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың
өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бұл кезде өз меншігіндегі
капиталға басты назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның
қаржылық тұрақтылығының барлығын көрсетеді.
Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге капиталдың
жалпы сомасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды. Бұл көрсеткіш
арнайы әдебиеттерде әр түрлі атпен берілген (тәуелсіздік коэффициенті,
автономдық коэффициенті), бірақ оның мәні бір ғана - бұл коэффициентке
қарап кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тәуелсіз екендігін
және өз қаражатын қаншалықты жұмсай алатынын көруге болады. Тәуелсіздік
коэффициентін меншікті капиталды барлық авансталған капиталға бөлумен
анықтайды:
Ктс = Мк:Ак
Мұндағы: Ктс - тәуелсіздік коэффициенті;
Мк - меншікті капитал;
Ак-авансталған капитал (баланс валютасы жиыны, яғни қаржылан-дырудың
жалпы сомасы).
Бұл коэффициенттің өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі жоғары
екендігін көрсетсе, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың азаятындығын
көрсетеді.
Батыс экономистері тәуелсіздік коэффициентінің неғұрлым жоғары деңгейде
болғаны дұрыс деп санайды. Себебі бұл қаржы көздерінің тұрақты құрылымын
сақтауға мүмкіндік береді. Инвесторлар, несие берушілер дәл осындай
құрылымды таңдайды, себебі ол кәсіпорынға өздерінің міндеттемелерінің
кепілдігін жоғарылатады. Неғұрлым кәсіпорынның қаражаты көп болса, соғұрлым
үздіксіз жұмыс қамтамасыз етіліп, нарық жағдайында алға шығуға көмектеседі.
Сондықтан кәсіпкерлер әр түрлі резервтерді құру жолымен және жарғылық қорға
бөлінбеген табысты тікелей қосу арқылы өзіндік капиталды көбейтуге
тырысады.
Қаржылық талдаудан кітаптардың бірқатар авторлары инвесторлар мен несие
берушілерді қамтамасыз ететін, меншікті капиталдың оның жалпы сомасына
қатынасының ең аз мәні 0,6 болып табылады деп есептейді [21,22].
А.Д.Шеремет, А.М.Ковалев; В.П.Привалов, О.В.Ефимова және тағы басқалар
бұл көрсеткіштің 0,5 деңгейдегі мәні кәсіпорынның барлық міндеттемелерін өз
қаражатымен жабуды қамтамасыз ете алатын ең төменгі көрсеткіш бола алады
деп санайды.
АҚШ және Еуропа елдерінде тәуелсіздік коэффиентінің жоғары жетерлік
деңгейі болып, 0,5-0,6 тең болатын меншікті капиталдың баланс валютасына
қатынасы саналады. Бұл жағдайда несие берушілердің тәуекелдігі төмен
болады: өз қаражаттарынан қалыптастырылған мүліктің жартысын сатып (қарызға
алынған каражаттар салынған, екінші жартысы кейбір себептермен құнсызданған
болса да), кәсіпорын өзінің қарыз міндеттемелерін жабуына болады.
Жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы келісім-шарттық
міндеттемелер қатаң сақталатын және фирманың атағына үлкен мән берілген
нарықтық экономикасы дамыған елдерде тәуелсіздік коэффициентіне мұндай
жоғары талаптарды қоймайды (Жапонияда оны 0,2-ге дейін төмендетуге болады).
Жоғарыда келтірілген меншіктік коэффициентін 0,5-0,6 деңгейінде шектеуді
орындау, қарызға берушілер үшін ғана емес, кәсіпорынның өзіне де маңызды.
Сондықтан талдаушыға, қаражат көздерін орналастырудың тиімділігін
белгілеуге мүмкіндік беретін, құрылымына зерттеу жүргізіп баға беру қажет.
Нарық жағдайында ол ақпарат ішкі және сыртқы пайдаланушылармен жүзеге
асырылады.
Ақпаратты сыртқы пайдаланушылар, мысалы, банктер, несие берушілер сыртқы
пайдаланушылар, мысалы, банктер, несие берушілер капиталдың авансталынған
капиталдың жалпы сомасындағы үлесінің өзгеруін, келісім-шарттарға отырған
кездегі қаржылық тәуекелдік жағынан баға береді. Меншіктік капиталдың үлесі
төмендегенде тәуекелділік өседі. Кәсіпорын капиталының құрылымын зерттеу
оларға кәсіпорын қызметінің кеңейгені немесе қысқарғаны жайлы айтуына
мүмкіндік береді. Қысқа мерзімдік несиелердің төмендеуі және меншіктік
капиталдың өсуі кәсіпорын қызметінің қыскарғанын көрсетеді. Бірақ бірыңғай
мұндай қорытынды жасауға болмайды, себебі бұл қаражаттардың үлесі басқа
факторлардың несие үшін және дивидендке пайыздық мөлшерлемелер әсерінен
болуы мүмкін. Егер несие үшін пайыздық мөлшерлемелер дивиденттердің
мөлшерлемелерінен төмен болса, онда тартылған қаражаты өсірген дұрыс, ал
егер керісінше болса, онда меншікті капиталды пайдаланған дұрыс.
Әрине, авансталған капиталдың құрылымы жоғарыда қарастырылған жағ-
дайларға тәуелді болады.
Каржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің құрылымын зерттеу
үшін келесідей талдау 4-кестесі құрылады.
Кеденстранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалының авансталынған капиталының құрамы мен құрылуы.
Кесте-4
Көрсеткіштер Сомасы, мың тг. Құрылымы, % Өзгеріс (+;-)
Жыл басында Жыл соңында Жыл басында
Мың теңге% Мың теңге% (+,-) %
үлесі үле- мың үлесі
сі теңге
1.Ұзақ мерзімді активтер 37505 62,3 48628 31,8 +11123 129,7
2. Ағымдағы активтер 22669 37,7 103881 68,2 +81212 458,3
2.1.Ақша қаражаты және қаржы4678 7,7 147 0,1 -4531 3,1
инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 12829 21,4 100892 66,2 +88063 786,4
2.3.Тауарлы-материалдық 5162 8,6 2842 1,9 -2320 55,1
қорлар
Барлық активтер 60174 100 152509 100 +92335 253,4
Ескертпе – 2008 жыл аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының 01.01.2009 жылы 01.01.2008жылға қарағанда 92335 мың теңгеге
немесе 2,534 есе артқандығын көруге болады. Бұл кәсіпорынның әрі қарай
дамуын көрсететіндіктен, оның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының
активтерінің құрамы мен құрылымы, 2008 ж.
Кесте-6
Көрсеткіштер 01.01.2008ж. 01.01.2009ж. Ауытқулар
Мың теңге%үлесМың теңге% (+,-) %
і үлесі мың үлесі
теңге
1.Ұзақ мерзімді активтер 48628 31,8 48186 68,5 -442 99,1
2. Ағымдағы активтер 103881 68,2 22207 31,5 -81674 21,4
2.1.Ақша қаражаты және қаржы147 0,1 3648 5,2 +3501 2481,6
инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 100892 66,2 5843 8,3 -95049 5,8
2.3.Тауарлы-материалдық 2842 1,9 12716 18,0 +9874 447,4
қорлар
Барлық активтер 152509 100 70393 100 -15250946,2
Ескертпе – 2008 жылддағы Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
Кесте мәліметтерінен КедентранссервисАҚ Атырау қаласындағы флиалындағы
активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының 01.01.2009 жылы
01.01.2008 жылға қарағанда -152509мың теңгеге немесе 46,2 пайызға дейін
төмендегенін көреміз. Бұл кәсіпорынның ағымдағы активтерінің сомаының 21,4
пайызға төмендеуінен болған.
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының
активтерінің құрамы мен құрылымы, 2008 ж.
Кесте-7
Көрсеткіштер 01.01.2009ж. 01.01.2008ж. Ауытқулар
Мың теңге% Мың теңге% үле-(+,-) %
үлесі сі мың үлесі
теңге
1.Ұзақ мерзімді активтер 48186 68,5 79156 84,1 +30970 164,3
2. Ағымдағы активтер 22207 31,5 14941 15,9 -7266 67,3
2.1.Ақша қаражаты және қаржы3648 5,2 893 0,9 -2755 24,5
инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 5843 8,3 9082 9,7 +3239 155,4
2.3.Тауарлы-материалдық 12716 18,0 4966 5,3 -7750 39,1
қорлар
Барлық активтер 70393 100 94097 100 +23704 133,7
Ескертпе – 2008 жылдағы Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының
қаржылық есептемесінен алынды.
Кесте мәліметтерінен Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалындағы активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының
01.01.2009 жылы 01.01.2008 жылға қарағанда 23704 мың теңгеге немесе 1,337
есе артқандығын көруге болады. Бұл кәсіпорынның әрі қарай дамуын
көрсететіндіктен, оның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Кедентранссервис АҚ активтерінің Атырау қаласындағы
филиалының активтерінің құрамының 2006-2008 жылдардағы өзгерісі
Кесте-8
Көрсеткіштер 2006ж 2007ж 2008ж. 2008 ж.
өзгерісі,
салыстыру,%
2006ж 2007ж
1.Ұзақ мерзімді активтер 48628 48186 79156 162,8 164,3
2. Ағымдағы активтер 103881 22207 14941 14,4 67,3
2.1.Ақша қаражаты және қаржы147 3648 893 607,5 24,5
инвестициялары
2.2.Дебиторлық қарыздар 100892 5843 9082 9,0 155,4
2.3.Тауарлы-материалдық 2842 12716 4966 174,7 39,1
қорлар
Барлық активтер 152509 70393 94097 61,7 133,7
Ескертпе – 2006-2008 жылдар аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау
қаласындағы филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
Бұл кестеден Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалындағы
активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының 2006-2008 жылдар
аралығында активтердің құнының өзгерісін көреміз. 2008 жылы барлық активтер
құны 2006 жылғы қарағанда 58412 мың теңгеге төмендеген. Бұл төмендеу
ағымдағы активтердің сомасының 88940 мың теңгеге азаюы себебінен туындаған.
Ағымдағы актвитердің соңғы 2 жылдағы төмендеуі дебиторлық қарыздар
сомасының төмендеуінен пайда болған. Кәсіпорында активтердің сомасының
жалпы төмендеуіне қарамастан ұзақ мерзімді активтер сомасы 1,643 есе
жоғарылаған. Бұл кәсіпорынның әрі қарай дамуын көрсететіндіктен, оның
жұмысының оң нәтижесін сипаттайды және өндірістік потенциалының жоғарылауын
көрсетеді.
Сонымен кәсіпорынның балансында талданушы мерзім аяғына қарай ұзақ
мерзімді активтер үлесі жоғарылап, ағымдағы активтер сомасының төмендеуін
көреміз. Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының ағымдағы
активтерінің өсіміне әсер етуші факторлар келесі кестеден анықтауға болады.
2008 жылы Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының ағымдағы
активтерінің 7266 мың теңге сомасында төмендеуіне таза табыстың -28106 мың
теңгеге төмендеуі, амортизациялық аударымдар сомасының 3114 мың теңгеге
азаюы, негізгі құралдардардың сомасының 28022 мың теңгеге жоғарылауы кері
әсерін тигізген. 2007 жылы Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы
филиалының ағымдағы активтерінің 81674 мың теңге сомасында төмендеуіне таза
табыстың -60349 мың теңгеге төмендеуі, негізгі құралдардардың сомасының
3856 мың теңгеге жоғарылауы, несиелік қарзыдардың 21767 мың теңгеге
төмендеуі кері әсерін тигізген.
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының ағымдағы
активтерінің өсіміне әсер етуші факторлар
Кесте-9
Көрсеткіштер 2006ж. 2007ж 2008ж.
Мың % Мың теңге% мың %
теңге үлесі үлесі теңге үлесі
1 2 3 4 5 6 7
1.Таза табыс +54989 +67,7 -60349 -73,9 -28106 -386,8
2.Амортизациялық аударымдар -39318 -48,4 +4298 +5,3 -3114 -42,9
3.Несие бойынша міндетеме - - - - - -
ұлға
4.Меншікті капиталдың - - - - - -
өзгерісі
5.Күрделі салымдардың - - - - - -
өзгерісі
6.Несиелік қарыздар +37346 +45,9 -21767 -26,7 +5180 +713,1
7.Материалдық емес активтер +1246 +1,5 - - +166 -2,3
8.Негізгі құралдар +26036 +32,1 -3856 -4,7 -28022 -385,7
9.Өзге ұзақ мерзімді +913 +1,2 - - - -
активтер
10.Өзге пассивтер - - - - - -
11.Барлық өсім факторлары +12530 +148,4+4298 +5,3 51976 715,3
12.Барлық төмендетуші -39318 -48,4 -85972 -105,3-59242 -815,3
фак-лар
13.Ағымдағы активтердің 81212 100 -81674 100 -7266 100
өсімі
Ескертпе – 2006-2008 жылдар аралығында Кедентранссервис АҚ Атырау
қаласындағы филиалының қаржылық есептемесінен алынды.
2006 жылы Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының ағымдағы
активтерінің 81212 мың теңге сомасында жоғарылауына таза табыстың 54989
мың теңгеге жоғарылауы, несиелік қарыздар сомасының 37346 мың теңгеге
жоғарылауы оң әсерін тигізген.
Кәсіпорын капиталының құрылымын зерттеу оларға кәсіпорын қызметінің
кеңейген немесе қысқарғаны жайлы ақпарат береді. Қысқа мерзімдік
несиелердің төмендеуі тәуекелдік және меншікті капиталдың өсуі кәсіпорын
қызметінің қысқарғанын көрсетеді. Бірақ бірыңғай мұндай қорытынды жасауға
болмайды, себебі бұл қаражаттардың үлесі басқа факторлардың несие үшін және
дивидендке пайыздық мөлшерлемелермен әсерінен болуы мүмкін. Егер несие
үшін пайыздық мөлшерлемелер дивидеттердің мөлшерлемелерінен төмен болса,
онда тартылған қаражатты өсірген дұрыс, ал егер керісінше болса, онда
меншікті капиталды пайдаланған дұрыс. Әрине, авансталған капиталдың
құрылымы жоғарыда қарастырылған жағдайларға тәуелді болады.
Қаржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің құрылымын
зерттеу үшін келесі 12,13,14 талдау кестелері құрылады.
Кедентранссервис АҚ Атырау қаласындағы филиалының қаржы ресурстарының
құралу көздерінің динамикасы мен құрылымы, 2006 ж.
Кесте -10
Көрсеткіштер 01.01.2007ж. 01.01.2008ж. Ауытқулар
Мың теңге%үлесМың теңге% (+,-) %
і үлесі мың үлесі
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz