Салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық аспектілері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық аспектілері 1.1 Салықтық бақылаудың пайда болу алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 1.2 Салықтық бақылаудың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... 17
2 Қазақстан Республикасындағы салықтық бақылау жағдайына экономикалық талдау
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінде салықтық бақылаудың жүргізілу процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Астана қаласы Сарыарқа ауданы салық басқармасының салықтық бақылау нәтижелеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.3 Тексеру барысында анықталған бұзушықтарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3 Салықтық бақылаудың жетілдіру мәселелері және оларды шешудің жолдары
3.1 Салық бақылауды ұйымдастыру проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Салықтық бақылауды жүргізілу тәртібін жетілдіру перспективалары ... ... .41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
1 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық аспектілері 1.1 Салықтық бақылаудың пайда болу алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5 1.2 Салықтық бақылаудың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... 17
2 Қазақстан Республикасындағы салықтық бақылау жағдайына экономикалық талдау
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінде салықтық бақылаудың жүргізілу процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Астана қаласы Сарыарқа ауданы салық басқармасының салықтық бақылау нәтижелеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.3 Тексеру барысында анықталған бұзушықтарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3 Салықтық бақылаудың жетілдіру мәселелері және оларды шешудің жолдары
3.1 Салық бақылауды ұйымдастыру проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Салықтық бақылауды жүргізілу тәртібін жетілдіру перспективалары ... ... .41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Қазақстан үшін салықтардың фискалдық мәнінің жоғарылауы және еліміздің салық органдары ресурстарының шектеулігі жағдайларында, салықтық бақылаудың теориялық және тәжірибелік мәселелерінің терең зерттелуі мен оның келешектегі жетілдірілу қажеттігі заңдылықты түрде жоғарылайды. Салықтық бақылаудың мәнінің мемлекеттің салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал етуімен байланысы, оның маңыздылығын айқындай түсіреді.
Еліміздің құқықтық қоғам құру жолында, салықтық заңнаманың орындалуы мен іске асуына бақылаудың ұтымды түрде жетілдірілуі, заңды және жеке тұлғалар мен салық органдары арасындағы салықтық мәдениеттің жоғарылауы, нәтижесінде мемлекет қазынасының ұлғаюы мен сәйкесінше мемлекеттік бағдарламалар мен шараларды жүзеге асыруға мүмкіндіктің артуында, салықтық бақылаудың және оның жетілдірілуінің маңызы өте жоғары.
Қоғамдағы салықтық қатынастардың тиімділігінің анықталуы, ең алдымен, олардың қажетті деңгейде бағалануы мен талдануы негізінде жүзеге асырылады. Салықтық бақылаудың іске асырылуы, салықтық міндеттемелерді орындау бойынша ақпараттарды жинау арқылы бақылауды жүргізуден бастау алатындықтан, салықтардың экономикалық категория ретіндегі қызмет ету тиімділігін анықтауға және олардың мемлекет қажеттіліктерімен сәйкестендіруге мүмкіндік туады.
Сонымен қатар қазіргі кезеңде экономикалық ғылымда және тәжірибеде бақылау мәселесі алдыңғы қатарға шығып және ерекше өзектілікке ие болып отыр. Себебі көпшілік шаруашылық субъектілер дербес болып табылады, кәсіпкерлік даму үстінде, орталықтандырылған ақшалай қорлардың қалыптасуы мен қолданылуына қызмет ететін бөлушілік қатынастар жүйесі өзгеруде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеушілер мен тәжірибелік мамандардың еңбектерінде, мерзімді басылымдарда көбінесе қаржылық бақылаудың теориялық аспектілері қарастырылған және төмен дәрежеде салықтық бақылау зерттелген. “Салықтық бақылау” түсінігі бұдан бұрын экономикалық және құқықтық әдебиеттерде белсенді талдау объектісі болып табылмаған және тек қана Салық кодексінің “Салықтық әкімшілік жүргізу” атты арнайы бөлімі ретінде және басқа кесімдерінде кең тәжірибелік қолдану орын алып отыр.
Салықтық бақылаудың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы, оның ұйымдастырылу және жүзеге асырылу мәселелерінің жеткіліксіз зерттелінуі, жұмыс тақырыбының таңдалынуына себеп болды. Бұдан бөлек, салықтық бақылаудың көпқырлылығы мен күрделілігі, оның келешектегі зерттелінуіне жеткілікті орынның болуын көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты әдеби көздердің сынаулы қарастырылуы, салықтық бақылаудың қызмет ететін тәжірибесінің талдануы мен жалпылануы негізінде салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын анықтайтын теориялық кесімдерді қорытып шығару және оның жетілдірілуі бойынша тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеттері. Алдымызға қойылған мақсатқа жету үшін салықтық бақылауды зерттеу төмендегідей міндеттердің орындалуын талап етті:
- салықтық бақылаудың түсінігі, мәні, ерекшелігі және ұйымдастырылу қағидаларын қарастыру;
- салықтық бақылаудың нысандары мен түрлеріне тоқталу;
- салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлін айқындау ;
- еліміздегі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын және жүргізілуіне шолу;
- салықтық бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді анықтау;
- салықтық бақылаудың нақты нәтижелерін талдау;
- салық органдарының бақылау қызметі тиімділігінің және нәтижелігінің артуына арналған мәселелерді шешудегі кейбір жолдарды ұсыну.
Еліміздің құқықтық қоғам құру жолында, салықтық заңнаманың орындалуы мен іске асуына бақылаудың ұтымды түрде жетілдірілуі, заңды және жеке тұлғалар мен салық органдары арасындағы салықтық мәдениеттің жоғарылауы, нәтижесінде мемлекет қазынасының ұлғаюы мен сәйкесінше мемлекеттік бағдарламалар мен шараларды жүзеге асыруға мүмкіндіктің артуында, салықтық бақылаудың және оның жетілдірілуінің маңызы өте жоғары.
Қоғамдағы салықтық қатынастардың тиімділігінің анықталуы, ең алдымен, олардың қажетті деңгейде бағалануы мен талдануы негізінде жүзеге асырылады. Салықтық бақылаудың іске асырылуы, салықтық міндеттемелерді орындау бойынша ақпараттарды жинау арқылы бақылауды жүргізуден бастау алатындықтан, салықтардың экономикалық категория ретіндегі қызмет ету тиімділігін анықтауға және олардың мемлекет қажеттіліктерімен сәйкестендіруге мүмкіндік туады.
Сонымен қатар қазіргі кезеңде экономикалық ғылымда және тәжірибеде бақылау мәселесі алдыңғы қатарға шығып және ерекше өзектілікке ие болып отыр. Себебі көпшілік шаруашылық субъектілер дербес болып табылады, кәсіпкерлік даму үстінде, орталықтандырылған ақшалай қорлардың қалыптасуы мен қолданылуына қызмет ететін бөлушілік қатынастар жүйесі өзгеруде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеушілер мен тәжірибелік мамандардың еңбектерінде, мерзімді басылымдарда көбінесе қаржылық бақылаудың теориялық аспектілері қарастырылған және төмен дәрежеде салықтық бақылау зерттелген. “Салықтық бақылау” түсінігі бұдан бұрын экономикалық және құқықтық әдебиеттерде белсенді талдау объектісі болып табылмаған және тек қана Салық кодексінің “Салықтық әкімшілік жүргізу” атты арнайы бөлімі ретінде және басқа кесімдерінде кең тәжірибелік қолдану орын алып отыр.
Салықтық бақылаудың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы, оның ұйымдастырылу және жүзеге асырылу мәселелерінің жеткіліксіз зерттелінуі, жұмыс тақырыбының таңдалынуына себеп болды. Бұдан бөлек, салықтық бақылаудың көпқырлылығы мен күрделілігі, оның келешектегі зерттелінуіне жеткілікті орынның болуын көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты әдеби көздердің сынаулы қарастырылуы, салықтық бақылаудың қызмет ететін тәжірибесінің талдануы мен жалпылануы негізінде салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын анықтайтын теориялық кесімдерді қорытып шығару және оның жетілдірілуі бойынша тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеттері. Алдымызға қойылған мақсатқа жету үшін салықтық бақылауды зерттеу төмендегідей міндеттердің орындалуын талап етті:
- салықтық бақылаудың түсінігі, мәні, ерекшелігі және ұйымдастырылу қағидаларын қарастыру;
- салықтық бақылаудың нысандары мен түрлеріне тоқталу;
- салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлін айқындау ;
- еліміздегі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын және жүргізілуіне шолу;
- салықтық бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді анықтау;
- салықтық бақылаудың нақты нәтижелерін талдау;
- салық органдарының бақылау қызметі тиімділігінің және нәтижелігінің артуына арналған мәселелерді шешудегі кейбір жолдарды ұсыну.
1 Ермекбаева Б.Ж. «Салық және салық салу» - Алматы: Қазақ Университеті, 2003ж, 5-6 бб.
2 НурхалиеваД.М., Омарова Ш.А. «Налог и налогооблажение», - Оқулық Астана: 2007ж, 35-41 б6.
3 Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу», - Оқулық Алматы: 2006ж, 66-71 бб.
4 Бекболсынова А.С. «Салық жүйесінің негіздері», - Оқулық Астана: 2007.
5 Ермекбаева Б.Ж. «Шет мемлекеттер салығы», - Алматы: 2004ж, 101-105 бб.
6 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі – Алматы: 2011 жыл.
7 Омаров К.Р. Отраслевые и иные особенности налогооблажения и учета.// - Бухгалтерский бюллетень. – 2004ж. –№4.
8 Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені – 2010ж.
9 Астана қаласы Сарыарқа ауданы салық басқармасының статистикалық бюллетені – 2010ж.
10 Сиязбекқызы Б.А. «Аймақтық экономика дамуындағы жергілікті бюджеттік үрдістің қалыптасуы мен атқарылуының ерекшеліктері» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, - 2008ж, №2, 115-119 бб.
11 Оспанов М.Т. «Гармонизация налоговых отношении», - Оқулық Алматы: 2004ж.
12 Туралыкова Е.С. «Совершенствование налоговой системы РК» // Бухгалтер и налоги. -2004ж, № 6, 20-23 бб.
13 Нұрымов А.А. Шоимбаева С.А. «Салық және салық салу»,-Оқулық Астана,2009ж.
14 Бекболсынова А.С. «Салық жүйесінің негіздері», - Оқулық Астана,2007ж.
15 «Салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік негіздері» ҚазҰУ ізденістер,нәтижелер, Алматы,- 2007ж. №3, 161-165бб.
16 «Салықтық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізі принциптері» ҚазҰУ хабаршысы, Экономика сериясы. Алматы, 2004 ж. №4(39), 144-147 бб.
17 «Салықтар теориясындағы салық ауырпалығы туралы мәселенің зерттелу тарихы», конференция еңбектері. Астана, 2005ж. 352-353бб.
18 «Заңды тұлғалардың бюджетке төлейтін төлемдерін салық органының бақылауы», конференция еңбектері, Астана,2005 ж. 11-13бб.
19 «Салықтық бақылауының қажеттілігі мен салық инспекторының ролі». ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы,-2008ж, №2 (44), 96-98бб.
20 Пансков В.Г. Акцизы и проблемы государственного регулирования рынка алкогольной продукции // Финансы.– 2002ж , №2 – 34-38 бб.
2 НурхалиеваД.М., Омарова Ш.А. «Налог и налогооблажение», - Оқулық Астана: 2007ж, 35-41 б6.
3 Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу», - Оқулық Алматы: 2006ж, 66-71 бб.
4 Бекболсынова А.С. «Салық жүйесінің негіздері», - Оқулық Астана: 2007.
5 Ермекбаева Б.Ж. «Шет мемлекеттер салығы», - Алматы: 2004ж, 101-105 бб.
6 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі – Алматы: 2011 жыл.
7 Омаров К.Р. Отраслевые и иные особенности налогооблажения и учета.// - Бухгалтерский бюллетень. – 2004ж. –№4.
8 Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені – 2010ж.
9 Астана қаласы Сарыарқа ауданы салық басқармасының статистикалық бюллетені – 2010ж.
10 Сиязбекқызы Б.А. «Аймақтық экономика дамуындағы жергілікті бюджеттік үрдістің қалыптасуы мен атқарылуының ерекшеліктері» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, - 2008ж, №2, 115-119 бб.
11 Оспанов М.Т. «Гармонизация налоговых отношении», - Оқулық Алматы: 2004ж.
12 Туралыкова Е.С. «Совершенствование налоговой системы РК» // Бухгалтер и налоги. -2004ж, № 6, 20-23 бб.
13 Нұрымов А.А. Шоимбаева С.А. «Салық және салық салу»,-Оқулық Астана,2009ж.
14 Бекболсынова А.С. «Салық жүйесінің негіздері», - Оқулық Астана,2007ж.
15 «Салықтық бақылаудың заңдық және нормативтік негіздері» ҚазҰУ ізденістер,нәтижелер, Алматы,- 2007ж. №3, 161-165бб.
16 «Салықтық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізі принциптері» ҚазҰУ хабаршысы, Экономика сериясы. Алматы, 2004 ж. №4(39), 144-147 бб.
17 «Салықтар теориясындағы салық ауырпалығы туралы мәселенің зерттелу тарихы», конференция еңбектері. Астана, 2005ж. 352-353бб.
18 «Заңды тұлғалардың бюджетке төлейтін төлемдерін салық органының бақылауы», конференция еңбектері, Астана,2005 ж. 11-13бб.
19 «Салықтық бақылауының қажеттілігі мен салық инспекторының ролі». ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы,-2008ж, №2 (44), 96-98бб.
20 Пансков В.Г. Акцизы и проблемы государственного регулирования рынка алкогольной продукции // Финансы.– 2002ж , №2 – 34-38 бб.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық аспектілері 1.1
Салықтық бақылаудың пайда болу
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2
Салықтық бақылаудың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ...17
2 Қазақстан Республикасындағы салықтық бақылау жағдайына экономикалық
талдау
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінде салықтық бақылаудың жүргізілу
процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Астана қаласы Сарыарқа ауданы салық басқармасының салықтық бақылау
нәтижелеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Тексеру барысында анықталған бұзушықтарды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .35
3 Салықтық бақылаудың жетілдіру мәселелері және оларды шешудің жолдары
3.1 Салық бақылауды ұйымдастыру
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Салықтық бақылауды жүргізілу тәртібін жетілдіру
перспективалары ... ... .41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...46
Кіріспе
Қазақстан үшін салықтардың фискалдық мәнінің жоғарылауы және еліміздің
салық органдары ресурстарының шектеулігі жағдайларында, салықтық бақылаудың
теориялық және тәжірибелік мәселелерінің терең зерттелуі мен оның
келешектегі жетілдірілу қажеттігі заңдылықты түрде жоғарылайды. Салықтық
бақылаудың мәнінің мемлекеттің салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал
етуімен байланысы, оның маңыздылығын айқындай түсіреді.
Еліміздің құқықтық қоғам құру жолында, салықтық заңнаманың орындалуы
мен іске асуына бақылаудың ұтымды түрде жетілдірілуі, заңды және жеке
тұлғалар мен салық органдары арасындағы салықтық мәдениеттің жоғарылауы,
нәтижесінде мемлекет қазынасының ұлғаюы мен сәйкесінше мемлекеттік
бағдарламалар мен шараларды жүзеге асыруға мүмкіндіктің артуында, салықтық
бақылаудың және оның жетілдірілуінің маңызы өте жоғары.
Қоғамдағы салықтық қатынастардың тиімділігінің анықталуы, ең алдымен,
олардың қажетті деңгейде бағалануы мен талдануы негізінде жүзеге асырылады.
Салықтық бақылаудың іске асырылуы, салықтық міндеттемелерді орындау бойынша
ақпараттарды жинау арқылы бақылауды жүргізуден бастау алатындықтан,
салықтардың экономикалық категория ретіндегі қызмет ету тиімділігін
анықтауға және олардың мемлекет қажеттіліктерімен сәйкестендіруге мүмкіндік
туады.
Сонымен қатар қазіргі кезеңде экономикалық ғылымда және тәжірибеде
бақылау мәселесі алдыңғы қатарға шығып және ерекше өзектілікке ие болып
отыр. Себебі көпшілік шаруашылық субъектілер дербес болып табылады,
кәсіпкерлік даму үстінде, орталықтандырылған ақшалай қорлардың қалыптасуы
мен қолданылуына қызмет ететін бөлушілік қатынастар жүйесі өзгеруде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеушілер мен тәжірибелік мамандардың
еңбектерінде, мерзімді басылымдарда көбінесе қаржылық бақылаудың теориялық
аспектілері қарастырылған және төмен дәрежеде салықтық бақылау зерттелген.
“Салықтық бақылау” түсінігі бұдан бұрын экономикалық және құқықтық
әдебиеттерде белсенді талдау объектісі болып табылмаған және тек қана Салық
кодексінің “Салықтық әкімшілік жүргізу” атты арнайы бөлімі ретінде және
басқа кесімдерінде кең тәжірибелік қолдану орын алып отыр.
Салықтық бақылаудың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы, оның
ұйымдастырылу және жүзеге асырылу мәселелерінің жеткіліксіз зерттелінуі,
жұмыс тақырыбының таңдалынуына себеп болды. Бұдан бөлек, салықтық
бақылаудың көпқырлылығы мен күрделілігі, оның келешектегі зерттелінуіне
жеткілікті орынның болуын көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты әдеби көздердің сынаулы
қарастырылуы, салықтық бақылаудың қызмет ететін тәжірибесінің талдануы мен
жалпылануы негізінде салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын анықтайтын
теориялық кесімдерді қорытып шығару және оның жетілдірілуі бойынша
тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеттері. Алдымызға қойылған мақсатқа жету үшін салықтық
бақылауды зерттеу төмендегідей міндеттердің орындалуын талап етті:
- салықтық бақылаудың түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидаларын қарастыру;
- салықтық бақылаудың нысандары мен түрлеріне тоқталу;
- салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлін
айқындау ;
- еліміздегі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын және жүргізілуіне шолу;
- салықтық бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді
анықтау;
- салықтық бақылаудың нақты нәтижелерін талдау;
- салық органдарының бақылау қызметі тиімділігінің және нәтижелігінің
артуына арналған мәселелерді шешудегі кейбір жолдарды ұсыну.
Жұмыс әдістері. Зерттеулер келесідей әдістерді қолдану арқылы
жүргізілген: бақылау, салыстырмалы талдау негізінде. Тәжірибелік
мәліметтердің талдануы топтастыру, таңдау, салыстыру, жалпылау және қазіргі
ақпараттық технологиялардың қолданылуымен жүргізілген.
1. Салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық аспектілері
1.1 Салықтық бақылаудың пайда болу алғышарттары
Салықтар және басқа міндетті төлемдер түріндегі бюджетке шоғырланатын
қаражаттардың көлемі көбінесе заңды және жеке тұлғалармен салық
заңнамасының және басқа нормативтік актілерді дұрыс орындауына тәуелді.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты экономиканың түрлі
салаларында өзінің қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыратын жаңа
кәсіпорындар саны көбеюде. Олардың көбісі бухгалтерлік және салық заңнамасы
саласында қажетті деңгейдегі кәсіпқой мамандарға ие емес. Мұндай
кәсіпорындарда, әдеттегідей, есеп жүргізуде қателіктер жіберіледі, ал кей
жағдайларда есеп-қисап көрсеткіштерін саналы түрде бұрмалау да кездеседі.
Мұның барлығы салық салынатын базаның төмендеуіне және салықтық түсімдердің
бюджетке жеткіліксіз түсуіне әкеледі. Осы жағдайларда салықтық бақылаудың
нақты нысандары мен түрлерінің жүйелі және біртұтас сипатқа ие болуы ерекше
маңызға ие болады.
Нысан түсінігінің қандай да бір құбылыс мазмұнының сыртқы көрінісі
ретінде жалпы теориялық сипатталуы, салықтық бақылау нысандары табиғатының
келешектегі талдануына негіз ретінде қабылдануы тиіс. Осы тұрғыдан,
салықтық бақылау нысандарын, оның нақты міндетін орындау бойынша уәкілетті
органдардың іс-әрекеттерінің бірегей жиынтығын сипаттайтын, салықтық
бақылауды ұйымдастырудың, іске асырудың және оның іс-шараларының
нәтижелерін бекіту әдістерінің сыртқы көрінісі деп анықтауға болады.
Еліміздің қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес салық бақылауы
келесідей нысандарда жүзеге асырылады:
- салық төлеушiлердi тiркеу есебi;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi есепке
алу;
- бюджетке түсiмдердi есепке алу;
- қосылған құн салығын төлеушiлердi есепке алу;
- салық тексерулерi;
- камералдық бақылау;
- салық төлеушiлердiң қаржы-шаруашылық қызметi мониторингi;
- фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелерi;
- акцизделетiн тауарлардың кейбiр түрлерiн таңбалау және акциздiк
постыларды белгiлеу;
- мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, бағалау және сату
тәртiбiн сақтауды тексеру;
- уәкiлеттi органдарға бақылау жасау.
Осы аталған салықтық бақылау нысандарының нәтижесі бойынша Қазақстан
Республикасының заңнамаларын бұзу фактілері анықталған жағдайда салық
органдары салық төлеушіге жазбаша хабарлама жібереді. Бұл салық қызметі
органының салық төлеушіге салық міндетемелерін орындау туралы жіберген
хабарламасы болып табылады.
Салықтық тексеру нәтижесі бойынша салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің, өсімдер мен айыппұлдардың хабарламасын салық
органдары салықтық тексеру акт қорытындысы бойынша шешім қабылдаған күннен
бастап бес жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жібереді. Ал камералдық
бақылау нәтижесі бойынша жіберілген қателіктерді жою хабарламасы салықтық
есепті бұзғандығы анықталған екі жұмыс күні ішінде, салық заңнамаларын
бұзуға жіберілген қателіктерді жою хабарламасы анықталған күннен бастап бес
жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жіберілуі тиіс.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу – бұл салық төлеушi туралы
мәлiметтердi салық төлеушiлердiң мемлекеттік тiзiлiмiне енгiзу. Тiркеу
есебi - салық төлеушiнi салық органында есепке қою, соның нәтижесiнде салық
төлеушiнiң тіркеу деректері, оның ішінде салық төлеушінің тұрған жерi, оған
салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң тиесiлiгi;
салық төлеушiнiң тіркеу деректерінің ағымдағы өзгерiстерін тіркеу; есептен
шығару белгіленеді. Салық төлеушінің тіркеу деректері салық төлеушіні
мемлекеттік тіркеу (тіркеу есебіне алу) кезінде оның салық органына берген
мәліметтері.
Қазақстан Республикасында салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу
ретiнде мыналар тiркелуге тиiс: орналасқан жері бойынша – тұрақты мекеме
құру арқылы қызметiн жүзеге асыратын шетел заңды тұлғалары, олардың
құрылымдық бөлiмшелерi, оның iшiнде резидент еместер; қызметін жүзеге
асыратын жері бойынша - тұрақты мекеме құрмай қызметін жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғалар; қызметін жүзеге асыратын жері бойынша
қызметін бірлескен кәсіпкерлік нысанында жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер;
тұрғылықты жерi бойынша салық төлеушiлер болып табылатын резидент жеке
тұлғалар; болатын жері бойынша - белгіленген резидент емес жеке тұлғалар;
салық салу объектiлерi орналасқан және (немесе) тiркелген жер бойынша салық
салу объектiлерiн иеленетiн резидент еместер; резидент банк орналасқан жері
бойынша көзделген негіздер бойынша мемлекеттік тіркеуге жатпайтын, резидент
банктерде ағымдық шоттарын ашатын резидент еместер салық төлеушiлер.
Салық төлеушiлердi тiркеу есебi салық төлеушi салық органдарында
салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу рәсiмiнен өткеннен кейiн жүзеге
асырылады. Бұл ретте салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу оны тіркеу есебіне
алғаш рет қою болып табылады.
Салық төлеушi заңды тұлға үшін, оның құрылымдық бөлімшелерi және
қызметiн жүзеге асыратын шетелдiк заңды тұлға үшiн:
- заңды тұлғаның оның құрылымдық бөлiмшесiнiң орналасқан орны бойынша;
- қызметтi жүзеге асыру орны бойынша;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және (немесе) тiркеу орны бойынша жүзеге асыруға тиесілі.
Салық төлеуші жеке
тұлға, соның ішінде жеке кәсіпкер үшiн:
- резидентке – тқрғылықты жерi бойынша; резидент емеске келген орны
бойынша;
- салық салу объектілерінің, салық салуға байланысты объектiлердің
орналасқан және (немесе) тiркеу орны бойынша;
- кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру орны бойынша салық органдарында
тiркеу есебiне тұруға мiндеттi.
Салық органдары жеке тұлғаларды салық салу объектiлерiнің орналасқан
жерi бойынша тiркеу есебiн Салық кодексіне сәйкес салық салу объектiлерiн
есепке алуды және (немесе) тiркеудi жүзеге асыратын уәкiлеттi органдар
беретiн мәлiметтер негiзiнде жүргiзедi. Салық төлеушінің жылжымайтын мүлiк
(жер) үшiн - олардың нақты орналасқан жерi, көлiк құралдарының мемлекеттiк
тiркелген жерi, ал ондай жоқ болған жағдайда - мүлiк иесiнiң орналасқан
(тұрғылықты) жерi салық салу объектiсiнiң орналасқан жерi болып танылады.
Салық төлеушілердi тiркеу есебiн жүзеге асыру кезiнде салық қызметi
органдары мынадай: заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеудi, қайта тiркеудi
және таратуды жүзеге асыратын статистика агенттігі, салық салумен
байланысты объектiлердi және салық салу объектiлерiн есепке алуды және
(немесе) тiркеудi жүзеге асыратын лицензиялар, куәлiктер немесе рұқсат беру
мен тiркеу сипатындағы өзге де құжаттарды беретiн және де жеке тұлғаларды
тұрғылықты жерi бойынша тiркеудi жүргiзетiн азаматтық хал актiлерiн
тiркеудi жүзеге асыратын нотариаттық iс-әрекеттер, қорғаншылық пен
қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi органдармен және Қазақстан
Республикасының Yкiметi белгiлейтiн басқа да уәкiлеттi органдармен өзара iс-
әрекет жасайды.
Бюджетке түсiмдердi есепке алуды салық органдары салық және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң, сондай-ақ өсiмпұлдар мен
айыппұлдардың есептелген және түскен сомалары бойынша салық
мiндеттемелерiнiң орындалуын салық төлеушiнiң жеке шотында көрсету жолымен
жүзеге асырады. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң
түсуiн есептеу бiрыңғай бюджет сыныптамасына сәйкес жүргiзiледi, ал жеке
шоттарды жүргiзу тәртiбiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейдi.
Қосылған құн салығын төлеушiлердi есепке алу нысаныда, қосылған құн
салығы бойынша төлеушiлердi есепке қою талаптары белгіленген тәртіппен
айқындау және қосылған құн салығы бойынша төлеушiнi есепке қою тәртiбiн
белгiлеу арқылы жүзеге асады.
Салық тексеруi – бұл салық қызметi органдары жүзеге асыратын, салық
заңдарының орындалуын тексеру. Сонымен қатар, бұл нысан салық төлеушілермен
олардың салықтық міндеттемелерінің орындалуына мемлекеттік бақылаудың басты
тәсілі. Салық қызметi органдарының лауазымды адамдары, салық кодексіне
сәйкес тексеруді жүргізуге тартылатын өзге де адамдар мен салық төлеушi
салық тексерулерiне қатысушылар болып табылады.
Арнайы білімді және дағдыны талап ететін мәселелерді зерттеу және
консультация алу үшін, қажет болған жағдайларда, салық қызметі органы
салықтық тексеруге оның нәтижесіне мүдделі емес маманды тартуы мүмкін.
Алға қойылған мәселелер бойынша маман қорытынды жасайды, ол салықтық
тексеру актісіне қоса беріледі. Салық тексерулерiн салық қызметi органдары
ғана жүзеге асырады. Ол мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) құжаттық тексеру;
2) рейдтiк тексеру;
3) хронометраждық зерттеу.
Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) кешендi тексеру - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердiң барлық түрлерi бойынша салық мiндеттемелерiнiң орындалуын
тексеру;
2) тақырыптық тексеру - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң жеке түрi бойынша салық мiндеттемелерiнiң, банктер мен
банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
белгіленген міндеттемелерді орындауын, сондай-ақ трансферттік бағалар
қолданғанда мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша орындалуын тексеру;
3) қарсы тексеру - егер салықтық тексерудi жүргiзу кезiнде салық
органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушiлердiң жүргiзген
операцияларының салық есебiнде дұрыс көрсетiлуi туралы қосымша ақпарат алу
қажеттiгi туындаған жағдайда үшiншi бiр тұлғаларға қатысты жүргiзiлетiн
тексеру.
Рейдтiк тексерудi (арнайы сұрақтар бойынша тексеру) салық қызметi
органдары жекелеген салық төлеушiлерге қатысты олардың Қазақстан
Республикасы заңдарының жекелеген талаптарын, атап айтқанда:
- салық төлеушiлердiң салық органдарында тiркеу есебiне қойылуы;
- фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың дұрыстығы;
- лицензияның, біржолғы талонның және өзге де рұқсат ету құжаттарының
болуы;
- акцизделетiн өнiмдi өндiру, сақтау және сату ережесiн сақтауы
талаптарын орындауы мәселелерi бойынша жүргiзедi.
Хронометраждық зерттеудi салық органдары салық төлеушiнiң нақты
кiрiсiн және кiрiс алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен
жүргiзедi. Хронометраждық зерттеу бекiтілген тәртіппен жүргiзiледi.
Салық тексеруiн жүргiзу, заң актiлерiнде белгiленген жағдайларды
қоспағанда, салық төлеушiнің қызметiн тоқтатпауға тиiс, сондай-ақ салық
органы заңды тұлғаның өзiне салық тексеруiнiң жүргiзiлуiне қарамастан заңды
тұлғаның құрылымдық бөлiмшелерiн тексеруге құқылы.
Камералдық бақылау - салық төлеушiлер берген салық есептiлiгiн және
басқа да құжаттарды зерделеу мен талдау негiзiнде тiкелей салық органы,
оның орналасқан жерi бойынша жүзеге асырылатын бақылау.
Салық органы салық есептiлiгiн қателiктер тапқан, салық есептiлiгiнде
келтiрiлген мәлiметтердiң арасынан қайшылық табылған, сондай-ақ шағын
бизнес субъектiлерi үшiн көзделген шарттарды асыра пайдаланған кезде салық
төлеушiге жiберiлген қателiктердi өз бетiнше жоюы үшiн, сондай-ақ салық
салудың жалпыға бiрдей белгiленген тәртiбiне көшуi үшiн хабарлама
жiберiледi.
Салық төлеушiлер мониторингi салық төлеушiлердiң нақты салық
салынатын базасын анықтау және тауарлардың (жұмыстардың, қызмет
көрсетулердiң) өзiндiк құнын қалыптастырудың негiздiлiгiне талдау жүргiзу,
қаржы, валюта заңдарын, қолданылатын нарықтық бағаларды сақтау мақсатында
салық төлеушілердiң қаржы-шаруашылық қызметiн байқау жүйесiн қолдану
жолымен жүзеге асырылады.
Электронды мониторинг - белгiленген электрондық цифрлық қолтаңбамен
расталып, электрондық құжат нысанында ақпарат беретiн мониторинг түрi.
Салық төлеушiлердiң мониторингi республикалық және аймақтық деңгейде жүзеге
асырылады.
Белгілі бір шарттылық дәрежесімен, салықтық бақылауды, оның
ерекшелігін ескеретін келесідей жіктелулері болады.
Бақылау қызметін жүзеге асыратын субъектілерге байланысты:
- салық органдарымен жүзеге асырылатын салықтық бақылау;
- белгіленген жағдайлардағы кеден органдарымен жүзеге асырылатын
салықтық бақылау.
Бақыланатын тұлғалардың сипаттамасына байланысты:
- шаруашылық субъектілердің салықтық бақылануы;
- жеке кәсіпкерлердің салықтық бақылануы;
- жеке кәсіпкерлер болып табылмайтын жеке тұлғалардың салықтық
бақылануы.
Тексерілетін тұлғаның бақылану қызметінің көлеміне байланысты:
- кешенді салықтық бақылау;
- тақырыптық салықтық бақылау;
- мақсатты салықтық бақылау.
Құжаттарды тексеруде қолданылатын әдістер мен тәсілдерге байланысты да
болады.
Бақылау пәнінің қамтылу дәрежесіне байланысты:
- бүтіндей құжаттық салықтық бақылау;
- таңдалмалы құжаттық салықтық бақылау.
Ақпараттар мен мәліметтердің құралу көздеріне байланысты:
- құжаттық салықтық бақылау;
- нақты салықтық бақылау;
- қарсы салықтық бақылау.
Салықтық бақылаудың іс-шараларының жүзеге асырылу кезеңдеріне
байланысты:
- алдын-ала жасалатын салықтық бақылау;
- ағымдағы салықтық бақылау;
- кейіннен жасалатын салықтық бақылау.
Салықтық бақылаудың іс-шараларының жүзеге асырылу орнына байланысты:
- камералды салықтық бақылау;
- сыртқа шығу арқылы жасалатын салықтық бақылау.
Бақылау жұмыстарының жоспарына байланысты:
- жоспарлы салықтық бақылау;
- жоспардан тыс салықтық бақылау.
Сонымен, келтірілген түрлі критерийлерге байланысты салықтық бақылаудың
жіктелуі, мұндай құбылыстың күрделігі мен көпқырлығын көрсетеді.
Сурет 1. Салықтық бақылаудың нысандары.
Осы 1-ші суретте көрсетілгендей салықтық бақылаудың салықтық
тексерістен айырмашылығын көруге болады.
Салықтық бақылау бұл - Қазақстан Республикасының салық заңнамасы,
орындалуын бақылау салық қызметі органдарына жүктелген Қазақстан
Республикасының өзге де заңнамасы нормаларының орындалуына салық қызметі
органдары жүзеге асыратын мемлекеттік бақылау болып табылады.
1.2 Салықтық бақылаудың экономикалық мәні
Салықтық бақылауды зерттеу барысында, оның мемлекеттік қаржылық
бақылаудың құрамдас бөлігі екендігінен, салықтардың экономикалық категория
ретіндегі атқаратын бақылау функциясынан, салық механизмінің құрастырушысы
болып табылатындығынан және салық салу ісіндегі мемлекеттік басқару
жүйесіндегі алатын орнынан бастау алу керек. Себебі салықтар ең алдымен
қаржылы-экономикалық категорияны білдіреді және мәселе мәні болып салықтық
бақылаудың салықтардың экономикалық тиімді қызмет етуіндегі өзектілігін
ескере және ерекше белгілерін анықтай отырып, оның экономикалық мазмұнына
сипаттама беруге талпыныс жасау табылады.
Әдеби көздердің сынаулы қарастырылуы кезінде экономикалық және құқық
салаларын зерттеушілерінің еңбектерінде салықтық бақылаудың төмен деңгейде
зерттелінуі, оның күрделігі, көпқырлығы мен маңыздылығына және бұл мәселе
жөнінде негізделген теориялық базаның жоқтығына байланысты, әртүрлі және
көптеген жағдайда қарама-қайшы пікірлер келтірілетіндігі байқалады. Осыған
байланысты, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын сипаттайтын негізгі
теориялық мәселелердің қорытылуы ерекше маңызға ие болады.
Мемлекет өзінің тіршілік етуінің барлық кезеңдерінде ең алдымен
өзінің қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз етеді, сәйкесінше, белгілі
бір талаптарға жауап беретін бақылау жүйесін қалыптастыруға мәжбүр болған.
Мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде, оның тиімді қызмет етуі мемлекеттік
қаржылық бақылаудың арнайы жан-жақты жүйесінің болуынсыз мүмкін емес. Қалай
да болмасын, мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі мемлекеттің өзінің
қаржылық мүдделерін және оның азаматтарының қаржылық мүдделерін, қаржы
саласындағы жеке және мемлекеттік мүдделердің тепе-теңдігін қалыптастыра
және қолдай отыра қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңда, мемлекеттік қаржылық бақылаудың анықтамасы мен мазмұны
жөнінде қазіргі кездегі отандық және шет ел ғалымдарының көптеген пікірлері
қалыптасқан және төмен деңгейде салықтық бақылау зерттелген. Олардың
ішіндегі сипаты бойынша кең таралғандарын және дәйектіректерін
қарастырайық.
“Мемлекеттік қаржылық бақылау – мемлекеттің негізгі заңдарының
кесімдеріне негізделетін, белгілі бір басқару мен билік органдарының
экономикалы-құқықтық іс-әрекеттерінің кешенді және мақсатты бағытталған
жүйесі, ал салықтық бақылау – салық заңнамасының орындалуына, заңды және
жеке тұлғалармен салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің дұрыс
есептелуіне, толық көлемде және дер кезінде аударылуына мемлекеттік
органдар жағынан арнайы бақылауды білдіреді” деген жүйелі тұжырымды белгілі
ресей экономисті келтіреді. Оның ойынша қаржылық бақылауды әдетте екі
аспектіде қарастырады: 1) қаржылық заңнаманың орындалуына және барлық
экономикалық субъектілердің қаржылық тәртібінің сақталынуына арнайы
құрылған бақылау органдарының қатаң мазмұндалған қызметі;
2) қаржылық операциялардың мақсатты-дәйектілігін және тиімділігін
қамтамасыз ету мақсатында макро-, және микродеңгейде қаржыларды және
ақшалай ағымдарды басқарудың ажырамас элементі. Осы тұрғыдан, салықтық
бақылауды салық органдары атқаратын бақылау қызметі және салық органдары
мен салық төлеушілер арасындағы қаржылық қатынастардың тиімділігін
анықтайтын мемлекеттік басқарудың элементі ретінде қарастыруға болады.
“Қаржылық бақылау қаржылардың орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және
пайдаланылуымен байланысты мәнінің алғышарттарынан анықталады” деген пікір
қаржылық бақылау туралы экономикалық ғылыммен қорытылған жаңа түсініктердің
қалыптасуына негіз бола алады. Бірақ қаржылардың мәні тек қана мемлекеттік
қаржылармен байланысты емес, сондықтан мемлекеттік қаржылық бақылауың, оның
ішіндегі салықтық бақылаудың бұрмалануы мүмкін.
Мемлекеттік қаржылық бақылау демократиялық қоғам және рыноктық
экономика жағдайында – бұл қаржылық құқықтың нормаларына негізделген
мемлекеттің ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және пайдаланылуы
аясындағы әрекеттердің заңдылығы мен мақсат-дәйектілігін тексеру бойынша,
заңдылықты қамтамасыз етуге, мемлекеттік меншікті қорғауға, мемлекеттік
қаражаттардың мақсатты, тиімді және үнемді пайдалануына ықпал ететін,
мемлекетпен бекітілген қаржылық тәртіптің бұзылуын анықтайтын іс-шаралардың
және органдардың жүйесі.
Салықтардың экономикалық категория ретінде тиімді қызмет ету
өзектілігі, олардың функцияларының қарастырылуын талап етеді. Баршамызға
белгілі, салықтардың ең маңызды төрт функциялары бар, олар фискалдық,
бақылау, қайта бөлушілік және реттеушілік. Бізге қажетті функцияға
тоқталайық.
Салықтардың бақылау функциясының мәні салықтық түсімдердің сандық
сипатталу мүмкіндігінің туындауында және олардың мемлекеттің қаржылық
ресурстарға қажеттілігімен сәйкестендірілуінде. Бақылау функциясының
негізінде салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қозғалысына бақылау қамтамасыз етіледі, салық жүйесіне және бюджеттік
саясатқа өзгертулер енгізу қажеттігі анықталады. Салықтардың бақылау
функциясының жүзеге асырылуы, оның толықтығы мен тереңділігі белгілі
деңгейде салықтық тәртіптен тәуелді. Оның мәні салық төлеушілер заңнамамен
бекітілген салықтарды уақтылы және толық көлемде төлеуін білдіреді.
Сонымен қатар, салықтардың бақылау функциясының мәні мемлекеттің қаржылық
базасының қалыптасуына, ұдайы өндіріс процесіне әсер етуіне бақылауды
жүзеге асыруға белгілі бір объективті мүмкіндіктердің құрылуында. Бақылау
функциясының тіршілік және әрекет етуімен мемлекет шеңберінде барлық
экономикалық процестерге салықтық бақылауды ұйымдастыруға және жүргізуге
объективті жағдайлар туғызылады. Бірақ қажетті бақылаудың объективті
жағдайлары тек қана қаржы ресурстарының қайта бөліну қажеттігінің және
жағдайларының қалыптасып қойғаны кезінде ғана туындайды. Сондықтан бақылау
функциясы өзінше сипатқа ие бола алмайды және өзін фискалдық функциямен
байланыссыз және өзара әрекеттесуінсіз білдіре алмайды.
Сөйтіп, салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі
атқаратын бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны екендігі анықталып
отыр. Бірақ бұл функция қаржы категориясына да тән. Мұнда, салықтық бақылау
мен қаржылық бақылауларының бірдей екен деген қате пікір орын алуы мүмкін.
Сондықтан, салықтардың қаржылық категория болып табыладындығын ескере
отырып, салықтық бақылаудың өзіндік ерекшелігін айқындау қажет.
Біздің ойымызша, салықтық бақылау мемлекеттің фискалдық мүдделерін
іске асыруға бағытталған, бірақ оның жетілдірілуі кезінде салықтардың басқа
да функцияларының сәтті қызмет етуіне де жағдайлар жасалынады, яғни
салықтық бақылау екі функцияға да біршама әсер етеді. Мемлекет салықтық
бақылауды тиімді жүргізу негізінде экономиканың түрлі салалары салық
базасының жағдайын талдау арқылы олардан түсетін салықтардың (фискалдық
функция) қажетті деңгейін анықтай және сәйкесінше реттеушілік қызметін
жетілдіре алады. Өз кезегінде, тиімді қызмет ететін салықтар экономиканың
және әлеуметтік саланың бүтіндей дамуына жағымды ықпалын тигізеді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтық бақылау салық механизмінің
құрастырушысы болып табылады. Мемлекет өзінің салық саясатын салық
механизмі, оның тұтқалары, құрастырушылары және элементтері арқылы жүзеге
асырады.
Салық механизмін кең (жалпытеориялық) және тар (тәжірибелік) мағынада
қарастыруға болады және салықтық қатынастардың бекітілген әдістері мен
нысандарын тексеру, ақпарат жинау, салық механизмінің әрекет етуіндегі
жағымды және жағымсыз жақтарды анықтау мақсатында бақылау іс-әрекеттерінің
жүргізу сияқты мәселелер, оның құрылуындағы кезеңдердің бірі болып
табылады. Салықтық механизм дегеніміз бұл түсінікті экономикалық категория
ретінде мазмұндайтын салық теориясының саласы, яғни қайта бөлу
қатынастарының объективті қажет басқару процесі.
Осы тұрғыдан, салықтық бақылауды бұл процесті құрайтын
ұйымдастырылмалы құрылым ретінде қамтамасыз етілген қатынастар аясы деп те
анықтауға болады. Сөйтіп, салықтық бақылаудың мәні мемлекеттің салық
саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал етуінде деген тұжырым жасауға болады.
Мұнда, салықтық бақылауды салық механизмінің құрылуындағы және жүзеге
асырылуындағы объективті сипаттағы қатынастар жиынтығы және ол әрқашан
салық механизмінің жетілдірілуін қарастырады деуге болады.
Салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі бақылау
функциясының жүзеге асырылу функциясының нысаны бола тұрып, ол басқару
теориясы тұрғысынан тиімді және нәтижелі басқару процесінің ажырамас
элементі болып табылатынын ұмытпау қажет.
Салықтық бақылаудың салық механизмінің құрастырушысы және ішкі жүйесі
ретінде теориялық ерекшелігінің анықталуы экономикалық теорияның негізгі
заңдарына бағынады, ол нақты экономикалық базис негізінде дамитын ұдайы
өндіріс қатынастарының құрамдасы болып табылады. Салық механизмінің барлық
бөліктері шартты түрде ажыратылған, себебі тәжірибе жүзінде өте тығыз
байланысқан, ал салықтық реттеу және бақылау тіпті органикалық бүтінді
білдіреді. Ағымдағы салықтық реттеу процесінде салықтық жеңілдіктер жүйесі
түріндегі ынталандыру әдістері қолданылады, сол сияқты айыппұлдарды
есептеу, қарыз сомаларын салық төлеушінің немесе оның дебиторларының
мүлкіне аудару, банкроттау рәсімдері және т.б. түріндегі жазалау шаралары
қолданылады. Бұл әрекеттердің барлығы салық салудың бүтіндей реттеушілік
тағайындалуын қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, салықтық реттеу салықтық бақылау
арқылы жүзеге асырылады, себебі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуы және
оның нақты нысандарының бекітілуі салықтардың фискалдық тағайындалуын да,
реттеушілік қызметінің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді. Бұл орайда
салықтық бақылаудың мемлекеттік билікті сипатқа ие болуы және оның басты
заңнамалық құжатта – Қазақстан Республикасының Салық кодексінде мазмұндалуы
сияқты ерекшеліктері анықталады.
Қазіргі қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес, салықтық бақылау
дегеніміз салық қызметі органдарының салық заңнамасының орындалуына,
бюджеттік емес қорларға міндетті төлемдердің дер кезінде және толық көлемде
аударылуына бақылауды білдіреді. Әрине, салық заңнамасының орындалуына
бақылауды жүзеге асыру бақылаудың бірден-бір көрінісі, бірақ біздің
ойымызша, мұндай анықтама салықтық бақылаудың тек қана міндетін анықтайды
және оған нақты сипаттама бермейді, себебі салықтық бақылауды салық
органдарымен жүргізілетін бақылау деп анықтау, бұл түсініктің мазмұнын
ашпайды.
Сонымен қатар салықтық бақылау – бұл мемлекет мүддесінде ақшалай
қаражаттардың түсуінің ұйымдастырылуын, сондай-ақ салықтық құқық
бұзушылықтар үшін жауапкершілік шараларын мазмұндайтын заң шеңберінде
қызмет ететін, салық қатынастарының басқарылу жүйесі. Қаржының және
салықтардың бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны бола тұрып, салықтық
бықылау келесідей ерекшелікті қасиеттерге ие болады: үздіксіздік,
мемлекеттік билікті сипат және басты заңнамалық құжаттың - ҚР салық
кодексінің болуы.
Ресей құқықгерінің пікірі бойынша салықтық бақылау – бұл мемлекеттік
басқарудың ұйымдастырылу-құқықтық механизмінің құрамдас бөлігі және
мамандандырылған өкілетті мемлекеттік органдардың ерекше қызмет түрі.
Қоғамдағы мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы экономикалық
қатынастардың заңнама шеңберінде қызмет етуі, қаржылық құқық ғылымы
өкілдеріне бұл мәселе жөнінде зерттеу жүргізуге тиым салуға болмайтындығын
талап етеді, бірақ салықтар ең алдымен экономикалық категория болып
табылады, сондықтан салықтық бақылауды сипаттаудың және оның
жетілдірілуінің басты шарты – бұл экономикалық тұрғыдан жасалынатын жан-
жақты зерттеу. Сонымен, салықтық бақылау мемлекеттік қаржылық бақылаудың
құрамдас бөлігі ретінде – бұл салық қызметі органдырының заңнама
шеңберінде, мемлекеттің фискалдық және реттеушілік мүдделерін қамтамасыз
етуге бағытталған, салық механизмін жетілдіру және салықтық тәртіптің
сақталуын тексеру мақсаттарындағы экономикалық процестердің бақылануының
кешенді қызметі.
Біздің ойымызша, салықтық бақылаудың жүзеге асырылу механизмін шартты
түрде, салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы заңнама шеңберінде әрекет
етеді. Бұнда келесідей жалғасушы ажырамас процестерді сипаттайтын
экономикалық қатынастар аясының бақылану қызметі ретінде мыналарды
көрсетуге болады:
- салық қызметі органдарымен салық төлеушілер, олардың салық салу
объектілері және салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде белгілі бір
ақпараттың алынуы;
- салық заңнамасына сәйкес тәртіпте жоспарлы түрде салықтық тексерулерді
жүргізу;
- алынған ақпаратты талдау негізінде салық төлеушілердің заңнамаға
сәйкес салық міндеттемелерін анықтау және олар туралы төлеушілерді
мәлімдеу;
- ақпараттың болмауы жағдайында: а) оның анықталуы үшін іс-шараларды
ұйымдастыру; ә) мұндай әрекеттер үшін адал емес төлеушілерге қатысты
қарастырылған жазалау шараларын қолдану;
- төлеушілердің салықтық есебін жүргізу;
а) берілген ақпараттың бекітілген параметрлерге сәйкестілігін анықтау
және қажет жағдайда салықтық тексеруді жүргізу.
- тексерулер нәтижесінде белгілі бір ауытқулар анықталған жағдайда,
оларды бағалау;
- ауытқулардың бағалану нәтижесінің себептері мен салдарын анықтау
болып табылады.
Салық механизімінің тиімділігін бағалау негізінде салық заңнамасына
өзгерістер еңгізудің қажеттігін анықтау, сәйкесінше салық жүйесінің
жетілдірілуін, оның жоғары тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету. Салықтық
бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаудан басты айырмашылығы – бұл,
мемлекеттік қаржылық бақылаудың қаржы жүйесіндегі кешенді бақылауды
білдірсе, салықтық бақылау салық жүйесіндегі арнайы қаржылық бақылауды
білдіреді.
Салықтық бақылаудың ұйымдастырылу қағидалары да салық саясатының
сәтті жүргізілуінде маңызды болып табылады.
Сондықтан, еліміздің салық органдары негізделуге тиіс маңызды қағидаларды
қарастыру дұрыс деп білеміз.
Салық салудың классикалық қағидалары болып анықтылық, қарапайымдылық,
үнемділік, әділеттілік және легалдылық табылады. Біз бұлардың жалпыға
белгілігіне байланысты оларға толық тоқталмаймыз.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы
қағидаларына негізделеді, ал салық заңдарының ережелері белгіленген салық
салу қағидаларына қайшы келмеуге тиіс.
Салық салудың міндеттілігі – бұл салық төлеуші салық заңдарына сәйкес
салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде
орындауға міндетті
Салық салудың айқындылығы - Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын болуға тиіс. Салық
салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әдiлдiгi - Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бiрдей және мiндеттi болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңiлдiктерiн
беруге тыйым салынады.
Салық жүйесiнiң бiртұтастығы - Қазақстан Республикасының салық жүйесi
Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында барлық салық төлеушiлерге қатысты
бiртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы - салық салу мәселелерiн реттейтiн
нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға
тиiс.
Біздің ойымызша, елімізде қолданылатын салық салу қағидаларымен қатар
салықтық бақылауды, оның ерекшелігін ескеретін қағидалар да болады. Оларға
келесідей қағидаларды қолдануға болады:
Тиімділік қағидасы - бұл қағида, салық органдарының ресурстарын
тиімді пайдаланумен байланысты салықтық бақылауға арналған талапты
қарастырады, яғни жоғары кәсіпқой мамандар, оларға берілген уақыт пен
материалдық база және тағы басқа ресурстар тиімді пайдаланылуы тиіс.
Нәтижелік қағидасы - салықтық бақылау, оның жүзеге асқандығының
қорытындысын көрсететін, белгілі бір нәтижеге бағытталуы тиіс. Себебі
алынған нәтижелер, оны жүргізуге кеткен шығындардан жоғары болған жағдайда
ғана салықтарға қойылған классикалық талаптардың орындалуы қамтамасыз
етіледі.
Кәсіпқойлық қағидасы - салық қызметінің мамандарының кәсіпқойлығы,
қазіргі кезде өзектілікке ие болуда, яғни бақылаушы субъектінің өз ісін
қажетті деңгейде білмеуі орынсыз болып табылады және тәжірибе жүзінде
көптеген тиімсіз жағдайларға әкеледі, ал жоғары кәсіпқой мамандар салықтық
бақылаудың іске асырылуына тек жағымды ықпалын тигізеді.
Жауапқа тартушылық қағидасы - салықтық міндеттемелердің салық
төлеушілермен орындауда және салықтық бақылауды тікелей жүзеге асыру
барысында салықтық қатынастардың қатысушылары, әрқашан кеткен қателердің
немесе заң бұзушылықтар үшін жауапқа тартылатындығы туралы ескеруі тиіс.
1.3 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың шетел тәжірибесі
Салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын қарастыруды бастамас бұрын
ұйымдастырылу аспектісінің, оның салық бақылау субьектілері мен
обьектілерінің құрамын білдіретіндігін ескеру қажет. Салықтық бақылаудың
субьектілері болып салықтық бақылауды жүргізуге бірегей құқы бар салық
қызметі органдары табылады, ал обьектілері болып заңнамамен жүктелген салық
міндеттемелері бар тұлғалар табылады. Олардың ішінде салық төлеушілерді
және салық агенттерін бөлуге болады. Салықтық бақылау мемлекет қабылдаған
іс -шаралар негізінде жүзеге асырылады. Салықтық бақылаудың негізінде әр
елде әр түрлі бақылау жүргізіледі. Осының бірін айта кетсек, көршілес Ресей
еліміздің салықтық бақылауына тоқталып өтейін. Ресей
елінің салықтық бақылауында салықтық бақылау субьектілері болып салық
органдарының салық қызметкерлері табылады. Олар мынадай формаларды
жүргізеді:
- салықтық тексеріс негізінде;
- салық
төлеушілердің тапсырыс беру негізінде және басқа да тұлғалардың;
- есеп пен есеп берудің белгіленген нақты тексерісі негізінде;
- бос аумақтар (кеңістіктер) мен
территорияларды, яғни осы аумақтардан салық төлемдерін төлейтін пайда
көздері;
басқа да форма негізінде болады.
Осы салықтық бақылауды жүргізу салық органының мынандай бағытта жүргізуіне
байланысты болып келеді, яғни осы ұйымның орналасуына байланысты, оның
филиалдарының және басқа басқармаларының орналасу орны бойынша, жеке
тұлғалардың тұрғылықты тұрағы бойынша және жылжымайтын мүліктің, көлік
құралдары бойынша салық түсімдері төлеуге жатады.
Салық органдары салық төлеушінің ұйымдастырылу
жағдайын 5 күн ішінде нақты қажет құжаттармен қарастырады. Салық
төлеушілерге осыдан кейін салық төлеушіге қарастырылған негізде салық
куәлігін береді. Жалпы салық төлеушінің есеп шоттарын есептеу, қайта
есептеу,есеп шоттарын шешу тегін түрде жүзеге асырылады. Салық төлеушілерге
барлық салық түрлері бойынша және барлық Ресей аумағы бойынша салық
төлемдерін төлеу негізінде тіркеу нөмірі беріледі.
Есеп беру
құжаттары негізінде, мемлекеттік салықтық қызмет Ресей Федерациясының салық
төлеушілері туралы біркелкі бақылау жүргізіп отырады. Ол сол құжаты
тіркеген күннен бастап, салықтық құпия болып есептеледі. Ол жайлы салық
органдары ешкімге, басқа да жайттарды ескермегенде мәлімет беруге құқысы
жоқ. Ол Ресей Федерациясының Салықтық Кодексі негізінде бекітілген.
Салықтық бақылаудың негізгі формасы ретінде салықтық тексеріс
қарастырылады. Салықтық тексеріс салық төлеушінің 3 күнтізбелік жылды
қамтуы мүмкін және де алдыңғы жылғы тексерісі бойынша да қарастырылады.
Салықтық тексеріс бойынша 2 түрі қарастырылады, олар камералдық және шығып
тексеру бойынша.
Салық органдарының шығып тексеру бойынша жіберілген қызметкерлері
олардың мүлкін, саудалық орындарын,складтарын, сонымен қатар барлық пайда
көздері болып табылатын орындары негізінде тексереді. Ол жағдайлар дұрыс
болғанда, салық органдары жойылған және өзгертілген құжаттар негізінде
барлық ескі құжаттар бойынша талап етуіне болады,ол құқықпен расталған
негізде болады.
Ал Францияның салықтық бақылауына тоқталатын болсақ,онда Францияның
салықтық бақылауы осы мемлкеттік конституциондық қызметі болып табылады. Ол
өзінің салық төлеушілерінің міндеттерін және осы салық төлеушілер
арасындағы қатынастарды реттейді.
Францияның салық төлеушілерінің ерекшелігі салықтық төлеушілер өз
деректерін нақты түрде береді және 90%-ы өз еркі бойынша салықтық
төлемдерді төлейді. Осы салық төлеушілердің қабылданған принциптері бар
екен, ол яғни салық төлеушілердің шынайы түрде адал болуы осы өздерінің
салықтық заңнамасымен жүзеге асырылады.
Францияның Қаржы министрлігінде салықтық реформа жүргізілгенде, соңғы
5- 10 жылда осы салық төлемдерді қысқарту туралы салық заңнамасында және
олар салық қызмет органдарымен қарастырылған. Соңғы үш жыл дегенде
салықтық төлемдер қысқарып келеді, соған қарамай жаңа салық түрлері
енгізілмейді.
Барлық ең қажетті іс- әрекеттер деңгейі, яғни салық төлеумен күрес
Францияның салық кодексінде қарастырылған. Бұл біртұтас құжаттар көптеген
елдерде тарамаған. Францияда ол жыл сайын Бюджеттік заң негізінде
қарастырылады. Кодекске, яғни бір жылдағы түсініктемелер бойынша екі құжат
негізінде жасалады.
Мемлекеттік салықтық басқарманың берген бағасы негізінде, жалпы
мемлекеттік қазынаға салықтық түсімдер бойынша жоспарланған түрде түгелімен
аударылмайды. Яғни,осы мемлекеттік қазынаға 15-20 % түрінде, бұл жылдық
түрде алынғанда. Мысалға алсақ, 250 млрд тенге жоспарланған болса, оның
орнына 50 млрд тенге, болмаса одан да аз түсуі мүмкін. Сөйтіп, жүзеге
асырылған іс шаралар негізінде салықтық бақылау бойынша келіспеушіліктер
көзқарасы туындайды.
Тек мемлекеттің салықтық администрациялық негізі салықтық төлемдердің
неліктен жетіспеулік проблемалары туындайтынын салықтық бақылау бойынша
бақылауына жол береді. АҚШ, Ұлыбритания және Германияда осы салықтық
түсімдермен күрес үшін арнайы топ құрылған болатын және ол әлемдік
масштабта. Салықтан жалтарудан қашпас үшін арнайы офшорлық шетеулер мен шет
елден түсімдер бойынша аударымдар негізінде. Бұл метрополиялық шектеулер
политикалық себептермен құрылған болатын және ол бұл іс жүзінде жүргізіліп
келеді. Және бұның нақты себепкері мемлекеттің өзінің нақты қамын
ойлауында.
Салық төлеуші сонымен қатар, кадімгі қарапайым әдісті де таңдауына
болады, бірақ бұл кезде дәл сол ставка қолданылады және ол үлен ірі
кәсіпорындардағы ставка бойынша – 33% көлемінде. Сонымен қатар,
кәсіпорындар уақытша әлеуметтік салымдар салады, әлеуметтік бюджеттік
сақтандыру дефицитін жабу мақсатымен.
Салықтық тексерістерді жүргізу салықтық орталық департаментінде
жүргізіледі. Ол дегеніміз салық төлеушілерге хабарлама жіберу арқылы және
тапсырылған декларациялар бойынша. Салық қызметкерлері салықтық тексерістің
екі түрімен жұмыс істейді. Өз жұмыс орнындарында олар декларациялар арқылы
жұмысын атқарады.
Францияда пайымдауша, жылына 50 мың декларациялар қаралады.Оның
45мыңы – заңды тұлғалардан, ал 5мыңы – жеке тұлғалардан болады. Бұл
декларациялар бойынша салық органында түпкі мәлімет болады және салық
төлеушінің декларациясында осы мәліметпен сәйкес келетін мәліметтер болуы
керек. Егер, осындай жағдай болғанда салық инспекторы түсініктеме хатын
жазуды ұсынады. Егер салық органдарын сол түсініктеме қанағаттандырмаса,
онда салық органы қосымша төлемді төлеуді талап етеді және басқа да бақылау
органдарына нақты қатаң түрде бақылауына жүгінуге құқылы.
Шығып бақылау көбіне, арнайы себеп жағдайлары болғанда ғана болады
және күдікті үлкен көлемде ақша суммасы болған кезде. Тексерістер тек соңғы
үш жыл бойынша тексеріледі. Арнайы жалпы ережелер заңда әлі жоқ. Жиі
болатын жайттар бойынша, бір аралықтарда бір іс бойынша қайта тексерістер
жүргізілмейді.
Салықтық тексерісті жүргізуші басқарушы маманмен кездесіп,
бухгалтерлік құжаттарға рұқсатнама алуы керек және бұл құжаттар бойынша
тексеріс орнынан шықпай тексеруі қажет. Салықтық тексерісті жүргізіп
болғаннан кейін, ол өзінің ескертулерін отыз кун ішінде беруі қажет.Егер,
салық төлеуші кәсіпорын өзінің жауаптарын қанағат тұтпаса, тексеріс
органының жоғары лауазымды тұлғаларына жүгіне алады, ол жағдайда да
келіспеушіліктер болса, онда сотқа ғана жүгіне алады. Бұндай жағдай салық
төлеушілердің онын алсақ,оның тоғызында кездеседі және салық төлеушілердің
дұрыс мәліметтер бермеу себебінен туындайды. Ондай іс әрекетте болғанда,
салық органдары әртүрлі санкциялар қолданады және 40- 80% сомасында аыйппұл
салынады.
Мысалға алсақ, бір азамат өз құқында кадастрлық бағамен үйі болса,
онда оның табысы бес есе, яғни жылдық арендалық сомамен тең келеді деп
есептеледі. Үй қызметкерлері жалдашысының болуы кезінде,оның табысы 30 мың
франкты құрайды деп есептеледі. Жана автокөлік сатып алу кезінде оның
табысы автокөліктің 75% көлемінде табыс табады деп есептеледі.
Егер салық төлеуші өз иеліігнде үй қызметшісін, өз автокөлігін және
де үйі болған жағдайда оған салық органдары сол есептеулер арқылы өздерінің
пайымдауы көлемінде сомасын қояды, егер ол декларация тапсырушылар тізіміне
түспеген жағдайда. Бірақ та, бұл әдіс ыңғайлы деп есептелмейді, өйткені үй
көбіне басқа тұлғаның атына жазылған, бұл арнайы біреудің орнына қойылған
деп құтылып кететіндігінде.
Соңғы уақытқа дейін Франция мен Ресей Федерациясының ақпарат алмасу
туралы конвенциясы болмаған болатын. Бірақ қазір ол жағдайға қол
жеткізілді, ол жаңа Конвенцияның қабылданып отырғандығынан. Осы
конвенцияның басты принципі негізінде.
Францияның салық органдары Ресей Федерациясына ресейлік тұлғалар
туралы мәлімет бермейді,яғни қазір Францияда тұратын тұлғалар туралы.
Оларға сол франция тұлғаларының, Ресейде тұратындары туралы мәлімет
алғанша, одан да мәлімет бермеуі олар үшін икемді болып келетіндігінде.
Кей жағдайларды алсақ, салық төлеуші кәсіпорындардың салық төлемдерін
уақытылы өтей алмай жататындығында, оның себептері кәсіпорынның қаржылық
жағдайына байланысты болуында. Егер, кәсіпорын нақты табысы бар
кәсіпорындар қатарына жататын болса, оған кейбір жеңілдіктер қарастырылады.
Бұндай шешімдерді қабылдау арнайы советтік компетенцияда қабылданады,
бұл әрбір департаментте болады. Салықтық амнистия мемлекеттік салықтық
басқармалар ойынша,өте ұзақ уақыттарда қабылдануы қажет және бұнда
мемлекетке түсетін пайда нормасы қаралуы қажет дейді. Қарыздарды кешіру
белгілі бір шарттар арқылы болады, тек салық администрациясы өз міндетін
атқарып отыр деген жағдайда.
Ресейдің салықтық бақылау, қосымша құн салығы және де көптеген
түрлері онегізінен Францияның салықтық жүйесіндегі мысалдары бойынша
істелген болатын. Жалпы алғанда Ресейдің салықтық жүйесі Францияның салық
жүйесіне қатты ұқсайды.
Францияда салықтық амнистия қабылдануы, ереже бойынша ел қамын
ойлайтын ел басшысы президентті сайлау кезінде жүргізіледі.
Жалпы шет елдердегі салықтық бақалау ерекшеліктері әртүрлі болып
келетіндігінде. Ең бастысы мемлекетке салықтық түсімдер арқылы қор құру
және мемлекеттік қазынаға уақытылы түсуін бақылау болып табылатындағанда.
2 Қазақстан Республикасындағы салықтық бақылау жағдайына экономикалық
талдау
2.1
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде салықтық бақылаудың жүргізілу
процедурасы
Салық бақылауы - салық қызметі органдарының салық заңдарының
орындалуын, ЖЗҚ-на міндетті зейнетақы жарналарының, мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорларына әлеуметтік аударымдардың толық және уақытылы
аударылуын бақылауы.
Салық бақылауы тек салық заңдамасындамасын орындалуын, МЗЖ-на
уақытылы және толық аударылуын ғана тексеріп қоймайды, сонымен қатар, басқа
да міндетті төлемдердің дұрыс және толық төленуін, ҚР заңдамасындағы
бұзылушылықтарды жоюды бақылап қадағалап отырады.
Салық бақылауының міндеті мен тапсырмалары әр түрлі болады. Соның
ішінде негізгі мақсаты - мемлекеттің кіріс бөліміне табысты енгізу, ҚР
заңдамасының бұзылушылықтарын жою, салықты төлемеуді болдырмау.
Салық органдары – ол облыстар бойынша, Астана және Алматы қалалары
бойынша және райондағы қалалардағы салық комитеттері, районаралық салық
комитеттері болып табылады.
Салық тексеруі - Қазақстан Республикасы салық заңдамасының орындалуын
салық қызметі органдары жүзеге асыратын тексеру түрі.
Салық төлеушілер қызметін мемлекеттік бақылауда негізгі әдісі болып
салық тексерісі табылады. Ұйғарымда көрсетілген салық қызметі органдарының
лауазымды адамдары тексеруді жүргізуге тартылатын өзге де адамдар мен
салық төлеуші салық тексерулеріне қатысушылар болып табылады.
Салық төлеушілері салық тексерісінен өтеді, өйткені осы бақылаудың түрі
мемлекет тарапынан жүзеге асырылады.
Салық қызметі органдары салық кезеңі өткеннен кейін 5 жыл ішіндегі
есептелінген салық сомаларын қарауға немесе есептеуге құқылы, ол салық
кодексінде айқын көрсетілген. Сонымен, салық төлеуілер қызметінің 5
күнтізбелік жылдан көп емес кезеңде тексере алады.
Мынадай жағдайларда салық төлеушіні тексере алады:
- нұсқама белгіленген тәртіппен тапсырылмаса не рәсімделмеген болса;
- нұсқамада көрсетілген тексеру мерзімдері әлі басталмаған немесе өтіп
кеткен болса.
Егер де бұл адамдар нұсқамада көрсетілмеген болса, тексерілетін салық
кезеңіне қатысы жоқ құжаттамалар сұратылса, салық органдарының лауазымды
адамдарын салық тексеруін жүргізу үшін аумаққа немесе үй-жайға жібермеуге
құқығы бар.
Салық кодексінде салық тексерулерінің мынадай түрлерге қатаң бөлінеді:
1) құжаттық тексеру;
2) рейдтік тексеру;
хронометраждық тексеру.
Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлінеді:
1) кешенді тексеру - салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің барлық түрлері бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын
тексеру;
2) тақырыптық тексеру - салық міндеттемесінің салықтың жекелеген
түрлері және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша
орындалуын;
- міндетті зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнет ақы қорларына және
әлеуметтік аударымдарды мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына толық және
уақытылы ұстап қалуды және есептеуді;
- банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың белгіленген міндеттерді орындауын;
- трансферттік бағаларды қолдану кезінде мемлекеттік бақылау мәселелері
бойынша;
- акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерінің өндірілуі мен айналымын
мемлекеттік реттеу мәселелері бойынша тақырыптық тексеру жүргізе алады.
3) қарсы тексеру - егер салықты тексеруді жүргізу кезінде салық
органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушілердің жүргізген
операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық аспектілері 1.1
Салықтық бақылаудың пайда болу
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2
Салықтық бақылаудың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ...17
2 Қазақстан Республикасындағы салықтық бақылау жағдайына экономикалық
талдау
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінде салықтық бақылаудың жүргізілу
процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Астана қаласы Сарыарқа ауданы салық басқармасының салықтық бақылау
нәтижелеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Тексеру барысында анықталған бұзушықтарды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .35
3 Салықтық бақылаудың жетілдіру мәселелері және оларды шешудің жолдары
3.1 Салық бақылауды ұйымдастыру
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Салықтық бақылауды жүргізілу тәртібін жетілдіру
перспективалары ... ... .41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...46
Кіріспе
Қазақстан үшін салықтардың фискалдық мәнінің жоғарылауы және еліміздің
салық органдары ресурстарының шектеулігі жағдайларында, салықтық бақылаудың
теориялық және тәжірибелік мәселелерінің терең зерттелуі мен оның
келешектегі жетілдірілу қажеттігі заңдылықты түрде жоғарылайды. Салықтық
бақылаудың мәнінің мемлекеттің салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал
етуімен байланысы, оның маңыздылығын айқындай түсіреді.
Еліміздің құқықтық қоғам құру жолында, салықтық заңнаманың орындалуы
мен іске асуына бақылаудың ұтымды түрде жетілдірілуі, заңды және жеке
тұлғалар мен салық органдары арасындағы салықтық мәдениеттің жоғарылауы,
нәтижесінде мемлекет қазынасының ұлғаюы мен сәйкесінше мемлекеттік
бағдарламалар мен шараларды жүзеге асыруға мүмкіндіктің артуында, салықтық
бақылаудың және оның жетілдірілуінің маңызы өте жоғары.
Қоғамдағы салықтық қатынастардың тиімділігінің анықталуы, ең алдымен,
олардың қажетті деңгейде бағалануы мен талдануы негізінде жүзеге асырылады.
Салықтық бақылаудың іске асырылуы, салықтық міндеттемелерді орындау бойынша
ақпараттарды жинау арқылы бақылауды жүргізуден бастау алатындықтан,
салықтардың экономикалық категория ретіндегі қызмет ету тиімділігін
анықтауға және олардың мемлекет қажеттіліктерімен сәйкестендіруге мүмкіндік
туады.
Сонымен қатар қазіргі кезеңде экономикалық ғылымда және тәжірибеде
бақылау мәселесі алдыңғы қатарға шығып және ерекше өзектілікке ие болып
отыр. Себебі көпшілік шаруашылық субъектілер дербес болып табылады,
кәсіпкерлік даму үстінде, орталықтандырылған ақшалай қорлардың қалыптасуы
мен қолданылуына қызмет ететін бөлушілік қатынастар жүйесі өзгеруде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеушілер мен тәжірибелік мамандардың
еңбектерінде, мерзімді басылымдарда көбінесе қаржылық бақылаудың теориялық
аспектілері қарастырылған және төмен дәрежеде салықтық бақылау зерттелген.
“Салықтық бақылау” түсінігі бұдан бұрын экономикалық және құқықтық
әдебиеттерде белсенді талдау объектісі болып табылмаған және тек қана Салық
кодексінің “Салықтық әкімшілік жүргізу” атты арнайы бөлімі ретінде және
басқа кесімдерінде кең тәжірибелік қолдану орын алып отыр.
Салықтық бақылаудың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы, оның
ұйымдастырылу және жүзеге асырылу мәселелерінің жеткіліксіз зерттелінуі,
жұмыс тақырыбының таңдалынуына себеп болды. Бұдан бөлек, салықтық
бақылаудың көпқырлылығы мен күрделілігі, оның келешектегі зерттелінуіне
жеткілікті орынның болуын көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты әдеби көздердің сынаулы
қарастырылуы, салықтық бақылаудың қызмет ететін тәжірибесінің талдануы мен
жалпылануы негізінде салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын анықтайтын
теориялық кесімдерді қорытып шығару және оның жетілдірілуі бойынша
тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеттері. Алдымызға қойылған мақсатқа жету үшін салықтық
бақылауды зерттеу төмендегідей міндеттердің орындалуын талап етті:
- салықтық бақылаудың түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидаларын қарастыру;
- салықтық бақылаудың нысандары мен түрлеріне тоқталу;
- салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлін
айқындау ;
- еліміздегі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын және жүргізілуіне шолу;
- салықтық бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді
анықтау;
- салықтық бақылаудың нақты нәтижелерін талдау;
- салық органдарының бақылау қызметі тиімділігінің және нәтижелігінің
артуына арналған мәселелерді шешудегі кейбір жолдарды ұсыну.
Жұмыс әдістері. Зерттеулер келесідей әдістерді қолдану арқылы
жүргізілген: бақылау, салыстырмалы талдау негізінде. Тәжірибелік
мәліметтердің талдануы топтастыру, таңдау, салыстыру, жалпылау және қазіргі
ақпараттық технологиялардың қолданылуымен жүргізілген.
1. Салықтық бақылауды ұйымдастырудың теориялық аспектілері
1.1 Салықтық бақылаудың пайда болу алғышарттары
Салықтар және басқа міндетті төлемдер түріндегі бюджетке шоғырланатын
қаражаттардың көлемі көбінесе заңды және жеке тұлғалармен салық
заңнамасының және басқа нормативтік актілерді дұрыс орындауына тәуелді.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты экономиканың түрлі
салаларында өзінің қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыратын жаңа
кәсіпорындар саны көбеюде. Олардың көбісі бухгалтерлік және салық заңнамасы
саласында қажетті деңгейдегі кәсіпқой мамандарға ие емес. Мұндай
кәсіпорындарда, әдеттегідей, есеп жүргізуде қателіктер жіберіледі, ал кей
жағдайларда есеп-қисап көрсеткіштерін саналы түрде бұрмалау да кездеседі.
Мұның барлығы салық салынатын базаның төмендеуіне және салықтық түсімдердің
бюджетке жеткіліксіз түсуіне әкеледі. Осы жағдайларда салықтық бақылаудың
нақты нысандары мен түрлерінің жүйелі және біртұтас сипатқа ие болуы ерекше
маңызға ие болады.
Нысан түсінігінің қандай да бір құбылыс мазмұнының сыртқы көрінісі
ретінде жалпы теориялық сипатталуы, салықтық бақылау нысандары табиғатының
келешектегі талдануына негіз ретінде қабылдануы тиіс. Осы тұрғыдан,
салықтық бақылау нысандарын, оның нақты міндетін орындау бойынша уәкілетті
органдардың іс-әрекеттерінің бірегей жиынтығын сипаттайтын, салықтық
бақылауды ұйымдастырудың, іске асырудың және оның іс-шараларының
нәтижелерін бекіту әдістерінің сыртқы көрінісі деп анықтауға болады.
Еліміздің қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес салық бақылауы
келесідей нысандарда жүзеге асырылады:
- салық төлеушiлердi тiркеу есебi;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi есепке
алу;
- бюджетке түсiмдердi есепке алу;
- қосылған құн салығын төлеушiлердi есепке алу;
- салық тексерулерi;
- камералдық бақылау;
- салық төлеушiлердiң қаржы-шаруашылық қызметi мониторингi;
- фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелерi;
- акцизделетiн тауарлардың кейбiр түрлерiн таңбалау және акциздiк
постыларды белгiлеу;
- мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, бағалау және сату
тәртiбiн сақтауды тексеру;
- уәкiлеттi органдарға бақылау жасау.
Осы аталған салықтық бақылау нысандарының нәтижесі бойынша Қазақстан
Республикасының заңнамаларын бұзу фактілері анықталған жағдайда салық
органдары салық төлеушіге жазбаша хабарлама жібереді. Бұл салық қызметі
органының салық төлеушіге салық міндетемелерін орындау туралы жіберген
хабарламасы болып табылады.
Салықтық тексеру нәтижесі бойынша салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің, өсімдер мен айыппұлдардың хабарламасын салық
органдары салықтық тексеру акт қорытындысы бойынша шешім қабылдаған күннен
бастап бес жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жібереді. Ал камералдық
бақылау нәтижесі бойынша жіберілген қателіктерді жою хабарламасы салықтық
есепті бұзғандығы анықталған екі жұмыс күні ішінде, салық заңнамаларын
бұзуға жіберілген қателіктерді жою хабарламасы анықталған күннен бастап бес
жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жіберілуі тиіс.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу – бұл салық төлеушi туралы
мәлiметтердi салық төлеушiлердiң мемлекеттік тiзiлiмiне енгiзу. Тiркеу
есебi - салық төлеушiнi салық органында есепке қою, соның нәтижесiнде салық
төлеушiнiң тіркеу деректері, оның ішінде салық төлеушінің тұрған жерi, оған
салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң тиесiлiгi;
салық төлеушiнiң тіркеу деректерінің ағымдағы өзгерiстерін тіркеу; есептен
шығару белгіленеді. Салық төлеушінің тіркеу деректері салық төлеушіні
мемлекеттік тіркеу (тіркеу есебіне алу) кезінде оның салық органына берген
мәліметтері.
Қазақстан Республикасында салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу
ретiнде мыналар тiркелуге тиiс: орналасқан жері бойынша – тұрақты мекеме
құру арқылы қызметiн жүзеге асыратын шетел заңды тұлғалары, олардың
құрылымдық бөлiмшелерi, оның iшiнде резидент еместер; қызметін жүзеге
асыратын жері бойынша - тұрақты мекеме құрмай қызметін жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғалар; қызметін жүзеге асыратын жері бойынша
қызметін бірлескен кәсіпкерлік нысанында жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер;
тұрғылықты жерi бойынша салық төлеушiлер болып табылатын резидент жеке
тұлғалар; болатын жері бойынша - белгіленген резидент емес жеке тұлғалар;
салық салу объектiлерi орналасқан және (немесе) тiркелген жер бойынша салық
салу объектiлерiн иеленетiн резидент еместер; резидент банк орналасқан жері
бойынша көзделген негіздер бойынша мемлекеттік тіркеуге жатпайтын, резидент
банктерде ағымдық шоттарын ашатын резидент еместер салық төлеушiлер.
Салық төлеушiлердi тiркеу есебi салық төлеушi салық органдарында
салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу рәсiмiнен өткеннен кейiн жүзеге
асырылады. Бұл ретте салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу оны тіркеу есебіне
алғаш рет қою болып табылады.
Салық төлеушi заңды тұлға үшін, оның құрылымдық бөлімшелерi және
қызметiн жүзеге асыратын шетелдiк заңды тұлға үшiн:
- заңды тұлғаның оның құрылымдық бөлiмшесiнiң орналасқан орны бойынша;
- қызметтi жүзеге асыру орны бойынша;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және (немесе) тiркеу орны бойынша жүзеге асыруға тиесілі.
Салық төлеуші жеке
тұлға, соның ішінде жеке кәсіпкер үшiн:
- резидентке – тқрғылықты жерi бойынша; резидент емеске келген орны
бойынша;
- салық салу объектілерінің, салық салуға байланысты объектiлердің
орналасқан және (немесе) тiркеу орны бойынша;
- кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру орны бойынша салық органдарында
тiркеу есебiне тұруға мiндеттi.
Салық органдары жеке тұлғаларды салық салу объектiлерiнің орналасқан
жерi бойынша тiркеу есебiн Салық кодексіне сәйкес салық салу объектiлерiн
есепке алуды және (немесе) тiркеудi жүзеге асыратын уәкiлеттi органдар
беретiн мәлiметтер негiзiнде жүргiзедi. Салық төлеушінің жылжымайтын мүлiк
(жер) үшiн - олардың нақты орналасқан жерi, көлiк құралдарының мемлекеттiк
тiркелген жерi, ал ондай жоқ болған жағдайда - мүлiк иесiнiң орналасқан
(тұрғылықты) жерi салық салу объектiсiнiң орналасқан жерi болып танылады.
Салық төлеушілердi тiркеу есебiн жүзеге асыру кезiнде салық қызметi
органдары мынадай: заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеудi, қайта тiркеудi
және таратуды жүзеге асыратын статистика агенттігі, салық салумен
байланысты объектiлердi және салық салу объектiлерiн есепке алуды және
(немесе) тiркеудi жүзеге асыратын лицензиялар, куәлiктер немесе рұқсат беру
мен тiркеу сипатындағы өзге де құжаттарды беретiн және де жеке тұлғаларды
тұрғылықты жерi бойынша тiркеудi жүргiзетiн азаматтық хал актiлерiн
тiркеудi жүзеге асыратын нотариаттық iс-әрекеттер, қорғаншылық пен
қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi органдармен және Қазақстан
Республикасының Yкiметi белгiлейтiн басқа да уәкiлеттi органдармен өзара iс-
әрекет жасайды.
Бюджетке түсiмдердi есепке алуды салық органдары салық және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң, сондай-ақ өсiмпұлдар мен
айыппұлдардың есептелген және түскен сомалары бойынша салық
мiндеттемелерiнiң орындалуын салық төлеушiнiң жеке шотында көрсету жолымен
жүзеге асырады. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң
түсуiн есептеу бiрыңғай бюджет сыныптамасына сәйкес жүргiзiледi, ал жеке
шоттарды жүргiзу тәртiбiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейдi.
Қосылған құн салығын төлеушiлердi есепке алу нысаныда, қосылған құн
салығы бойынша төлеушiлердi есепке қою талаптары белгіленген тәртіппен
айқындау және қосылған құн салығы бойынша төлеушiнi есепке қою тәртiбiн
белгiлеу арқылы жүзеге асады.
Салық тексеруi – бұл салық қызметi органдары жүзеге асыратын, салық
заңдарының орындалуын тексеру. Сонымен қатар, бұл нысан салық төлеушілермен
олардың салықтық міндеттемелерінің орындалуына мемлекеттік бақылаудың басты
тәсілі. Салық қызметi органдарының лауазымды адамдары, салық кодексіне
сәйкес тексеруді жүргізуге тартылатын өзге де адамдар мен салық төлеушi
салық тексерулерiне қатысушылар болып табылады.
Арнайы білімді және дағдыны талап ететін мәселелерді зерттеу және
консультация алу үшін, қажет болған жағдайларда, салық қызметі органы
салықтық тексеруге оның нәтижесіне мүдделі емес маманды тартуы мүмкін.
Алға қойылған мәселелер бойынша маман қорытынды жасайды, ол салықтық
тексеру актісіне қоса беріледі. Салық тексерулерiн салық қызметi органдары
ғана жүзеге асырады. Ол мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) құжаттық тексеру;
2) рейдтiк тексеру;
3) хронометраждық зерттеу.
Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) кешендi тексеру - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердiң барлық түрлерi бойынша салық мiндеттемелерiнiң орындалуын
тексеру;
2) тақырыптық тексеру - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң жеке түрi бойынша салық мiндеттемелерiнiң, банктер мен
банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
белгіленген міндеттемелерді орындауын, сондай-ақ трансферттік бағалар
қолданғанда мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша орындалуын тексеру;
3) қарсы тексеру - егер салықтық тексерудi жүргiзу кезiнде салық
органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушiлердiң жүргiзген
операцияларының салық есебiнде дұрыс көрсетiлуi туралы қосымша ақпарат алу
қажеттiгi туындаған жағдайда үшiншi бiр тұлғаларға қатысты жүргiзiлетiн
тексеру.
Рейдтiк тексерудi (арнайы сұрақтар бойынша тексеру) салық қызметi
органдары жекелеген салық төлеушiлерге қатысты олардың Қазақстан
Республикасы заңдарының жекелеген талаптарын, атап айтқанда:
- салық төлеушiлердiң салық органдарында тiркеу есебiне қойылуы;
- фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың дұрыстығы;
- лицензияның, біржолғы талонның және өзге де рұқсат ету құжаттарының
болуы;
- акцизделетiн өнiмдi өндiру, сақтау және сату ережесiн сақтауы
талаптарын орындауы мәселелерi бойынша жүргiзедi.
Хронометраждық зерттеудi салық органдары салық төлеушiнiң нақты
кiрiсiн және кiрiс алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен
жүргiзедi. Хронометраждық зерттеу бекiтілген тәртіппен жүргiзiледi.
Салық тексеруiн жүргiзу, заң актiлерiнде белгiленген жағдайларды
қоспағанда, салық төлеушiнің қызметiн тоқтатпауға тиiс, сондай-ақ салық
органы заңды тұлғаның өзiне салық тексеруiнiң жүргiзiлуiне қарамастан заңды
тұлғаның құрылымдық бөлiмшелерiн тексеруге құқылы.
Камералдық бақылау - салық төлеушiлер берген салық есептiлiгiн және
басқа да құжаттарды зерделеу мен талдау негiзiнде тiкелей салық органы,
оның орналасқан жерi бойынша жүзеге асырылатын бақылау.
Салық органы салық есептiлiгiн қателiктер тапқан, салық есептiлiгiнде
келтiрiлген мәлiметтердiң арасынан қайшылық табылған, сондай-ақ шағын
бизнес субъектiлерi үшiн көзделген шарттарды асыра пайдаланған кезде салық
төлеушiге жiберiлген қателiктердi өз бетiнше жоюы үшiн, сондай-ақ салық
салудың жалпыға бiрдей белгiленген тәртiбiне көшуi үшiн хабарлама
жiберiледi.
Салық төлеушiлер мониторингi салық төлеушiлердiң нақты салық
салынатын базасын анықтау және тауарлардың (жұмыстардың, қызмет
көрсетулердiң) өзiндiк құнын қалыптастырудың негiздiлiгiне талдау жүргiзу,
қаржы, валюта заңдарын, қолданылатын нарықтық бағаларды сақтау мақсатында
салық төлеушілердiң қаржы-шаруашылық қызметiн байқау жүйесiн қолдану
жолымен жүзеге асырылады.
Электронды мониторинг - белгiленген электрондық цифрлық қолтаңбамен
расталып, электрондық құжат нысанында ақпарат беретiн мониторинг түрi.
Салық төлеушiлердiң мониторингi республикалық және аймақтық деңгейде жүзеге
асырылады.
Белгілі бір шарттылық дәрежесімен, салықтық бақылауды, оның
ерекшелігін ескеретін келесідей жіктелулері болады.
Бақылау қызметін жүзеге асыратын субъектілерге байланысты:
- салық органдарымен жүзеге асырылатын салықтық бақылау;
- белгіленген жағдайлардағы кеден органдарымен жүзеге асырылатын
салықтық бақылау.
Бақыланатын тұлғалардың сипаттамасына байланысты:
- шаруашылық субъектілердің салықтық бақылануы;
- жеке кәсіпкерлердің салықтық бақылануы;
- жеке кәсіпкерлер болып табылмайтын жеке тұлғалардың салықтық
бақылануы.
Тексерілетін тұлғаның бақылану қызметінің көлеміне байланысты:
- кешенді салықтық бақылау;
- тақырыптық салықтық бақылау;
- мақсатты салықтық бақылау.
Құжаттарды тексеруде қолданылатын әдістер мен тәсілдерге байланысты да
болады.
Бақылау пәнінің қамтылу дәрежесіне байланысты:
- бүтіндей құжаттық салықтық бақылау;
- таңдалмалы құжаттық салықтық бақылау.
Ақпараттар мен мәліметтердің құралу көздеріне байланысты:
- құжаттық салықтық бақылау;
- нақты салықтық бақылау;
- қарсы салықтық бақылау.
Салықтық бақылаудың іс-шараларының жүзеге асырылу кезеңдеріне
байланысты:
- алдын-ала жасалатын салықтық бақылау;
- ағымдағы салықтық бақылау;
- кейіннен жасалатын салықтық бақылау.
Салықтық бақылаудың іс-шараларының жүзеге асырылу орнына байланысты:
- камералды салықтық бақылау;
- сыртқа шығу арқылы жасалатын салықтық бақылау.
Бақылау жұмыстарының жоспарына байланысты:
- жоспарлы салықтық бақылау;
- жоспардан тыс салықтық бақылау.
Сонымен, келтірілген түрлі критерийлерге байланысты салықтық бақылаудың
жіктелуі, мұндай құбылыстың күрделігі мен көпқырлығын көрсетеді.
Сурет 1. Салықтық бақылаудың нысандары.
Осы 1-ші суретте көрсетілгендей салықтық бақылаудың салықтық
тексерістен айырмашылығын көруге болады.
Салықтық бақылау бұл - Қазақстан Республикасының салық заңнамасы,
орындалуын бақылау салық қызметі органдарына жүктелген Қазақстан
Республикасының өзге де заңнамасы нормаларының орындалуына салық қызметі
органдары жүзеге асыратын мемлекеттік бақылау болып табылады.
1.2 Салықтық бақылаудың экономикалық мәні
Салықтық бақылауды зерттеу барысында, оның мемлекеттік қаржылық
бақылаудың құрамдас бөлігі екендігінен, салықтардың экономикалық категория
ретіндегі атқаратын бақылау функциясынан, салық механизмінің құрастырушысы
болып табылатындығынан және салық салу ісіндегі мемлекеттік басқару
жүйесіндегі алатын орнынан бастау алу керек. Себебі салықтар ең алдымен
қаржылы-экономикалық категорияны білдіреді және мәселе мәні болып салықтық
бақылаудың салықтардың экономикалық тиімді қызмет етуіндегі өзектілігін
ескере және ерекше белгілерін анықтай отырып, оның экономикалық мазмұнына
сипаттама беруге талпыныс жасау табылады.
Әдеби көздердің сынаулы қарастырылуы кезінде экономикалық және құқық
салаларын зерттеушілерінің еңбектерінде салықтық бақылаудың төмен деңгейде
зерттелінуі, оның күрделігі, көпқырлығы мен маңыздылығына және бұл мәселе
жөнінде негізделген теориялық базаның жоқтығына байланысты, әртүрлі және
көптеген жағдайда қарама-қайшы пікірлер келтірілетіндігі байқалады. Осыған
байланысты, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын сипаттайтын негізгі
теориялық мәселелердің қорытылуы ерекше маңызға ие болады.
Мемлекет өзінің тіршілік етуінің барлық кезеңдерінде ең алдымен
өзінің қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз етеді, сәйкесінше, белгілі
бір талаптарға жауап беретін бақылау жүйесін қалыптастыруға мәжбүр болған.
Мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде, оның тиімді қызмет етуі мемлекеттік
қаржылық бақылаудың арнайы жан-жақты жүйесінің болуынсыз мүмкін емес. Қалай
да болмасын, мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі мемлекеттің өзінің
қаржылық мүдделерін және оның азаматтарының қаржылық мүдделерін, қаржы
саласындағы жеке және мемлекеттік мүдделердің тепе-теңдігін қалыптастыра
және қолдай отыра қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңда, мемлекеттік қаржылық бақылаудың анықтамасы мен мазмұны
жөнінде қазіргі кездегі отандық және шет ел ғалымдарының көптеген пікірлері
қалыптасқан және төмен деңгейде салықтық бақылау зерттелген. Олардың
ішіндегі сипаты бойынша кең таралғандарын және дәйектіректерін
қарастырайық.
“Мемлекеттік қаржылық бақылау – мемлекеттің негізгі заңдарының
кесімдеріне негізделетін, белгілі бір басқару мен билік органдарының
экономикалы-құқықтық іс-әрекеттерінің кешенді және мақсатты бағытталған
жүйесі, ал салықтық бақылау – салық заңнамасының орындалуына, заңды және
жеке тұлғалармен салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің дұрыс
есептелуіне, толық көлемде және дер кезінде аударылуына мемлекеттік
органдар жағынан арнайы бақылауды білдіреді” деген жүйелі тұжырымды белгілі
ресей экономисті келтіреді. Оның ойынша қаржылық бақылауды әдетте екі
аспектіде қарастырады: 1) қаржылық заңнаманың орындалуына және барлық
экономикалық субъектілердің қаржылық тәртібінің сақталынуына арнайы
құрылған бақылау органдарының қатаң мазмұндалған қызметі;
2) қаржылық операциялардың мақсатты-дәйектілігін және тиімділігін
қамтамасыз ету мақсатында макро-, және микродеңгейде қаржыларды және
ақшалай ағымдарды басқарудың ажырамас элементі. Осы тұрғыдан, салықтық
бақылауды салық органдары атқаратын бақылау қызметі және салық органдары
мен салық төлеушілер арасындағы қаржылық қатынастардың тиімділігін
анықтайтын мемлекеттік басқарудың элементі ретінде қарастыруға болады.
“Қаржылық бақылау қаржылардың орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және
пайдаланылуымен байланысты мәнінің алғышарттарынан анықталады” деген пікір
қаржылық бақылау туралы экономикалық ғылыммен қорытылған жаңа түсініктердің
қалыптасуына негіз бола алады. Бірақ қаржылардың мәні тек қана мемлекеттік
қаржылармен байланысты емес, сондықтан мемлекеттік қаржылық бақылауың, оның
ішіндегі салықтық бақылаудың бұрмалануы мүмкін.
Мемлекеттік қаржылық бақылау демократиялық қоғам және рыноктық
экономика жағдайында – бұл қаржылық құқықтың нормаларына негізделген
мемлекеттің ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және пайдаланылуы
аясындағы әрекеттердің заңдылығы мен мақсат-дәйектілігін тексеру бойынша,
заңдылықты қамтамасыз етуге, мемлекеттік меншікті қорғауға, мемлекеттік
қаражаттардың мақсатты, тиімді және үнемді пайдалануына ықпал ететін,
мемлекетпен бекітілген қаржылық тәртіптің бұзылуын анықтайтын іс-шаралардың
және органдардың жүйесі.
Салықтардың экономикалық категория ретінде тиімді қызмет ету
өзектілігі, олардың функцияларының қарастырылуын талап етеді. Баршамызға
белгілі, салықтардың ең маңызды төрт функциялары бар, олар фискалдық,
бақылау, қайта бөлушілік және реттеушілік. Бізге қажетті функцияға
тоқталайық.
Салықтардың бақылау функциясының мәні салықтық түсімдердің сандық
сипатталу мүмкіндігінің туындауында және олардың мемлекеттің қаржылық
ресурстарға қажеттілігімен сәйкестендірілуінде. Бақылау функциясының
негізінде салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қозғалысына бақылау қамтамасыз етіледі, салық жүйесіне және бюджеттік
саясатқа өзгертулер енгізу қажеттігі анықталады. Салықтардың бақылау
функциясының жүзеге асырылуы, оның толықтығы мен тереңділігі белгілі
деңгейде салықтық тәртіптен тәуелді. Оның мәні салық төлеушілер заңнамамен
бекітілген салықтарды уақтылы және толық көлемде төлеуін білдіреді.
Сонымен қатар, салықтардың бақылау функциясының мәні мемлекеттің қаржылық
базасының қалыптасуына, ұдайы өндіріс процесіне әсер етуіне бақылауды
жүзеге асыруға белгілі бір объективті мүмкіндіктердің құрылуында. Бақылау
функциясының тіршілік және әрекет етуімен мемлекет шеңберінде барлық
экономикалық процестерге салықтық бақылауды ұйымдастыруға және жүргізуге
объективті жағдайлар туғызылады. Бірақ қажетті бақылаудың объективті
жағдайлары тек қана қаржы ресурстарының қайта бөліну қажеттігінің және
жағдайларының қалыптасып қойғаны кезінде ғана туындайды. Сондықтан бақылау
функциясы өзінше сипатқа ие бола алмайды және өзін фискалдық функциямен
байланыссыз және өзара әрекеттесуінсіз білдіре алмайды.
Сөйтіп, салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі
атқаратын бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны екендігі анықталып
отыр. Бірақ бұл функция қаржы категориясына да тән. Мұнда, салықтық бақылау
мен қаржылық бақылауларының бірдей екен деген қате пікір орын алуы мүмкін.
Сондықтан, салықтардың қаржылық категория болып табыладындығын ескере
отырып, салықтық бақылаудың өзіндік ерекшелігін айқындау қажет.
Біздің ойымызша, салықтық бақылау мемлекеттің фискалдық мүдделерін
іске асыруға бағытталған, бірақ оның жетілдірілуі кезінде салықтардың басқа
да функцияларының сәтті қызмет етуіне де жағдайлар жасалынады, яғни
салықтық бақылау екі функцияға да біршама әсер етеді. Мемлекет салықтық
бақылауды тиімді жүргізу негізінде экономиканың түрлі салалары салық
базасының жағдайын талдау арқылы олардан түсетін салықтардың (фискалдық
функция) қажетті деңгейін анықтай және сәйкесінше реттеушілік қызметін
жетілдіре алады. Өз кезегінде, тиімді қызмет ететін салықтар экономиканың
және әлеуметтік саланың бүтіндей дамуына жағымды ықпалын тигізеді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтық бақылау салық механизмінің
құрастырушысы болып табылады. Мемлекет өзінің салық саясатын салық
механизмі, оның тұтқалары, құрастырушылары және элементтері арқылы жүзеге
асырады.
Салық механизмін кең (жалпытеориялық) және тар (тәжірибелік) мағынада
қарастыруға болады және салықтық қатынастардың бекітілген әдістері мен
нысандарын тексеру, ақпарат жинау, салық механизмінің әрекет етуіндегі
жағымды және жағымсыз жақтарды анықтау мақсатында бақылау іс-әрекеттерінің
жүргізу сияқты мәселелер, оның құрылуындағы кезеңдердің бірі болып
табылады. Салықтық механизм дегеніміз бұл түсінікті экономикалық категория
ретінде мазмұндайтын салық теориясының саласы, яғни қайта бөлу
қатынастарының объективті қажет басқару процесі.
Осы тұрғыдан, салықтық бақылауды бұл процесті құрайтын
ұйымдастырылмалы құрылым ретінде қамтамасыз етілген қатынастар аясы деп те
анықтауға болады. Сөйтіп, салықтық бақылаудың мәні мемлекеттің салық
саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал етуінде деген тұжырым жасауға болады.
Мұнда, салықтық бақылауды салық механизмінің құрылуындағы және жүзеге
асырылуындағы объективті сипаттағы қатынастар жиынтығы және ол әрқашан
салық механизмінің жетілдірілуін қарастырады деуге болады.
Салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі бақылау
функциясының жүзеге асырылу функциясының нысаны бола тұрып, ол басқару
теориясы тұрғысынан тиімді және нәтижелі басқару процесінің ажырамас
элементі болып табылатынын ұмытпау қажет.
Салықтық бақылаудың салық механизмінің құрастырушысы және ішкі жүйесі
ретінде теориялық ерекшелігінің анықталуы экономикалық теорияның негізгі
заңдарына бағынады, ол нақты экономикалық базис негізінде дамитын ұдайы
өндіріс қатынастарының құрамдасы болып табылады. Салық механизмінің барлық
бөліктері шартты түрде ажыратылған, себебі тәжірибе жүзінде өте тығыз
байланысқан, ал салықтық реттеу және бақылау тіпті органикалық бүтінді
білдіреді. Ағымдағы салықтық реттеу процесінде салықтық жеңілдіктер жүйесі
түріндегі ынталандыру әдістері қолданылады, сол сияқты айыппұлдарды
есептеу, қарыз сомаларын салық төлеушінің немесе оның дебиторларының
мүлкіне аудару, банкроттау рәсімдері және т.б. түріндегі жазалау шаралары
қолданылады. Бұл әрекеттердің барлығы салық салудың бүтіндей реттеушілік
тағайындалуын қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, салықтық реттеу салықтық бақылау
арқылы жүзеге асырылады, себебі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуы және
оның нақты нысандарының бекітілуі салықтардың фискалдық тағайындалуын да,
реттеушілік қызметінің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді. Бұл орайда
салықтық бақылаудың мемлекеттік билікті сипатқа ие болуы және оның басты
заңнамалық құжатта – Қазақстан Республикасының Салық кодексінде мазмұндалуы
сияқты ерекшеліктері анықталады.
Қазіргі қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес, салықтық бақылау
дегеніміз салық қызметі органдарының салық заңнамасының орындалуына,
бюджеттік емес қорларға міндетті төлемдердің дер кезінде және толық көлемде
аударылуына бақылауды білдіреді. Әрине, салық заңнамасының орындалуына
бақылауды жүзеге асыру бақылаудың бірден-бір көрінісі, бірақ біздің
ойымызша, мұндай анықтама салықтық бақылаудың тек қана міндетін анықтайды
және оған нақты сипаттама бермейді, себебі салықтық бақылауды салық
органдарымен жүргізілетін бақылау деп анықтау, бұл түсініктің мазмұнын
ашпайды.
Сонымен қатар салықтық бақылау – бұл мемлекет мүддесінде ақшалай
қаражаттардың түсуінің ұйымдастырылуын, сондай-ақ салықтық құқық
бұзушылықтар үшін жауапкершілік шараларын мазмұндайтын заң шеңберінде
қызмет ететін, салық қатынастарының басқарылу жүйесі. Қаржының және
салықтардың бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны бола тұрып, салықтық
бықылау келесідей ерекшелікті қасиеттерге ие болады: үздіксіздік,
мемлекеттік билікті сипат және басты заңнамалық құжаттың - ҚР салық
кодексінің болуы.
Ресей құқықгерінің пікірі бойынша салықтық бақылау – бұл мемлекеттік
басқарудың ұйымдастырылу-құқықтық механизмінің құрамдас бөлігі және
мамандандырылған өкілетті мемлекеттік органдардың ерекше қызмет түрі.
Қоғамдағы мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы экономикалық
қатынастардың заңнама шеңберінде қызмет етуі, қаржылық құқық ғылымы
өкілдеріне бұл мәселе жөнінде зерттеу жүргізуге тиым салуға болмайтындығын
талап етеді, бірақ салықтар ең алдымен экономикалық категория болып
табылады, сондықтан салықтық бақылауды сипаттаудың және оның
жетілдірілуінің басты шарты – бұл экономикалық тұрғыдан жасалынатын жан-
жақты зерттеу. Сонымен, салықтық бақылау мемлекеттік қаржылық бақылаудың
құрамдас бөлігі ретінде – бұл салық қызметі органдырының заңнама
шеңберінде, мемлекеттің фискалдық және реттеушілік мүдделерін қамтамасыз
етуге бағытталған, салық механизмін жетілдіру және салықтық тәртіптің
сақталуын тексеру мақсаттарындағы экономикалық процестердің бақылануының
кешенді қызметі.
Біздің ойымызша, салықтық бақылаудың жүзеге асырылу механизмін шартты
түрде, салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы заңнама шеңберінде әрекет
етеді. Бұнда келесідей жалғасушы ажырамас процестерді сипаттайтын
экономикалық қатынастар аясының бақылану қызметі ретінде мыналарды
көрсетуге болады:
- салық қызметі органдарымен салық төлеушілер, олардың салық салу
объектілері және салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде белгілі бір
ақпараттың алынуы;
- салық заңнамасына сәйкес тәртіпте жоспарлы түрде салықтық тексерулерді
жүргізу;
- алынған ақпаратты талдау негізінде салық төлеушілердің заңнамаға
сәйкес салық міндеттемелерін анықтау және олар туралы төлеушілерді
мәлімдеу;
- ақпараттың болмауы жағдайында: а) оның анықталуы үшін іс-шараларды
ұйымдастыру; ә) мұндай әрекеттер үшін адал емес төлеушілерге қатысты
қарастырылған жазалау шараларын қолдану;
- төлеушілердің салықтық есебін жүргізу;
а) берілген ақпараттың бекітілген параметрлерге сәйкестілігін анықтау
және қажет жағдайда салықтық тексеруді жүргізу.
- тексерулер нәтижесінде белгілі бір ауытқулар анықталған жағдайда,
оларды бағалау;
- ауытқулардың бағалану нәтижесінің себептері мен салдарын анықтау
болып табылады.
Салық механизімінің тиімділігін бағалау негізінде салық заңнамасына
өзгерістер еңгізудің қажеттігін анықтау, сәйкесінше салық жүйесінің
жетілдірілуін, оның жоғары тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету. Салықтық
бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаудан басты айырмашылығы – бұл,
мемлекеттік қаржылық бақылаудың қаржы жүйесіндегі кешенді бақылауды
білдірсе, салықтық бақылау салық жүйесіндегі арнайы қаржылық бақылауды
білдіреді.
Салықтық бақылаудың ұйымдастырылу қағидалары да салық саясатының
сәтті жүргізілуінде маңызды болып табылады.
Сондықтан, еліміздің салық органдары негізделуге тиіс маңызды қағидаларды
қарастыру дұрыс деп білеміз.
Салық салудың классикалық қағидалары болып анықтылық, қарапайымдылық,
үнемділік, әділеттілік және легалдылық табылады. Біз бұлардың жалпыға
белгілігіне байланысты оларға толық тоқталмаймыз.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы
қағидаларына негізделеді, ал салық заңдарының ережелері белгіленген салық
салу қағидаларына қайшы келмеуге тиіс.
Салық салудың міндеттілігі – бұл салық төлеуші салық заңдарына сәйкес
салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде
орындауға міндетті
Салық салудың айқындылығы - Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын болуға тиіс. Салық
салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әдiлдiгi - Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бiрдей және мiндеттi болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңiлдiктерiн
беруге тыйым салынады.
Салық жүйесiнiң бiртұтастығы - Қазақстан Республикасының салық жүйесi
Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында барлық салық төлеушiлерге қатысты
бiртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы - салық салу мәселелерiн реттейтiн
нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға
тиiс.
Біздің ойымызша, елімізде қолданылатын салық салу қағидаларымен қатар
салықтық бақылауды, оның ерекшелігін ескеретін қағидалар да болады. Оларға
келесідей қағидаларды қолдануға болады:
Тиімділік қағидасы - бұл қағида, салық органдарының ресурстарын
тиімді пайдаланумен байланысты салықтық бақылауға арналған талапты
қарастырады, яғни жоғары кәсіпқой мамандар, оларға берілген уақыт пен
материалдық база және тағы басқа ресурстар тиімді пайдаланылуы тиіс.
Нәтижелік қағидасы - салықтық бақылау, оның жүзеге асқандығының
қорытындысын көрсететін, белгілі бір нәтижеге бағытталуы тиіс. Себебі
алынған нәтижелер, оны жүргізуге кеткен шығындардан жоғары болған жағдайда
ғана салықтарға қойылған классикалық талаптардың орындалуы қамтамасыз
етіледі.
Кәсіпқойлық қағидасы - салық қызметінің мамандарының кәсіпқойлығы,
қазіргі кезде өзектілікке ие болуда, яғни бақылаушы субъектінің өз ісін
қажетті деңгейде білмеуі орынсыз болып табылады және тәжірибе жүзінде
көптеген тиімсіз жағдайларға әкеледі, ал жоғары кәсіпқой мамандар салықтық
бақылаудың іске асырылуына тек жағымды ықпалын тигізеді.
Жауапқа тартушылық қағидасы - салықтық міндеттемелердің салық
төлеушілермен орындауда және салықтық бақылауды тікелей жүзеге асыру
барысында салықтық қатынастардың қатысушылары, әрқашан кеткен қателердің
немесе заң бұзушылықтар үшін жауапқа тартылатындығы туралы ескеруі тиіс.
1.3 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың шетел тәжірибесі
Салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын қарастыруды бастамас бұрын
ұйымдастырылу аспектісінің, оның салық бақылау субьектілері мен
обьектілерінің құрамын білдіретіндігін ескеру қажет. Салықтық бақылаудың
субьектілері болып салықтық бақылауды жүргізуге бірегей құқы бар салық
қызметі органдары табылады, ал обьектілері болып заңнамамен жүктелген салық
міндеттемелері бар тұлғалар табылады. Олардың ішінде салық төлеушілерді
және салық агенттерін бөлуге болады. Салықтық бақылау мемлекет қабылдаған
іс -шаралар негізінде жүзеге асырылады. Салықтық бақылаудың негізінде әр
елде әр түрлі бақылау жүргізіледі. Осының бірін айта кетсек, көршілес Ресей
еліміздің салықтық бақылауына тоқталып өтейін. Ресей
елінің салықтық бақылауында салықтық бақылау субьектілері болып салық
органдарының салық қызметкерлері табылады. Олар мынадай формаларды
жүргізеді:
- салықтық тексеріс негізінде;
- салық
төлеушілердің тапсырыс беру негізінде және басқа да тұлғалардың;
- есеп пен есеп берудің белгіленген нақты тексерісі негізінде;
- бос аумақтар (кеңістіктер) мен
территорияларды, яғни осы аумақтардан салық төлемдерін төлейтін пайда
көздері;
басқа да форма негізінде болады.
Осы салықтық бақылауды жүргізу салық органының мынандай бағытта жүргізуіне
байланысты болып келеді, яғни осы ұйымның орналасуына байланысты, оның
филиалдарының және басқа басқармаларының орналасу орны бойынша, жеке
тұлғалардың тұрғылықты тұрағы бойынша және жылжымайтын мүліктің, көлік
құралдары бойынша салық түсімдері төлеуге жатады.
Салық органдары салық төлеушінің ұйымдастырылу
жағдайын 5 күн ішінде нақты қажет құжаттармен қарастырады. Салық
төлеушілерге осыдан кейін салық төлеушіге қарастырылған негізде салық
куәлігін береді. Жалпы салық төлеушінің есеп шоттарын есептеу, қайта
есептеу,есеп шоттарын шешу тегін түрде жүзеге асырылады. Салық төлеушілерге
барлық салық түрлері бойынша және барлық Ресей аумағы бойынша салық
төлемдерін төлеу негізінде тіркеу нөмірі беріледі.
Есеп беру
құжаттары негізінде, мемлекеттік салықтық қызмет Ресей Федерациясының салық
төлеушілері туралы біркелкі бақылау жүргізіп отырады. Ол сол құжаты
тіркеген күннен бастап, салықтық құпия болып есептеледі. Ол жайлы салық
органдары ешкімге, басқа да жайттарды ескермегенде мәлімет беруге құқысы
жоқ. Ол Ресей Федерациясының Салықтық Кодексі негізінде бекітілген.
Салықтық бақылаудың негізгі формасы ретінде салықтық тексеріс
қарастырылады. Салықтық тексеріс салық төлеушінің 3 күнтізбелік жылды
қамтуы мүмкін және де алдыңғы жылғы тексерісі бойынша да қарастырылады.
Салықтық тексеріс бойынша 2 түрі қарастырылады, олар камералдық және шығып
тексеру бойынша.
Салық органдарының шығып тексеру бойынша жіберілген қызметкерлері
олардың мүлкін, саудалық орындарын,складтарын, сонымен қатар барлық пайда
көздері болып табылатын орындары негізінде тексереді. Ол жағдайлар дұрыс
болғанда, салық органдары жойылған және өзгертілген құжаттар негізінде
барлық ескі құжаттар бойынша талап етуіне болады,ол құқықпен расталған
негізде болады.
Ал Францияның салықтық бақылауына тоқталатын болсақ,онда Францияның
салықтық бақылауы осы мемлкеттік конституциондық қызметі болып табылады. Ол
өзінің салық төлеушілерінің міндеттерін және осы салық төлеушілер
арасындағы қатынастарды реттейді.
Францияның салық төлеушілерінің ерекшелігі салықтық төлеушілер өз
деректерін нақты түрде береді және 90%-ы өз еркі бойынша салықтық
төлемдерді төлейді. Осы салық төлеушілердің қабылданған принциптері бар
екен, ол яғни салық төлеушілердің шынайы түрде адал болуы осы өздерінің
салықтық заңнамасымен жүзеге асырылады.
Францияның Қаржы министрлігінде салықтық реформа жүргізілгенде, соңғы
5- 10 жылда осы салық төлемдерді қысқарту туралы салық заңнамасында және
олар салық қызмет органдарымен қарастырылған. Соңғы үш жыл дегенде
салықтық төлемдер қысқарып келеді, соған қарамай жаңа салық түрлері
енгізілмейді.
Барлық ең қажетті іс- әрекеттер деңгейі, яғни салық төлеумен күрес
Францияның салық кодексінде қарастырылған. Бұл біртұтас құжаттар көптеген
елдерде тарамаған. Францияда ол жыл сайын Бюджеттік заң негізінде
қарастырылады. Кодекске, яғни бір жылдағы түсініктемелер бойынша екі құжат
негізінде жасалады.
Мемлекеттік салықтық басқарманың берген бағасы негізінде, жалпы
мемлекеттік қазынаға салықтық түсімдер бойынша жоспарланған түрде түгелімен
аударылмайды. Яғни,осы мемлекеттік қазынаға 15-20 % түрінде, бұл жылдық
түрде алынғанда. Мысалға алсақ, 250 млрд тенге жоспарланған болса, оның
орнына 50 млрд тенге, болмаса одан да аз түсуі мүмкін. Сөйтіп, жүзеге
асырылған іс шаралар негізінде салықтық бақылау бойынша келіспеушіліктер
көзқарасы туындайды.
Тек мемлекеттің салықтық администрациялық негізі салықтық төлемдердің
неліктен жетіспеулік проблемалары туындайтынын салықтық бақылау бойынша
бақылауына жол береді. АҚШ, Ұлыбритания және Германияда осы салықтық
түсімдермен күрес үшін арнайы топ құрылған болатын және ол әлемдік
масштабта. Салықтан жалтарудан қашпас үшін арнайы офшорлық шетеулер мен шет
елден түсімдер бойынша аударымдар негізінде. Бұл метрополиялық шектеулер
политикалық себептермен құрылған болатын және ол бұл іс жүзінде жүргізіліп
келеді. Және бұның нақты себепкері мемлекеттің өзінің нақты қамын
ойлауында.
Салық төлеуші сонымен қатар, кадімгі қарапайым әдісті де таңдауына
болады, бірақ бұл кезде дәл сол ставка қолданылады және ол үлен ірі
кәсіпорындардағы ставка бойынша – 33% көлемінде. Сонымен қатар,
кәсіпорындар уақытша әлеуметтік салымдар салады, әлеуметтік бюджеттік
сақтандыру дефицитін жабу мақсатымен.
Салықтық тексерістерді жүргізу салықтық орталық департаментінде
жүргізіледі. Ол дегеніміз салық төлеушілерге хабарлама жіберу арқылы және
тапсырылған декларациялар бойынша. Салық қызметкерлері салықтық тексерістің
екі түрімен жұмыс істейді. Өз жұмыс орнындарында олар декларациялар арқылы
жұмысын атқарады.
Францияда пайымдауша, жылына 50 мың декларациялар қаралады.Оның
45мыңы – заңды тұлғалардан, ал 5мыңы – жеке тұлғалардан болады. Бұл
декларациялар бойынша салық органында түпкі мәлімет болады және салық
төлеушінің декларациясында осы мәліметпен сәйкес келетін мәліметтер болуы
керек. Егер, осындай жағдай болғанда салық инспекторы түсініктеме хатын
жазуды ұсынады. Егер салық органдарын сол түсініктеме қанағаттандырмаса,
онда салық органы қосымша төлемді төлеуді талап етеді және басқа да бақылау
органдарына нақты қатаң түрде бақылауына жүгінуге құқылы.
Шығып бақылау көбіне, арнайы себеп жағдайлары болғанда ғана болады
және күдікті үлкен көлемде ақша суммасы болған кезде. Тексерістер тек соңғы
үш жыл бойынша тексеріледі. Арнайы жалпы ережелер заңда әлі жоқ. Жиі
болатын жайттар бойынша, бір аралықтарда бір іс бойынша қайта тексерістер
жүргізілмейді.
Салықтық тексерісті жүргізуші басқарушы маманмен кездесіп,
бухгалтерлік құжаттарға рұқсатнама алуы керек және бұл құжаттар бойынша
тексеріс орнынан шықпай тексеруі қажет. Салықтық тексерісті жүргізіп
болғаннан кейін, ол өзінің ескертулерін отыз кун ішінде беруі қажет.Егер,
салық төлеуші кәсіпорын өзінің жауаптарын қанағат тұтпаса, тексеріс
органының жоғары лауазымды тұлғаларына жүгіне алады, ол жағдайда да
келіспеушіліктер болса, онда сотқа ғана жүгіне алады. Бұндай жағдай салық
төлеушілердің онын алсақ,оның тоғызында кездеседі және салық төлеушілердің
дұрыс мәліметтер бермеу себебінен туындайды. Ондай іс әрекетте болғанда,
салық органдары әртүрлі санкциялар қолданады және 40- 80% сомасында аыйппұл
салынады.
Мысалға алсақ, бір азамат өз құқында кадастрлық бағамен үйі болса,
онда оның табысы бес есе, яғни жылдық арендалық сомамен тең келеді деп
есептеледі. Үй қызметкерлері жалдашысының болуы кезінде,оның табысы 30 мың
франкты құрайды деп есептеледі. Жана автокөлік сатып алу кезінде оның
табысы автокөліктің 75% көлемінде табыс табады деп есептеледі.
Егер салық төлеуші өз иеліігнде үй қызметшісін, өз автокөлігін және
де үйі болған жағдайда оған салық органдары сол есептеулер арқылы өздерінің
пайымдауы көлемінде сомасын қояды, егер ол декларация тапсырушылар тізіміне
түспеген жағдайда. Бірақ та, бұл әдіс ыңғайлы деп есептелмейді, өйткені үй
көбіне басқа тұлғаның атына жазылған, бұл арнайы біреудің орнына қойылған
деп құтылып кететіндігінде.
Соңғы уақытқа дейін Франция мен Ресей Федерациясының ақпарат алмасу
туралы конвенциясы болмаған болатын. Бірақ қазір ол жағдайға қол
жеткізілді, ол жаңа Конвенцияның қабылданып отырғандығынан. Осы
конвенцияның басты принципі негізінде.
Францияның салық органдары Ресей Федерациясына ресейлік тұлғалар
туралы мәлімет бермейді,яғни қазір Францияда тұратын тұлғалар туралы.
Оларға сол франция тұлғаларының, Ресейде тұратындары туралы мәлімет
алғанша, одан да мәлімет бермеуі олар үшін икемді болып келетіндігінде.
Кей жағдайларды алсақ, салық төлеуші кәсіпорындардың салық төлемдерін
уақытылы өтей алмай жататындығында, оның себептері кәсіпорынның қаржылық
жағдайына байланысты болуында. Егер, кәсіпорын нақты табысы бар
кәсіпорындар қатарына жататын болса, оған кейбір жеңілдіктер қарастырылады.
Бұндай шешімдерді қабылдау арнайы советтік компетенцияда қабылданады,
бұл әрбір департаментте болады. Салықтық амнистия мемлекеттік салықтық
басқармалар ойынша,өте ұзақ уақыттарда қабылдануы қажет және бұнда
мемлекетке түсетін пайда нормасы қаралуы қажет дейді. Қарыздарды кешіру
белгілі бір шарттар арқылы болады, тек салық администрациясы өз міндетін
атқарып отыр деген жағдайда.
Ресейдің салықтық бақылау, қосымша құн салығы және де көптеген
түрлері онегізінен Францияның салықтық жүйесіндегі мысалдары бойынша
істелген болатын. Жалпы алғанда Ресейдің салықтық жүйесі Францияның салық
жүйесіне қатты ұқсайды.
Францияда салықтық амнистия қабылдануы, ереже бойынша ел қамын
ойлайтын ел басшысы президентті сайлау кезінде жүргізіледі.
Жалпы шет елдердегі салықтық бақалау ерекшеліктері әртүрлі болып
келетіндігінде. Ең бастысы мемлекетке салықтық түсімдер арқылы қор құру
және мемлекеттік қазынаға уақытылы түсуін бақылау болып табылатындағанда.
2 Қазақстан Республикасындағы салықтық бақылау жағдайына экономикалық
талдау
2.1
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде салықтық бақылаудың жүргізілу
процедурасы
Салық бақылауы - салық қызметі органдарының салық заңдарының
орындалуын, ЖЗҚ-на міндетті зейнетақы жарналарының, мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорларына әлеуметтік аударымдардың толық және уақытылы
аударылуын бақылауы.
Салық бақылауы тек салық заңдамасындамасын орындалуын, МЗЖ-на
уақытылы және толық аударылуын ғана тексеріп қоймайды, сонымен қатар, басқа
да міндетті төлемдердің дұрыс және толық төленуін, ҚР заңдамасындағы
бұзылушылықтарды жоюды бақылап қадағалап отырады.
Салық бақылауының міндеті мен тапсырмалары әр түрлі болады. Соның
ішінде негізгі мақсаты - мемлекеттің кіріс бөліміне табысты енгізу, ҚР
заңдамасының бұзылушылықтарын жою, салықты төлемеуді болдырмау.
Салық органдары – ол облыстар бойынша, Астана және Алматы қалалары
бойынша және райондағы қалалардағы салық комитеттері, районаралық салық
комитеттері болып табылады.
Салық тексеруі - Қазақстан Республикасы салық заңдамасының орындалуын
салық қызметі органдары жүзеге асыратын тексеру түрі.
Салық төлеушілер қызметін мемлекеттік бақылауда негізгі әдісі болып
салық тексерісі табылады. Ұйғарымда көрсетілген салық қызметі органдарының
лауазымды адамдары тексеруді жүргізуге тартылатын өзге де адамдар мен
салық төлеуші салық тексерулеріне қатысушылар болып табылады.
Салық төлеушілері салық тексерісінен өтеді, өйткені осы бақылаудың түрі
мемлекет тарапынан жүзеге асырылады.
Салық қызметі органдары салық кезеңі өткеннен кейін 5 жыл ішіндегі
есептелінген салық сомаларын қарауға немесе есептеуге құқылы, ол салық
кодексінде айқын көрсетілген. Сонымен, салық төлеуілер қызметінің 5
күнтізбелік жылдан көп емес кезеңде тексере алады.
Мынадай жағдайларда салық төлеушіні тексере алады:
- нұсқама белгіленген тәртіппен тапсырылмаса не рәсімделмеген болса;
- нұсқамада көрсетілген тексеру мерзімдері әлі басталмаған немесе өтіп
кеткен болса.
Егер де бұл адамдар нұсқамада көрсетілмеген болса, тексерілетін салық
кезеңіне қатысы жоқ құжаттамалар сұратылса, салық органдарының лауазымды
адамдарын салық тексеруін жүргізу үшін аумаққа немесе үй-жайға жібермеуге
құқығы бар.
Салық кодексінде салық тексерулерінің мынадай түрлерге қатаң бөлінеді:
1) құжаттық тексеру;
2) рейдтік тексеру;
хронометраждық тексеру.
Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлінеді:
1) кешенді тексеру - салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің барлық түрлері бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын
тексеру;
2) тақырыптық тексеру - салық міндеттемесінің салықтың жекелеген
түрлері және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша
орындалуын;
- міндетті зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнет ақы қорларына және
әлеуметтік аударымдарды мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына толық және
уақытылы ұстап қалуды және есептеуді;
- банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың белгіленген міндеттерді орындауын;
- трансферттік бағаларды қолдану кезінде мемлекеттік бақылау мәселелері
бойынша;
- акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерінің өндірілуі мен айналымын
мемлекеттік реттеу мәселелері бойынша тақырыптық тексеру жүргізе алады.
3) қарсы тексеру - егер салықты тексеруді жүргізу кезінде салық
органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушілердің жүргізген
операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz