Банктің мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялары: рәсімделуі, есебі және даму келешегі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТАРАУ
МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Мемлекеттік бағалы қағаздардың маңызы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бағалы қағаздар нарығында алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі . муниципальдық бағалы қағаздары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 ТАРАУ
«ҚАЗКОММЕРЦ БАНК» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРМЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ РӘСІМДЕЛУІН ЖӘНЕ ЕСЕБІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 «Қазкоммерц банк» АҚ тарихы және экономикалы атқаратын қызметі..28
2.2 Банктің мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларының рәсімделуін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Банктің мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларымен есеп жүргізуін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3 ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік бағалы қағаздардың қазіргі жағдайы және даму келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Банктердің мемлекеттiк бағалы қағаздарды шығарудағы әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
1 ТАРАУ
МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Мемлекеттік бағалы қағаздардың маңызы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бағалы қағаздар нарығында алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі . муниципальдық бағалы қағаздары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 ТАРАУ
«ҚАЗКОММЕРЦ БАНК» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРМЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ РӘСІМДЕЛУІН ЖӘНЕ ЕСЕБІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 «Қазкоммерц банк» АҚ тарихы және экономикалы атқаратын қызметі..28
2.2 Банктің мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларының рәсімделуін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Банктің мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларымен есеп жүргізуін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3 ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік бағалы қағаздардың қазіргі жағдайы және даму келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Банктердің мемлекеттiк бағалы қағаздарды шығарудағы әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
Қазакстанда мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығының пайда болуын және калыптасуын түciнy үшiн оны тарихи тұрғыдан қарастырып өтелiк. Жоспарлы-әкiмшiлiк экономика жағдайында дамыған елдерде барлық шаруашылық субъектiлерi өздерiне кажетті капиталды я орталықтанған бөлу бойынша бюджеттен, үкімет бекiткен несиелiк жоспар бойынша мемлекеттiк банктен алып дамыды. Ол кезде бағалы қағаздар нарығы механизмi арқылы кәсiпорындардың бос капиталды алатын карыз алу жүйесi, сондай-ақ мемлекеттiк займдардың нарықтық өтiмдiлiгi болған жок. Мемлекеттiк облигациялар мәжбүрлi турде халыққа сату арқылы таратылды.
Егемендi Қазақстанның нарықтық экономикаға өтyi кезiнде мүлiктi жекеменшiктендiру нәтижесiнде мүлiкке мемлекеттiк меншіктің қысқаруы, халық шаруашылығының құрылымдық өзгеруi, инфляция деңгейiнiң шарықтауы және басқа да тың өзгерiстер мемлекеттi қарыздарды бағалы қағаздарды шығаруға шарасыз әкеп соқтырды.
Мемлекеттiк бағалы қағаз - ал мемлекеттiң iшкi қарызын бiлдiретiн құжат формасы. Қазакстанда алғашқыда 1995 жылғы 21 сәуiрдегі «Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлығының 3 бабында «Мемлекеттiк бағалы қағаздар Қазақстан Республикасы заңнамалық актiлерiне сәйкес iшкi мемлекеттiк карыз шамасында шығарылатын iшкi мемлекеттiк займ облигациялары, сондай-ақ басқа бағалы қағаздар» деген сипаттама берiлген. 2003 жылғы 2 шiлдедегi «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Заңның 1 бабында «мемлекеттiк эмиссиялык, бағалы қағаздар - қарыз алушы Қазакстан Республикасының Үкіметі, жергiлiктi атқарушы орган немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi болатын қарыз алуға қатысы жөнiнен ұстаушының құқықтарын куәландыратын эмиссиялық бағалы қағаздар» делiнген Заң, негiзiнде ұлттық мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың мақсаты – халықтың коммерциялық банктердiң қаржы ұйымдарының, уақытша бос ақша қаражатын республикалық бюджеттiң, кемшiлiгiн қаржыландыруға жұмылдыру және Ұлттық Банктiң Қаржы министрлiгiн тiкелей несиелеу көлемiн азайту.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы мемлекеттiк бағалы қағаздарға сипаттама берiлiп, оларды шығарудың мақсаты және мiндетi айқындалып, сондай-ақ Қазақстан кор нарығындағы мемлекеттiк бағалы қағаздардың негiзгi түрлерi сипатталады.
Егемендi Қазақстанның нарықтық экономикаға өтyi кезiнде мүлiктi жекеменшiктендiру нәтижесiнде мүлiкке мемлекеттiк меншіктің қысқаруы, халық шаруашылығының құрылымдық өзгеруi, инфляция деңгейiнiң шарықтауы және басқа да тың өзгерiстер мемлекеттi қарыздарды бағалы қағаздарды шығаруға шарасыз әкеп соқтырды.
Мемлекеттiк бағалы қағаз - ал мемлекеттiң iшкi қарызын бiлдiретiн құжат формасы. Қазакстанда алғашқыда 1995 жылғы 21 сәуiрдегі «Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлығының 3 бабында «Мемлекеттiк бағалы қағаздар Қазақстан Республикасы заңнамалық актiлерiне сәйкес iшкi мемлекеттiк карыз шамасында шығарылатын iшкi мемлекеттiк займ облигациялары, сондай-ақ басқа бағалы қағаздар» деген сипаттама берiлген. 2003 жылғы 2 шiлдедегi «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Заңның 1 бабында «мемлекеттiк эмиссиялык, бағалы қағаздар - қарыз алушы Қазакстан Республикасының Үкіметі, жергiлiктi атқарушы орган немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi болатын қарыз алуға қатысы жөнiнен ұстаушының құқықтарын куәландыратын эмиссиялық бағалы қағаздар» делiнген Заң, негiзiнде ұлттық мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың мақсаты – халықтың коммерциялық банктердiң қаржы ұйымдарының, уақытша бос ақша қаражатын республикалық бюджеттiң, кемшiлiгiн қаржыландыруға жұмылдыру және Ұлттық Банктiң Қаржы министрлiгiн тiкелей несиелеу көлемiн азайту.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы мемлекеттiк бағалы қағаздарға сипаттама берiлiп, оларды шығарудың мақсаты және мiндетi айқындалып, сондай-ақ Қазақстан кор нарығындағы мемлекеттiк бағалы қағаздардың негiзгi түрлерi сипатталады.
1. "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 2003 жылғы 29 желтоқсан N 1424
2. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. - М.: Финансы и статистика, 1995 г.;
3. Бағалы қағаздар нарығы Көшенова Б.А. Алматы Экономика 1999 ж.
4. Базовый курс по рынку ценных бумаг. - М.: Финансовый издательский дом «Деловой экспресс», 1998г. - С. 408;
5. Вексель и вексельное обращение в России /Сост. Д.А.Морозов.-М.: АО «Банкцентр» 1996, 320с.;
6. Ақша, несие, банктер және валюталық қатынастар Көшенова Б.А. Алматы Экономика-1998ж.
7. Каратуев А.Г. Ценные бумаги: виды и разновидности. Учебное пособие. - М.: Русская Деловая литература, 1997, - 256с.;
8. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. - М.: Перспектива, 1996. - С.600;
9. Рынок ценных бумаг/ Под ред. В.А.Галапова. - М.: Финансы и статистика. - 1996. - 349с.;
10. Рынок ценных бумаг /Под ред. Н.Т.Клещева. - М.: Экономика. - 1997. - 559с.;
11. Фельдман А.А Еуропейскии рынок ценных бумаг. - М.: Атлантика-Пресс, 1997. - 176с.,
12. Фельдман А.А. Вексельное обращение. - М.: Инфра - М, 1995. - С. 180;
13. Ценные бумаги /Под ред. ВН. Колесникова, В.С. Торкановского. - М.: Финансы и статистика. - 1998. - 416с.;
14. Чекидов Б.М. Развитие банковских операций с ценными бумагами. - М.: Финансы и статистика, 1997. - 336с.
15. Букато В.И., Львов Ю.И. Банки и банковские операции в России /Под ред. М.Х. Лапидуса. – М.: Финансы и статистика, 1996.
16. Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 1995.
17. Жуков Е.Ф. Ценные бумаги и фондовые рынки. – М.: ЮНИТИ, 1995.
18. Маркин А.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. – М.: Перспектива, 1995.
19. Молчанов А.В. Коммерческий банк в современной России: теория и практика. – М.: Финансы и статистика, 1996.
20. Рынок ценных бумаг и его финансовая структура: Учебное пособие /Под ред. В.С. Торкановского. – СПб.: Комплект, 1994.
21. Ческидов В.Н. Банки на фондовом рынке //Финансы. – 1994. - № 5.
22. Финансы и кредит: Учебник /Авт коллектив под руководством А.Ю. Козака. – Екатеринбург: ПИПП, 1994.
23. Фельдман А.А. Депозитные и сберегательные сертификаты. Чековое обращение. – М.: Инфра-М, 1995.
24. Антонов Н.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредит и банки. – М.: АО «Финстатинформ», 1995.
25. Банковские операции. Часть 1 / Под ред. О. И. Лаврушина. – М.: Инфра – М, 1995.
26. Банковское дело. Учебник / Под ред. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой. – М.: Финансы и статистика, 1996.
27. Банковское дело. Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: Финансы и статистика, 1998.
28. Букато В. И., Львов Ю. И. Банки и банковские операции в России. М.: Финансы и статистика, 1996.
29. Миркин Я. М. Банковские операции. Часть 3.. – М.: Инфра – М, 1996.
30. Рынок ценных бумаг: Учебник/Под ред. Галанова В. А., Борисова А. И.- М.: Финансы и статистика, 1996.
31. Ценные бумаги.: Учебник. Под ред. В. И. Колесникова, В. С. Торкановского. – М.: Финансы и статистика, 1998 г.
32. Денежно-кредитная политика Банка России: Сборник учебно-информационных материалов. – М.: Центр подготовки персонала Банка России, 1995.
2. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. - М.: Финансы и статистика, 1995 г.;
3. Бағалы қағаздар нарығы Көшенова Б.А. Алматы Экономика 1999 ж.
4. Базовый курс по рынку ценных бумаг. - М.: Финансовый издательский дом «Деловой экспресс», 1998г. - С. 408;
5. Вексель и вексельное обращение в России /Сост. Д.А.Морозов.-М.: АО «Банкцентр» 1996, 320с.;
6. Ақша, несие, банктер және валюталық қатынастар Көшенова Б.А. Алматы Экономика-1998ж.
7. Каратуев А.Г. Ценные бумаги: виды и разновидности. Учебное пособие. - М.: Русская Деловая литература, 1997, - 256с.;
8. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. - М.: Перспектива, 1996. - С.600;
9. Рынок ценных бумаг/ Под ред. В.А.Галапова. - М.: Финансы и статистика. - 1996. - 349с.;
10. Рынок ценных бумаг /Под ред. Н.Т.Клещева. - М.: Экономика. - 1997. - 559с.;
11. Фельдман А.А Еуропейскии рынок ценных бумаг. - М.: Атлантика-Пресс, 1997. - 176с.,
12. Фельдман А.А. Вексельное обращение. - М.: Инфра - М, 1995. - С. 180;
13. Ценные бумаги /Под ред. ВН. Колесникова, В.С. Торкановского. - М.: Финансы и статистика. - 1998. - 416с.;
14. Чекидов Б.М. Развитие банковских операций с ценными бумагами. - М.: Финансы и статистика, 1997. - 336с.
15. Букато В.И., Львов Ю.И. Банки и банковские операции в России /Под ред. М.Х. Лапидуса. – М.: Финансы и статистика, 1996.
16. Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 1995.
17. Жуков Е.Ф. Ценные бумаги и фондовые рынки. – М.: ЮНИТИ, 1995.
18. Маркин А.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. – М.: Перспектива, 1995.
19. Молчанов А.В. Коммерческий банк в современной России: теория и практика. – М.: Финансы и статистика, 1996.
20. Рынок ценных бумаг и его финансовая структура: Учебное пособие /Под ред. В.С. Торкановского. – СПб.: Комплект, 1994.
21. Ческидов В.Н. Банки на фондовом рынке //Финансы. – 1994. - № 5.
22. Финансы и кредит: Учебник /Авт коллектив под руководством А.Ю. Козака. – Екатеринбург: ПИПП, 1994.
23. Фельдман А.А. Депозитные и сберегательные сертификаты. Чековое обращение. – М.: Инфра-М, 1995.
24. Антонов Н.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредит и банки. – М.: АО «Финстатинформ», 1995.
25. Банковские операции. Часть 1 / Под ред. О. И. Лаврушина. – М.: Инфра – М, 1995.
26. Банковское дело. Учебник / Под ред. В.И. Колесникова, Л.П. Кроливецкой. – М.: Финансы и статистика, 1996.
27. Банковское дело. Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: Финансы и статистика, 1998.
28. Букато В. И., Львов Ю. И. Банки и банковские операции в России. М.: Финансы и статистика, 1996.
29. Миркин Я. М. Банковские операции. Часть 3.. – М.: Инфра – М, 1996.
30. Рынок ценных бумаг: Учебник/Под ред. Галанова В. А., Борисова А. И.- М.: Финансы и статистика, 1996.
31. Ценные бумаги.: Учебник. Под ред. В. И. Колесникова, В. С. Торкановского. – М.: Финансы и статистика, 1998 г.
32. Денежно-кредитная политика Банка России: Сборник учебно-информационных материалов. – М.: Центр подготовки персонала Банка России, 1995.
ТАҚырыбы: БАНКТІҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРМЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫ: РӘСІМДЕЛУІ,
ЕСЕБІ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТАРАУ
МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДА
АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Мемлекеттік бағалы қағаздардың маңызы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бағалы қағаздар нарығында алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі - муниципальдық бағалы
қағаздары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 ТАРАУ
ҚАЗКОММЕРЦ БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРМЕН
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ РӘСІМДЕЛУІН ЖӘНЕ ЕСЕБІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1 Қазкоммерц банк АҚ тарихы және экономикалы атқаратын қызметі..28
2.2 Банктің мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларының рәсімделуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.3 Банктің мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларымен есеп жүргізуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...44
3 ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ДАМУ
КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.51
3.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік бағалы қағаздардың қазіргі
жағдайы және даму
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 51
3.2 Банктердің мемлекеттiк бағалы қағаздарды шығарудағы әлемдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазакстанда мемлекеттiк бағалы қағаздар
нарығының пайда болуын және калыптасуын түciнy үшiн оны тарихи тұрғыдан
қарастырып өтелiк. Жоспарлы-әкiмшiлiк экономика жағдайында дамыған елдерде
барлық шаруашылық субъектiлерi өздерiне кажетті капиталды я орталықтанған
бөлу бойынша бюджеттен, үкімет бекiткен несиелiк жоспар бойынша мемлекеттiк
банктен алып дамыды. Ол кезде бағалы қағаздар нарығы механизмi арқылы
кәсiпорындардың бос капиталды алатын карыз алу жүйесi, сондай-ақ
мемлекеттiк займдардың нарықтық өтiмдiлiгi болған жок. Мемлекеттiк
облигациялар мәжбүрлi турде халыққа сату арқылы таратылды.
Егемендi Қазақстанның нарықтық экономикаға өтyi кезiнде мүлiктi
жекеменшiктендiру нәтижесiнде мүлiкке мемлекеттiк меншіктің қысқаруы, халық
шаруашылығының құрылымдық өзгеруi, инфляция деңгейiнiң шарықтауы және басқа
да тың өзгерiстер мемлекеттi қарыздарды бағалы қағаздарды шығаруға шарасыз
әкеп соқтырды.
Мемлекеттiк бағалы қағаз - ал мемлекеттiң iшкi қарызын бiлдiретiн құжат
формасы. Қазакстанда алғашқыда 1995 жылғы 21 сәуiрдегі Бағалы қағаздар
және қор биржасы туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар
Жарлығының 3 бабында Мемлекеттiк бағалы қағаздар Қазақстан Республикасы
заңнамалық актiлерiне сәйкес iшкi мемлекеттiк карыз шамасында шығарылатын
iшкi мемлекеттiк займ облигациялары, сондай-ақ басқа бағалы қағаздар деген
сипаттама берiлген. 2003 жылғы 2 шiлдедегi Бағалы қағаздар нарығы туралы
Заңның 1 бабында мемлекеттiк эмиссиялык, бағалы қағаздар - қарыз алушы
Қазакстан Республикасының Үкіметі, жергiлiктi атқарушы орган немесе
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi болатын қарыз алуға қатысы жөнiнен
ұстаушының құқықтарын куәландыратын эмиссиялық бағалы қағаздар делiнген
Заң, негiзiнде ұлттық мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың
мақсаты – халықтың коммерциялық банктердiң қаржы ұйымдарының, уақытша бос
ақша қаражатын республикалық бюджеттiң, кемшiлiгiн қаржыландыруға жұмылдыру
және Ұлттық Банктiң Қаржы министрлiгiн тiкелей несиелеу көлемiн азайту.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы мемлекеттiк бағалы қағаздарға сипаттама
берiлiп, оларды шығарудың мақсаты және мiндетi айқындалып, сондай-ақ
Қазақстан кор нарығындағы мемлекеттiк бағалы қағаздардың негiзгi түрлерi
сипатталады.
Диплом жұмысымның мақсаты: Коммерциялық банктерде
мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялары: рәсімделуі, есебі оның ішінде
банктерде айналысқа қосымша ақша массасын шығармай-ақ белгiлi-бiр
күнтiзбектiк датаға бюджеттiк шығын кассадағы бар қаражаттан көп болғанда;
бiр айда немесе тоқсанда түскен табыс, осы мерзiмде бюджет шығындарын
каржыландыру үшін қажетті қаражаттан кем болғанда; жыл корытындысында
бюджетке түскен табыс бюджет шығындарынан кем болып, ол тапшылық келесi
жылы бюджетке түсетін түсіммен өтелмегенде мемлекеттiк бюджеттің тапшылығын
инфляцияға соқтырмай қаржыландыру жүйесін, сонымен қатар “Казкоммерцбанк ”
АҚ мемлекеттік бағалы қағаздары тұрғысынан оның қызметін талдау негіздерін
қарастыру болып табылады.
Диплом жұмысымда келесідей міндеттерді қарастыруды жоспарладым:
1. Мемлекеттік бағалы қағаздардың теориялық негіздерін қарастыру;
1. Коммерциялық банктерде мемлекеттік бағалы қағаздар ролін айқындау;
1. “Казкоммерцбанк” АҚ мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларының
рәсімделуін талдау
2. Қазақстан Республикасында мемлекеттік бағалы қағаздардың қазіргі
жағдайы және даму келешегінің маңыздылығын ашу.
Диплом жұмысын зерттеу объектісі “Казкоммерцбанк” АҚ және Қазақстан
Республикасындағы коммерциялық банктер болып табылады. Диплом жұмысын
зерттеу заты Қазақстандық банктердің мемлекеттік бағалы қағаздармен
операциялары: рәсімделуі, есебі және даму келешегінің ролі болып табылады.
Диплом жұмысын зерттеудің ақпараттық базасы “Казкоммерцбанк” АҚ жылдық
есебі 2007ж., Қазақстан Республикасының қаржысы 2005-2007 жылдар аралығы,
“Банки Казахстана”, “Финансы и кредит” атты журналдар және тағы да басқа
негізде алынған мәліметтер қолданды.
Диплом жұмысын зерттеудің әдістемесі шетелдік, қазақстандық оқулықтар
және Қазақстан Республикасында қабылданған нормативтік-құқықтық актілерін
құралған.
Диплом жұмысы құрылымына келетін болсам ол кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Жалпы диплом жұмысымның көлемі 70 бет аралығын құрады. Жұмыста 1
сызбалар мен 16 кестелер келтірілген.
1 ТАРАУ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Мемлекеттік бағалы қағаздардың маңызы және түрлері
Мемлекеттік бағалы қағаздар – мемлекеттік ішкі қарыздың болуы немесе
эмитенті мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаз.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару жєне олардың айналымы арқылы
инфляциялық емес тәсілмен, бір немесе бірнеше елдердің өз бюджетіндегі
дефицитті жауып отырады. Қарыздарды шығару тәсілімен мемлекеттік шығындарды
қаржыландыру деген атауға ие болды.[1]
Д.М.Кейнстің ойлап табуымен және ұсынысымен пайда болған бұл тєсіл
соғыс жылдарынан кейін өндірісі дамыған мемлекеттердің экономикасын
реттеудің негізгі ќұралы ретінде ќалыптасып, кең көлемде ќолданылды. Оның
негізгі мәні болып, мемлекеттік шығындарды жабу үшін ұлттыќ табыстан
белгілі бір мөлшерде бөлігі ұсталынып немесе алынып отырауы табылады. Сонда
мемлекет бір мезгілде ќарыздар және кредитор ролінде болады. [2]
Біраќ, барлыќ мемлекеттік бағалы ќағаздар, ќарыздыќ бағалы ќағаздар
болуына ќарамастан, олардың әрбір түрі ата заңымыз бекіткен өзіне тән
ерекшеліктерге ие болады. Мемлекеттік бағалы ќағаздар бұл- ішкі мемлекеттік
ќарыз облигациялары және Ќазаќстан Республикасының заңдылығындағы актілерге
сәйкес, ішкі мемлекеттік ќарыз көлемінде шығырылған басќа да мемлекеттік
бағалы ќағаздар. Негізінен, облигация терминінен басќа, ќазыналыќ
міндеттемелер, ќазыналыќ векселдер, ќарыздар, ноталар, бондар,
сертификаттар және тағы басќа терминдер ќолданылады. Бұл терминдердің
єрбір елде єр түрлі өзгертіліп ќолданылуы көптеген объективті жєне
субъективті себептерге байланысты.
Мемлекеттiк бағалы қағаздар шығару формасы, өтеу мерзiмi, процент
түрiндегi табысты есептеу және төлеу жағдайлары, айналыс сипаты және
эмитентiнiң түpi бойынша жiктеледi (1. Сурет).
Мемлекеттiк бағалы қағаздар:
- шығару формасы бойынша құжатты бағалы қағазадр және құжатсыз бағалы
қағаз болып бөлінеді. Құжатты бағалы қағаз –ол құжатты нысанда шығарылған
(қағаздағы немесе арнайы техникалық құралдарды пайдаланбай –ақ бағалы
қағаздардың мазмұнын тікелей оқуға болатын хөзге де материалдық берілім
кезiндегi) бағалы қағаздар. Құжатсыз бағалы қағаздар - ол құжатсыз нысанда
(электрондық жазбалардың жиынтығы түрiнде) шығарылган бағалы қағаздар;
- өтеу мерзiмi бойынша: кыска мерзiмдi - айналыс мерзiмi 1 жылға
дейiнгi, орта мерзiмдi - айналыс мерзiмi 1 жылдан 5 жылға дейiнгi және ұзак
мерзiмдi - айналыс мерзiмi 5 жылдан артык бағалы қағаздар болып бөлiнедi;
- процент түрiндегi табысты есептеу және төлеу бойынша проценттiк
ставкасы белгiленген, сатылы және ауыспалы бағалы қағаздар болып үшке
бөлiнедi. Басқаша айтканда, бағалы қағаздарды акшаға айналдырғанда онда
керсетiлген құнынан кемітіп сатады;
- айналыс сипаты бойынша нарықтың және нарықтан тыс бағалы қағаздар
болып бөлiнедi. Нарықтық бағалы қағаздар биржада да, биржадан тыс нарықта
да epкін сатылады және кайта сатылады. Нарықтан тыс бағалы қағаздар тек
алғашқы нарықта ғана сатылады, екiншi нарықта қайта сатылмайды. Олар
негiзiнен халыққа сату үшiн шығарылады. Олар мемлекеттiк әлеуметтiк,
сактандыру және зейнетақымен қамтамасыз ету корларының бағалы қағаздары;
- эмитентiнiң түpi бойынша бағалы қағаздар казынашылық, муниципальдық
болып бөлiнiп, оларды сәйкесiнше үкімет және жергілікті атқарушы органдар
шығарады.
Инфляциялыќ жоспарда мемлекеттік бағалы ќағаздардың маңызы зор.
Салымшының капиталды салудағы маќсатын, оның негізгі ќозғаушы күшін табуға
болады. Біраќ ол өзінің мағынасын маман белгілеп айтќанша білмейді.
Тєжірибеде бір мезгілде бірнеше маќсатты ќамтитын ешќандай формалар жоќ
екендігі дєлелденді. Ќасиетті үшбұрыш заңдылығына сєйкес мемлекеттік
бағалы ќағаздарды шығару жєне олардың айналымы жеке немесе заңды
тұлғаларға, мемлекеттік бағалы ќағаздардың сауда-сатылымы нєтижесінде
шығындалған ќаржы-ќаражатының ќайтарылуына кепілдік береді жєне оған
ешќандай күман жоќ. Осыған ќоса, өтімділігі жєне салыстырмалы рентабелдік
деңгейі кепілденеді. Егер мемлекет бағалы ќағаздардың бұл ќасиетін дєлелдей
алмаса, онда мемлекеттік бағалы ќағаздардың айналым процесі инвесторларға
ќатысты барлыќ мән- мағынадан арылады. Сондыќтан, ќасиетті үшбұрыш бағалы
ќағаздардың шығуына және иеленуіне байланысты барлыќ ќасиеттерге ие болуы
керек. Осыған байланысты бағалы қағаздардың жіктелімі №1 қосымшада
келтірілген.
1. Сурет. Мемлекеттiк бағалы қағаздардың жiктелуi
Ќазаќстан Республикасының мемлекеттік бағалы ќағаздары инвесторларға:
• Ќарыздың негізгі сомасының максималды түрде саќталуын ќамтамасыз
етеді, себебі бұл жағдайда кепілдік көзі мемлекет болып табылады.
• Бәсекелестік деңгейіндегі пайдалылыќ, кейде корпорациялыќ бағалы
ќағаздардың пайдалалығымен тең болғуы мүмкін жағдайлар болады.
• өтімділіктің жоғары деңгейін ќамтамасыз етеді.
• Жеңілдетілген салым-салыќтарды ќамтамасыз етеді.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, мемлекеттік бағалы ќағаздардың
үаќытша бос ќарыжаттарды салудағы ең бір сенімді және салынған капиталдан
түсетін пайда мөлшерінің алуға, одан айрылу ќаупінің төменгі деңгейде
болуымен ерекшеленеді. Осыған ќоса мемлекеттік бағалы ќағаздармен мәміле
жасағанда, басќа бағалы ќағаздармен салыстырғанда жеңілдетілген салыќ
салынады.
Мысалы, Ќазаќстанда - мемлекеттік бағалы ќағаздарға жєне олармен
жасалатын келісімдергек, олардан түсетін пайда мөлшеріне салынатын салыќтан
босатылған.
Коммерциялық банктердiң бағалы қағаздармен жасалатын операциялар
көлемiнiң iшiнде негiзгi үлестi мемлекеттiк бағалы қағаздардың түрлерi алып
отыр. Мемлекеттiк бағалы қағаздар – бұл эмитентi мемлекет болыл табылатын,
мемлекеттiң iшкi қарыз нысаны, қарыздық бағалы қағаздар.
Коммерциялық банктердiң мемлекеттiк бағалы қағаздармен жүргiзiлетiн
операцияның iшiнде ең көп қолданылатын түpi Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi
ноталарын сатып алу-сату операциялары болып табылады.
Қысқа мерзiмдi ноталар
1997 жылғы 30 маусымдағы Қазаlқстан Республикасының Ұлттық банкiнiң
қысқa мерзiмдi ноталарын орналастыру, айналысқа жiберу және өтеу Ережесiне
сәйкес Ұлттық банк айналысқа шығаратын және тоқсан күнге дейiн айналым
мерзiмi бар мемлекеттiк дисконтталған бағалы қағаздар. Алғашқы атаулы
құннан төмен бағамен сатылады да, кейiн атаулы құн бойынша өтеледi. Қысқа
мерзiмдi ноталар айналымдағы ақша массасын реттеуге арналған ақша-несие
саясатының құралы болып табылады. Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi ноталарының
атаулы құны 100 теңге деп шығарылады. Қысқа мерзiмдi ноталар табыстылығы
соңғы қазынашылық вексельдер аукциондағы табыс деңгейiнiң шегiнде белгiлi.
Қысқa мерзiмдi ноталар аукцион негiзiнде Ұлттық банк... белгiлейтiн бағалы
қағаздар нарығының маманданңан қатысушылары - алғашқы агенттер арқылы
орналастырылады.
Алғашқы агент бағалы қағаздар нарығында диллерлiк және немесе
брокерлiк қызметті жүзеге асыра алатын, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық
комиссиясынан алған лицензиясы бар бағалы қағаздар нарығының кәсiби
қатысушысы болып табылатын заңды тұлғалар болуы мүмкін. Қысқа мерзiмдi
ноталарды сатып алуға коммерциялық банктер арыз жазады. Қысқа мерзiмдi
ноталар айналымға түceтін бағалы қағаздар болып табылады. Оны иемденушi оны
кепiлге беруге, РЕПО және кepi РЕПО операцияларын жүргiзуге, екiншi нарықта
сатып алу-сатуға құқығы бар. Екiншi нарықтағы Ұлттық банктердiң қысқа
мерзiмдi ноталармен жасалынатын мәмiлелерi өтеу мерзiмi белгiленген күнге
дейiн бiр жұмыс күнiнде аяқталады. Сонымен бiрге, барлық операцияларды
инвесторлар алғашқы агенттермен мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығында
Ұлттық банкпен қысқа мерзiмдi ноталарды жасалынатын шарттарға қызмет етуге
келісімге отыруы жузеге асады.[3]
Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi ноталарды шығарушы эмитентi болуының
негiзгi мақсаты қаржы министрлiгi бағалы қағаздар нарығында ақша массасына
оперативтi ықпал етуге мүмкiндiк бередi. Осыған байланысты Ұлттық банктің
ноталары бойынша жүргiзiлетiн операциялары массасын реттейтiн жанама
операцияларға жатады.
Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi ноталары мемлекеттiк бағалы қағаздарға
теңестіріледі, сондықтан да олар жоғары өтімді және сенiмдi болып табылады.
Сонымен қатар, банктiк ноталарға салық салынбайды. Егер олардың артықшылығы
туралы айтатын болса онда Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi ноталары қысқа
мерзiм iшiнде бос ақша қаражаттарын реттеуге мүмкiндiк бередi. Қысқа мерзiм
ноталардың кемшiлiгi ұсақ инвесторларға тиiмдi болмауында, өйткенi оның
табыстылығы басқа мемлекеттiк мiндеттемелерге қарағанда төмен болады.
Ноталардың тағы бiр артықшылығы оларды тарту және орналастыру мөлшерлемесi
арасындағы айырма болып табылады. Яғни екiншi нарықта тарту мөлшерлемсi,
Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi ноталарын орналастыру мөлшерлемесiне
қарағанда айтарлықтай төмен. Өтiмдi активтер тез сатылып және аз шығын алып
келуi мүмкін. Ұлттық банктiң ноталары инвесторлардың қажеттiлiгiн
қанағаттандырып, сонымен бiрге пайыздық табыс алып келедi. Табыс дисконттық
инвестициялық құрал есебінен төленуі мүмкін. Ұлттық банктiң ноталары
дисконтты бағалы қағаздардың мысалы бола алады. Инвестициялық икемділікті
және қаражаттағы кенеттен болатын қажеттiлiктердi жабу үшiн инвесторларға
жеткiлiктi өтімді құралдардың қоры қажет. Қысқа мерзімді құралдар
өтiмдiлiктi қамтамасыз етедi және ағымдағы табысты реттейді.
Дисконтпен сатып алу, бағалы қағаздардың атаулы құнынан төмен сатып
алуын бiлдiредi: өтеу және сатып алу курсының арасындағы айырма пайыз
сомасын бiлдiредi.
Инвесторлар үшiн мемлекеттiк бағалы қағаздар операцияларының тағы бiр
тиiмдi түpi, мемлекеттiк қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелердi сатып
алу-сату келiсiмшартымен ресiмделетiн, мемлекеттiк қысқа мерзiмдi
мiндеттемелердi сатып алу-сату операциялары (МЕККАМ) болып табылады (2-
қосымша).[4]
МЕККАМ - мемлекеттiк қысқа мерзiмдi қазыншылық мiндеттемелер. Үкімет
атынан Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi шығарады, олар
мемлекеттiк бағалы қағаздар болып табылады және орнатылған заңдылықтарға
сәйкес Қазақстанның екiншi бағалы қағаздар нарығында epкін айналысқа
түседi. Материалдық емес нысанда мерзiмi үш, алты, он eкi айға шығарылады,
депо шотына сәйкес жазуларды жургiзу жолымен орналастырылады және айналысқа
түседі.
МЕККАМ мемлекеттiк қысқа мерзiмдi казынашылық мiндеттемелерiнiң
номиналдық құны - 100 теңге. МЕККАМ ұстаушылары Қазақстан Республикасының
резидент және бейрезиденттiк заңды және жеке тұлғалары болып табылды.
МЕККАМ иелерi оны кепiлге беруге, РЕПО1 [5]операцияларын жүргiзуге, екiншi
нарьқта сатып алуға және сатуға құқығы бар. Мемлекеттiк қысқа мерзiмдi
казыналық мiндеттердi есептеу, жургiзу және сақтау Ұлтгық банктiң
депозитарийiнде депо шоты бойынша жүзеге асырылады.
Мемлекеттгiк қысқа мерзiмдi мiндеттемелердi (МҚМ) тарту көптеген
факторлармен камтамасыз етiледi. Оның негiзгiлерiне төмендегілер жатады:
• Сенiмдiлiктiң жоғары деңгейi Эмитенттi Қаржы министрлiгi болып
табылатын облигацияларды өтеу, мемлекет Үкіметімен кепiлденедi.
Сонымен катар, осы қағаздардың қызмет ету кезеңiнен бастап Қаржы
министрлiгiнiң МҚМ өтемеуі болған емес. Алдындағы облигация
сериясын өтеу бөлшектенiп немесе жаңа қарызды орналастыру
есебiнен толық жүзеге асырылады. Бiрақ мемлекет үшiн оң мезетi
қарызға қызмет көрсету Қаржы министрлiгiне арзанға түсетiндiгiнде
болып табылады. Әрине, iшкi мемлекеттiк қарыз - уақытша ысырылған
эмиссия eкенін ұмытпау керек. Бiрақ, инвесторлардың көз қарасы
бойынша бұл қағаздар тиiмдi болып табылады.
• Абсолюттік өтімділік. Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы мүше
мемлекеттер шығаратын мемлекеттiк бағалы қағаздар арасында,
Қазакстанның мемлекетiк қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелерi
жетекшi орында келедi. Қазiргi уакыттағы олардың төмен
инвестициялық тартылуына қарамастан, МҚМ нарығы шетелдiк
қаржыландыру аймағында зерттелiнiп отыр. Қазакстанда мемлекеттiк
бағалы қағаздар нарығы 1994 жылдың cәyipiнен бастап қалыптасты.
Осы кезеңде Қазақстан Республикасы Қаржы үкімет атынан 3 айлық
айналым мерзiмi бар дисконтталған қысқа мерзiмдi қазынашылық
вексельдер шығарылды. 1995 жылдың мамыр айы мен тамыз айларының
аралығында үш айлық MҚM-гe сұраныс көп болды. Осы жағдайға сүйене
отырып, Қазақстан Республикасының Үкіметі айналысқа алты айлық
MҚM шығару туралы шешiм қабылдады. Сонымен катар 1996 жылы әр
кезеңiнде оларға деген cұраныс әлi де көп болды. Одан баска
республикалык бюджет тапшылығын жабу мақсатында 1996 жылдың
қыркүйегінде Қазакстан Республикасының Үкіметі мемлекеттiк бағалы
қағаздардың жаңа түрін – мемлекеттік ішкі қағаздардың ұлттық
жинақ облигацияларын (ҰЖО) шығарды. 1997 жылдың ішінде
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы Қазақстанның қор нарығында
басымдық жағдайға ие болды. 1997 жылдың маусымында айналым
мерзімі 2 жылға тең алғашқы мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық
міндеттемелер – МЕОКАМ айналысқа шығарылды.
• Мәмілені ресімдеудің қарапайымдылығы. Қорларды мемлекеттік
қазынашылық облигацияларға орналастыру кезінде қарыз алушының
несие қабілеттілігін талдаудың қажеттілігі жоқ, ал сол тәртіптің
арқысында сол 2-3 жұмыс күні үнемделеді. Сондықтан бос активтерді
қысқа мерзімге және қайтарылуының жүз пайыз кепіл болуына МҚМ
пайдаланған өте тиімді. Сонымен бірге міндеттемелер кейбір қысқа
мерзімді қаржылық операцияларды хеджерлеу құралы ретінде
қолданылуы мүмкін.
• Салық жеңілдіктері. Қазақстанның мемлекеттік бағалы қағаздарының
танымал факторлардың бірі салық кодексіне сәйкес келетін,
мемлекеттік бағалы қағаздармен тұрақты пайыздық мәмілелер,
сонымен қатар олар бойынша ьабысқа салық салынбайды, тек Ұлттық
жинақ және МҚМ қоспағанда – орталық басқару органдары шығарған
бағалы қағаздар қозғалысы операциясын жүзеге асыру негізінде -
әрбір сатылу бағасы мың теңгеден бір теңге мөлшерінде.
Қазіргі таңда мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы белсенді түрде
банкаралық несие шетке шығарып келе жатқанын айта кету керек. Ол нарықты
кредиторларға салық салынбаған пайыз алуға және мемлекеттік бағалы
қағаздарды кепілге ала отырып, несиелеу кезінде өздерінің тәуекелдігін
сақтандыруға мүмкіндік береді.[6]
Сонымен, МҚМ орта мерізімді инвестиция құралы ретінде қаражаттарды
тиімді орналастыру мүмкіндігін береді. Сонымен бірге, олардың табыстылығы
қаншалықты төмендесе де сапарларын жоғары өтімді және жоғарғы сенімді
бағалы қағаз болып қалады. Көптеген банктер, қаржы компаниялары және
коммерциялық кәсіпорындар мемлекеттік қазыналық облигацияларға үлкен
қызығушылық танытады, сондықтан олардың көлемі өсуде. Қазақстандағы қаржы
құралдарын объективті бағалай отырып, мемлекеттік қазыналық облигацияларға
қолда бар өтімділікті ескере отырып табыс тәуекел арақатынасына қарағанда
нақты баламалар әзірше жоқ.
МҚМ-ді алғашқы орналастыру эмитент тапсырысы бойынша олардың
арасындағы бекітілген келісіміне сәйкес Ұлттық банк атынан жүзеге
асырылады. Егер коммерциялық банк мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып
алғысы келсе, онда ол ең алдымен өз клиенттерінің арызын жинап, содан кейін
өз арыздарын тапсырады (3-қосымша).[7]
Арызды алғаннан кейін Ұлттық банк коммерциялық банкке өтініш жібереді
(4-қосымша).
Ұлттық банктің мемлекетік бағалы қағаздарын алғашқы орналастыру келесі
әдістер арқылы жзеге асырылады:
• Бағаның әр түрлілігін қанағаттандырудың аукциондық әдісі
дисконттық мемлекеттік бағалы қағаздарын алғашқы орналастыру
кезіндегі қолданылатын әдіс. Онда сұраныстарды қанағаттандыру
жоғары дисконттық бағадан басталып, жарияланған эмиссия көлемі
біткенде аяқталады. Сұранысты қанағаттандыру алғашқы дилердің
өтінішінде көрсетілген дисконт есебінде жүзеге асады.
• Біріңғай баға жағдайы бойынша аукциондық әдіс – екі және одан
да көп айналым мерзімі бар пайыздық мемлекеттік бағалы
қағаздарды орналастыру кезінде қолданылады. Мемлекеттік бағалы
қағаздарды осы әдіспен орналастырудың мақсаты қатысушылардың
өтініш аукцион шартына байланысты қабылдау, ал өтініш
қанағаттандыру жарияланған аукцион көлемі қарастырылып болған
өтініште көрсетілген пайыздық шарт деңгейінде жүргізіледі,
яғни өтініштер онда көрсетілген табыстылыққа байланыссыз
біріңғай бағалық шарт бойынша қанағаттандырылады.
• Жазылу – орналасатын бағалы қағаз түрі бойынша эмитент
белгілейтін сыйақы мөлшері қолданылатын және алғашқы дилерден
жарияланған эмиссия көлеміне жеткенге дейінгі ұстауға берген
өтініштері алынатын мемлекеттік бағалы қағаздарын алғашқы
орналастыру әдісі. Бұл әдістің мақсаты инвесторлар – жеке және
заңды тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын тарту болып
табылады.
• Орналастырғанға дейінгі әдіс – орташа салмақтанған дисконт
немесе бағалы қағаздардың осы түрі бойынша алғашқы
орналастырудың соңғы жүргізілген жылдық пайыздық
мөлшерлемесіне байланысты қолданылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға сонымен қатар – МЕОКАМ, МЕАКАМ, МЕИКАМ,
МБҚ, АВМЕКАМ, МЕКАВМ жатады.
МЕОКАМ – айналым мерзімі екі және үш жыл болатын мемлекеттік орта
мерзімді қазыналық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлігі шығарады және Қазақстанның бағалы қағаздар нарығында
заңдылықтарға сәйкес еркін айналыста жүреді. Олар материалдық емес нысанда
шығарылып, қаржы агентінің депозитарийінде және алғашқы делдалдардың
қосалқы депозитарийінде олардың ұстаушылардың депо шоты бойынша сәйкес
жазуларды енгізу арқылы орналастырылады және өтеледі. Олардың атаулы құны –
1000 теңге. Мемлекеттік орта мерзімді қазыналық міндеттемелерінің
ұстаушылары Қазақстан Республикасының резидент және бейрезидент заңды және
жеке тұлғалары бола алады. Қызыналық міндетеме айналысы республикалық
бюджетке ақша қаражаты түскеннен кейін депо шоты бойынша жазба жүргізу
сәтінен басталады. МЕОКАМ ұстаушылары оларды кепілге беруге, РЕПО
операцияларын жүргізуге, екінші нарықта сатуға және сатыпалуға құқылы.
МЕОКАМ есебі мен қозғалысы Ұлттық банк депозитарийіндегі депо шоты және
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына қатысушы әрбір тұлға бойынша алғашқы
делдалдардың қосалқы депозитарийінде жүзеге асырылады.
МЕАКАМ – айналым мерзімі 10 жыл болатын мемлекеттік арнайы қазынашылық
міндеттеме. Қазақстан Республикасының Үкіметі атынан Қаржы министрлігі
шығаратын және бағалы қағаздар нарығының заңдылықтарына сәйкес еркін
айналыста болады. Арнайы қазынашылық міндеттемелер ЖАҚ Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийінде депо шотында жазба түрінде құжатсыз нысанда
шығарылады. МЕАКАМ атаулы құны – 1000 теңге. МЕАКАМ ұстаушылары оларды
кепілге беруге, РЕПО операцияларын жүргізуге, екінші нарықта сатуға және
сатып алуға құқылы. Сонымен қатар инвестор сатып алу-сату, кепіл және РЕПО
операциялары бойынша барлық операцияларды алғашқы делдал арқылы Орталық
депозитарийге аудару жолымен рәсімдейді. МЕАКАМ-ді есепке алу, сақтау және
ауыстыру Орталық депозитарий тәртібіне сәйкес депо шотында жүзеге
асырылады.
МЕИКАМ – айналым мерзімі үш және одан да көп ай болатын мемлекеттік
индекстелген қазынашылық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігі ағымдағы республикалық бюджет тапшылығын
қаржыландыру мақсатында шығарады және заңдылықтарға сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздар нарығында еркін айналысқа түсе алады. Индекстелген
қазынашылық міндеттемелер құжатсыз нысанда шығарылады, оларды ұстаушылардың
Орталық депозитарийінде және олардың инвесторлары бойынша алғашқы
делдалдарда ашылатын депо шотындағы сәйкес жазбаларды енгізу арқылы
орналастырылады және айналысқа түседі. Олардың атаулы құны – 1000 теңге.
МЕИКАМ – ұстаушыларына Қазақстан Республикасының резидент және бейрезидент
заңды және жеке тұлғалары жатады. Индекстелген қазынашылық міндеттемелерге
меншік құқығын есепке алу және орналастыру индекстелген қазынашылық
міндеттемелерді ұстаушылардың жазбаша және электронды тапсырысы негізінде
сатып алушы мен сатушының депо шотына сәйкес жазбаларды енгізу жолымен
депозитарий арқылы жүзеге асырылады.
МҚБ – мемлекеттік бағалы қағаздар. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігі ағымдағы айналым мерзімі 364 күн болатын материалдық емес
тіркелген нысанда республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру
мақсатында шығарады. Қаржы агентінің басты депозитарийінде депо шотындағы
жазба арқылы орналастырылады. Ұлттық жинақ облигациялары Қазақстан
Республикасы аумағында еркін айналыста болады және оны ұстаушылар Қазақстан
Республикасының резидент және бейрезидент заңды және жеке тұлғалары болып
табылады.
АВМЕКАМ – айналым мерзімі 5 жыл, атаулы құны 100 АҚШ доллары болатын
арнайы валюталық мемлекеттік облигациялар. АВМЕКАМ-ді шығару зейнетақы
активтері есебінен жинақтаушы зейнетақы қорларының теңгедегі мемлекеттік
қазынашылық міндеттемелері мен ұлттық жинақ облигацияларын айырбастау жолы
арқылы жүзеге асырылады. Иемденушілерге өтеу кезінде номиналдық құнын алуға
және 6,14 жылдық пайыз мөлшерінде сыйақы алуға құқ береді. АВМЕКАМ құжатсыз
нысанда шығарылады, олардың инвесторлары бойынша мемлекеттік бағалы
қағаздар нарығында алғашқы делдалдарда ашылған, депо шотына сәйкес
жазбаларды енгізу арқылы орнналастырылады және айналысқа түседі. АВМЕКАМ
айналысы 1999 жылдың 12 сәуірінен басталады. Арнайы валюталық мемлекеттік
облигацияларына меншік құқығын есепке алу және орналастыру ұстаушылардың
жазбаша және элетронды тапсырысы негізінде сатып алушы мен сатушының депо
шотына сәйкес жазбаларды енгізу жолымен депозитарий арқылы жүзеге
асырылады. АВМЕКАМ өтеу мерзімі 2004 жылдың 8 сәуірі.
Коммерциялық банктер банкаралық несиені мемлекеттік қағаздарды кепілге
ала отырып беруге тәжірибе жүргізуде. Мемлекеттің бағалы қағаздарын кепілге
беру арқылы несиені алғашқы делдалдар, сондай-ақ алғашқы делдалдар банкінің
инвесторы болатын банк және фирмаларды ала алады.
Бірінші жағдайда, несие алушы және бағалы қағаздар ұстаушы банк –
кепілзат беруші, ал несие беретін банк – кепілзат иесі; екінші жағдайда,
кепілзат беруші – алғашқы делдал клиенті болып табылатын, несие алғысы
келетін банк, кепілзат ұстаушы – несие беретін банк, ал алғашқы делдал бұл
кезде қарыз алушының қосалқы депозитарийі болып табылады. Банкаралық
несиені құжатты түрде беру кез келген несиелер сияқты рәсімделеді, екі
данада банкаралық несиелік шарт (6-қосымша) жасалады. Кепіл шарты міндетті
түрде Ұлттық банк Депозитарийіндегі кепілзат туралы келісімшартты тіркеу
журналында тіркелінеді. Кепілзат туралы келісімшарт негізінде кепілдік
операциялары кезіндегі қазынашылық міндеттемелерді есепке алу және есептен
шығаруға ДЕПО тапсырмасы (7-қосымша) және мемлекеттік бағалы қағаздар
Б типіндегі депо шотынан Гб типіндегі кепілге алынған қазынашылық
міндеттемелер депо шотына ауысады. Осы шоттағы бағалы қағаздар
оқшауланып, несиені өтегенге дейін пайдаланылмайды. Өтеліп болғаннан кейін
жаңа ДЕПО тапсырмасы жасалады, онда қазыншылық міндеттемелер Гб
типіндегі депо шотына ауыстырылады. Несиені қайтара алмау жағдайы
туындаған кезде қарыз алушы банк Ұлттық банкке хат арқылы ескертеді.
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бағалы қағаздар нарығында алатын орны
Бағалы қағазар нарығын реттеу мемлекеттің ең маңызды міндеті. Ондағы
мақсаты – бағалы қағаздармен келісімге қатысушылардың заңды мүдделері мен
құқығын сақтауды қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет атқаратын
қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік органдарға
жүктелген. Республиканың ондай органдары болып Бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық коммисия, Қаржы министрлігі, Ұлттық банк Мүлікті басқару жөніндегі
Мемлекетік комитет және жекеменшіктендіру жөніндегі мемлекеттік комитет
саналады. Осы бағала қағаздар нарығын реттейтін мемлекеттік лргандардың ең
негізгісі – Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық коммисияның құрамы 1995 жылдың
қаңтарында анықталып, сол жылғы сәуірдің республика президентінің Бағалы
қағаздар және қор биржасы туралы жарлығына сәйкес оның құқтық сьаьусы,
қызметі және өкілеттілігі бекітілді.
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия оның төрағасын және төрт
мүшелерінен құралады. Олар Республика заңдарымен міндеттелген
жауапкершілікпен толық өкілеттілікті атқарады. Комиссия төрағасы мен оның
мүшелерін Премьер Министрдің ұсынуымен 5 жыл мерзімге Республика Президенті
бекітеді. Қызметтен де осы жодмен босатылады. Комиссияның тұрақты қызметін
қамтамасыз ету үшін оның атқарушы аппараты құрылған.
Қазіргі кезде республикады бағалы қағаздар нарығының қызметін толық
қамтамасыз ететін инфрақұрылым құрыла қойған жоқ. Оның ішінде бағалы
қағаздар нарығында кездесетін барлық қатынастарды толығынан реттейтін
жеткілікті заң актілері жоқ. Сол сияқты бағалы қағаздар нарығында
қалыптасып келе жатқан көрінісене жеткілікті түрде хабарлайтын ақпарат
кұралдары жоқ. Бағалы қағаздар нарығын мемдлекеттік реттеу ғылыми
негізделген, алдын ала дайындалған концепцияларға жүгінгені дұрыс.
Дүниежүзілік тәжірибеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу[8]
екі түрлі жолмен жүргізіледі: мемлекеттік органдар уәкілі қатысуымен
тікелей араласу, сонымен қатар шаралар арқылы нарыққа жанама араласу.
Тікелей араласу шараларына мынарлар жатады:
• Бағалы қағазда нарығы мәселелері жөнінде заң шығаратын өкілеті
органдардың жұмысы
• Осы мәселелер бойынша атқарушы үкімет органдарының қаулылары мен
бұйрықтары
• Бағалы қағаздар нарығының жұмысына жаңа ережелер енгізетін
немесе ескілерін өзгертетін басқа да мемлекеттік органдардың іс-
шаралары.
Негізінен бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға лицензиялар беру, бағалы
қағаздардың кейбір түрлерінің айналуына шек қою немесе оны тоқтату, бағалы
қағаздарды тіркеу және т.с.с. жұмыстар.
Жанама араласу тетіктеріне мыналар жатады:
• Несие үшін процен мөлшерін өзгерту арқылы айналымдағы ақша
массасын және несие көлемін мемлекетік бақылау.
• Мемлекеттің салық саясаты
• Депозиттерге, несиелерге, қарыздарға үкімет өкілдігі
• Қарыз капиталы нарығына мемлекеттің араласуы (қазыналық
облигациялар, вексельдер, орта және ұзақ мерзімді бағалы
қағаздар, мемлекеттік органдардың міндеттемелерін және т.б.
шығару)
• Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясатты (шетел валютасы мен
алтын операцияларын, экспорт салаларын ынталандыру және сол
сияқты жұиыстарды реттеу)
• Мемлекеттің сыртқы экономикалық іс-шаралары мен байланыстарды
ұлғайту немесе шектеу және т.б.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттік органдарға, не мемлекеттік
банкке жүктеледі. Мысалы, АҚШ-та тиісті заңдарды шығаратып, олардың
орындалуын тексерумен конгрессте құрылған. Бағалы қағаздар және қор
биржалары туралы комиссия шұғылданса, Жапонияда бұл сұрақтар Қаржы
Министрлігінде қаралады.1 Реттеуші органдар инвесторлардыңқаржысын қорғауға
бағытталған негізінен үш қызмет атқарады. Олар:
Біріншіден, нарықтық шаруашылық субъектілері ретінде қызмет істейтін
барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен қатар, бағалы
қағаздарға тікелей қатысы бар қызметкерлерді тіркеу. Тіркеуден өтетін
барлық кандидаттар қаржы жөнінен белгілі бір талаптарға сай болуы қажет,
яғни олардың керекті мөлшерде өз капиталы болғаны жөн. Инвесторлардың
мүддесін қорғау мақсатында, әдетте, тіркеуші органдар тіркеуден өткізбеу
құқығын алады.
Екіншіден, экономикадың барлық субъектілердің нақты хабармен
қамтамасыз ету. Ол, әдетте, бағалы қағаздарды шығару мен оны шығарушылар
туралы анық та толық хабар беретін эмиссия проспектісінде шығарумен жүзеге
асырылады. Оған алдын ала белгілі бір адамдар ғана біліп және тек солардың
арасында орналастырылатын жеке бағалы қағаздар қосылмайды. Одан басқа
эмитенттер бұқаралық ақпарат беттерінен үнемі қаржы есебін, фирманың басшы
адамдары туралы өзгерістерді жариялап тұруға міндетті.
Үшіншіден, институционалдық органдар бағалы қағаздар нарығын тексеру
және ондағы құқық тіртібін сақтау қызметімен де айналысады. Бұл органдардың
өкілі заң бұзушылардың кез-келгенін тексеріп, кінәлілерге әкімшілік шара
қолданып, істерін сотқа беруге құқы бар. Ол үшін оларға үлкен өкілеттілік
берілген, мысалы, бағалы қағаздарға және ақша қаражатына тыйым салуға,
құжаттарын алуға және т.с.с өкілеттіліктер.
Азаматтық кодекстің 3-бөлімінің 2-бабында бағалы қағаздардың мазмұны
көрсетіліп, олардың түрлері айқындалып, бағалы қағаздарды шығарудың және
оларды бекітуге берудің негізгі ережелері мен талаптары бекітілген.
Азаматтық кодекстік нормаларына сәйкес мемлекет басшысы заң күші бар
жарлықтар шығарады. Олар Азаматтық кодекспен бірге бағалы қағаздар нарығын
дамытудың заңды негіздерін құрайды.
1. 1995 жылдың 21 сәуіріндегі Бағалы қағаздар және қор биржалары туралы
№2227 президенттің заң күші бар жарлығы. Жарлықтың әрекеті мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуге қойылған талаптарға,
оларды орналастыру ережесі мен мезгіліне, акционердерді тіркеуді
жүргізетін негізгі жағдайларға бағытталған. Аталған жарлыққа 1995
жылдың 5 желтоқсанында №2672 және 1995 жылдың 23 желтоқсанында №2720
жарлықтарымен өзерістер және толықтырулар енгізілді.
2. 1995 жылдың 2 мамырындағы Шаруашылық сеоріктестіктері туралы №2255
Президенттің заң күші бар жарлығы. Жарлықта шаруашылық субъектілерінің
бизнес құрып және оның дамуы үшін акция, облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарып, ақша қаражаттарын тарту механизмінің құқықтық
мүмкіншілігі бекітілген.
3. 1995 жылдың 30 наурызындағы Қазақстан Республикасының ұлттық банкі №
2155 Президенттің заң күші бар жарлығы. Бұнда Ұллтық банк бағалы
қағаздарды шығаруға құқылы және жауапты делінген.
4. 1995 жылдың 31 тамызындағы Қазақстан Республикасының банктер және
банк ісі туралы № 2444 Президенттің заң күші бар жарлығы. Бұл
жарлықта бағалы қағаздарды эмиссиялауға екінші деңгейлі банктерге
құқық берген.
5. 1995 жылдың 24 сәуіріндегі Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер № 2235 Президенттің заң күші бар жарлығы. Бұл
жарлық бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардан салық төлеу
жөнінде айтылған.
6. 1995 жылдың 23 желтоқсанындағы Жекеменшіктендіру туралы № 2721
Президенттің заң күші бар жарлығы. Бұнда акциялардың мемлекетік
бумаларын декеменшіктендіру тәртібі туралы айтылған.
7. 1995 жылдың 17 сәуірдегі Лицензиялау № 2721 Президенттің заң күші
бар жарлығы. Бұнда бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметті және
қор биржаларын міндетті түрде лицензиялау керектігі жөнінде
көрсетілген.
8. 1998 жылдың 10 шілдесіндегі Акционерлік қоғамдар туралы №281-1
Қазақстан Республикасының заңы.Осы заң акционерлік қоғамның құқықтық
жағдайын, оны құру, капиталдандыру және қайта құру тәртібі, олардың
құқықтары мен мүдделерін қорғау жағдайларын, лауазымды адамдардың
өкілеттілігі мен жауапкершілігі айқындалады.
9. Басқа заңдар және нормативтік актілер. Оларға мыналарды атап кетуге
болады:
• Ұлттық комиссия туралы ережелерін бекіту 1996 жылдың №370
қаулысы.
• Бағалы қағздар туралы Ұлттық комиссияларының актілері-бағалы
қағаздар гарығы қызметін реттейтін ережелер.
• Басқа орталық атқару органдарының бағалы қағаздар айналымына
байланысты актілері.
Осы айтылған құқықтық негіздерде Қазақстанның қор биржасы құрылған.
Қазіргі уақытта бағалы қағаздар туралы шыққан заңдар жетілген және бағалы
қағаздар нарыығының құқықтық негіздерін қалыптасу процесі анықталды деп
айтуға болмайды. Дегенмен, бүгінгі күні айтылған заңдарды бағалы қағаздар
нарығын құқықтық қамтамасыз етудің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтауға
мүмкіндік береді.
1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі - муниципальдық бағалы
қағаздары
Мемлекеттік бағалы қағаздардың келесі түрі – жергілікті атқарушы
органдардың бағалы қағаздары. Олар муниципальдық бағалы қағаздар деп те
аталады. Муниципальдық бағалы қағаздар, әдетте, муниципальдық облигацияалар
формасында шығарылады. Әлемде муниципальдық бағалы қағздар шығару жөнінен
АҚШ елдердің көш басында келеді. Бұл елде соңғы екі жүз жылда ел штаттары
мен жергілікті үкімет органдары бағалы қағаздар шығаруда. Муниципальдық
бағалы қағаздар нарығында олардың ойлап тапқан қаржы құралдарының түрлері
кейіннен басқа дамыған және дамушы елдерде шығарылып, зор табыспен
қолданылуда.[9]
Муниципальдық бағалы қағаздар деген жергілікті атқарушы органдардың
жергілікті бюджет тапшылығын жоюды және территорияалық бағдарламаларды
қаржыландыру мақсатында шығарылатын қарызды бағалы қағаздар.
Жергілікті атқарушы органдардың қосымша қарыз қаражатын тарту мақсатын
төмендегідей топтастыруға болады.
• Жергілікті бюджеттің уақытша тапшылығын жоюға;
• Әр жылғы бюджетте қаражат болмауынан, бiрақ бiр жолы ipi қаражат
жұмcayды қажет eтетін табыссыз объектiлердi қаржыландыруға, атап айтқанда:
әлеуметтiк бағыттағы объектiлердiң- (мектептер, ауруханалар, кiтапханалар,
мұражайлар және с.с.) және жергiлiктi инфрақұрылым объектiлерiнiң (жолдар,
көпірлер, жылу және су жүйелерi және с.с.) құрылысына, жаңартылуына, оларды
жөндеуге;
• түсірген пайдасы есебiнен бiрнеше жыл аралығында жұмсаған шығындардың
орнын толтыратын табысты объектiлердi қаржыландыруға;
• шығынын өзi толтыратын (салынған үйдi немесе оның бiрнеше бөлiгiн
сатканнан түскен түсіммен) үй құрылысы, жөндеу, жаңарту жобаларын
қаржыландыруға арналған.
Әлемдiк тәжiрибеде муниципальдық бағалы қағаздарды шығарудың негiзi
муниципальдық займ (қарыз алу) болып саналады. Бұндай бағалы қағаздарды
шығарушыларға заң негiзiнде салық жеңiлдiгi берiледi. Сондықтан карыз
мiндеттемелерiн эмиссиялап, қарыз қаражатын тарту екiншi деңгейдегi
банктерден алған несиеден анағұрлым арзан. Муниципальдық бағалы қағаздарды
негiзiнен жергiлiктi халық, коммерциялық банктер, сақтандыру және зейнетақы
қорлары, инвестициялық компаниялар және басқа да жергiлiктi кәсiпорындар
мен ұйымдар сатып алады. [10]
Муниципальдық бағалы қағаздар жоғары сенiмдiлiгi жөнiнен тек үкiметтің
бағалы қағаздарынан кейiнгi орында деп саналады. Әдетте, муниципальдың
облигациялар жергiлiктi бюджеттi-(табыысымен, муниципальдық мүлiктермен
немесе осы облигацияларды шығару арқылы инвестициялық: жобаларды
орналастырудан түскен табыспен к:амтамасыз етiледi.
Муниципальдық бағалы қағаздардың инвесторлар үшін тартымды болуының eкі
түрлi себебi бар:
• салықтық жеңілдіктер есебiнен банктiк несиеден гөpi олардың жоғары
табыстылығы;
• уақытша бос ақша қаражатын акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарына
немесе банктерге орналастырумен салыстырғанда олардың жоғары сенімділігі.
Муниципальдық бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түcipy жөнiнде
жергiлiктi атқарушы үкімет органдары шешiм кабылдайды. Қазақстанда алғаш
рет бұндай бағалы қағаздарды шығарғанда Маңғыстау облыстық және Алматы,
Астана қалаларының әкiмшiлiктерi Қазакстан Республикасы Заңының негiзiнде
өз шешiмдерiн кабылдады. Муниципальдық облигациялық займдарды орналастыру
бiр немесе бiрнеше өкiлеттi коммерциялық банктердiң немесе басқа
коммерциялық құрылымдардың делдалдық eтуімен жүргiзiледi.
Жергiлiктi үкімет органдарының облигацияларын шығаруға және айналысқа
түсіруге қажеттi шығындарды азайту есебiмен делдалдарды тамау конкурстык
негізде іске асырылады. Өкiлеттi банк өзiнiң бөлiмшелерi, басқа банктердi
бөлiмшелерi немесе басқа қаржы компанияларымен муниципальдың займдарды
орналастыруға шарт жасады. Содан кейiн облигацияларды қатысушыларға,
бiрiншi кезекте, халықа, әртүрлi қаржы корларына және т.б. сатады. Әдетте
бұндай облигациялар еркін айналысқа түсiрiледi, яғни оларды қатысушылар
шығарылған облигациялық займдардың айналыс мерзiмi аралығында биржада
немесе биржадан тыс нарықта epкін сатуына және сатып алуына болады. Мерзiмi
аяқталған сон, эмитент облигацияларды өз құнымен сатып алады (өтейдi). Займ
шартында келiсiлген жағдайда табыс төленедi. Облигациялар негiзгi бағалы
қағаздардың бiр түpi, сондықтан муниципальдың облигацияларға жалпы
теориялык жагдайлардың бәрi тең.
Қазакстан Мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығын 1999 жыллдың 1
сәуiрiндегi Бюджеттiк жүйе туралы және 1999 жылдың 2 тамызындағы
Мемлекеттiк карыз және мемлекет кепiлдiгiмен алынған қарыздар туралы
Замарга сәйкес шығарылған муниципальдық облигациялар толыңтыруда. Осы замар
жергiлiктi атқарушы органдарына нақты инвестициялық жобаларды қаржыландыру
үшін замы және жеке тқгалардан, шетел меммлекеттерiнен қарыз алумен қосымша
қаражат тарту мүмкіндігін ашты.
Сөйтiп, Қазакстанда алғашқы жергiлiктi атқарушы органының валюталық
дисконтгық облигацияларын аталған жылдың 27 шiлдесiнде Маңғыстау облысының
әкiмшiлiгi шығарды.
Облигацияның:
• Эмиссиялау көлемi - 400 млн. теңге;
• Бiр облигацияда көрсетiлген құн - 100 АҚШ доллары;
• Айналыс мерзiмi - 12 ай;
• Купондык ставкасы - 14,71 %; өтеу уақыты - 2000 жылдың 28 шiлдесi.
Бұл облигациялар Қазақстан инвесторлары арасында Қазакстан қор
биржасы ЖАҚ-ы аркылы орналастырылған Аукцион нәтижесi бойынша
қанағаттандырылған мәлiмдеме 399683,4 мың теңге құpaca, ал орташа өлшенген
табыстылығы 14,71 % болған
Екiншi жергіліктi атқарушы органының валюталык диссконттық
облигацияларын сол жылдың 26 желтоқсанында нақты инвестициялық жобаларды
қаржыландыру үшiн Алматы қаласының әкiмшiлiгi шығарды. Оның:
• Эмиссиялау көлемi - 400 млн теңге;
• Бiр облигацияда көрсетiлген құн - 100 АҚШ доллары;
• Айналыс мерзiмi - 12 ай;
•Купондык ставкасы - 13,01%;
•Өтеу уақыты - 2000 жылдың 25 желтоқсаны.
Бұл облигациялар Қазакстан инвесторлары арасында Қазакстан кор
биржасы ЖАҚ-ы арқылы орналастырылған Аукцион нәтижесi бойынша
канағаттандырылган мәлiмдеме 399990,3 мың теңге қаpaca, ал орташа өлшенген
табыстылығы 13% болған.
Үшiншi болып жергiлiктi атқарушы органының облигацияларын Астана
қаласының тұрғын үй құрылысы Бағдарламасын инвестициялауға қаражат тарту
максатында 1999 жылдың 27 желтоксанында Астана қаласының әкiмшiлiгi
шығарды. Купондық облигациялардың:
• Эмиссиялау көлемi - 150 млн. теңге;
• Бiр облигацияда көрсетiлген құн - 100 АҚШ доллары;
•Айналыс мерзiмi -12 ай;
• Купондық ставка -13%;
• Өтеу уақыты - 2000 жылдың 26 желтоқсаны.
Облигациялар Қазақстан инвесторлары арасында Қазакстан кор биржасы
ЖАҚ-ы арқылы орналастырылды. Аукцион нәтижесi бойынша қанағаттандырылгған
мәлiмдеме 149988,5 мың теңгеге тең, ал орташа өлшенген табыстылығы 13%
болды.
Жоғарыда айтылған Қазақстан жергiлiктi атқарушы органдарының алғашқы
облигацияларының көрсетiлген құнының барлық сомасы 858 млн теңге болды.
Алайда, олар мемлекеттiк бағалы қағаздарды эмиссиялау мәселелерiн реттейтiн
құқықтық-нормативтік базаның жоқ жағдайында шығарылды. Бағалы қағаздардың
басқа эмитенттерiне қарағанда (акционерлiк қоғамдар, екiншi деңгейдегi
банктер және т.б.) жергiлiктi атқарушы органдар бағалы қағаздарды шығару
жөнiнде іс-әрекеттерiн ақпарат құралдарында жарияламайды. Сондықтан
потенциалды инвесторлардың мемлекеттiк бағалы қағаздарды сатып алу үшiн
қажеттi шешiм кабылдауға мүмкiндiгi бола бермейдi. Бағалы қағаздар нарығы
дамыған шетелдерде, мысалы, АҚШ-та 1933 жылы қабылданған бағалы қағаздар
туралы заңға сәйкес эмитенттiң ақпаратын ашық жариялау мiндеттi деп
саналады.
Содан кейiнгi жылдарда, атап айтқанда, 2000 жылы Атырау облысының, 2001
жылы Шығыс Қазақстан облысының жергiлiктi атқарушы органдары шығарған
муниципальдың облигациялардың сатылуы және табыстылығы күткендегiдей болған
жоқ. Жергiлiктi атқарушы органдардың алгашқы бағалы қағаздарын шығару үшiн
асығыс, әpi жедел дайындалған колданыстағы шығарылым Ережесi қазіргі
талаптаргға сай келмейдi. Сонымен бiрге Қазақстанда муниципальдық бағалы
қағаздар жөнiнде мамандар жоқ, қарыз қаражатын кайтару кепiлдiгi туралы,
тәуекелдi қамсыздандыру туралы, баға кесу туралы мәселелер шешiмiн
таппаған.
Бақылау сұрақтары:
1. Мемлекеттiк бағалы қағаздардың экономикалық мәні қандай?
2. Мемлекеттiк бағалы қағаздарды шығарудың мақсаты кандай?
3. Әлемдiк тәжiрибедегi мемлекеттiң қарыз мiндеттемелерiнің түрлерi
қандай және оларды шығарушылар кiмдер?
2 ТАРАУ ҚАЗКОММЕРЦ БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ
ҚАҒАЗДАРМЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ РӘСІМДЕЛУІН ЖӘНЕ ЕСЕБІН ТАЛДАУ
2.1 Қазкоммерц банк АҚ тарихы және экономикалы атқаратын қызметі
Қазкоммерцбанк акционерлік қоғамы 1990 жылдың 12 шілдесінде Қазақ Совет
Социалистік Республикасы заңнамасына сәйкес “Медеу-Банк” АҚ ретінде
құрылды. Банкті құру мақсаты банктік секторда түрлі қызмет түрлерін жүзеге
асыру болды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, Медеу банкі басқаша
атаумен – “Қазкоммерцбанк” АҚ болып қайта тіркеуден өтті және банктік
операциялар жүргізуге Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінен №48 банктік
лицензиясын алды. Банктің Әділет министрлігі берген №4466-1910-АҚ тіркеу
куәлігі бар. “Қазкоммерцбанк” АҚ Қазақстанның қаржылық құралдарының бірі
болды және бұнын акционерлік капиталдары шетел инверсторлары арасында
бөлінген.
1994 жылдың сәуір айында банк, Қазақстан тіркелген, Астана Холдинг –
коммерциялық банкімен бірікті. 1994 жылдан бері банк 22 бөлімшеден, 51
кассалық – есеп айырысу орталығынан және 12 дербес қызмет көрсету
орталығынан тұратын филиалдық торабы арқылы негізгі іскерлік және елді
орталықтарға қатысады.
1994 жылдан бері “Қазкоммерцбанк” АҚ ҚРҰБ мен ҚР Қаржы Министрлігі,
сонымен бірге Еуропа даму және қайта құру банкі, Ислам Даму банкі, Азия
Даму Банкі сияқты халықаралық қаржы институттары дайындаған және демеушілік
ететін бірқатар арнайы бағдарламаларға қатысты.
1995 жылдан “Қазкоммерцбанк” АҚ ҚР Үкіметінің ресми кеңесшісі ретінде
экономикалық және саяси мәні бар мұнайгаз саласы кәсіпорындарын қайта
құрылымдау және жекешелендіру үрдісіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЕСЕБІ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТАРАУ
МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДА
АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Мемлекеттік бағалы қағаздардың маңызы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бағалы қағаздар нарығында алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі - муниципальдық бағалы
қағаздары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 ТАРАУ
ҚАЗКОММЕРЦ БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРМЕН
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ РӘСІМДЕЛУІН ЖӘНЕ ЕСЕБІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1 Қазкоммерц банк АҚ тарихы және экономикалы атқаратын қызметі..28
2.2 Банктің мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларының рәсімделуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.3 Банктің мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларымен есеп жүргізуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...44
3 ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ДАМУ
КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.51
3.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік бағалы қағаздардың қазіргі
жағдайы және даму
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 51
3.2 Банктердің мемлекеттiк бағалы қағаздарды шығарудағы әлемдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазакстанда мемлекеттiк бағалы қағаздар
нарығының пайда болуын және калыптасуын түciнy үшiн оны тарихи тұрғыдан
қарастырып өтелiк. Жоспарлы-әкiмшiлiк экономика жағдайында дамыған елдерде
барлық шаруашылық субъектiлерi өздерiне кажетті капиталды я орталықтанған
бөлу бойынша бюджеттен, үкімет бекiткен несиелiк жоспар бойынша мемлекеттiк
банктен алып дамыды. Ол кезде бағалы қағаздар нарығы механизмi арқылы
кәсiпорындардың бос капиталды алатын карыз алу жүйесi, сондай-ақ
мемлекеттiк займдардың нарықтық өтiмдiлiгi болған жок. Мемлекеттiк
облигациялар мәжбүрлi турде халыққа сату арқылы таратылды.
Егемендi Қазақстанның нарықтық экономикаға өтyi кезiнде мүлiктi
жекеменшiктендiру нәтижесiнде мүлiкке мемлекеттiк меншіктің қысқаруы, халық
шаруашылығының құрылымдық өзгеруi, инфляция деңгейiнiң шарықтауы және басқа
да тың өзгерiстер мемлекеттi қарыздарды бағалы қағаздарды шығаруға шарасыз
әкеп соқтырды.
Мемлекеттiк бағалы қағаз - ал мемлекеттiң iшкi қарызын бiлдiретiн құжат
формасы. Қазакстанда алғашқыда 1995 жылғы 21 сәуiрдегі Бағалы қағаздар
және қор биржасы туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар
Жарлығының 3 бабында Мемлекеттiк бағалы қағаздар Қазақстан Республикасы
заңнамалық актiлерiне сәйкес iшкi мемлекеттiк карыз шамасында шығарылатын
iшкi мемлекеттiк займ облигациялары, сондай-ақ басқа бағалы қағаздар деген
сипаттама берiлген. 2003 жылғы 2 шiлдедегi Бағалы қағаздар нарығы туралы
Заңның 1 бабында мемлекеттiк эмиссиялык, бағалы қағаздар - қарыз алушы
Қазакстан Республикасының Үкіметі, жергiлiктi атқарушы орган немесе
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi болатын қарыз алуға қатысы жөнiнен
ұстаушының құқықтарын куәландыратын эмиссиялық бағалы қағаздар делiнген
Заң, негiзiнде ұлттық мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың
мақсаты – халықтың коммерциялық банктердiң қаржы ұйымдарының, уақытша бос
ақша қаражатын республикалық бюджеттiң, кемшiлiгiн қаржыландыруға жұмылдыру
және Ұлттық Банктiң Қаржы министрлiгiн тiкелей несиелеу көлемiн азайту.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы мемлекеттiк бағалы қағаздарға сипаттама
берiлiп, оларды шығарудың мақсаты және мiндетi айқындалып, сондай-ақ
Қазақстан кор нарығындағы мемлекеттiк бағалы қағаздардың негiзгi түрлерi
сипатталады.
Диплом жұмысымның мақсаты: Коммерциялық банктерде
мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялары: рәсімделуі, есебі оның ішінде
банктерде айналысқа қосымша ақша массасын шығармай-ақ белгiлi-бiр
күнтiзбектiк датаға бюджеттiк шығын кассадағы бар қаражаттан көп болғанда;
бiр айда немесе тоқсанда түскен табыс, осы мерзiмде бюджет шығындарын
каржыландыру үшін қажетті қаражаттан кем болғанда; жыл корытындысында
бюджетке түскен табыс бюджет шығындарынан кем болып, ол тапшылық келесi
жылы бюджетке түсетін түсіммен өтелмегенде мемлекеттiк бюджеттің тапшылығын
инфляцияға соқтырмай қаржыландыру жүйесін, сонымен қатар “Казкоммерцбанк ”
АҚ мемлекеттік бағалы қағаздары тұрғысынан оның қызметін талдау негіздерін
қарастыру болып табылады.
Диплом жұмысымда келесідей міндеттерді қарастыруды жоспарладым:
1. Мемлекеттік бағалы қағаздардың теориялық негіздерін қарастыру;
1. Коммерциялық банктерде мемлекеттік бағалы қағаздар ролін айқындау;
1. “Казкоммерцбанк” АҚ мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларының
рәсімделуін талдау
2. Қазақстан Республикасында мемлекеттік бағалы қағаздардың қазіргі
жағдайы және даму келешегінің маңыздылығын ашу.
Диплом жұмысын зерттеу объектісі “Казкоммерцбанк” АҚ және Қазақстан
Республикасындағы коммерциялық банктер болып табылады. Диплом жұмысын
зерттеу заты Қазақстандық банктердің мемлекеттік бағалы қағаздармен
операциялары: рәсімделуі, есебі және даму келешегінің ролі болып табылады.
Диплом жұмысын зерттеудің ақпараттық базасы “Казкоммерцбанк” АҚ жылдық
есебі 2007ж., Қазақстан Республикасының қаржысы 2005-2007 жылдар аралығы,
“Банки Казахстана”, “Финансы и кредит” атты журналдар және тағы да басқа
негізде алынған мәліметтер қолданды.
Диплом жұмысын зерттеудің әдістемесі шетелдік, қазақстандық оқулықтар
және Қазақстан Республикасында қабылданған нормативтік-құқықтық актілерін
құралған.
Диплом жұмысы құрылымына келетін болсам ол кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Жалпы диплом жұмысымның көлемі 70 бет аралығын құрады. Жұмыста 1
сызбалар мен 16 кестелер келтірілген.
1 ТАРАУ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Мемлекеттік бағалы қағаздардың маңызы және түрлері
Мемлекеттік бағалы қағаздар – мемлекеттік ішкі қарыздың болуы немесе
эмитенті мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаз.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару жєне олардың айналымы арқылы
инфляциялық емес тәсілмен, бір немесе бірнеше елдердің өз бюджетіндегі
дефицитті жауып отырады. Қарыздарды шығару тәсілімен мемлекеттік шығындарды
қаржыландыру деген атауға ие болды.[1]
Д.М.Кейнстің ойлап табуымен және ұсынысымен пайда болған бұл тєсіл
соғыс жылдарынан кейін өндірісі дамыған мемлекеттердің экономикасын
реттеудің негізгі ќұралы ретінде ќалыптасып, кең көлемде ќолданылды. Оның
негізгі мәні болып, мемлекеттік шығындарды жабу үшін ұлттыќ табыстан
белгілі бір мөлшерде бөлігі ұсталынып немесе алынып отырауы табылады. Сонда
мемлекет бір мезгілде ќарыздар және кредитор ролінде болады. [2]
Біраќ, барлыќ мемлекеттік бағалы ќағаздар, ќарыздыќ бағалы ќағаздар
болуына ќарамастан, олардың әрбір түрі ата заңымыз бекіткен өзіне тән
ерекшеліктерге ие болады. Мемлекеттік бағалы ќағаздар бұл- ішкі мемлекеттік
ќарыз облигациялары және Ќазаќстан Республикасының заңдылығындағы актілерге
сәйкес, ішкі мемлекеттік ќарыз көлемінде шығырылған басќа да мемлекеттік
бағалы ќағаздар. Негізінен, облигация терминінен басќа, ќазыналыќ
міндеттемелер, ќазыналыќ векселдер, ќарыздар, ноталар, бондар,
сертификаттар және тағы басќа терминдер ќолданылады. Бұл терминдердің
єрбір елде єр түрлі өзгертіліп ќолданылуы көптеген объективті жєне
субъективті себептерге байланысты.
Мемлекеттiк бағалы қағаздар шығару формасы, өтеу мерзiмi, процент
түрiндегi табысты есептеу және төлеу жағдайлары, айналыс сипаты және
эмитентiнiң түpi бойынша жiктеледi (1. Сурет).
Мемлекеттiк бағалы қағаздар:
- шығару формасы бойынша құжатты бағалы қағазадр және құжатсыз бағалы
қағаз болып бөлінеді. Құжатты бағалы қағаз –ол құжатты нысанда шығарылған
(қағаздағы немесе арнайы техникалық құралдарды пайдаланбай –ақ бағалы
қағаздардың мазмұнын тікелей оқуға болатын хөзге де материалдық берілім
кезiндегi) бағалы қағаздар. Құжатсыз бағалы қағаздар - ол құжатсыз нысанда
(электрондық жазбалардың жиынтығы түрiнде) шығарылган бағалы қағаздар;
- өтеу мерзiмi бойынша: кыска мерзiмдi - айналыс мерзiмi 1 жылға
дейiнгi, орта мерзiмдi - айналыс мерзiмi 1 жылдан 5 жылға дейiнгi және ұзак
мерзiмдi - айналыс мерзiмi 5 жылдан артык бағалы қағаздар болып бөлiнедi;
- процент түрiндегi табысты есептеу және төлеу бойынша проценттiк
ставкасы белгiленген, сатылы және ауыспалы бағалы қағаздар болып үшке
бөлiнедi. Басқаша айтканда, бағалы қағаздарды акшаға айналдырғанда онда
керсетiлген құнынан кемітіп сатады;
- айналыс сипаты бойынша нарықтың және нарықтан тыс бағалы қағаздар
болып бөлiнедi. Нарықтық бағалы қағаздар биржада да, биржадан тыс нарықта
да epкін сатылады және кайта сатылады. Нарықтан тыс бағалы қағаздар тек
алғашқы нарықта ғана сатылады, екiншi нарықта қайта сатылмайды. Олар
негiзiнен халыққа сату үшiн шығарылады. Олар мемлекеттiк әлеуметтiк,
сактандыру және зейнетақымен қамтамасыз ету корларының бағалы қағаздары;
- эмитентiнiң түpi бойынша бағалы қағаздар казынашылық, муниципальдық
болып бөлiнiп, оларды сәйкесiнше үкімет және жергілікті атқарушы органдар
шығарады.
Инфляциялыќ жоспарда мемлекеттік бағалы ќағаздардың маңызы зор.
Салымшының капиталды салудағы маќсатын, оның негізгі ќозғаушы күшін табуға
болады. Біраќ ол өзінің мағынасын маман белгілеп айтќанша білмейді.
Тєжірибеде бір мезгілде бірнеше маќсатты ќамтитын ешќандай формалар жоќ
екендігі дєлелденді. Ќасиетті үшбұрыш заңдылығына сєйкес мемлекеттік
бағалы ќағаздарды шығару жєне олардың айналымы жеке немесе заңды
тұлғаларға, мемлекеттік бағалы ќағаздардың сауда-сатылымы нєтижесінде
шығындалған ќаржы-ќаражатының ќайтарылуына кепілдік береді жєне оған
ешќандай күман жоќ. Осыған ќоса, өтімділігі жєне салыстырмалы рентабелдік
деңгейі кепілденеді. Егер мемлекет бағалы ќағаздардың бұл ќасиетін дєлелдей
алмаса, онда мемлекеттік бағалы ќағаздардың айналым процесі инвесторларға
ќатысты барлыќ мән- мағынадан арылады. Сондыќтан, ќасиетті үшбұрыш бағалы
ќағаздардың шығуына және иеленуіне байланысты барлыќ ќасиеттерге ие болуы
керек. Осыған байланысты бағалы қағаздардың жіктелімі №1 қосымшада
келтірілген.
1. Сурет. Мемлекеттiк бағалы қағаздардың жiктелуi
Ќазаќстан Республикасының мемлекеттік бағалы ќағаздары инвесторларға:
• Ќарыздың негізгі сомасының максималды түрде саќталуын ќамтамасыз
етеді, себебі бұл жағдайда кепілдік көзі мемлекет болып табылады.
• Бәсекелестік деңгейіндегі пайдалылыќ, кейде корпорациялыќ бағалы
ќағаздардың пайдалалығымен тең болғуы мүмкін жағдайлар болады.
• өтімділіктің жоғары деңгейін ќамтамасыз етеді.
• Жеңілдетілген салым-салыќтарды ќамтамасыз етеді.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, мемлекеттік бағалы ќағаздардың
үаќытша бос ќарыжаттарды салудағы ең бір сенімді және салынған капиталдан
түсетін пайда мөлшерінің алуға, одан айрылу ќаупінің төменгі деңгейде
болуымен ерекшеленеді. Осыған ќоса мемлекеттік бағалы ќағаздармен мәміле
жасағанда, басќа бағалы ќағаздармен салыстырғанда жеңілдетілген салыќ
салынады.
Мысалы, Ќазаќстанда - мемлекеттік бағалы ќағаздарға жєне олармен
жасалатын келісімдергек, олардан түсетін пайда мөлшеріне салынатын салыќтан
босатылған.
Коммерциялық банктердiң бағалы қағаздармен жасалатын операциялар
көлемiнiң iшiнде негiзгi үлестi мемлекеттiк бағалы қағаздардың түрлерi алып
отыр. Мемлекеттiк бағалы қағаздар – бұл эмитентi мемлекет болыл табылатын,
мемлекеттiң iшкi қарыз нысаны, қарыздық бағалы қағаздар.
Коммерциялық банктердiң мемлекеттiк бағалы қағаздармен жүргiзiлетiн
операцияның iшiнде ең көп қолданылатын түpi Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi
ноталарын сатып алу-сату операциялары болып табылады.
Қысқа мерзiмдi ноталар
1997 жылғы 30 маусымдағы Қазаlқстан Республикасының Ұлттық банкiнiң
қысқa мерзiмдi ноталарын орналастыру, айналысқа жiберу және өтеу Ережесiне
сәйкес Ұлттық банк айналысқа шығаратын және тоқсан күнге дейiн айналым
мерзiмi бар мемлекеттiк дисконтталған бағалы қағаздар. Алғашқы атаулы
құннан төмен бағамен сатылады да, кейiн атаулы құн бойынша өтеледi. Қысқа
мерзiмдi ноталар айналымдағы ақша массасын реттеуге арналған ақша-несие
саясатының құралы болып табылады. Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi ноталарының
атаулы құны 100 теңге деп шығарылады. Қысқа мерзiмдi ноталар табыстылығы
соңғы қазынашылық вексельдер аукциондағы табыс деңгейiнiң шегiнде белгiлi.
Қысқa мерзiмдi ноталар аукцион негiзiнде Ұлттық банк... белгiлейтiн бағалы
қағаздар нарығының маманданңан қатысушылары - алғашқы агенттер арқылы
орналастырылады.
Алғашқы агент бағалы қағаздар нарығында диллерлiк және немесе
брокерлiк қызметті жүзеге асыра алатын, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық
комиссиясынан алған лицензиясы бар бағалы қағаздар нарығының кәсiби
қатысушысы болып табылатын заңды тұлғалар болуы мүмкін. Қысқа мерзiмдi
ноталарды сатып алуға коммерциялық банктер арыз жазады. Қысқа мерзiмдi
ноталар айналымға түceтін бағалы қағаздар болып табылады. Оны иемденушi оны
кепiлге беруге, РЕПО және кepi РЕПО операцияларын жүргiзуге, екiншi нарықта
сатып алу-сатуға құқығы бар. Екiншi нарықтағы Ұлттық банктердiң қысқа
мерзiмдi ноталармен жасалынатын мәмiлелерi өтеу мерзiмi белгiленген күнге
дейiн бiр жұмыс күнiнде аяқталады. Сонымен бiрге, барлық операцияларды
инвесторлар алғашқы агенттермен мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығында
Ұлттық банкпен қысқа мерзiмдi ноталарды жасалынатын шарттарға қызмет етуге
келісімге отыруы жузеге асады.[3]
Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi ноталарды шығарушы эмитентi болуының
негiзгi мақсаты қаржы министрлiгi бағалы қағаздар нарығында ақша массасына
оперативтi ықпал етуге мүмкiндiк бередi. Осыған байланысты Ұлттық банктің
ноталары бойынша жүргiзiлетiн операциялары массасын реттейтiн жанама
операцияларға жатады.
Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi ноталары мемлекеттiк бағалы қағаздарға
теңестіріледі, сондықтан да олар жоғары өтімді және сенiмдi болып табылады.
Сонымен қатар, банктiк ноталарға салық салынбайды. Егер олардың артықшылығы
туралы айтатын болса онда Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi ноталары қысқа
мерзiм iшiнде бос ақша қаражаттарын реттеуге мүмкiндiк бередi. Қысқа мерзiм
ноталардың кемшiлiгi ұсақ инвесторларға тиiмдi болмауында, өйткенi оның
табыстылығы басқа мемлекеттiк мiндеттемелерге қарағанда төмен болады.
Ноталардың тағы бiр артықшылығы оларды тарту және орналастыру мөлшерлемесi
арасындағы айырма болып табылады. Яғни екiншi нарықта тарту мөлшерлемсi,
Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi ноталарын орналастыру мөлшерлемесiне
қарағанда айтарлықтай төмен. Өтiмдi активтер тез сатылып және аз шығын алып
келуi мүмкін. Ұлттық банктiң ноталары инвесторлардың қажеттiлiгiн
қанағаттандырып, сонымен бiрге пайыздық табыс алып келедi. Табыс дисконттық
инвестициялық құрал есебінен төленуі мүмкін. Ұлттық банктiң ноталары
дисконтты бағалы қағаздардың мысалы бола алады. Инвестициялық икемділікті
және қаражаттағы кенеттен болатын қажеттiлiктердi жабу үшiн инвесторларға
жеткiлiктi өтімді құралдардың қоры қажет. Қысқа мерзімді құралдар
өтiмдiлiктi қамтамасыз етедi және ағымдағы табысты реттейді.
Дисконтпен сатып алу, бағалы қағаздардың атаулы құнынан төмен сатып
алуын бiлдiредi: өтеу және сатып алу курсының арасындағы айырма пайыз
сомасын бiлдiредi.
Инвесторлар үшiн мемлекеттiк бағалы қағаздар операцияларының тағы бiр
тиiмдi түpi, мемлекеттiк қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелердi сатып
алу-сату келiсiмшартымен ресiмделетiн, мемлекеттiк қысқа мерзiмдi
мiндеттемелердi сатып алу-сату операциялары (МЕККАМ) болып табылады (2-
қосымша).[4]
МЕККАМ - мемлекеттiк қысқа мерзiмдi қазыншылық мiндеттемелер. Үкімет
атынан Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi шығарады, олар
мемлекеттiк бағалы қағаздар болып табылады және орнатылған заңдылықтарға
сәйкес Қазақстанның екiншi бағалы қағаздар нарығында epкін айналысқа
түседi. Материалдық емес нысанда мерзiмi үш, алты, он eкi айға шығарылады,
депо шотына сәйкес жазуларды жургiзу жолымен орналастырылады және айналысқа
түседі.
МЕККАМ мемлекеттiк қысқа мерзiмдi казынашылық мiндеттемелерiнiң
номиналдық құны - 100 теңге. МЕККАМ ұстаушылары Қазақстан Республикасының
резидент және бейрезиденттiк заңды және жеке тұлғалары болып табылды.
МЕККАМ иелерi оны кепiлге беруге, РЕПО1 [5]операцияларын жүргiзуге, екiншi
нарьқта сатып алуға және сатуға құқығы бар. Мемлекеттiк қысқа мерзiмдi
казыналық мiндеттердi есептеу, жургiзу және сақтау Ұлтгық банктiң
депозитарийiнде депо шоты бойынша жүзеге асырылады.
Мемлекеттгiк қысқа мерзiмдi мiндеттемелердi (МҚМ) тарту көптеген
факторлармен камтамасыз етiледi. Оның негiзгiлерiне төмендегілер жатады:
• Сенiмдiлiктiң жоғары деңгейi Эмитенттi Қаржы министрлiгi болып
табылатын облигацияларды өтеу, мемлекет Үкіметімен кепiлденедi.
Сонымен катар, осы қағаздардың қызмет ету кезеңiнен бастап Қаржы
министрлiгiнiң МҚМ өтемеуі болған емес. Алдындағы облигация
сериясын өтеу бөлшектенiп немесе жаңа қарызды орналастыру
есебiнен толық жүзеге асырылады. Бiрақ мемлекет үшiн оң мезетi
қарызға қызмет көрсету Қаржы министрлiгiне арзанға түсетiндiгiнде
болып табылады. Әрине, iшкi мемлекеттiк қарыз - уақытша ысырылған
эмиссия eкенін ұмытпау керек. Бiрақ, инвесторлардың көз қарасы
бойынша бұл қағаздар тиiмдi болып табылады.
• Абсолюттік өтімділік. Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы мүше
мемлекеттер шығаратын мемлекеттiк бағалы қағаздар арасында,
Қазакстанның мемлекетiк қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелерi
жетекшi орында келедi. Қазiргi уакыттағы олардың төмен
инвестициялық тартылуына қарамастан, МҚМ нарығы шетелдiк
қаржыландыру аймағында зерттелiнiп отыр. Қазакстанда мемлекеттiк
бағалы қағаздар нарығы 1994 жылдың cәyipiнен бастап қалыптасты.
Осы кезеңде Қазақстан Республикасы Қаржы үкімет атынан 3 айлық
айналым мерзiмi бар дисконтталған қысқа мерзiмдi қазынашылық
вексельдер шығарылды. 1995 жылдың мамыр айы мен тамыз айларының
аралығында үш айлық MҚM-гe сұраныс көп болды. Осы жағдайға сүйене
отырып, Қазақстан Республикасының Үкіметі айналысқа алты айлық
MҚM шығару туралы шешiм қабылдады. Сонымен катар 1996 жылы әр
кезеңiнде оларға деген cұраныс әлi де көп болды. Одан баска
республикалык бюджет тапшылығын жабу мақсатында 1996 жылдың
қыркүйегінде Қазакстан Республикасының Үкіметі мемлекеттiк бағалы
қағаздардың жаңа түрін – мемлекеттік ішкі қағаздардың ұлттық
жинақ облигацияларын (ҰЖО) шығарды. 1997 жылдың ішінде
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы Қазақстанның қор нарығында
басымдық жағдайға ие болды. 1997 жылдың маусымында айналым
мерзімі 2 жылға тең алғашқы мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық
міндеттемелер – МЕОКАМ айналысқа шығарылды.
• Мәмілені ресімдеудің қарапайымдылығы. Қорларды мемлекеттік
қазынашылық облигацияларға орналастыру кезінде қарыз алушының
несие қабілеттілігін талдаудың қажеттілігі жоқ, ал сол тәртіптің
арқысында сол 2-3 жұмыс күні үнемделеді. Сондықтан бос активтерді
қысқа мерзімге және қайтарылуының жүз пайыз кепіл болуына МҚМ
пайдаланған өте тиімді. Сонымен бірге міндеттемелер кейбір қысқа
мерзімді қаржылық операцияларды хеджерлеу құралы ретінде
қолданылуы мүмкін.
• Салық жеңілдіктері. Қазақстанның мемлекеттік бағалы қағаздарының
танымал факторлардың бірі салық кодексіне сәйкес келетін,
мемлекеттік бағалы қағаздармен тұрақты пайыздық мәмілелер,
сонымен қатар олар бойынша ьабысқа салық салынбайды, тек Ұлттық
жинақ және МҚМ қоспағанда – орталық басқару органдары шығарған
бағалы қағаздар қозғалысы операциясын жүзеге асыру негізінде -
әрбір сатылу бағасы мың теңгеден бір теңге мөлшерінде.
Қазіргі таңда мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы белсенді түрде
банкаралық несие шетке шығарып келе жатқанын айта кету керек. Ол нарықты
кредиторларға салық салынбаған пайыз алуға және мемлекеттік бағалы
қағаздарды кепілге ала отырып, несиелеу кезінде өздерінің тәуекелдігін
сақтандыруға мүмкіндік береді.[6]
Сонымен, МҚМ орта мерізімді инвестиция құралы ретінде қаражаттарды
тиімді орналастыру мүмкіндігін береді. Сонымен бірге, олардың табыстылығы
қаншалықты төмендесе де сапарларын жоғары өтімді және жоғарғы сенімді
бағалы қағаз болып қалады. Көптеген банктер, қаржы компаниялары және
коммерциялық кәсіпорындар мемлекеттік қазыналық облигацияларға үлкен
қызығушылық танытады, сондықтан олардың көлемі өсуде. Қазақстандағы қаржы
құралдарын объективті бағалай отырып, мемлекеттік қазыналық облигацияларға
қолда бар өтімділікті ескере отырып табыс тәуекел арақатынасына қарағанда
нақты баламалар әзірше жоқ.
МҚМ-ді алғашқы орналастыру эмитент тапсырысы бойынша олардың
арасындағы бекітілген келісіміне сәйкес Ұлттық банк атынан жүзеге
асырылады. Егер коммерциялық банк мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып
алғысы келсе, онда ол ең алдымен өз клиенттерінің арызын жинап, содан кейін
өз арыздарын тапсырады (3-қосымша).[7]
Арызды алғаннан кейін Ұлттық банк коммерциялық банкке өтініш жібереді
(4-қосымша).
Ұлттық банктің мемлекетік бағалы қағаздарын алғашқы орналастыру келесі
әдістер арқылы жзеге асырылады:
• Бағаның әр түрлілігін қанағаттандырудың аукциондық әдісі
дисконттық мемлекеттік бағалы қағаздарын алғашқы орналастыру
кезіндегі қолданылатын әдіс. Онда сұраныстарды қанағаттандыру
жоғары дисконттық бағадан басталып, жарияланған эмиссия көлемі
біткенде аяқталады. Сұранысты қанағаттандыру алғашқы дилердің
өтінішінде көрсетілген дисконт есебінде жүзеге асады.
• Біріңғай баға жағдайы бойынша аукциондық әдіс – екі және одан
да көп айналым мерзімі бар пайыздық мемлекеттік бағалы
қағаздарды орналастыру кезінде қолданылады. Мемлекеттік бағалы
қағаздарды осы әдіспен орналастырудың мақсаты қатысушылардың
өтініш аукцион шартына байланысты қабылдау, ал өтініш
қанағаттандыру жарияланған аукцион көлемі қарастырылып болған
өтініште көрсетілген пайыздық шарт деңгейінде жүргізіледі,
яғни өтініштер онда көрсетілген табыстылыққа байланыссыз
біріңғай бағалық шарт бойынша қанағаттандырылады.
• Жазылу – орналасатын бағалы қағаз түрі бойынша эмитент
белгілейтін сыйақы мөлшері қолданылатын және алғашқы дилерден
жарияланған эмиссия көлеміне жеткенге дейінгі ұстауға берген
өтініштері алынатын мемлекеттік бағалы қағаздарын алғашқы
орналастыру әдісі. Бұл әдістің мақсаты инвесторлар – жеке және
заңды тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын тарту болып
табылады.
• Орналастырғанға дейінгі әдіс – орташа салмақтанған дисконт
немесе бағалы қағаздардың осы түрі бойынша алғашқы
орналастырудың соңғы жүргізілген жылдық пайыздық
мөлшерлемесіне байланысты қолданылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға сонымен қатар – МЕОКАМ, МЕАКАМ, МЕИКАМ,
МБҚ, АВМЕКАМ, МЕКАВМ жатады.
МЕОКАМ – айналым мерзімі екі және үш жыл болатын мемлекеттік орта
мерзімді қазыналық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлігі шығарады және Қазақстанның бағалы қағаздар нарығында
заңдылықтарға сәйкес еркін айналыста жүреді. Олар материалдық емес нысанда
шығарылып, қаржы агентінің депозитарийінде және алғашқы делдалдардың
қосалқы депозитарийінде олардың ұстаушылардың депо шоты бойынша сәйкес
жазуларды енгізу арқылы орналастырылады және өтеледі. Олардың атаулы құны –
1000 теңге. Мемлекеттік орта мерзімді қазыналық міндеттемелерінің
ұстаушылары Қазақстан Республикасының резидент және бейрезидент заңды және
жеке тұлғалары бола алады. Қызыналық міндетеме айналысы республикалық
бюджетке ақша қаражаты түскеннен кейін депо шоты бойынша жазба жүргізу
сәтінен басталады. МЕОКАМ ұстаушылары оларды кепілге беруге, РЕПО
операцияларын жүргізуге, екінші нарықта сатуға және сатыпалуға құқылы.
МЕОКАМ есебі мен қозғалысы Ұлттық банк депозитарийіндегі депо шоты және
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына қатысушы әрбір тұлға бойынша алғашқы
делдалдардың қосалқы депозитарийінде жүзеге асырылады.
МЕАКАМ – айналым мерзімі 10 жыл болатын мемлекеттік арнайы қазынашылық
міндеттеме. Қазақстан Республикасының Үкіметі атынан Қаржы министрлігі
шығаратын және бағалы қағаздар нарығының заңдылықтарына сәйкес еркін
айналыста болады. Арнайы қазынашылық міндеттемелер ЖАҚ Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийінде депо шотында жазба түрінде құжатсыз нысанда
шығарылады. МЕАКАМ атаулы құны – 1000 теңге. МЕАКАМ ұстаушылары оларды
кепілге беруге, РЕПО операцияларын жүргізуге, екінші нарықта сатуға және
сатып алуға құқылы. Сонымен қатар инвестор сатып алу-сату, кепіл және РЕПО
операциялары бойынша барлық операцияларды алғашқы делдал арқылы Орталық
депозитарийге аудару жолымен рәсімдейді. МЕАКАМ-ді есепке алу, сақтау және
ауыстыру Орталық депозитарий тәртібіне сәйкес депо шотында жүзеге
асырылады.
МЕИКАМ – айналым мерзімі үш және одан да көп ай болатын мемлекеттік
индекстелген қазынашылық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігі ағымдағы республикалық бюджет тапшылығын
қаржыландыру мақсатында шығарады және заңдылықтарға сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздар нарығында еркін айналысқа түсе алады. Индекстелген
қазынашылық міндеттемелер құжатсыз нысанда шығарылады, оларды ұстаушылардың
Орталық депозитарийінде және олардың инвесторлары бойынша алғашқы
делдалдарда ашылатын депо шотындағы сәйкес жазбаларды енгізу арқылы
орналастырылады және айналысқа түседі. Олардың атаулы құны – 1000 теңге.
МЕИКАМ – ұстаушыларына Қазақстан Республикасының резидент және бейрезидент
заңды және жеке тұлғалары жатады. Индекстелген қазынашылық міндеттемелерге
меншік құқығын есепке алу және орналастыру индекстелген қазынашылық
міндеттемелерді ұстаушылардың жазбаша және электронды тапсырысы негізінде
сатып алушы мен сатушының депо шотына сәйкес жазбаларды енгізу жолымен
депозитарий арқылы жүзеге асырылады.
МҚБ – мемлекеттік бағалы қағаздар. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігі ағымдағы айналым мерзімі 364 күн болатын материалдық емес
тіркелген нысанда республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру
мақсатында шығарады. Қаржы агентінің басты депозитарийінде депо шотындағы
жазба арқылы орналастырылады. Ұлттық жинақ облигациялары Қазақстан
Республикасы аумағында еркін айналыста болады және оны ұстаушылар Қазақстан
Республикасының резидент және бейрезидент заңды және жеке тұлғалары болып
табылады.
АВМЕКАМ – айналым мерзімі 5 жыл, атаулы құны 100 АҚШ доллары болатын
арнайы валюталық мемлекеттік облигациялар. АВМЕКАМ-ді шығару зейнетақы
активтері есебінен жинақтаушы зейнетақы қорларының теңгедегі мемлекеттік
қазынашылық міндеттемелері мен ұлттық жинақ облигацияларын айырбастау жолы
арқылы жүзеге асырылады. Иемденушілерге өтеу кезінде номиналдық құнын алуға
және 6,14 жылдық пайыз мөлшерінде сыйақы алуға құқ береді. АВМЕКАМ құжатсыз
нысанда шығарылады, олардың инвесторлары бойынша мемлекеттік бағалы
қағаздар нарығында алғашқы делдалдарда ашылған, депо шотына сәйкес
жазбаларды енгізу арқылы орнналастырылады және айналысқа түседі. АВМЕКАМ
айналысы 1999 жылдың 12 сәуірінен басталады. Арнайы валюталық мемлекеттік
облигацияларына меншік құқығын есепке алу және орналастыру ұстаушылардың
жазбаша және элетронды тапсырысы негізінде сатып алушы мен сатушының депо
шотына сәйкес жазбаларды енгізу жолымен депозитарий арқылы жүзеге
асырылады. АВМЕКАМ өтеу мерзімі 2004 жылдың 8 сәуірі.
Коммерциялық банктер банкаралық несиені мемлекеттік қағаздарды кепілге
ала отырып беруге тәжірибе жүргізуде. Мемлекеттің бағалы қағаздарын кепілге
беру арқылы несиені алғашқы делдалдар, сондай-ақ алғашқы делдалдар банкінің
инвесторы болатын банк және фирмаларды ала алады.
Бірінші жағдайда, несие алушы және бағалы қағаздар ұстаушы банк –
кепілзат беруші, ал несие беретін банк – кепілзат иесі; екінші жағдайда,
кепілзат беруші – алғашқы делдал клиенті болып табылатын, несие алғысы
келетін банк, кепілзат ұстаушы – несие беретін банк, ал алғашқы делдал бұл
кезде қарыз алушының қосалқы депозитарийі болып табылады. Банкаралық
несиені құжатты түрде беру кез келген несиелер сияқты рәсімделеді, екі
данада банкаралық несиелік шарт (6-қосымша) жасалады. Кепіл шарты міндетті
түрде Ұлттық банк Депозитарийіндегі кепілзат туралы келісімшартты тіркеу
журналында тіркелінеді. Кепілзат туралы келісімшарт негізінде кепілдік
операциялары кезіндегі қазынашылық міндеттемелерді есепке алу және есептен
шығаруға ДЕПО тапсырмасы (7-қосымша) және мемлекеттік бағалы қағаздар
Б типіндегі депо шотынан Гб типіндегі кепілге алынған қазынашылық
міндеттемелер депо шотына ауысады. Осы шоттағы бағалы қағаздар
оқшауланып, несиені өтегенге дейін пайдаланылмайды. Өтеліп болғаннан кейін
жаңа ДЕПО тапсырмасы жасалады, онда қазыншылық міндеттемелер Гб
типіндегі депо шотына ауыстырылады. Несиені қайтара алмау жағдайы
туындаған кезде қарыз алушы банк Ұлттық банкке хат арқылы ескертеді.
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бағалы қағаздар нарығында алатын орны
Бағалы қағазар нарығын реттеу мемлекеттің ең маңызды міндеті. Ондағы
мақсаты – бағалы қағаздармен келісімге қатысушылардың заңды мүдделері мен
құқығын сақтауды қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет атқаратын
қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік органдарға
жүктелген. Республиканың ондай органдары болып Бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық коммисия, Қаржы министрлігі, Ұлттық банк Мүлікті басқару жөніндегі
Мемлекетік комитет және жекеменшіктендіру жөніндегі мемлекеттік комитет
саналады. Осы бағала қағаздар нарығын реттейтін мемлекеттік лргандардың ең
негізгісі – Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық коммисияның құрамы 1995 жылдың
қаңтарында анықталып, сол жылғы сәуірдің республика президентінің Бағалы
қағаздар және қор биржасы туралы жарлығына сәйкес оның құқтық сьаьусы,
қызметі және өкілеттілігі бекітілді.
Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия оның төрағасын және төрт
мүшелерінен құралады. Олар Республика заңдарымен міндеттелген
жауапкершілікпен толық өкілеттілікті атқарады. Комиссия төрағасы мен оның
мүшелерін Премьер Министрдің ұсынуымен 5 жыл мерзімге Республика Президенті
бекітеді. Қызметтен де осы жодмен босатылады. Комиссияның тұрақты қызметін
қамтамасыз ету үшін оның атқарушы аппараты құрылған.
Қазіргі кезде республикады бағалы қағаздар нарығының қызметін толық
қамтамасыз ететін инфрақұрылым құрыла қойған жоқ. Оның ішінде бағалы
қағаздар нарығында кездесетін барлық қатынастарды толығынан реттейтін
жеткілікті заң актілері жоқ. Сол сияқты бағалы қағаздар нарығында
қалыптасып келе жатқан көрінісене жеткілікті түрде хабарлайтын ақпарат
кұралдары жоқ. Бағалы қағаздар нарығын мемдлекеттік реттеу ғылыми
негізделген, алдын ала дайындалған концепцияларға жүгінгені дұрыс.
Дүниежүзілік тәжірибеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу[8]
екі түрлі жолмен жүргізіледі: мемлекеттік органдар уәкілі қатысуымен
тікелей араласу, сонымен қатар шаралар арқылы нарыққа жанама араласу.
Тікелей араласу шараларына мынарлар жатады:
• Бағалы қағазда нарығы мәселелері жөнінде заң шығаратын өкілеті
органдардың жұмысы
• Осы мәселелер бойынша атқарушы үкімет органдарының қаулылары мен
бұйрықтары
• Бағалы қағаздар нарығының жұмысына жаңа ережелер енгізетін
немесе ескілерін өзгертетін басқа да мемлекеттік органдардың іс-
шаралары.
Негізінен бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға лицензиялар беру, бағалы
қағаздардың кейбір түрлерінің айналуына шек қою немесе оны тоқтату, бағалы
қағаздарды тіркеу және т.с.с. жұмыстар.
Жанама араласу тетіктеріне мыналар жатады:
• Несие үшін процен мөлшерін өзгерту арқылы айналымдағы ақша
массасын және несие көлемін мемлекетік бақылау.
• Мемлекеттің салық саясаты
• Депозиттерге, несиелерге, қарыздарға үкімет өкілдігі
• Қарыз капиталы нарығына мемлекеттің араласуы (қазыналық
облигациялар, вексельдер, орта және ұзақ мерзімді бағалы
қағаздар, мемлекеттік органдардың міндеттемелерін және т.б.
шығару)
• Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясатты (шетел валютасы мен
алтын операцияларын, экспорт салаларын ынталандыру және сол
сияқты жұиыстарды реттеу)
• Мемлекеттің сыртқы экономикалық іс-шаралары мен байланыстарды
ұлғайту немесе шектеу және т.б.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттік органдарға, не мемлекеттік
банкке жүктеледі. Мысалы, АҚШ-та тиісті заңдарды шығаратып, олардың
орындалуын тексерумен конгрессте құрылған. Бағалы қағаздар және қор
биржалары туралы комиссия шұғылданса, Жапонияда бұл сұрақтар Қаржы
Министрлігінде қаралады.1 Реттеуші органдар инвесторлардыңқаржысын қорғауға
бағытталған негізінен үш қызмет атқарады. Олар:
Біріншіден, нарықтық шаруашылық субъектілері ретінде қызмет істейтін
барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен қатар, бағалы
қағаздарға тікелей қатысы бар қызметкерлерді тіркеу. Тіркеуден өтетін
барлық кандидаттар қаржы жөнінен белгілі бір талаптарға сай болуы қажет,
яғни олардың керекті мөлшерде өз капиталы болғаны жөн. Инвесторлардың
мүддесін қорғау мақсатында, әдетте, тіркеуші органдар тіркеуден өткізбеу
құқығын алады.
Екіншіден, экономикадың барлық субъектілердің нақты хабармен
қамтамасыз ету. Ол, әдетте, бағалы қағаздарды шығару мен оны шығарушылар
туралы анық та толық хабар беретін эмиссия проспектісінде шығарумен жүзеге
асырылады. Оған алдын ала белгілі бір адамдар ғана біліп және тек солардың
арасында орналастырылатын жеке бағалы қағаздар қосылмайды. Одан басқа
эмитенттер бұқаралық ақпарат беттерінен үнемі қаржы есебін, фирманың басшы
адамдары туралы өзгерістерді жариялап тұруға міндетті.
Үшіншіден, институционалдық органдар бағалы қағаздар нарығын тексеру
және ондағы құқық тіртібін сақтау қызметімен де айналысады. Бұл органдардың
өкілі заң бұзушылардың кез-келгенін тексеріп, кінәлілерге әкімшілік шара
қолданып, істерін сотқа беруге құқы бар. Ол үшін оларға үлкен өкілеттілік
берілген, мысалы, бағалы қағаздарға және ақша қаражатына тыйым салуға,
құжаттарын алуға және т.с.с өкілеттіліктер.
Азаматтық кодекстің 3-бөлімінің 2-бабында бағалы қағаздардың мазмұны
көрсетіліп, олардың түрлері айқындалып, бағалы қағаздарды шығарудың және
оларды бекітуге берудің негізгі ережелері мен талаптары бекітілген.
Азаматтық кодекстік нормаларына сәйкес мемлекет басшысы заң күші бар
жарлықтар шығарады. Олар Азаматтық кодекспен бірге бағалы қағаздар нарығын
дамытудың заңды негіздерін құрайды.
1. 1995 жылдың 21 сәуіріндегі Бағалы қағаздар және қор биржалары туралы
№2227 президенттің заң күші бар жарлығы. Жарлықтың әрекеті мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуге қойылған талаптарға,
оларды орналастыру ережесі мен мезгіліне, акционердерді тіркеуді
жүргізетін негізгі жағдайларға бағытталған. Аталған жарлыққа 1995
жылдың 5 желтоқсанында №2672 және 1995 жылдың 23 желтоқсанында №2720
жарлықтарымен өзерістер және толықтырулар енгізілді.
2. 1995 жылдың 2 мамырындағы Шаруашылық сеоріктестіктері туралы №2255
Президенттің заң күші бар жарлығы. Жарлықта шаруашылық субъектілерінің
бизнес құрып және оның дамуы үшін акция, облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарып, ақша қаражаттарын тарту механизмінің құқықтық
мүмкіншілігі бекітілген.
3. 1995 жылдың 30 наурызындағы Қазақстан Республикасының ұлттық банкі №
2155 Президенттің заң күші бар жарлығы. Бұнда Ұллтық банк бағалы
қағаздарды шығаруға құқылы және жауапты делінген.
4. 1995 жылдың 31 тамызындағы Қазақстан Республикасының банктер және
банк ісі туралы № 2444 Президенттің заң күші бар жарлығы. Бұл
жарлықта бағалы қағаздарды эмиссиялауға екінші деңгейлі банктерге
құқық берген.
5. 1995 жылдың 24 сәуіріндегі Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер № 2235 Президенттің заң күші бар жарлығы. Бұл
жарлық бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардан салық төлеу
жөнінде айтылған.
6. 1995 жылдың 23 желтоқсанындағы Жекеменшіктендіру туралы № 2721
Президенттің заң күші бар жарлығы. Бұнда акциялардың мемлекетік
бумаларын декеменшіктендіру тәртібі туралы айтылған.
7. 1995 жылдың 17 сәуірдегі Лицензиялау № 2721 Президенттің заң күші
бар жарлығы. Бұнда бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметті және
қор биржаларын міндетті түрде лицензиялау керектігі жөнінде
көрсетілген.
8. 1998 жылдың 10 шілдесіндегі Акционерлік қоғамдар туралы №281-1
Қазақстан Республикасының заңы.Осы заң акционерлік қоғамның құқықтық
жағдайын, оны құру, капиталдандыру және қайта құру тәртібі, олардың
құқықтары мен мүдделерін қорғау жағдайларын, лауазымды адамдардың
өкілеттілігі мен жауапкершілігі айқындалады.
9. Басқа заңдар және нормативтік актілер. Оларға мыналарды атап кетуге
болады:
• Ұлттық комиссия туралы ережелерін бекіту 1996 жылдың №370
қаулысы.
• Бағалы қағздар туралы Ұлттық комиссияларының актілері-бағалы
қағаздар гарығы қызметін реттейтін ережелер.
• Басқа орталық атқару органдарының бағалы қағаздар айналымына
байланысты актілері.
Осы айтылған құқықтық негіздерде Қазақстанның қор биржасы құрылған.
Қазіргі уақытта бағалы қағаздар туралы шыққан заңдар жетілген және бағалы
қағаздар нарыығының құқықтық негіздерін қалыптасу процесі анықталды деп
айтуға болмайды. Дегенмен, бүгінгі күні айтылған заңдарды бағалы қағаздар
нарығын құқықтық қамтамасыз етудің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтауға
мүмкіндік береді.
1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі - муниципальдық бағалы
қағаздары
Мемлекеттік бағалы қағаздардың келесі түрі – жергілікті атқарушы
органдардың бағалы қағаздары. Олар муниципальдық бағалы қағаздар деп те
аталады. Муниципальдық бағалы қағаздар, әдетте, муниципальдық облигацияалар
формасында шығарылады. Әлемде муниципальдық бағалы қағздар шығару жөнінен
АҚШ елдердің көш басында келеді. Бұл елде соңғы екі жүз жылда ел штаттары
мен жергілікті үкімет органдары бағалы қағаздар шығаруда. Муниципальдық
бағалы қағаздар нарығында олардың ойлап тапқан қаржы құралдарының түрлері
кейіннен басқа дамыған және дамушы елдерде шығарылып, зор табыспен
қолданылуда.[9]
Муниципальдық бағалы қағаздар деген жергілікті атқарушы органдардың
жергілікті бюджет тапшылығын жоюды және территорияалық бағдарламаларды
қаржыландыру мақсатында шығарылатын қарызды бағалы қағаздар.
Жергілікті атқарушы органдардың қосымша қарыз қаражатын тарту мақсатын
төмендегідей топтастыруға болады.
• Жергілікті бюджеттің уақытша тапшылығын жоюға;
• Әр жылғы бюджетте қаражат болмауынан, бiрақ бiр жолы ipi қаражат
жұмcayды қажет eтетін табыссыз объектiлердi қаржыландыруға, атап айтқанда:
әлеуметтiк бағыттағы объектiлердiң- (мектептер, ауруханалар, кiтапханалар,
мұражайлар және с.с.) және жергiлiктi инфрақұрылым объектiлерiнiң (жолдар,
көпірлер, жылу және су жүйелерi және с.с.) құрылысына, жаңартылуына, оларды
жөндеуге;
• түсірген пайдасы есебiнен бiрнеше жыл аралығында жұмсаған шығындардың
орнын толтыратын табысты объектiлердi қаржыландыруға;
• шығынын өзi толтыратын (салынған үйдi немесе оның бiрнеше бөлiгiн
сатканнан түскен түсіммен) үй құрылысы, жөндеу, жаңарту жобаларын
қаржыландыруға арналған.
Әлемдiк тәжiрибеде муниципальдық бағалы қағаздарды шығарудың негiзi
муниципальдық займ (қарыз алу) болып саналады. Бұндай бағалы қағаздарды
шығарушыларға заң негiзiнде салық жеңiлдiгi берiледi. Сондықтан карыз
мiндеттемелерiн эмиссиялап, қарыз қаражатын тарту екiншi деңгейдегi
банктерден алған несиеден анағұрлым арзан. Муниципальдық бағалы қағаздарды
негiзiнен жергiлiктi халық, коммерциялық банктер, сақтандыру және зейнетақы
қорлары, инвестициялық компаниялар және басқа да жергiлiктi кәсiпорындар
мен ұйымдар сатып алады. [10]
Муниципальдық бағалы қағаздар жоғары сенiмдiлiгi жөнiнен тек үкiметтің
бағалы қағаздарынан кейiнгi орында деп саналады. Әдетте, муниципальдың
облигациялар жергiлiктi бюджеттi-(табыысымен, муниципальдық мүлiктермен
немесе осы облигацияларды шығару арқылы инвестициялық: жобаларды
орналастырудан түскен табыспен к:амтамасыз етiледi.
Муниципальдық бағалы қағаздардың инвесторлар үшін тартымды болуының eкі
түрлi себебi бар:
• салықтық жеңілдіктер есебiнен банктiк несиеден гөpi олардың жоғары
табыстылығы;
• уақытша бос ақша қаражатын акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздарына
немесе банктерге орналастырумен салыстырғанда олардың жоғары сенімділігі.
Муниципальдық бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түcipy жөнiнде
жергiлiктi атқарушы үкімет органдары шешiм кабылдайды. Қазақстанда алғаш
рет бұндай бағалы қағаздарды шығарғанда Маңғыстау облыстық және Алматы,
Астана қалаларының әкiмшiлiктерi Қазакстан Республикасы Заңының негiзiнде
өз шешiмдерiн кабылдады. Муниципальдық облигациялық займдарды орналастыру
бiр немесе бiрнеше өкiлеттi коммерциялық банктердiң немесе басқа
коммерциялық құрылымдардың делдалдық eтуімен жүргiзiледi.
Жергiлiктi үкімет органдарының облигацияларын шығаруға және айналысқа
түсіруге қажеттi шығындарды азайту есебiмен делдалдарды тамау конкурстык
негізде іске асырылады. Өкiлеттi банк өзiнiң бөлiмшелерi, басқа банктердi
бөлiмшелерi немесе басқа қаржы компанияларымен муниципальдың займдарды
орналастыруға шарт жасады. Содан кейiн облигацияларды қатысушыларға,
бiрiншi кезекте, халықа, әртүрлi қаржы корларына және т.б. сатады. Әдетте
бұндай облигациялар еркін айналысқа түсiрiледi, яғни оларды қатысушылар
шығарылған облигациялық займдардың айналыс мерзiмi аралығында биржада
немесе биржадан тыс нарықта epкін сатуына және сатып алуына болады. Мерзiмi
аяқталған сон, эмитент облигацияларды өз құнымен сатып алады (өтейдi). Займ
шартында келiсiлген жағдайда табыс төленедi. Облигациялар негiзгi бағалы
қағаздардың бiр түpi, сондықтан муниципальдың облигацияларға жалпы
теориялык жагдайлардың бәрi тең.
Қазакстан Мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығын 1999 жыллдың 1
сәуiрiндегi Бюджеттiк жүйе туралы және 1999 жылдың 2 тамызындағы
Мемлекеттiк карыз және мемлекет кепiлдiгiмен алынған қарыздар туралы
Замарга сәйкес шығарылған муниципальдық облигациялар толыңтыруда. Осы замар
жергiлiктi атқарушы органдарына нақты инвестициялық жобаларды қаржыландыру
үшін замы және жеке тқгалардан, шетел меммлекеттерiнен қарыз алумен қосымша
қаражат тарту мүмкіндігін ашты.
Сөйтiп, Қазакстанда алғашқы жергiлiктi атқарушы органының валюталық
дисконтгық облигацияларын аталған жылдың 27 шiлдесiнде Маңғыстау облысының
әкiмшiлiгi шығарды.
Облигацияның:
• Эмиссиялау көлемi - 400 млн. теңге;
• Бiр облигацияда көрсетiлген құн - 100 АҚШ доллары;
• Айналыс мерзiмi - 12 ай;
• Купондык ставкасы - 14,71 %; өтеу уақыты - 2000 жылдың 28 шiлдесi.
Бұл облигациялар Қазақстан инвесторлары арасында Қазакстан қор
биржасы ЖАҚ-ы аркылы орналастырылған Аукцион нәтижесi бойынша
қанағаттандырылған мәлiмдеме 399683,4 мың теңге құpaca, ал орташа өлшенген
табыстылығы 14,71 % болған
Екiншi жергіліктi атқарушы органының валюталык диссконттық
облигацияларын сол жылдың 26 желтоқсанында нақты инвестициялық жобаларды
қаржыландыру үшiн Алматы қаласының әкiмшiлiгi шығарды. Оның:
• Эмиссиялау көлемi - 400 млн теңге;
• Бiр облигацияда көрсетiлген құн - 100 АҚШ доллары;
• Айналыс мерзiмi - 12 ай;
•Купондык ставкасы - 13,01%;
•Өтеу уақыты - 2000 жылдың 25 желтоқсаны.
Бұл облигациялар Қазакстан инвесторлары арасында Қазакстан кор
биржасы ЖАҚ-ы арқылы орналастырылған Аукцион нәтижесi бойынша
канағаттандырылган мәлiмдеме 399990,3 мың теңге қаpaca, ал орташа өлшенген
табыстылығы 13% болған.
Үшiншi болып жергiлiктi атқарушы органының облигацияларын Астана
қаласының тұрғын үй құрылысы Бағдарламасын инвестициялауға қаражат тарту
максатында 1999 жылдың 27 желтоксанында Астана қаласының әкiмшiлiгi
шығарды. Купондық облигациялардың:
• Эмиссиялау көлемi - 150 млн. теңге;
• Бiр облигацияда көрсетiлген құн - 100 АҚШ доллары;
•Айналыс мерзiмi -12 ай;
• Купондық ставка -13%;
• Өтеу уақыты - 2000 жылдың 26 желтоқсаны.
Облигациялар Қазақстан инвесторлары арасында Қазакстан кор биржасы
ЖАҚ-ы арқылы орналастырылды. Аукцион нәтижесi бойынша қанағаттандырылгған
мәлiмдеме 149988,5 мың теңгеге тең, ал орташа өлшенген табыстылығы 13%
болды.
Жоғарыда айтылған Қазақстан жергiлiктi атқарушы органдарының алғашқы
облигацияларының көрсетiлген құнының барлық сомасы 858 млн теңге болды.
Алайда, олар мемлекеттiк бағалы қағаздарды эмиссиялау мәселелерiн реттейтiн
құқықтық-нормативтік базаның жоқ жағдайында шығарылды. Бағалы қағаздардың
басқа эмитенттерiне қарағанда (акционерлiк қоғамдар, екiншi деңгейдегi
банктер және т.б.) жергiлiктi атқарушы органдар бағалы қағаздарды шығару
жөнiнде іс-әрекеттерiн ақпарат құралдарында жарияламайды. Сондықтан
потенциалды инвесторлардың мемлекеттiк бағалы қағаздарды сатып алу үшiн
қажеттi шешiм кабылдауға мүмкiндiгi бола бермейдi. Бағалы қағаздар нарығы
дамыған шетелдерде, мысалы, АҚШ-та 1933 жылы қабылданған бағалы қағаздар
туралы заңға сәйкес эмитенттiң ақпаратын ашық жариялау мiндеттi деп
саналады.
Содан кейiнгi жылдарда, атап айтқанда, 2000 жылы Атырау облысының, 2001
жылы Шығыс Қазақстан облысының жергiлiктi атқарушы органдары шығарған
муниципальдың облигациялардың сатылуы және табыстылығы күткендегiдей болған
жоқ. Жергiлiктi атқарушы органдардың алгашқы бағалы қағаздарын шығару үшiн
асығыс, әpi жедел дайындалған колданыстағы шығарылым Ережесi қазіргі
талаптаргға сай келмейдi. Сонымен бiрге Қазақстанда муниципальдық бағалы
қағаздар жөнiнде мамандар жоқ, қарыз қаражатын кайтару кепiлдiгi туралы,
тәуекелдi қамсыздандыру туралы, баға кесу туралы мәселелер шешiмiн
таппаған.
Бақылау сұрақтары:
1. Мемлекеттiк бағалы қағаздардың экономикалық мәні қандай?
2. Мемлекеттiк бағалы қағаздарды шығарудың мақсаты кандай?
3. Әлемдiк тәжiрибедегi мемлекеттiң қарыз мiндеттемелерiнің түрлерi
қандай және оларды шығарушылар кiмдер?
2 ТАРАУ ҚАЗКОММЕРЦ БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ
ҚАҒАЗДАРМЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ РӘСІМДЕЛУІН ЖӘНЕ ЕСЕБІН ТАЛДАУ
2.1 Қазкоммерц банк АҚ тарихы және экономикалы атқаратын қызметі
Қазкоммерцбанк акционерлік қоғамы 1990 жылдың 12 шілдесінде Қазақ Совет
Социалистік Республикасы заңнамасына сәйкес “Медеу-Банк” АҚ ретінде
құрылды. Банкті құру мақсаты банктік секторда түрлі қызмет түрлерін жүзеге
асыру болды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, Медеу банкі басқаша
атаумен – “Қазкоммерцбанк” АҚ болып қайта тіркеуден өтті және банктік
операциялар жүргізуге Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінен №48 банктік
лицензиясын алды. Банктің Әділет министрлігі берген №4466-1910-АҚ тіркеу
куәлігі бар. “Қазкоммерцбанк” АҚ Қазақстанның қаржылық құралдарының бірі
болды және бұнын акционерлік капиталдары шетел инверсторлары арасында
бөлінген.
1994 жылдың сәуір айында банк, Қазақстан тіркелген, Астана Холдинг –
коммерциялық банкімен бірікті. 1994 жылдан бері банк 22 бөлімшеден, 51
кассалық – есеп айырысу орталығынан және 12 дербес қызмет көрсету
орталығынан тұратын филиалдық торабы арқылы негізгі іскерлік және елді
орталықтарға қатысады.
1994 жылдан бері “Қазкоммерцбанк” АҚ ҚРҰБ мен ҚР Қаржы Министрлігі,
сонымен бірге Еуропа даму және қайта құру банкі, Ислам Даму банкі, Азия
Даму Банкі сияқты халықаралық қаржы институттары дайындаған және демеушілік
ететін бірқатар арнайы бағдарламаларға қатысты.
1995 жылдан “Қазкоммерцбанк” АҚ ҚР Үкіметінің ресми кеңесшісі ретінде
экономикалық және саяси мәні бар мұнайгаз саласы кәсіпорындарын қайта
құрылымдау және жекешелендіру үрдісіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz