Инвестицияның әлеуметтік – экономикалық мәні
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
1. Инвестицияның әлеуметтік . экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Инвестицияның мәні, қызметі, түрлері, есептеу әдістері ... ... ... ... 4
1.2 Инвестицияның қызметі мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Қазақстанда инвестициялық саясаттың қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ..17
2. ҚР.ң инвестициялық қызметін жүзеге асыруы мен оның маңызды мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1 ҚР.ң инвестициялық қызметін жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Еліміздегі шетел инвесторларының рөлі және оның қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 ҚР.ның инвестициялық қызметті қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ...25
3. Инвестицияның экономиканы дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... .30
3.1 ҚР.на тартылатын инвестиция көлемін ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Негізгі бөлім
1. Инвестицияның әлеуметтік . экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Инвестицияның мәні, қызметі, түрлері, есептеу әдістері ... ... ... ... 4
1.2 Инвестицияның қызметі мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Қазақстанда инвестициялық саясаттың қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ..17
2. ҚР.ң инвестициялық қызметін жүзеге асыруы мен оның маңызды мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1 ҚР.ң инвестициялық қызметін жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Еліміздегі шетел инвесторларының рөлі және оның қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 ҚР.ның инвестициялық қызметті қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ...25
3. Инвестицияның экономиканы дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... .30
3.1 ҚР.на тартылатын инвестиция көлемін ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Бұл тақырыпты алғандағы мақсат елімізде инвестициялық саясаттың экономиканы дамытудағы рөлін, яғни алатын орнын, маңыздылығын, тәуелсіз елімізге қажеттілігін атап көрсету .
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр. Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры болып саналады.
Оған дәлел 2005 жылдың 18-ақпандағы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Онда еліміздің 1990- жылдардың басындағы экономикалық ахуалынан неден басталғаны туралы айтылады. Қазақстанның іщкі өнімінің екі есе ұлғаюына, нарықтық экономиканың құрылуына инвестицияның тигізген әсері мол болды. Жолдауда « Экономикаға 30 миллиард АҚШ долларындай тікелей шетел инвестициясы тартылды. Бұл бүгінгі Қазақстанның тұрақты, тиімді әрі сенімді әріптес екенін барша инвесторларға көрсетеді» деп айтылуы инвесторлармен қатар еліміздің экономикасының даму жолына түскендігін, әлем Қазақстанға өз қаржысын салғысы келетінін көрсетеді. Өйткені инвестиция дегеніміз табыс табу және капиталды ұлғайту мақсатымен өндірістік және басқа да қызметтерге қаржы жұмсау болып табылады, яғни қаржы үнемі жұмыс істеуге басқаша айтқанда, қандай да бір табыс түсетін жұмысты немесе іске жұмсалынуы тиіс. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың ең алғашқы, яғни 1997 жылы 10-қазанда Алматы қаласында өткен Республика белсенділерінің жиналысындағы «Қазақстан – 2030» барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Жолдауында шетел инвестициясы тоқталды.
«Шетел инвестицияларын тиісінше қорғауды және пайданы кері қайтарып алу мүмкіндіктері бұрынғысынша назарда бірінші кезектегі мәселелер қатарында ұсталады.» -деп атап өтілуі инвестициялардың еліміздің экономикасын дамытуға қажеттілігін көрсетеді.
Еліміздің инвестициялық аспектісі ірі салымдары қаржыландыру үшін жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды жолдарының бірі – инвестициялық қызметті ұлғайту, ең алдымен еліміздің ішкі резервтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.
Президент Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасына Жолдауында өтпелі кезеңнің қиындығын және XXI ғасырдағы республиканың бет бейнесі айқын көрсетілді. Болашақта Орталық Азиядағы Барыс болу үшін, халықтың әл-ауқатын және қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін экономикалық күш-қуатты арттыру керек. Осы мақсатқа байланысты жеті стратегиялық басым бағыттарды жүзеге асырудың бір көзі – шетел инвестициясын пайдалану. Әрине Қазақстанның халықаралық байланыстары осы кезеңде де алдымен жақын көршілеріміз – Қырғызстан, Өзбекстан, Ресей және басқа да ТМД елдерін қамтиды. Бірақ ірі трансұлттық капиталды, ҚХР, Батыс және Шығыс елдері, Мұсылман әлемімен де экономикалық қтынастар ұлғаяды. Мұны біздің республиканың геосаяси, геоэкономикалық, географиялық жағдайлары талап етеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр. Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры болып саналады.
Оған дәлел 2005 жылдың 18-ақпандағы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Онда еліміздің 1990- жылдардың басындағы экономикалық ахуалынан неден басталғаны туралы айтылады. Қазақстанның іщкі өнімінің екі есе ұлғаюына, нарықтық экономиканың құрылуына инвестицияның тигізген әсері мол болды. Жолдауда « Экономикаға 30 миллиард АҚШ долларындай тікелей шетел инвестициясы тартылды. Бұл бүгінгі Қазақстанның тұрақты, тиімді әрі сенімді әріптес екенін барша инвесторларға көрсетеді» деп айтылуы инвесторлармен қатар еліміздің экономикасының даму жолына түскендігін, әлем Қазақстанға өз қаржысын салғысы келетінін көрсетеді. Өйткені инвестиция дегеніміз табыс табу және капиталды ұлғайту мақсатымен өндірістік және басқа да қызметтерге қаржы жұмсау болып табылады, яғни қаржы үнемі жұмыс істеуге басқаша айтқанда, қандай да бір табыс түсетін жұмысты немесе іске жұмсалынуы тиіс. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың ең алғашқы, яғни 1997 жылы 10-қазанда Алматы қаласында өткен Республика белсенділерінің жиналысындағы «Қазақстан – 2030» барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Жолдауында шетел инвестициясы тоқталды.
«Шетел инвестицияларын тиісінше қорғауды және пайданы кері қайтарып алу мүмкіндіктері бұрынғысынша назарда бірінші кезектегі мәселелер қатарында ұсталады.» -деп атап өтілуі инвестициялардың еліміздің экономикасын дамытуға қажеттілігін көрсетеді.
Еліміздің инвестициялық аспектісі ірі салымдары қаржыландыру үшін жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды жолдарының бірі – инвестициялық қызметті ұлғайту, ең алдымен еліміздің ішкі резервтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.
Президент Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасына Жолдауында өтпелі кезеңнің қиындығын және XXI ғасырдағы республиканың бет бейнесі айқын көрсетілді. Болашақта Орталық Азиядағы Барыс болу үшін, халықтың әл-ауқатын және қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін экономикалық күш-қуатты арттыру керек. Осы мақсатқа байланысты жеті стратегиялық басым бағыттарды жүзеге асырудың бір көзі – шетел инвестициясын пайдалану. Әрине Қазақстанның халықаралық байланыстары осы кезеңде де алдымен жақын көршілеріміз – Қырғызстан, Өзбекстан, Ресей және басқа да ТМД елдерін қамтиды. Бірақ ірі трансұлттық капиталды, ҚХР, Батыс және Шығыс елдері, Мұсылман әлемімен де экономикалық қтынастар ұлғаяды. Мұны біздің республиканың геосаяси, геоэкономикалық, географиялық жағдайлары талап етеді.
1) Қазақстан Республикасының “Инвестиция туралы” заңы. 2003 жыл және 2005, 2006 жылдардағы енгізілген өзгертулермен
2) М.В Ивошин «Инвестиция. Организация управления и финансирования.»//Москва 1999 год//
3) Аналитическая информация о состоянии рынка ценных бумаг Республики Казахстан. // Рынок ценных бумаг Казахстана. N° 1. 2006 г,
4) Бочаров В.В. “Современный финансовый менеджмент” Москва Санкт-Петербург, Нижний Новгород Воронеж Ростов-на-Дону Екатеринбург, Самара Новосибирск Киев-Харьков. Минск. 2006 год.
5) Бочаров В.В. “Управление денежным оборотом предприятий и корпораций. Москва Финансы и статистика 2001.г.
6) Васина А.А. “Финансовая диагностика и оценка проектов” – СПб: Питер 2004. г.
7) Журнал “Хабаршы” 2004-2006 жылдар
8) Инвестициоиный рейтинг Казахстана // Официальный сайт ЗАО «Казинвест », 2006 г.
9) Интернет сайт WWW.WFIN.KZ
10) Косжанов.Т.Н. “Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны, //Транзитная экономика,№ 7.2005 г,
11) Казахстанская правда. // С.Тай «Влияние прямых иностранных инвестиций// 07.03.2006 г.
12) Крушевиц Л. “Инвестиционные расчеты” Питер 2004г
13) Ковалев В.В. Финансовый анализ Алматы Финансы и статистика. 2004 год.
14) Қаржы-қаражат А. Қантарбаев //Инвестицияларды талдау// 2004-2006 жылдар
15) Маулимбердина С.Т. “Рынок ценных бумаг” введение в проблему. //Саясат, 10-11,2006 г.
16) Методические рекомендации по оценке эффективности инвестиционных проектов: Официальное издание. – Москва Экономика 2000г
17) Нәдірбек Әпсәләмов, Қазиқан Исабеков, Өмірзақ Сұлтанов “Экономикалық теория негіздері” Алматы ғылым 1999 жыл. 479-492б
18) Нурланова. Н.К. “Инвестиционная ситуация в Казахстане и перспективы позитивных сдвигов” //Европейское сообщество. М 3. 2004 г,
19) Реформирование экономики Казахстана: Про их решения. Алматы, 2004, С. 343.
2) М.В Ивошин «Инвестиция. Организация управления и финансирования.»//Москва 1999 год//
3) Аналитическая информация о состоянии рынка ценных бумаг Республики Казахстан. // Рынок ценных бумаг Казахстана. N° 1. 2006 г,
4) Бочаров В.В. “Современный финансовый менеджмент” Москва Санкт-Петербург, Нижний Новгород Воронеж Ростов-на-Дону Екатеринбург, Самара Новосибирск Киев-Харьков. Минск. 2006 год.
5) Бочаров В.В. “Управление денежным оборотом предприятий и корпораций. Москва Финансы и статистика 2001.г.
6) Васина А.А. “Финансовая диагностика и оценка проектов” – СПб: Питер 2004. г.
7) Журнал “Хабаршы” 2004-2006 жылдар
8) Инвестициоиный рейтинг Казахстана // Официальный сайт ЗАО «Казинвест », 2006 г.
9) Интернет сайт WWW.WFIN.KZ
10) Косжанов.Т.Н. “Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны, //Транзитная экономика,№ 7.2005 г,
11) Казахстанская правда. // С.Тай «Влияние прямых иностранных инвестиций// 07.03.2006 г.
12) Крушевиц Л. “Инвестиционные расчеты” Питер 2004г
13) Ковалев В.В. Финансовый анализ Алматы Финансы и статистика. 2004 год.
14) Қаржы-қаражат А. Қантарбаев //Инвестицияларды талдау// 2004-2006 жылдар
15) Маулимбердина С.Т. “Рынок ценных бумаг” введение в проблему. //Саясат, 10-11,2006 г.
16) Методические рекомендации по оценке эффективности инвестиционных проектов: Официальное издание. – Москва Экономика 2000г
17) Нәдірбек Әпсәләмов, Қазиқан Исабеков, Өмірзақ Сұлтанов “Экономикалық теория негіздері” Алматы ғылым 1999 жыл. 479-492б
18) Нурланова. Н.К. “Инвестиционная ситуация в Казахстане и перспективы позитивных сдвигов” //Европейское сообщество. М 3. 2004 г,
19) Реформирование экономики Казахстана: Про их решения. Алматы, 2004, С. 343.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
1. Инвестицияның әлеуметтік – экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Инвестицияның мәні, қызметі, түрлері, есептеу
әдістері ... ... ... ... 4
2. Инвестицияның қызметі мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
3. Қазақстанда инвестициялық саясаттың
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . .17
2. ҚР-ң инвестициялық қызметін жүзеге асыруы мен оның маңызды
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 ҚР-ң инвестициялық қызметін жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... .21
2.2 Еліміздегі шетел инвесторларының рөлі және оның
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 ҚР-ның инвестициялық қызметті
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... 25
3. Инвестицияның экономиканы дамытудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .30
1. ҚР-на тартылатын инвестиция көлемін
ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...39
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Кіріспе
Бұл тақырыпты алғандағы мақсат елімізде инвестициялық саясаттың
экономиканы дамытудағы рөлін, яғни алатын орнын, маңыздылығын, тәуелсіз
елімізге қажеттілігін атап көрсету .
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады.
Оған дәлел 2005 жылдың 18-ақпандағы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы. Онда еліміздің 1990- жылдардың басындағы экономикалық
ахуалынан неден басталғаны туралы айтылады. Қазақстанның іщкі өнімінің екі
есе ұлғаюына, нарықтық экономиканың құрылуына инвестицияның тигізген әсері
мол болды. Жолдауда Экономикаға 30 миллиард АҚШ долларындай тікелей шетел
инвестициясы тартылды. Бұл бүгінгі Қазақстанның тұрақты, тиімді әрі сенімді
әріптес екенін барша инвесторларға көрсетеді деп айтылуы инвесторлармен
қатар еліміздің экономикасының даму жолына түскендігін, әлем Қазақстанға өз
қаржысын салғысы келетінін көрсетеді. Өйткені инвестиция дегеніміз табыс
табу және капиталды ұлғайту мақсатымен өндірістік және басқа да қызметтерге
қаржы жұмсау болып табылады, яғни қаржы үнемі жұмыс істеуге басқаша
айтқанда, қандай да бір табыс түсетін жұмысты немесе іске жұмсалынуы тиіс.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың ең алғашқы, яғни 1997 жылы 10-қазанда Алматы
қаласында өткен Республика белсенділерінің жиналысындағы Қазақстан – 2030
барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы Жолдауында шетел инвестициясы тоқталды.
Шетел инвестицияларын тиісінше қорғауды және пайданы кері қайтарып алу
мүмкіндіктері бұрынғысынша назарда бірінші кезектегі мәселелер қатарында
ұсталады. -деп атап өтілуі инвестициялардың еліміздің экономикасын
дамытуға қажеттілігін көрсетеді.
Еліміздің инвестициялық аспектісі ірі салымдары қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық
қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды
жолдарының бірі – инвестициялық қызметті ұлғайту, ең алдымен еліміздің ішкі
резервтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.
Президент Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасына Жолдауында
өтпелі кезеңнің қиындығын және XXI ғасырдағы республиканың бет бейнесі
айқын көрсетілді. Болашақта Орталық Азиядағы Барыс болу үшін, халықтың әл-
ауқатын және қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін экономикалық күш-қуатты
арттыру керек. Осы мақсатқа байланысты жеті стратегиялық басым бағыттарды
жүзеге асырудың бір көзі – шетел инвестициясын пайдалану. Әрине
Қазақстанның халықаралық байланыстары осы кезеңде де алдымен жақын
көршілеріміз – Қырғызстан, Өзбекстан, Ресей және басқа да ТМД елдерін
қамтиды. Бірақ ірі трансұлттық капиталды, ҚХР, Батыс және Шығыс елдері,
Мұсылман әлемімен де экономикалық қтынастар ұлғаяды. Мұны біздің
республиканың геосаяси, геоэкономикалық, географиялық жағдайлары талап
етеді.
Қазақстан – 2030 стратегиясында Н. Ә. Назарбаев халықаралық
қатынастардың мынадай маңызды бағыттары мен факторларын атады:
- қуатты сыртқы күштер келешегімізді айқындауға сөзсіз елеулі рөл атқаратын
күннен-күнге өсе түскен ауқымдану мен ұлғайып келе жатқан өзара тәуелділік
дәуірде өмір сүріп отырмыз; - шетел
инвестициялары мен ішкі жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсу; - Ұлттық
қауіпсіздікке Ресей, ҚХР, Орта Азия, Таяу және Орта шығыс елдерінің, АҚШ,
БҰҰ, Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік Азия, Еуропа, Ислам даму
банктерінің, халықаралық институттардың қолдауларын барынша пайдалану.
Кәсіпорын – түрлі
өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі, көмекші, қосымша, қосалқы
және эксперименттік) тұратын күрделі механизм.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруышылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай,
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады.
Мұның бәрі де экономикалық өрлеудің жоғары қарқынын қамтамасыз етеді
және демеп отырады.
1. Инвестицияның әлеуметтік – экономикалық мәні.
1.1 Инвестицияның мәні, қызметі, түрлері, есептеу әдістері.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде , яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады.
Инвестиция дегеніміз - бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және
басқа да заттарды , яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін
жұмсап, сол арқылы клешекте , яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе
басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады.
Бұл жоғарыда айтылған процеспен екі фактор байланысты болып келеді.
Оның біріншісі – уақыт, ал екіншісі – тәуекелдік . Сонымен қатар инвестиция
экономикалық өсудің негізі бола отырып , елдің әлеуметтік дамуына жағдай
жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы
және тұрақты қарқынын қалыптастырудың , ғылыми- техникалық прогресс
жетістіктерін өсірудің , инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып
саналады.
Нақтылық инвестиция дегеніміз – шаруашылық субъектісіндегі белгілі бір
материалдық, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер, жабдық , құрылыс)
өсуіне , дамуы жұмсалану үшін салынатын салымдар болып табылады.
Қаржылық инвестиция дегеніміз – акционерлік қоғамдар немесе мемлекет
шығарған акцияларға , облигациялар және басқадай құнды қағаздарға
банктердің депозиттерін салынған салымдар болып табылады.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай мынадай категорияларға
жіктеледі:
а) қысқа мерзімдік иелену- иелену мерзімі бір жылға дейін;
ә) ұзақ мерзімдік – иелену мерзімі бір жылдан артық;
Инвестор – қор нарығында құнды қағаздарды сатып алушылар болып
табылады.
Ұлттық инвестор дегеніміз- Қазақстан Республикасында инвестицияны
жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Заңды тұлғасы.
Инвестиция дегеніміз – табыс табу және капиталды ұлғайту мақсатымен
өндірістік және басқа да қызметтерге қаржы жұмсау болып табылады , яғни
қаржы үнемі жұмыс істеуге басқаша айтқанда, қандай да бір табыс түсетін
жұмысқа немесе іске жұмсалынуы тиіс. Инвестор өз алдына дербес екі топқа
бөлінеді:
- жеке инвесторлар (жеке адамдар).
- инстиуттандырылған инвесторлар (банктер , инвестициялық қорлар ,
зейнетақы қорлары , тағы басқалары).
Инвестициялық саясат дегеніміз – халық шаруашылығының әр түрлі
салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал жұмсау саясаты.
Күрделі қаржыны тиімді пайдаланудың , оларды шешуші бағыттарға
шоғырландырудың , қоғамдық өндірісте тепе- теңдікті қамтамасыз етудің
жолдарын көрсететін шаруашылық шешімдерінің жиынтығы. Егер инвестициялық
саясат дұрыс шешілсе, әрбір шығындалған теңгеге келетін ұлттық табыстың
мөлшері өседі, өнім молаяды. Инвестициялық саясат күрделі қаржыны, қорларды
өндіретін , өндейтін және ол өнімдерді пайдаланатын салалар арасында дұрыс
пайдалануды қамтамасыз етуі керек. Қазіргі кезде күрделі қаржыны жаңа
өндіріс орындарын тұрғызудан гөрі оларды техникалық жағынан қайта
жарақтандыруға, қайта құруға бағытталып, одан әрі өндіріске жұмсалған
күрделі қаржының ара салмағын өсіре беру көзделіп отыр. Нарықты экономикаға
көшу кезінде инвестициялық саясат сұранысты қанағаттандыруға бағытталуға
тиіс.
Тікелей инвестиция дегеніміз- капиталды экспорттаушының қабылдаушы ел
территориясында өндірісті ұйымдастыруын айтады. Тікелей инвестициялар
арқылы халықаралық корпорациялар дүниежүзілік нарықта өз бөліктерін
жүргізеді.
Ал , капитал дегеніміз - тауар өндірісінің жұмыс күші тауарға айнала
бастаған кезінде пайда болады. Капиталдың алғашқы қорлануы процесінде
тікелей өндірушілер өндіріс құрал- жабдықтары капиталистік кәсіпкерлердің
қолына жинақтала бачстады. Өндіріс құрал жабдығынан айырылған жұмысшы өз
жұмыс күшін капиталистерге сатуға мәжбүр болды. Бұл процесс тауар
өндірісінің капиталистік өндіріске айналуын көрсетеді.
Капиталды әлем елдерінде пайдаланудың негізгісі мыналар :
1. Инвестициялаушы елдегі капиталдың мол қорлануы;
2. Дүниежүзілік шаруашылықтың әр түрлі бөліктеріндегі капиталға сұраныс
пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы;
3. Жергілікті рынокты монополизациялау мүмкіндігі;
4. Капитал экспортталатын елде арзан шикізат пен жұмысшы күшінің болуы;
5. Саяси тұрақтылықтың және қолайлы инвестициялық ахуал;
Капиталды шетке шығару мына нысандарда жүргізіледі:
- өнеркәсіп, сауда т.б. кәсіпорындарына тікелей инвестициялар ;
- портфельдік инвестициялар (шетелдік облигацияларды, акцияларды
және басқа да құды қағаздарға алу үшін);
Ішкі инвестициялық ресурстар өте тапшы бүгінгі экономикалық жағдайда
экономиканы тұрақтандыруға , реформаларды тереңдету және құрылымдық
өзгерістерді жүзеге асыру шетел капиталын тартпайынша мүмкін емес.
Шетел инвесторы - шетелдік заңды тұлғалар, шетел азаматтары , шетел
мемлекеттері , халықаралық ұйымдар , шетелде тұрақты тұрғылықты мекені бар
Қазақстан Республикасының азаматтары , егер олар шаруашылық қызметін
жүргізу үшін азаматтығын алған немесе тұрақты тұрғылықты мекені бар елде
тіркелген жағдайда.
Шетелдік инвестиция дегеніміз - қабылдаушы елдегі компанияның қызметін
бақылап, басқарып отыру үшін капиталдың мақсатты түрде ауысуы болып келеді.
Шетелдік инвестициялардың елдер мен өнеркәсіп салалары арасында бөлінуі
кәңіргі халықаралық экономиканың құрамына айтарлықтай әсер етеді.
Шетелдік инвестицияларын тарту саясаты 1991 жылдан басталып, оң
нәтижелер беруде. Шетел капиталын басқаратын Қазақстан эксимбанкі, сырттан
қарыз алу жөніндегі комитет және инвестициялар жөніндегі комитет тәрізді
органдар құрылды. Сөйтіп Қазақстанда шетел капиталы үшін қолайлы ахуал
ққалыптасты.
Шетел инвестицияларын тартудың басты бағыттарына тіршілікті қамтамасыз
ету салалары мен экспорт бағдарындағы өндірістер – мұнай-газ және мұнай –
химия салалары , электр энергетикасы , металлургия , коммуникация және де
Қазақстан дәнді дақылдапр , жүн , мақта т.б. ірі өндіруші болу себепті,
ароөнеркәсіп кешені жатады. Мұнай-газ саласында күш-қуат мұнай мен газ
өндіріп , экспорттқа шығаруды арттыруға сыртқы мұнай құбырлары мен ішкі газ
құбырларын салуға жұмсалады.
1995 жылдың шетелдік инвестициялардың көлемі 235 млрд. $-ға артып, 2.6
трлн $ деңгейін жетті. Шетелдік инвестицияларды тартудың маңызды көзі-
потрфель инвестициялары . Олар ірі корпорациялардың , мемлекеттік және
жекеменшік банктердің облигациялық қарыздарын қаржыландырады.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялар мынадай элементтерді:
негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды , материалдық айналым қаражаты
қорын толтыруға жұмсалған инвестицияларды , өндірілмеген және материалдық
емес активтерге жұмсалған инвестицияларды , басқа да қаржы емес активтерге
жұмсалған инвестицияларды өзіне қосады.
2004 жылғы қаңтарда қаржы емес активтерге инвестициялардың бағалау
көлемі (материалдық айналым қаражатының қорларын толтыратын
инвестицияларсыз ) 57.6 млрд. Теңгені құрады, оның 56.9 млрд теңгесі
(98.7%) негізгі капиталға инвестицияларға келеді.
2004 жылғы қаңтарда негізгі капиталға инвестициялар 56.9 млрд. теңге
болды, бұл 2003 жылдың қаңтарымен салыстырғанда 17.2%көп.
2004 жылғы қаңтарда инвестицияның өсуі республиканың 12 өңірінде
байқалды. Ең көп өсу Жамбыл (4.8 есе), Павлодар (2.2 есе), Оңтүстік
Қазақстан(1.6 есе), Қостанай , Атырау, Қарағанды (1.4 есе) облыстары мен
Астана қаласында да (1.9есе ) байқалды. Өсім сондай-ақ Шығыс Қазақстан ,
Ақмола, Қызылорда, Алматы облыстарында мен Алматы қаласында да (4-13%)
байқалды.
Өткен жылдың қаңтарымен салыстырғанда инвестиция көлемінің төмендеуі
Ақтөбе (45%), Батыс Қазақстан (44%), Солтүстік Қазақстан мен Маңғыстау
(6%)облыстары байқалды.
Мұнай өндіру және табиғи газ (негізгі капиталға инвестициялардың жалпы
көлемінен (61%) , жылжымайтын мүлікпен операция (12%), өңдеу өнеркәсібі
(8%), көлік және байланыс (4%)) басым салалар болып табылады.
Шетел инвестицияларының жалпы республикалық көлемінің ең көп үлесі
Атырау (46%) және Батыс Қазақстан (33%) облыстарында игерілді.
Инвестициялық қызмет дегеніміз – шаруашылық жүргізуші субъектілер
жүзеге асыратын табыс алу және меншікті капиталын өсіру мақсатындағы
қаражат жұмсалымы.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар – сатып алуға, құруға ,
негізгі құралдарды қайта өндіруге және күрделі жөндеуге кеткен шығындардың
жиынтығы болып табылады.
2002 жылы Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтің нәтижесі-
қаржы емес активтерге жұмсалған 1307.2 млрд. теңге инвестицияны игеру
болды, мұның 1100 млрд. теңге инвестициясы негізгі капиталға жұмсалған.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұмсалған инвестициялардың үлесі 84.2% құрады. Негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялар көлемі 2001 жылғымен салыстырғанда 10.6 %-ға (2001
жылы-44.7%-ға; 2000 жылы – 48.5%-ға ; 1999 жылы – 33.0%ға ) өсті.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлеміндегі ірі кәсіпорындар
дың үлесі – 47.0%, орташаларынікі -27.9%, шағындарынікі – 23.9% , халық
үлесі – 1.2% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың түрлік құрылымына сәйкес
тұрғын емес үйлер мен ғимараттарға кеткен шығындардың үлесі 45.0% құрады,
бұл 2001 жылғы көрсеткіштен 9.6пайыздық пунктке артық. Тұрғын үйлерге
салынған салымның үлесі 0.6 пайыздық пунктке өсіп, 4.8% құрады.
Машиналарға, жабдыққа, құрал-сайманға, керек- жарақтарға кеткен
шығындардың үлесі 1.6 пайыздық пунктке төмендеді.
Негізгі капиталға жұмасалған басқа шығындар 131 млрд. теңгені құрады,
оның 89.1% геологиялық барлауға жұмсалған.
Өңдеу өнеркәсібі салалары арасында металлургия өнеркәсібінің үлесіне
ғана негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемінің 44.4%тиеді.
Көлік және байланыста негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың
елеулі үлес салмағы құбырлармен айдауға (42.3%) әуе көлігіне (15.4%) және
электр байланысқа (19.8%) келеді.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі ауыл шаруашы-
лығында бұрынғысынша мардымсыз (1.3%).
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі де табиғат қорғау
шараларына мардымсыз болды.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлемінде үйлер мен
ғимараттарды күрделі жөндеуге кеткен шығындар үлесі 13.3%құрады,бұл 2001
жылғы көрсеткіштен 4.2 пайыздық пунктке артық. Күрделі жөндеуге кеткен
шығындардың жалпы көлемінен үйлер мен ғимараттарға – 52.3%, машиналар мен
жабдықтарға кеткен шығындар 47.7% құрады.
Инвестициялар – кәсіпкерлік қызметі үшін қолданылатын, заңды тұлғаның
жарғылық капиталына немесе бекітілген активтерін ұлғайтуға салынған
мүліктің барлық түрлері (жеке тұтынуға арналған тауарлардан басқа) лизинг
келісімшарттарын жасау кезінен бастап лизинг құралдарын қоса және оларға
құқық.
Инвестициялар – кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда (табыс)
құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да
түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектуалдық
құндылықтардың барлық түрлері, ел ішіндегі және шетелдегі капиталдың
экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары болып
бөлінеді. Нақты инвестициялар – капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына,
құрылысқа және т.б. жұмсалымы. Қаржы инвестициялары – мемлекеттен, басқа да
кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды
сатып алуға бағытталған.
Бірінші жағдайда инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін -
өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларына ұлғайтады. Екінші жағдайда
инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы өзінің қаржы капиталын
ұлғайтады.
Капиталдың кейбір салымдары шығысты құраушыларға әсер етеді. Мәселен,
шығынды азайтуға апаратын шығыстарға, ал басқалары – табысқа да, шығысқа
да. Табыс пен шығыс статьяларына инвестицияның әсерін болжау – салыстырмалы
еңбекті қажет ететін тапсырма, олардың өсім немесе, керісінше төмендеу
көлемін бағалау өте қиын. Жаңа өнім (тауар, қызмет көрсету) шығару үшін
өндірістік қуаттарға инвестиция салу айналым капиталын ұлғайтуды қажет етуі
мүмкін (шикізат көлемі, аяқталмаған өндіріс, қоймадағы дайын тауар). Өнімді
несиеге сату кезінде дебиторлық қарыз көбейеді және т.с.с.
Барлық инвестициялар екі негізгі топқа бөлінеді: нақты (капитал құрушы)
және портфельді. Нақты инвестициялар – бұл негізінен құралдардың
(капиталдың) тікелей өндіріс құралдары мен тұтыну затына ұзақ мерзімді
салымдар. Олар нақты әдетте, ұзақ мерзімді жобаға салынатын қаржы
салымдарын білдіреді және нақты актив иеленумен байланысты. Сонымен бірге
заемды капитал, оның ішінде банктік несие қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайда
банк те нақты инвестициялауды жүзеге асырушы инвестор болып табылады.
Портфельді инвестициялар – құнды қағаздар сатып алумен және олардан
тиімді портфель алумен байланысты жобаларға капитал салымы. Берілген
жағдайда инвестордың негізгі міндеті – қор нарығында құнды қағаздарды сату
мен сатып алу операциялары арқылы жүзеге асатын оптимальды инвестициялық
портфельді құру мен басқару. Портфель – бір тұтасқа жинақталған
инвестициялық құндылықтардың шоғырлануы .
Нақты инвестицияларды кейде тікелей деп атайды, өйткені олар өндірістік
процеске тікелей қатысады, мәселен, ғимаратқа, жабдыққа, тауарлық-
материалдық қорларға және т.б. құралдар салымы.
Қаржылық мүлікке салым бас кәсіпорындардағы үлестік қатысуларға құқық
алу, олардың акцияларын, басқа да құнды қағаздарын, қарыз беру құқығын
сатып алу – қаржы инвестициялары деп аталады. Интеллектуалды материалды
емес инвестицияларды да бөліп қарастырады – патенттер, лицензиялар, ноу-хау
сатып алуға, персонал дайындау мен қайта дайындауға, ғылыми-зерттеу және
тәжірибе-конструкторлық жұмыстар мен жарнамаларға және т.б. салымдарға
шығындар.
Одан басқа, бастапқы инвестиция немесе нетто-инвестицияларды айырады,
олар кәсіпорын сатып аларда немесе жоба негізінде жүзеге асырылады.
Реинвестициялар – бұл қайтадан босаған инвестициялық ресурстар,
өндірістің жаңа құралдарын дайындау мен сатып алуға және басқа мақсатқа
қолданылады. Бұндай инвестициялар бар объектіні жаңаға аустыруға,
технологиялық жабдық немесе үрдіс рационализациясы мен модернизациясына,
шығару көлемін өзгертуге, номенклатура өзгерісімен, өнімнің жаңа түрін
жасаумен, өткізудің жаңа нарығын ұйымдастырумен байланысты
диверсификацияға, кәсіпорынның перспективада өмір сүруін қамтамасыз етуге
(мәселен, жарнамаға, қоршаған ортаны қорғауға және т.б.) бағытталуы мүмкін.
Негізгі капитал мөлшерін ұлғайтатын және оның модернизациясына
бағытталған жаңа инвестициялар сомасы жинақ инвестицияларды құрайды.
Тұтынылған құралдар орнын толтыруға, қызмет етуші кәсіпорындар қуаттарын
техникалық қаруландыру мен кеңейтуге, сонымен қатар өндірістік және
өндірістік емес негізге қорлар алуға бағытталған, қаржыландыру көздеріне
тәуелсіз шығындарды ұзақ мерзімді инвестицияларды жатқызады. Олар әрқашан
нақты және келесі формада жүзеге асырыла алады: жаңа кәсіпорын құрылысы,
қызмет етуші кәсіпорындардың және өндірістік сфера объектілерінің
реконструкциясы, кеңейтілуі мен техникалық қайта қарулануы; жер учаскелері
мен табиғатты қолдану объектілерін сатып алу; материалды емес активтер
сатып алу мен құру.
Бұл әлемдегі миграцияланатын капиталдың теңбе-тен күшеюі арқылы жүріп
отырды. Жиынтық капитал 1995 жылы 1258 млрд. долларға жетті, ол 1990
жылдын, деңгейімен салыстырғанда 3 есе көп болды, ал миграцияланатын
капитал құрылымында шетелдік тікелей инвестициялар едәуір ұлғайды. Оның
деңгейі 1995 жылы 325 млрд. долларға жетті, яғни 80-жылдармен салыстырғанда
3,5 есе өсті.
Зерттеулер көрсетіп отырғанындай, инвестициялық ресурстардың ағымын екі
себеп ынталандырады: жекелеген елдердің дамуының біркелкі еместігі және
индустриалдық елдердің жедел есуі. Капитал импортының жоғары деңгейі
өндірістік саламен салыстырғанда әлемдік сауданың жедел өсуіне ықпал етті.
Осылайша, 1990-1995 жылдары әлемдік экспорт 1,5 есеге өсті, өзгеріссіз
бағалар бойынша ол ІЖӨ-нің өсу қарқынынан 2-3 есе көп болды. Шетелдік
тікелей инвестициялардың сомасының ұлғаюы шетелдік капиталдың
қатысуымен жасалған өнімнің өтуіне зор ықпал етті, ал тармақталған жүйесі
250 мың филиалдан тұратын 40 мың трансұлттық корпорациялар әлемдік
экспорттың 23-і қозғалысын басқарды, олардың жартысы фирмалық жеткізулерді
құрады.
Инвестициялар бірнеше түрге бөлінеді: венчурлық, тікелей,
портфельдік, аннуитеттік түрде болады. [Қосымша А]
Венчурлық капитал - бұл тәуекелділік күрделі қаржыны салуды білдіруде
қолданылатын термин. Венчурлық капитал үлкен тәуекелділікпен жаңа іс-әрекет
саласына салынатын инвестиция. Мысалы, жаңа акцияларды шығару түрінде.
Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға салынады да, салынатын
қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі.
Күрделі қаржының жүзеге асуы, кәсіпорның клиенттердің акцияларының
бір бөлігін сатып алу арқылы немесе оған қарыз беріп, оның ішінде ол
қарыздарын акцияға айналдыруымен жүргізіледі. Капиталды тәуекелділікпен
салу жаңа технологияны енгізген ұсақ инновациялық фирмаларды қаржыландыру
қажеттілігінен туады. Тәуекелділік капиталға әртүрлі капитал түрлерін
үйлестіре береді: қарыздық, акционерлік, кәсіпкерлік. Ол сондай-ақ ғылыми-
өнертапқыштық фирмалардың-венчурлық деп аталатын құрылуына деддалдық
жасайды.
Тікелей инвестициялар - бұл шаруашылық субъектісіне табыс алу үшін
және осы шаруашылық субъектісінің басқару органдарына қатынасуға құқыққа ие
болу үшін, жарғылық капиталға өзінің салымын салу.
Портфельдік инвестиция - бұл өзінің портфелін құрап алумен байланысты
және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып алу болады. Портфель -
бұл әртүрлі инвестициялық құндылықтардың бірігіп жыйнақталғаны болады да,
салым иесінің нақтылы инвестициялық мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін
құралы. Портфельге бағалы қағаздардың бір түрі немесе әртүрлі
инвестициялық бағалылықтар: акциялар, облигациялар, жыйнақ және депозиттік
сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистер және басқалары
кіреді.
Аннуитет - жеке адамның салған инвестициясы. Бұл зейнеткер болып
кеткеннен кейін, кейбір аралықтарда оған үнемі белгілі кіріс әкеліп тұратын
салымы. Бұл - негізінен сақтандыру және зейнетақы қорына салынатын қаржы.
Сақтандыру компаииялары және зейнетақы қоры қарыздық міндеттемелер шығарады
да, оның иелері келешекте оны аяқ астынан болып қалған шығындарын жабуға
пайдалана алады. Өзін-өзі сақтандыру арқылы, мезгілсіз қайтыс болған
жағдайда, қаржылық қыйыншылыққа ұрынбайды. Зейнетақылық қор өз клиенттерін
зейнеткерлікке шыққаннан кейін ақшалай қормен қамтамасыз етеді.
Сақтандыру компаниялары өмірін қамсыздандырғандарға сақтандыру полисі
бойынша бір уақытта алғысы келгендерге ақша немесе ануитетті беруі
мүмкін.[2;184]
Инвестицияның орны толу мерзімі, тәуекелділік жағдайы, алдағы
инфляция қарқыны, салық төлемдерінің жағдайына қарай келіп, оның
тиімділігін қалай анықтауға болады? Сұрақтан сұрақ туып, басқадай тиімді
тәсілдің болмағаны ма?
Ең тиімді, оңай тәсіл болып, ақшаны дұрыс пайдалану тек оны банкке
салып, процент алу ғана. Осыдан келіп, ең бірінші ережеге айналғаны: ақшаны
банкте сақтаудан гөрі қаржыны өндіріске жұмсап, бағалы қағаздарға және тағы
басқаға беру арқылы, егер бұлардан таза пайданы (салықты шығарып
тастағанда) көбірек алғанда.
Инвестициялық шешімге барғанда, онымен бірге инфляцияны да есепке алу
қажет. Егер, біз жыл аяғында пайданы 100.000 теңге көлемінде аламыз деп
есептесек, алдағы болатын инфляция қарқынын 10% деп есептесек, онда нағыз
пайда 90 мың теңге ғана болады.
Егер инвестор 100 мың теңгені 15% жылдық өсіммен салғанда, инфляция
болмаса, жыл аяғында 15000 кіріс алады. Сондықтан, 10% инфляция болғанда,
инвестор жылдық процентті (15% + 10% = 25%) 15% кем салуына болмайды.
Тағы бір мысал келтірейік. Сіз бір шаруашылық объектісін салуға 500
мың теңге салатын болдыңыз. Егер инфляция деңгейінің болжамы жылына 8%
болады делінгенде, онда сізді салған инвестицияңыздың тиімді болуы мына
жағдайларға байланысты болады. Егер жылына алатын пайдаңыз 40 теңгеден
асқанда, яғни 500 мың теңгеден 8% - түскен. Онда мұндай әдіспен баруыңыз
сіздің инвсетицияны сақтауды және ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Мұнан кейінгі - екінші ереже: егер инвестициялау тиімділі инфляция
қарқынынан асып жатса, қаржыны инвестициялау, мәні арта түседі.
Қайта орнына келуге мерзімі - бұл қаржы салымының басындағы көлемін
жобадан түскен пайда есебінен орнына келтіруге қажетті кезең.
Мұндағы пайда деп отырғанымыз таза пайда яғни, салықты алып
тастағаннан кейінгі, оған қаржылық шығынды, проценттерді және амортизацияны
қосқандағы.
Пайданың жай нормасына негіз болатыны пайдалану жөніндегі
есептесулер. Бұл бойынша бір жыл бойына пайдаланылған пайданың ең соңғы
инвестициялық шығынға қатынасын есептеп шығаруға мүмкіндік туады. Сөйтіп,
пайданың жай нормасының көлемі, пайда мен капиталдың қалай анықталғанына
байланысты болады. Есептеп шығару варианттары:
1) Жалпы пайда немесе салық алынатын, жалпы инвестициялық шығынға
жатқызылған пайда;
2) Таза пайда + жалпы инвестициялық шығынға жатқызылған
амортизация.
Пайданың жай нормасының кемшіліктері болады:
а) негізге алатын белгілі бір жылды табу қыйын болады;
б) пайданың жай нормасы салықтық жеңілдік болған жылдарды есепке
алмайды.
Компаундинг: бұл әдістің мәні мынада - жыл сайынғы кірістің өсуіне
қарай, капиталдың базалық сомасының қалай өсетінін есептеп шығамыз.
Мұндай есептің тәжірибелік мәні: егер өсу процентін өзгерте
алмасаңыз, онда келешек кірістің көлеміне қажетті болатын базалық соманы
өзгерте аласыз. Егер алғашқы салынған салым сомасы сізге оңай болмаса, онда
сіз жылма-жылға кірістің процентін көбейтуге тырысыңыз, сонан кейін бірнеше
нақтылы жылдардан соң өзіңіз тілеген, өскен мөлшердегі сомаға жетесіз.
Үшінші варианттың мүмкіндігі бар: базалық сома да, процент те сізге
байланысты емес. Онда сіз бәрібір, бірнеше жылдардан кейін барып, өзіңізге
қажетті сомаға қолыңыз жетеді. Егер де, қандай да болмасын вариант бойынша,
өзіңізге қажетті сомаға өзіңізге керекті уақытта жете алмасаңыз, онда бұл
варианттан алдын-ала бас тарту керек те, инвестицияны басқа біреуіне салу
керек болады.
Мына мысалды қарап көрейік. Сіздің старттық сомаңыз 10000 теңге. Әр
жұма сайын, бизнестің кірісі - 23%. Базалық сома 1250 теңгеге өсу үшін неше
күн керек болады? Мұнда қажетті өсуге жеткенше инвестициялауды жүргізе
береміз. Осындай есуге қол жеткізу үшін қанша уақыт керек болады, егер осы
соманы басқа бір бизнесменге әр жұма төлемін 15% кредитке берсек?
Инвестициялық процесс әр уақытта да тәуекелділікпен байланысты
болады, өйткені уақыт анықтауды күшейте түседі, шығындардың орнын толтыру
мерзімі ұзақ болған 1 жобаның тәуекелділігі қиындай түседі.
Сондықтан, шешім қабылдағанда уақыт факторын есепке алу қажет яғни,
шығындарды бағалау, түсімді, пайданы қандай да болмасын жобаның іске
асуындағы экономикалық тиімділікті уақытша өзгерістерді есептей отырып,
бағалау керек. Бұл операция шығындарды дисконттау деп атайды да, мұны
әдетте бірнеше бара-бар варианттарға жасайды, яғни мезгілдегі шығындарды
белгілі бір уақытқа келтіру процесі.
Дисконттау арқылы қазіргі соманың ақшалық эквивалентін келешектегі
алынатын сомадан анықтауға мүмкіндік болады. Ол үшін, келешектегі күткен
соманы, күрделі процент ережесі бойынша, белгілі мерзімдегі өсетін табысқа
азайту керек. Егер, біз бүгін 100000 теңгені 10% жылдықпен инвестицияласақ,
онда бір жылдан кейін біздің алатынымыз -100.000 теңге х (100%+ 10%),
немесе, сондай - 100.000 теңгені х (1+0,1) = 110.000 теңге. Екі жылдан
кейін: 100 000 теңге х (1 + 0,1) х (1 + 0,1) = 121.000 теңге және тағы әрі
қарай осылай. Мұндай капиталды инвестициялауды, одан алынған табыспен қоса,
тағы да келесі кезеңдерде көп табыс алу үшін жүргізілген процесті
"проценттерді қосу" деп айтады да, оны мына формуламен көрсетеді:
КС = БСх(п + г), мұндағы -
КС - келешектегі ақша сомасы (келешек құн);
БС - бастапқы (қазіргі, күнделікті) құны;
г - процент төлемі немесе табыс нормасы;
п - табысты қосып есептейтін жылдар саны.
1.2 Инвестицияның қызметі мен операциялары.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі
құрамдас бөлікке жіктеуге болады. Экономикалық құрылым мынадай
элементтерден және инвестициялық іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Егер фирма салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса,
онда олардың басшылары инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі
керек.
1. Инвестициялаудың шектеулі тиімділігі
2. "Замазкалау" принципі.
Сылап, бітеу жұмысына келетіндей инвестиция жүргіз. Шешімді қабылдап
алғаннан кейін, инвестицияны іске асыру барысында ол еркіндікті енді оған
бармау алмастырады, Мәселен, қандай станокты сатып алуға, не жалға алуға
немесе өзің өндіргің келеді де, бұл операцияны жүргізу үшін қанша кредит
аласың, оны қандай мерзімге және қанша проценттік мөлшерде алуға шешім
жасауға еріктісіз. Ал, бұл операциялардың бәрін жасап болғаннан кейін,
қайтадан қайту оңайға түспейді, өте қыйын болады. Бұл станокты көп жыл
бойына пайдалану керек болады, алған кредит үшін проценттерді төлеу керек
болады. Сөйтіп, сылап-бітеу процесінен шыға алмай, байланасың да қаласың,
өйткені иңвестициялық жоба күшіне еніп алғаннан кейін еркін қимыл-
әрекеттерге баруың шектеулі болып қалады.
Мұнан еркін шешімділікке және басқа әрекеттерге баруың мүлдем тиылды
деуге болмайды. Әрине, сатып алған станокті қайтадан сатып жіберуге де
болады немесе акциялардан да құтылуға болады да, "дезинвестирование" деп
аталатынды жүргізуге болады. Көбінесе осыны жүргізеді. Қатені кейінге
қалдырудан гөрі, тезірек түзетуге тырысу керек. Бірақ қатені тузеу үшін
уақыт та кетеді, ақша да жұмсалады, басқару қызметінде шәлгездік туады,
іскер серіктестермен байланыс үзіледі.
Мысалға, әлгі сатып алынған станокты алсақ, оны 1 жыл бойы пайдаланып
келеген. Конъюнктура өзгеріп кетті де, енді оны пайдалануға мүмкіндік
болмай қалды, оны 10 жыл бойы пайдаланбақ болған. Осы 10 жылға есептеліп
кредит алып, әкеліп беруші және сатып алушылармен келісіп, амортизацияны да
есептеп, тиісті ұзақ мерзімді келісім шарттарды жасап қойған.
Дезинвестирование жүргізуге шешім қабылдап, қателіктерді жөндеуге бару
керек болады, бірақ қателіктерді жөндеуге ештене төлемейтін болды. Кредит
үшін (10 жыл) төлеу керек, әкеліп берушіге шартты бұзғаны үшін айып пүл
төлеу керек, өйткені ол станоктың жетіспей қалған бөлшектерін әкеліп берген
болатын, олар да 10 жыл бойы тиімді келісім бойынша пайда алатынына сенген
болатын. Өнімді сатып алушыларға да 10 жыл бойы беріп тұру жөнінде шартқа
отырғандықтан, оларға да төлеу керек. Өткізуші ұйымдарға да осы тәртіп
бойынша төлеу керек. Мұнан да сорақы жағдай, жабдықтарды қайтадан сатқан
кезде туады. Мұны рынокте әлі қалай сата алады? Қандай бағаға? Диллер
саудалық-делдалдық үшін қанша алады?
Сөйтіп, қатені түзеу үшін қететін шығындар түгелімен кәсіпорын
қалтасынан шығады. Осындай батпаққа батқаннан шығу өте қиын болады. Ал,
егер осында "байланып қалу" бір уақытта 3-4 инвестициялық жоба бойынша
болғанда не болады? Капиталды сіңіру саласы үлкен болып қалғанда, іскерлік
серіктестіктер де мықтылар болады да, қатені түзеу үшін көп шығынға
бататының анық болады. Міне, осыдан барып, инвестициялық жобаны іске қоспас
бұрын, алдын-ала оның тиімділігін есептеп алған жөн. Тіпті 100 беделді
фирмалар ақыл бергенімен, қате жібермеймін деп ойлауға болмайды. Нарықтың
аты нарық. Бәрібір тәуекелділіктің аз болғаны дұрыс. Кәсіпорын басшылары
тиісті шешім қабылдаудан қорықпауы керек, олар өздерінің жоспарларын
жөндеуде өте икемді болулары қажет, конъюнктураның уақытша өзгеруіне және
басқадай фактордарды көре біліп, тиімді істерді бастай алулары қажет.
3. Күрделі қаржыны салуда материалдық және тиімділіктерді бағалау
үйлесімділік принципі. Тиімділікті бағалаудың үш варианты бар:
1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы,
яғни тек қана құндылық, ақшалай таддау.
Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің
ақшалай бағалануы жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай
тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем
батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды техникалық есептеумен толықтыру керек
болады.
2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі.
Бұл тәсіл сенімдірек болады. Өйткені инвестициялық жобаға салынған
технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі
тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық
мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.
3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл
бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы:
әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.
4. Үйренушілік шығындар принципі.
Үйренушілік шығындар деген не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға
үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және
кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа
жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп,
құрастыру керек болады.
Уақытша жоғалту деген - табысты да жоғалтумен бірдей деп
есептелінеді.
Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде
асыру, орнын толтыру арасында уақытша қалып қоюшылық лаг бола береді.
Бірден үйренушілік болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің
шығындары болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта
даярлауға қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу керек.
Мысалы, жаңа заводты қайта салу керек болады, оны жарты жыл ішінде. Бірақ
мұндай құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.
Өндірістік инвестицияаудағы үйренушілік шығындары одан да асып
кетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ
нарықтық конъюнктура өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған
орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.
Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі
үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың
кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды қайта даярлау, ескі жабдықтарды сатып,
жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыттары
үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім
шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл төлеу.
Мұнан туындайтын қорытынды : үйренушілік шығындарды жаңадан
өндірілген өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске
қажетті шикізат, материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан
жоғары болғанда ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын
көрінеді. Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да
іркілмей бара беретін боласыз.
Сұраным бағасы ұсыным бағасынан көп болып, ең бастысы көп уақыт
осылай тұра берсе, сіздің үйренушілік шығындарына қарамай-ақ , бұл
инвестицияларыңыздың тиімділігін тәжірибе толық көрсетіп берді.
5. Мультипликаторлық (көбейткіш) принципі.
Мультипликаторлық принцип салалардың өзара байланыстылығына сүйенеді.
Бұл дегенің, мәселен, автомобильге деген сұраным өзінен өзі келеді де оның
технологиялық істеріне керек тауарларға да сұранымды арттырады: металдар,
пластмасса, резина және тағы басқалар. Өңдіріс технологиясын білу арқылы
өзара қатынастық коэфффициенттерді есептеп шығаруға мүмкіндік туғызады.
Мысалы, егер биржалық баға белгілеуде машина жасаудың құны көтерілетіні
белгілі болса, машина жасаудың технологиялық байланыстылығы бізге белгілі
болғандықтан (басқа салалармен), алдын-ала бұл байланыстылықтың
мультипликациялық күшті әсерін есептеп шығара аламыз. Мәселен, фирма машина
жасауға пластмаса шығарады делік.
Сөйтіп, келешектегі кірістің қандай болатынын білесіз. Мультипликатор
арқылы салалар арасында байланыстылықты анық көрсетіп, оны сан жағынан да
білдіреді.[2; 67]
Күш беруші саланың мультипликатор арқылы нәтижесі әр түрлі және әр
түрлі уақытта болады. Егер мысалы, ондай тасыңыз ауыл шаруашылық техникасы
болса, онда мультипликатор және технологияны жақсы білуіңіз арқылы
толқынның сізге қашан кәсіпорнына келетінін, кірісті көтере немесе азайта
ма, бәрін есептеп аласыз. Инвестициялық стратегияда мұны да есептеу қажет
болады.
Мультипликатордың күш әсерінің азаюы сіздің кәсіпорны саласының басқа
саладағы - генераторлық сұраным мен кірісінен біртіндеп алыстай беруіне
қарай болады. Кейіннен мультипликатордың күш әсері уақыты жеткен сайын
әлсірей бастайды. Мұнан кейін күш беретін жаңа сала пайда болады да,
инвестиция стратегиясын қайтадан түзеуге тура келеді. Өйткені рынок үнемі
қозғалыста болып түрады.
6.Q - принципі
"Q" - принципі - бұл қор биржасындағы бағалау мен актив құнын нағыз
қалпына келтіру арасындағы өзара тәуелділік. Бұл тәуелділіктің көрсеткіш -
қатынасы : Q ═ дің биржалық бағалануы (құндылығы) бұл активтерді
ауыстырудың (сатып алу) күнделікті шығындары. Егер бөлшек бірліктен үлкен
болса, онда инвестиция жүргізу тиімді болғаны (үлкен болған сайын, одан әрі
тиімді болады). Мәселен, үйдің рыноктық (биржалық) құнының, оны салудағы
күнделікті құнына қарағанда, артық болуына қарай, үй салуды ынталандырады,
өйткені бұл үйді жаңа үймен ауыстыруға кететін шығындардан ол үйдің
рыноктік бағасының артық болуы.
Сөйтіп, инвестициялау тиімділігі сұраным бағасы мен ұсыным бағасының
өз ара қатынастарына байланысты болады. Егер тұтастай кәсіпорнын (фирманы)
сатып алуға инвестицияны салуға есептегенде: Q ═ фирманың барлық биржалық
құны оның материалдық бөліктерін орнына келтіру шығындары.
1.3 Қазақстанда инвестициялық саясаттың қалыптасуы.
Инвестициялық саясаттың әлеуметтік-экономикалық салдарын ескере отырып
Қазақстан экономиканың қаржылық тұрақтануы сатысына ену кезеңінде қатаң
әдістерді қолдана бастады, бұл әдістер төмендегі бағыттарды қамтиды:
• үкіметтік несиелер мен кепілдемелерді шектеу (өйткені
үкіметтік несие алдын-ала ақы төлеуді; кепілдемелерді ұсынуды
және белгілі сомалардың процентімен қайтарылуын талап етеді).
Мұндай жағдайда елге келіп жатқан шетел инвесторларын көбейтуге арналған
мүмкіндіктер кеңейіп жатыр. Капиталды тартудың мұндай формасының
басымдылығы әртүрлі түсіндіріледі:
• тікелей шетел инвесторлары донордың ұзақ мерзімдік
мүдделерінің жүзеге асуына мүмкіндік береді;
донордың өндірістік процесті басқаруға қатысу мүмкіндігі
болуы тиіс;
елеулі көлемде қаржылық ресурстардың ағылып келуін
қамтамасыз етеді, ол сыртқы қарыздардың төлену проблемасына
әсер етпейді;
тікелей шетел инвестициялары іскерлік және шаруашылык
белсенділікті қамтамасыз ете отырып, өндірістік және ғылыми-
техникалық ынтымақтастықтың әртүрлі формаларының кең
түрде таралуына ықпал етеді.
Мұның барлығы Үкіметтің орта мерзімдік инвестициялық бағдарламасын
қабылдау және жүзеге асыру үшін бағыт-бағдар беруге мүмкіндік жасады.
Объектілерді салу және сатып алумен шетел капиталын салу бағыттарына
мыналар жатады:
* біріккен және төл кәсіпорындарды құру;
* шетел компанияларының басқаруына объектілерді беру;
• акционерлеу жолы арқылы кәсіпорындарды жекешелендіру процесіне
донорлардың қатысуын кеңейту;
• банктік мекемелерді инвестициялау.
Қолданылатын бағыттар сипатында елеулі өзгерістер болуда:
• Біріккен кәсіпорындардың делдалдық-өткізу және сатып
алу кызметі салаларында емес, өндірістік, банктік, құрылыстық
қызметте, аграрлық секторда ұлғаюы.
1997 жылы қызмет етіп жатқан біріккен кәсіпорындардың жалпы саны 1388, ал
шетел инвесторларының басқаруына берілген кәсіпорындар саны 100-ден астам
болды.
Бір кеңістіктегі серіктестердің мүдделері, өндірістік міндеттер сияқты,
өнімді өткізудің белгілі бір нарығында тоғысады.
• Қазақстан Республикасы экономикасына тартылатын айналым капиталының
ұлғаюы жеке жобалар бойынша жекешелендіру процесінде көрініс тапты.
Оның өрістеуі белгілі мөлшерде төлем төлемеу дағдарысы сияқты түйінді
мәселені жеңілдетті, өндірістердің іскерлік белсенділігін көтеруге және
озық технологияларға өту процесін жеделдетуге мүмкіндік береді.
Қазақстандағы объектілер басқаруға өте тиімді жагдайларда беріледі:
әлеуметтік объектілерді қамтамасыз етілуден босатылады, жұмыскерлер санын
кысқартуда еркіндік беріледі және экспортқа бағытталған өндірістер құнға
үстеме салықтан босатылады.
Сонымен бірге, белгілі бір өндіріске салынған инвестициялар кейінгі
жылдары едәуір көлемде коммерциялық несиелеу құнынан асып кетті.
Барлық елдердегі сияқты, Қазақстандағы инвестициялық процестің гүлденуі
макроэкономикалық параметрдің, төмендегі факторларымен тежеліп отыр.
Олардың біріншісіне мынаны жатқызуға болады: яғни жинақталатын
ресурстардың төмен тиімділікте сіңірілуі, оларды қаржыландыру механизмінің
жоқ болуы (сақтандыру, зейнетақымен қамтамасыз ету және инвестициялаудың
нарықтық институттарының қалыптасуының, сонымен бірге жинақтаулардың
салымдарға айналуы механизмінің аяқталмағандығы).
Бұл жағдайды ұлттық банктік жүйенің жеткілікті түрде дамымауы
шиеленістіріп отыр. Қазіргі кезде ұлттық банктік жүйе жинақтарды салудың
және оларды инвестициялаудың шынайы активтерге айналуының тартымдылығын
қамтамасыз етуге қабілеті жоқ.
Екіншіден, Республика көлемінде тиімді инвестициялық жобалар түріндегі
төлем алушылар ұсыныстарының мәліметтер банкінің құрылмағандығы. Көптеген
жобалар жабық жағдайларда қарастырылған, осының әсерінен жеткіліксіз
дәрежедегі жоғары тиімді жобалар өмірге енгізілген.
Үшіншіден, банктердің, клиенттердің қаржылық жағдайының төмен
деңгейі; мемлекеттік бағалы қағаздардың жоғары табыстылықпен қамтамасыз
етілмеуі; кәсіпорындардың қаржылық жағдайының қажетті деңгейде
болмауы себебінен инвестициялаудың жоғары тәуекелділіктерін
компенсациялайды.
Төртіншіден, төлемдер дағдарысы жағдайындағы қарыздардың
сақталуы бұрынғысынша айналым капиталын толтыру үшін ақшаға деген жоғары
сұранысты сақтап отыр, ол қаржылық ресурстарды инвестицияландыру
мақсаттарына емес, айналым қорларын қаржыландыруға бағыттайды.
Бесінші - жүктемеленбеу жағдайында тұрған өндірістік саланың негізгі
капиталы өзін сақтауға жоғары шығындарды талап етеді, сол арқылы қаржылық
ресурстардың елеулі бөлігі шығындалады.
Алтыншы - тиісті әдістердің болмауы негізгі капиталдың теңбе-теңсіз
қайта бағалануына әкеліп соқты.
Осының салдарынан амортизациялық төлемдер мен ішкі жалпы өнім (ІЖӨ)
арасындағы арақатынас шектен тыс жоғары болып отыр. Нәтижесінде, жоғарыда
аталған себептер әсерінен Қазақстан экономикасында өндірістік шығындардың
бұзылған құрылысы, өндірістердің төмен шынайы пайдалылығы, бюджетке
төлемдердің жинақталмауы, мүліктік активтер негізінде кәсіпорындар
қаржыларының жоғарылауы көрініс алып отыр.
КСРО кезінде де көрініс тапқан техника мен құрал-
жабдықтарды қолданылудың жоғары мерзімі, инвестициялық сұраныс қысымының
нәтижесінде негізгі қорлардың бұзылуы күшейді, ал негізгі қордың моральдық
емес, табиғи тозуы 40% шегінде өзгеріп отырды. Кәсіпорындардың өзіндік
қаржылары инвестицияға деген сұранысты 25-40% деңгейінде қанағаттандыра
алды.
Елдегі қаржылық, несиелік жүйелер мен оның институттарының дұрыс
қалыптасуы шетелдік капиталдың жаппай өктемдік жүргізуі үшін қолайлы
жағдайлар жасады.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процестерінің кезеңдері іс жүзінде
меншік формаларының ұдайы өндіріс процестеріне әсер ете алмайды. 1993-1996
жылдарда Қазақстанға шетел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім
1. Инвестицияның әлеуметтік – экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Инвестицияның мәні, қызметі, түрлері, есептеу
әдістері ... ... ... ... 4
2. Инвестицияның қызметі мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
3. Қазақстанда инвестициялық саясаттың
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . .17
2. ҚР-ң инвестициялық қызметін жүзеге асыруы мен оның маңызды
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 ҚР-ң инвестициялық қызметін жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... .21
2.2 Еліміздегі шетел инвесторларының рөлі және оның
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 ҚР-ның инвестициялық қызметті
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... 25
3. Инвестицияның экономиканы дамытудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .30
1. ҚР-на тартылатын инвестиция көлемін
ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...39
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Кіріспе
Бұл тақырыпты алғандағы мақсат елімізде инвестициялық саясаттың
экономиканы дамытудағы рөлін, яғни алатын орнын, маңыздылығын, тәуелсіз
елімізге қажеттілігін атап көрсету .
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады.
Оған дәлел 2005 жылдың 18-ақпандағы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы. Онда еліміздің 1990- жылдардың басындағы экономикалық
ахуалынан неден басталғаны туралы айтылады. Қазақстанның іщкі өнімінің екі
есе ұлғаюына, нарықтық экономиканың құрылуына инвестицияның тигізген әсері
мол болды. Жолдауда Экономикаға 30 миллиард АҚШ долларындай тікелей шетел
инвестициясы тартылды. Бұл бүгінгі Қазақстанның тұрақты, тиімді әрі сенімді
әріптес екенін барша инвесторларға көрсетеді деп айтылуы инвесторлармен
қатар еліміздің экономикасының даму жолына түскендігін, әлем Қазақстанға өз
қаржысын салғысы келетінін көрсетеді. Өйткені инвестиция дегеніміз табыс
табу және капиталды ұлғайту мақсатымен өндірістік және басқа да қызметтерге
қаржы жұмсау болып табылады, яғни қаржы үнемі жұмыс істеуге басқаша
айтқанда, қандай да бір табыс түсетін жұмысты немесе іске жұмсалынуы тиіс.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың ең алғашқы, яғни 1997 жылы 10-қазанда Алматы
қаласында өткен Республика белсенділерінің жиналысындағы Қазақстан – 2030
барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы Жолдауында шетел инвестициясы тоқталды.
Шетел инвестицияларын тиісінше қорғауды және пайданы кері қайтарып алу
мүмкіндіктері бұрынғысынша назарда бірінші кезектегі мәселелер қатарында
ұсталады. -деп атап өтілуі инвестициялардың еліміздің экономикасын
дамытуға қажеттілігін көрсетеді.
Еліміздің инвестициялық аспектісі ірі салымдары қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық
қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды
жолдарының бірі – инвестициялық қызметті ұлғайту, ең алдымен еліміздің ішкі
резервтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.
Президент Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасына Жолдауында
өтпелі кезеңнің қиындығын және XXI ғасырдағы республиканың бет бейнесі
айқын көрсетілді. Болашақта Орталық Азиядағы Барыс болу үшін, халықтың әл-
ауқатын және қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін экономикалық күш-қуатты
арттыру керек. Осы мақсатқа байланысты жеті стратегиялық басым бағыттарды
жүзеге асырудың бір көзі – шетел инвестициясын пайдалану. Әрине
Қазақстанның халықаралық байланыстары осы кезеңде де алдымен жақын
көршілеріміз – Қырғызстан, Өзбекстан, Ресей және басқа да ТМД елдерін
қамтиды. Бірақ ірі трансұлттық капиталды, ҚХР, Батыс және Шығыс елдері,
Мұсылман әлемімен де экономикалық қтынастар ұлғаяды. Мұны біздің
республиканың геосаяси, геоэкономикалық, географиялық жағдайлары талап
етеді.
Қазақстан – 2030 стратегиясында Н. Ә. Назарбаев халықаралық
қатынастардың мынадай маңызды бағыттары мен факторларын атады:
- қуатты сыртқы күштер келешегімізді айқындауға сөзсіз елеулі рөл атқаратын
күннен-күнге өсе түскен ауқымдану мен ұлғайып келе жатқан өзара тәуелділік
дәуірде өмір сүріп отырмыз; - шетел
инвестициялары мен ішкі жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсу; - Ұлттық
қауіпсіздікке Ресей, ҚХР, Орта Азия, Таяу және Орта шығыс елдерінің, АҚШ,
БҰҰ, Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік Азия, Еуропа, Ислам даму
банктерінің, халықаралық институттардың қолдауларын барынша пайдалану.
Кәсіпорын – түрлі
өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі, көмекші, қосымша, қосалқы
және эксперименттік) тұратын күрделі механизм.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруышылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай,
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады.
Мұның бәрі де экономикалық өрлеудің жоғары қарқынын қамтамасыз етеді
және демеп отырады.
1. Инвестицияның әлеуметтік – экономикалық мәні.
1.1 Инвестицияның мәні, қызметі, түрлері, есептеу әдістері.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде , яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады.
Инвестиция дегеніміз - бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және
басқа да заттарды , яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін
жұмсап, сол арқылы клешекте , яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе
басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады.
Бұл жоғарыда айтылған процеспен екі фактор байланысты болып келеді.
Оның біріншісі – уақыт, ал екіншісі – тәуекелдік . Сонымен қатар инвестиция
экономикалық өсудің негізі бола отырып , елдің әлеуметтік дамуына жағдай
жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы
және тұрақты қарқынын қалыптастырудың , ғылыми- техникалық прогресс
жетістіктерін өсірудің , инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып
саналады.
Нақтылық инвестиция дегеніміз – шаруашылық субъектісіндегі белгілі бір
материалдық, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер, жабдық , құрылыс)
өсуіне , дамуы жұмсалану үшін салынатын салымдар болып табылады.
Қаржылық инвестиция дегеніміз – акционерлік қоғамдар немесе мемлекет
шығарған акцияларға , облигациялар және басқадай құнды қағаздарға
банктердің депозиттерін салынған салымдар болып табылады.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай мынадай категорияларға
жіктеледі:
а) қысқа мерзімдік иелену- иелену мерзімі бір жылға дейін;
ә) ұзақ мерзімдік – иелену мерзімі бір жылдан артық;
Инвестор – қор нарығында құнды қағаздарды сатып алушылар болып
табылады.
Ұлттық инвестор дегеніміз- Қазақстан Республикасында инвестицияны
жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Заңды тұлғасы.
Инвестиция дегеніміз – табыс табу және капиталды ұлғайту мақсатымен
өндірістік және басқа да қызметтерге қаржы жұмсау болып табылады , яғни
қаржы үнемі жұмыс істеуге басқаша айтқанда, қандай да бір табыс түсетін
жұмысқа немесе іске жұмсалынуы тиіс. Инвестор өз алдына дербес екі топқа
бөлінеді:
- жеке инвесторлар (жеке адамдар).
- инстиуттандырылған инвесторлар (банктер , инвестициялық қорлар ,
зейнетақы қорлары , тағы басқалары).
Инвестициялық саясат дегеніміз – халық шаруашылығының әр түрлі
салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал жұмсау саясаты.
Күрделі қаржыны тиімді пайдаланудың , оларды шешуші бағыттарға
шоғырландырудың , қоғамдық өндірісте тепе- теңдікті қамтамасыз етудің
жолдарын көрсететін шаруашылық шешімдерінің жиынтығы. Егер инвестициялық
саясат дұрыс шешілсе, әрбір шығындалған теңгеге келетін ұлттық табыстың
мөлшері өседі, өнім молаяды. Инвестициялық саясат күрделі қаржыны, қорларды
өндіретін , өндейтін және ол өнімдерді пайдаланатын салалар арасында дұрыс
пайдалануды қамтамасыз етуі керек. Қазіргі кезде күрделі қаржыны жаңа
өндіріс орындарын тұрғызудан гөрі оларды техникалық жағынан қайта
жарақтандыруға, қайта құруға бағытталып, одан әрі өндіріске жұмсалған
күрделі қаржының ара салмағын өсіре беру көзделіп отыр. Нарықты экономикаға
көшу кезінде инвестициялық саясат сұранысты қанағаттандыруға бағытталуға
тиіс.
Тікелей инвестиция дегеніміз- капиталды экспорттаушының қабылдаушы ел
территориясында өндірісті ұйымдастыруын айтады. Тікелей инвестициялар
арқылы халықаралық корпорациялар дүниежүзілік нарықта өз бөліктерін
жүргізеді.
Ал , капитал дегеніміз - тауар өндірісінің жұмыс күші тауарға айнала
бастаған кезінде пайда болады. Капиталдың алғашқы қорлануы процесінде
тікелей өндірушілер өндіріс құрал- жабдықтары капиталистік кәсіпкерлердің
қолына жинақтала бачстады. Өндіріс құрал жабдығынан айырылған жұмысшы өз
жұмыс күшін капиталистерге сатуға мәжбүр болды. Бұл процесс тауар
өндірісінің капиталистік өндіріске айналуын көрсетеді.
Капиталды әлем елдерінде пайдаланудың негізгісі мыналар :
1. Инвестициялаушы елдегі капиталдың мол қорлануы;
2. Дүниежүзілік шаруашылықтың әр түрлі бөліктеріндегі капиталға сұраныс
пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы;
3. Жергілікті рынокты монополизациялау мүмкіндігі;
4. Капитал экспортталатын елде арзан шикізат пен жұмысшы күшінің болуы;
5. Саяси тұрақтылықтың және қолайлы инвестициялық ахуал;
Капиталды шетке шығару мына нысандарда жүргізіледі:
- өнеркәсіп, сауда т.б. кәсіпорындарына тікелей инвестициялар ;
- портфельдік инвестициялар (шетелдік облигацияларды, акцияларды
және басқа да құды қағаздарға алу үшін);
Ішкі инвестициялық ресурстар өте тапшы бүгінгі экономикалық жағдайда
экономиканы тұрақтандыруға , реформаларды тереңдету және құрылымдық
өзгерістерді жүзеге асыру шетел капиталын тартпайынша мүмкін емес.
Шетел инвесторы - шетелдік заңды тұлғалар, шетел азаматтары , шетел
мемлекеттері , халықаралық ұйымдар , шетелде тұрақты тұрғылықты мекені бар
Қазақстан Республикасының азаматтары , егер олар шаруашылық қызметін
жүргізу үшін азаматтығын алған немесе тұрақты тұрғылықты мекені бар елде
тіркелген жағдайда.
Шетелдік инвестиция дегеніміз - қабылдаушы елдегі компанияның қызметін
бақылап, басқарып отыру үшін капиталдың мақсатты түрде ауысуы болып келеді.
Шетелдік инвестициялардың елдер мен өнеркәсіп салалары арасында бөлінуі
кәңіргі халықаралық экономиканың құрамына айтарлықтай әсер етеді.
Шетелдік инвестицияларын тарту саясаты 1991 жылдан басталып, оң
нәтижелер беруде. Шетел капиталын басқаратын Қазақстан эксимбанкі, сырттан
қарыз алу жөніндегі комитет және инвестициялар жөніндегі комитет тәрізді
органдар құрылды. Сөйтіп Қазақстанда шетел капиталы үшін қолайлы ахуал
ққалыптасты.
Шетел инвестицияларын тартудың басты бағыттарына тіршілікті қамтамасыз
ету салалары мен экспорт бағдарындағы өндірістер – мұнай-газ және мұнай –
химия салалары , электр энергетикасы , металлургия , коммуникация және де
Қазақстан дәнді дақылдапр , жүн , мақта т.б. ірі өндіруші болу себепті,
ароөнеркәсіп кешені жатады. Мұнай-газ саласында күш-қуат мұнай мен газ
өндіріп , экспорттқа шығаруды арттыруға сыртқы мұнай құбырлары мен ішкі газ
құбырларын салуға жұмсалады.
1995 жылдың шетелдік инвестициялардың көлемі 235 млрд. $-ға артып, 2.6
трлн $ деңгейін жетті. Шетелдік инвестицияларды тартудың маңызды көзі-
потрфель инвестициялары . Олар ірі корпорациялардың , мемлекеттік және
жекеменшік банктердің облигациялық қарыздарын қаржыландырады.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялар мынадай элементтерді:
негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды , материалдық айналым қаражаты
қорын толтыруға жұмсалған инвестицияларды , өндірілмеген және материалдық
емес активтерге жұмсалған инвестицияларды , басқа да қаржы емес активтерге
жұмсалған инвестицияларды өзіне қосады.
2004 жылғы қаңтарда қаржы емес активтерге инвестициялардың бағалау
көлемі (материалдық айналым қаражатының қорларын толтыратын
инвестицияларсыз ) 57.6 млрд. Теңгені құрады, оның 56.9 млрд теңгесі
(98.7%) негізгі капиталға инвестицияларға келеді.
2004 жылғы қаңтарда негізгі капиталға инвестициялар 56.9 млрд. теңге
болды, бұл 2003 жылдың қаңтарымен салыстырғанда 17.2%көп.
2004 жылғы қаңтарда инвестицияның өсуі республиканың 12 өңірінде
байқалды. Ең көп өсу Жамбыл (4.8 есе), Павлодар (2.2 есе), Оңтүстік
Қазақстан(1.6 есе), Қостанай , Атырау, Қарағанды (1.4 есе) облыстары мен
Астана қаласында да (1.9есе ) байқалды. Өсім сондай-ақ Шығыс Қазақстан ,
Ақмола, Қызылорда, Алматы облыстарында мен Алматы қаласында да (4-13%)
байқалды.
Өткен жылдың қаңтарымен салыстырғанда инвестиция көлемінің төмендеуі
Ақтөбе (45%), Батыс Қазақстан (44%), Солтүстік Қазақстан мен Маңғыстау
(6%)облыстары байқалды.
Мұнай өндіру және табиғи газ (негізгі капиталға инвестициялардың жалпы
көлемінен (61%) , жылжымайтын мүлікпен операция (12%), өңдеу өнеркәсібі
(8%), көлік және байланыс (4%)) басым салалар болып табылады.
Шетел инвестицияларының жалпы республикалық көлемінің ең көп үлесі
Атырау (46%) және Батыс Қазақстан (33%) облыстарында игерілді.
Инвестициялық қызмет дегеніміз – шаруашылық жүргізуші субъектілер
жүзеге асыратын табыс алу және меншікті капиталын өсіру мақсатындағы
қаражат жұмсалымы.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар – сатып алуға, құруға ,
негізгі құралдарды қайта өндіруге және күрделі жөндеуге кеткен шығындардың
жиынтығы болып табылады.
2002 жылы Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтің нәтижесі-
қаржы емес активтерге жұмсалған 1307.2 млрд. теңге инвестицияны игеру
болды, мұның 1100 млрд. теңге инвестициясы негізгі капиталға жұмсалған.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұмсалған инвестициялардың үлесі 84.2% құрады. Негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялар көлемі 2001 жылғымен салыстырғанда 10.6 %-ға (2001
жылы-44.7%-ға; 2000 жылы – 48.5%-ға ; 1999 жылы – 33.0%ға ) өсті.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлеміндегі ірі кәсіпорындар
дың үлесі – 47.0%, орташаларынікі -27.9%, шағындарынікі – 23.9% , халық
үлесі – 1.2% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың түрлік құрылымына сәйкес
тұрғын емес үйлер мен ғимараттарға кеткен шығындардың үлесі 45.0% құрады,
бұл 2001 жылғы көрсеткіштен 9.6пайыздық пунктке артық. Тұрғын үйлерге
салынған салымның үлесі 0.6 пайыздық пунктке өсіп, 4.8% құрады.
Машиналарға, жабдыққа, құрал-сайманға, керек- жарақтарға кеткен
шығындардың үлесі 1.6 пайыздық пунктке төмендеді.
Негізгі капиталға жұмасалған басқа шығындар 131 млрд. теңгені құрады,
оның 89.1% геологиялық барлауға жұмсалған.
Өңдеу өнеркәсібі салалары арасында металлургия өнеркәсібінің үлесіне
ғана негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемінің 44.4%тиеді.
Көлік және байланыста негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың
елеулі үлес салмағы құбырлармен айдауға (42.3%) әуе көлігіне (15.4%) және
электр байланысқа (19.8%) келеді.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі ауыл шаруашы-
лығында бұрынғысынша мардымсыз (1.3%).
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі де табиғат қорғау
шараларына мардымсыз болды.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлемінде үйлер мен
ғимараттарды күрделі жөндеуге кеткен шығындар үлесі 13.3%құрады,бұл 2001
жылғы көрсеткіштен 4.2 пайыздық пунктке артық. Күрделі жөндеуге кеткен
шығындардың жалпы көлемінен үйлер мен ғимараттарға – 52.3%, машиналар мен
жабдықтарға кеткен шығындар 47.7% құрады.
Инвестициялар – кәсіпкерлік қызметі үшін қолданылатын, заңды тұлғаның
жарғылық капиталына немесе бекітілген активтерін ұлғайтуға салынған
мүліктің барлық түрлері (жеке тұтынуға арналған тауарлардан басқа) лизинг
келісімшарттарын жасау кезінен бастап лизинг құралдарын қоса және оларға
құқық.
Инвестициялар – кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда (табыс)
құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да
түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интеллектуалдық
құндылықтардың барлық түрлері, ел ішіндегі және шетелдегі капиталдың
экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары болып
бөлінеді. Нақты инвестициялар – капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына,
құрылысқа және т.б. жұмсалымы. Қаржы инвестициялары – мемлекеттен, басқа да
кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды
сатып алуға бағытталған.
Бірінші жағдайда инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін -
өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларына ұлғайтады. Екінші жағдайда
инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы өзінің қаржы капиталын
ұлғайтады.
Капиталдың кейбір салымдары шығысты құраушыларға әсер етеді. Мәселен,
шығынды азайтуға апаратын шығыстарға, ал басқалары – табысқа да, шығысқа
да. Табыс пен шығыс статьяларына инвестицияның әсерін болжау – салыстырмалы
еңбекті қажет ететін тапсырма, олардың өсім немесе, керісінше төмендеу
көлемін бағалау өте қиын. Жаңа өнім (тауар, қызмет көрсету) шығару үшін
өндірістік қуаттарға инвестиция салу айналым капиталын ұлғайтуды қажет етуі
мүмкін (шикізат көлемі, аяқталмаған өндіріс, қоймадағы дайын тауар). Өнімді
несиеге сату кезінде дебиторлық қарыз көбейеді және т.с.с.
Барлық инвестициялар екі негізгі топқа бөлінеді: нақты (капитал құрушы)
және портфельді. Нақты инвестициялар – бұл негізінен құралдардың
(капиталдың) тікелей өндіріс құралдары мен тұтыну затына ұзақ мерзімді
салымдар. Олар нақты әдетте, ұзақ мерзімді жобаға салынатын қаржы
салымдарын білдіреді және нақты актив иеленумен байланысты. Сонымен бірге
заемды капитал, оның ішінде банктік несие қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайда
банк те нақты инвестициялауды жүзеге асырушы инвестор болып табылады.
Портфельді инвестициялар – құнды қағаздар сатып алумен және олардан
тиімді портфель алумен байланысты жобаларға капитал салымы. Берілген
жағдайда инвестордың негізгі міндеті – қор нарығында құнды қағаздарды сату
мен сатып алу операциялары арқылы жүзеге асатын оптимальды инвестициялық
портфельді құру мен басқару. Портфель – бір тұтасқа жинақталған
инвестициялық құндылықтардың шоғырлануы .
Нақты инвестицияларды кейде тікелей деп атайды, өйткені олар өндірістік
процеске тікелей қатысады, мәселен, ғимаратқа, жабдыққа, тауарлық-
материалдық қорларға және т.б. құралдар салымы.
Қаржылық мүлікке салым бас кәсіпорындардағы үлестік қатысуларға құқық
алу, олардың акцияларын, басқа да құнды қағаздарын, қарыз беру құқығын
сатып алу – қаржы инвестициялары деп аталады. Интеллектуалды материалды
емес инвестицияларды да бөліп қарастырады – патенттер, лицензиялар, ноу-хау
сатып алуға, персонал дайындау мен қайта дайындауға, ғылыми-зерттеу және
тәжірибе-конструкторлық жұмыстар мен жарнамаларға және т.б. салымдарға
шығындар.
Одан басқа, бастапқы инвестиция немесе нетто-инвестицияларды айырады,
олар кәсіпорын сатып аларда немесе жоба негізінде жүзеге асырылады.
Реинвестициялар – бұл қайтадан босаған инвестициялық ресурстар,
өндірістің жаңа құралдарын дайындау мен сатып алуға және басқа мақсатқа
қолданылады. Бұндай инвестициялар бар объектіні жаңаға аустыруға,
технологиялық жабдық немесе үрдіс рационализациясы мен модернизациясына,
шығару көлемін өзгертуге, номенклатура өзгерісімен, өнімнің жаңа түрін
жасаумен, өткізудің жаңа нарығын ұйымдастырумен байланысты
диверсификацияға, кәсіпорынның перспективада өмір сүруін қамтамасыз етуге
(мәселен, жарнамаға, қоршаған ортаны қорғауға және т.б.) бағытталуы мүмкін.
Негізгі капитал мөлшерін ұлғайтатын және оның модернизациясына
бағытталған жаңа инвестициялар сомасы жинақ инвестицияларды құрайды.
Тұтынылған құралдар орнын толтыруға, қызмет етуші кәсіпорындар қуаттарын
техникалық қаруландыру мен кеңейтуге, сонымен қатар өндірістік және
өндірістік емес негізге қорлар алуға бағытталған, қаржыландыру көздеріне
тәуелсіз шығындарды ұзақ мерзімді инвестицияларды жатқызады. Олар әрқашан
нақты және келесі формада жүзеге асырыла алады: жаңа кәсіпорын құрылысы,
қызмет етуші кәсіпорындардың және өндірістік сфера объектілерінің
реконструкциясы, кеңейтілуі мен техникалық қайта қарулануы; жер учаскелері
мен табиғатты қолдану объектілерін сатып алу; материалды емес активтер
сатып алу мен құру.
Бұл әлемдегі миграцияланатын капиталдың теңбе-тен күшеюі арқылы жүріп
отырды. Жиынтық капитал 1995 жылы 1258 млрд. долларға жетті, ол 1990
жылдын, деңгейімен салыстырғанда 3 есе көп болды, ал миграцияланатын
капитал құрылымында шетелдік тікелей инвестициялар едәуір ұлғайды. Оның
деңгейі 1995 жылы 325 млрд. долларға жетті, яғни 80-жылдармен салыстырғанда
3,5 есе өсті.
Зерттеулер көрсетіп отырғанындай, инвестициялық ресурстардың ағымын екі
себеп ынталандырады: жекелеген елдердің дамуының біркелкі еместігі және
индустриалдық елдердің жедел есуі. Капитал импортының жоғары деңгейі
өндірістік саламен салыстырғанда әлемдік сауданың жедел өсуіне ықпал етті.
Осылайша, 1990-1995 жылдары әлемдік экспорт 1,5 есеге өсті, өзгеріссіз
бағалар бойынша ол ІЖӨ-нің өсу қарқынынан 2-3 есе көп болды. Шетелдік
тікелей инвестициялардың сомасының ұлғаюы шетелдік капиталдың
қатысуымен жасалған өнімнің өтуіне зор ықпал етті, ал тармақталған жүйесі
250 мың филиалдан тұратын 40 мың трансұлттық корпорациялар әлемдік
экспорттың 23-і қозғалысын басқарды, олардың жартысы фирмалық жеткізулерді
құрады.
Инвестициялар бірнеше түрге бөлінеді: венчурлық, тікелей,
портфельдік, аннуитеттік түрде болады. [Қосымша А]
Венчурлық капитал - бұл тәуекелділік күрделі қаржыны салуды білдіруде
қолданылатын термин. Венчурлық капитал үлкен тәуекелділікпен жаңа іс-әрекет
саласына салынатын инвестиция. Мысалы, жаңа акцияларды шығару түрінде.
Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға салынады да, салынатын
қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі.
Күрделі қаржының жүзеге асуы, кәсіпорның клиенттердің акцияларының
бір бөлігін сатып алу арқылы немесе оған қарыз беріп, оның ішінде ол
қарыздарын акцияға айналдыруымен жүргізіледі. Капиталды тәуекелділікпен
салу жаңа технологияны енгізген ұсақ инновациялық фирмаларды қаржыландыру
қажеттілігінен туады. Тәуекелділік капиталға әртүрлі капитал түрлерін
үйлестіре береді: қарыздық, акционерлік, кәсіпкерлік. Ол сондай-ақ ғылыми-
өнертапқыштық фирмалардың-венчурлық деп аталатын құрылуына деддалдық
жасайды.
Тікелей инвестициялар - бұл шаруашылық субъектісіне табыс алу үшін
және осы шаруашылық субъектісінің басқару органдарына қатынасуға құқыққа ие
болу үшін, жарғылық капиталға өзінің салымын салу.
Портфельдік инвестиция - бұл өзінің портфелін құрап алумен байланысты
және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып алу болады. Портфель -
бұл әртүрлі инвестициялық құндылықтардың бірігіп жыйнақталғаны болады да,
салым иесінің нақтылы инвестициялық мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін
құралы. Портфельге бағалы қағаздардың бір түрі немесе әртүрлі
инвестициялық бағалылықтар: акциялар, облигациялар, жыйнақ және депозиттік
сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистер және басқалары
кіреді.
Аннуитет - жеке адамның салған инвестициясы. Бұл зейнеткер болып
кеткеннен кейін, кейбір аралықтарда оған үнемі белгілі кіріс әкеліп тұратын
салымы. Бұл - негізінен сақтандыру және зейнетақы қорына салынатын қаржы.
Сақтандыру компаииялары және зейнетақы қоры қарыздық міндеттемелер шығарады
да, оның иелері келешекте оны аяқ астынан болып қалған шығындарын жабуға
пайдалана алады. Өзін-өзі сақтандыру арқылы, мезгілсіз қайтыс болған
жағдайда, қаржылық қыйыншылыққа ұрынбайды. Зейнетақылық қор өз клиенттерін
зейнеткерлікке шыққаннан кейін ақшалай қормен қамтамасыз етеді.
Сақтандыру компаниялары өмірін қамсыздандырғандарға сақтандыру полисі
бойынша бір уақытта алғысы келгендерге ақша немесе ануитетті беруі
мүмкін.[2;184]
Инвестицияның орны толу мерзімі, тәуекелділік жағдайы, алдағы
инфляция қарқыны, салық төлемдерінің жағдайына қарай келіп, оның
тиімділігін қалай анықтауға болады? Сұрақтан сұрақ туып, басқадай тиімді
тәсілдің болмағаны ма?
Ең тиімді, оңай тәсіл болып, ақшаны дұрыс пайдалану тек оны банкке
салып, процент алу ғана. Осыдан келіп, ең бірінші ережеге айналғаны: ақшаны
банкте сақтаудан гөрі қаржыны өндіріске жұмсап, бағалы қағаздарға және тағы
басқаға беру арқылы, егер бұлардан таза пайданы (салықты шығарып
тастағанда) көбірек алғанда.
Инвестициялық шешімге барғанда, онымен бірге инфляцияны да есепке алу
қажет. Егер, біз жыл аяғында пайданы 100.000 теңге көлемінде аламыз деп
есептесек, алдағы болатын инфляция қарқынын 10% деп есептесек, онда нағыз
пайда 90 мың теңге ғана болады.
Егер инвестор 100 мың теңгені 15% жылдық өсіммен салғанда, инфляция
болмаса, жыл аяғында 15000 кіріс алады. Сондықтан, 10% инфляция болғанда,
инвестор жылдық процентті (15% + 10% = 25%) 15% кем салуына болмайды.
Тағы бір мысал келтірейік. Сіз бір шаруашылық объектісін салуға 500
мың теңге салатын болдыңыз. Егер инфляция деңгейінің болжамы жылына 8%
болады делінгенде, онда сізді салған инвестицияңыздың тиімді болуы мына
жағдайларға байланысты болады. Егер жылына алатын пайдаңыз 40 теңгеден
асқанда, яғни 500 мың теңгеден 8% - түскен. Онда мұндай әдіспен баруыңыз
сіздің инвсетицияны сақтауды және ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Мұнан кейінгі - екінші ереже: егер инвестициялау тиімділі инфляция
қарқынынан асып жатса, қаржыны инвестициялау, мәні арта түседі.
Қайта орнына келуге мерзімі - бұл қаржы салымының басындағы көлемін
жобадан түскен пайда есебінен орнына келтіруге қажетті кезең.
Мұндағы пайда деп отырғанымыз таза пайда яғни, салықты алып
тастағаннан кейінгі, оған қаржылық шығынды, проценттерді және амортизацияны
қосқандағы.
Пайданың жай нормасына негіз болатыны пайдалану жөніндегі
есептесулер. Бұл бойынша бір жыл бойына пайдаланылған пайданың ең соңғы
инвестициялық шығынға қатынасын есептеп шығаруға мүмкіндік туады. Сөйтіп,
пайданың жай нормасының көлемі, пайда мен капиталдың қалай анықталғанына
байланысты болады. Есептеп шығару варианттары:
1) Жалпы пайда немесе салық алынатын, жалпы инвестициялық шығынға
жатқызылған пайда;
2) Таза пайда + жалпы инвестициялық шығынға жатқызылған
амортизация.
Пайданың жай нормасының кемшіліктері болады:
а) негізге алатын белгілі бір жылды табу қыйын болады;
б) пайданың жай нормасы салықтық жеңілдік болған жылдарды есепке
алмайды.
Компаундинг: бұл әдістің мәні мынада - жыл сайынғы кірістің өсуіне
қарай, капиталдың базалық сомасының қалай өсетінін есептеп шығамыз.
Мұндай есептің тәжірибелік мәні: егер өсу процентін өзгерте
алмасаңыз, онда келешек кірістің көлеміне қажетті болатын базалық соманы
өзгерте аласыз. Егер алғашқы салынған салым сомасы сізге оңай болмаса, онда
сіз жылма-жылға кірістің процентін көбейтуге тырысыңыз, сонан кейін бірнеше
нақтылы жылдардан соң өзіңіз тілеген, өскен мөлшердегі сомаға жетесіз.
Үшінші варианттың мүмкіндігі бар: базалық сома да, процент те сізге
байланысты емес. Онда сіз бәрібір, бірнеше жылдардан кейін барып, өзіңізге
қажетті сомаға қолыңыз жетеді. Егер де, қандай да болмасын вариант бойынша,
өзіңізге қажетті сомаға өзіңізге керекті уақытта жете алмасаңыз, онда бұл
варианттан алдын-ала бас тарту керек те, инвестицияны басқа біреуіне салу
керек болады.
Мына мысалды қарап көрейік. Сіздің старттық сомаңыз 10000 теңге. Әр
жұма сайын, бизнестің кірісі - 23%. Базалық сома 1250 теңгеге өсу үшін неше
күн керек болады? Мұнда қажетті өсуге жеткенше инвестициялауды жүргізе
береміз. Осындай есуге қол жеткізу үшін қанша уақыт керек болады, егер осы
соманы басқа бір бизнесменге әр жұма төлемін 15% кредитке берсек?
Инвестициялық процесс әр уақытта да тәуекелділікпен байланысты
болады, өйткені уақыт анықтауды күшейте түседі, шығындардың орнын толтыру
мерзімі ұзақ болған 1 жобаның тәуекелділігі қиындай түседі.
Сондықтан, шешім қабылдағанда уақыт факторын есепке алу қажет яғни,
шығындарды бағалау, түсімді, пайданы қандай да болмасын жобаның іске
асуындағы экономикалық тиімділікті уақытша өзгерістерді есептей отырып,
бағалау керек. Бұл операция шығындарды дисконттау деп атайды да, мұны
әдетте бірнеше бара-бар варианттарға жасайды, яғни мезгілдегі шығындарды
белгілі бір уақытқа келтіру процесі.
Дисконттау арқылы қазіргі соманың ақшалық эквивалентін келешектегі
алынатын сомадан анықтауға мүмкіндік болады. Ол үшін, келешектегі күткен
соманы, күрделі процент ережесі бойынша, белгілі мерзімдегі өсетін табысқа
азайту керек. Егер, біз бүгін 100000 теңгені 10% жылдықпен инвестицияласақ,
онда бір жылдан кейін біздің алатынымыз -100.000 теңге х (100%+ 10%),
немесе, сондай - 100.000 теңгені х (1+0,1) = 110.000 теңге. Екі жылдан
кейін: 100 000 теңге х (1 + 0,1) х (1 + 0,1) = 121.000 теңге және тағы әрі
қарай осылай. Мұндай капиталды инвестициялауды, одан алынған табыспен қоса,
тағы да келесі кезеңдерде көп табыс алу үшін жүргізілген процесті
"проценттерді қосу" деп айтады да, оны мына формуламен көрсетеді:
КС = БСх(п + г), мұндағы -
КС - келешектегі ақша сомасы (келешек құн);
БС - бастапқы (қазіргі, күнделікті) құны;
г - процент төлемі немесе табыс нормасы;
п - табысты қосып есептейтін жылдар саны.
1.2 Инвестицияның қызметі мен операциялары.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі
құрамдас бөлікке жіктеуге болады. Экономикалық құрылым мынадай
элементтерден және инвестициялық іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Егер фирма салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса,
онда олардың басшылары инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі
керек.
1. Инвестициялаудың шектеулі тиімділігі
2. "Замазкалау" принципі.
Сылап, бітеу жұмысына келетіндей инвестиция жүргіз. Шешімді қабылдап
алғаннан кейін, инвестицияны іске асыру барысында ол еркіндікті енді оған
бармау алмастырады, Мәселен, қандай станокты сатып алуға, не жалға алуға
немесе өзің өндіргің келеді де, бұл операцияны жүргізу үшін қанша кредит
аласың, оны қандай мерзімге және қанша проценттік мөлшерде алуға шешім
жасауға еріктісіз. Ал, бұл операциялардың бәрін жасап болғаннан кейін,
қайтадан қайту оңайға түспейді, өте қыйын болады. Бұл станокты көп жыл
бойына пайдалану керек болады, алған кредит үшін проценттерді төлеу керек
болады. Сөйтіп, сылап-бітеу процесінен шыға алмай, байланасың да қаласың,
өйткені иңвестициялық жоба күшіне еніп алғаннан кейін еркін қимыл-
әрекеттерге баруың шектеулі болып қалады.
Мұнан еркін шешімділікке және басқа әрекеттерге баруың мүлдем тиылды
деуге болмайды. Әрине, сатып алған станокті қайтадан сатып жіберуге де
болады немесе акциялардан да құтылуға болады да, "дезинвестирование" деп
аталатынды жүргізуге болады. Көбінесе осыны жүргізеді. Қатені кейінге
қалдырудан гөрі, тезірек түзетуге тырысу керек. Бірақ қатені тузеу үшін
уақыт та кетеді, ақша да жұмсалады, басқару қызметінде шәлгездік туады,
іскер серіктестермен байланыс үзіледі.
Мысалға, әлгі сатып алынған станокты алсақ, оны 1 жыл бойы пайдаланып
келеген. Конъюнктура өзгеріп кетті де, енді оны пайдалануға мүмкіндік
болмай қалды, оны 10 жыл бойы пайдаланбақ болған. Осы 10 жылға есептеліп
кредит алып, әкеліп беруші және сатып алушылармен келісіп, амортизацияны да
есептеп, тиісті ұзақ мерзімді келісім шарттарды жасап қойған.
Дезинвестирование жүргізуге шешім қабылдап, қателіктерді жөндеуге бару
керек болады, бірақ қателіктерді жөндеуге ештене төлемейтін болды. Кредит
үшін (10 жыл) төлеу керек, әкеліп берушіге шартты бұзғаны үшін айып пүл
төлеу керек, өйткені ол станоктың жетіспей қалған бөлшектерін әкеліп берген
болатын, олар да 10 жыл бойы тиімді келісім бойынша пайда алатынына сенген
болатын. Өнімді сатып алушыларға да 10 жыл бойы беріп тұру жөнінде шартқа
отырғандықтан, оларға да төлеу керек. Өткізуші ұйымдарға да осы тәртіп
бойынша төлеу керек. Мұнан да сорақы жағдай, жабдықтарды қайтадан сатқан
кезде туады. Мұны рынокте әлі қалай сата алады? Қандай бағаға? Диллер
саудалық-делдалдық үшін қанша алады?
Сөйтіп, қатені түзеу үшін қететін шығындар түгелімен кәсіпорын
қалтасынан шығады. Осындай батпаққа батқаннан шығу өте қиын болады. Ал,
егер осында "байланып қалу" бір уақытта 3-4 инвестициялық жоба бойынша
болғанда не болады? Капиталды сіңіру саласы үлкен болып қалғанда, іскерлік
серіктестіктер де мықтылар болады да, қатені түзеу үшін көп шығынға
бататының анық болады. Міне, осыдан барып, инвестициялық жобаны іске қоспас
бұрын, алдын-ала оның тиімділігін есептеп алған жөн. Тіпті 100 беделді
фирмалар ақыл бергенімен, қате жібермеймін деп ойлауға болмайды. Нарықтың
аты нарық. Бәрібір тәуекелділіктің аз болғаны дұрыс. Кәсіпорын басшылары
тиісті шешім қабылдаудан қорықпауы керек, олар өздерінің жоспарларын
жөндеуде өте икемді болулары қажет, конъюнктураның уақытша өзгеруіне және
басқадай фактордарды көре біліп, тиімді істерді бастай алулары қажет.
3. Күрделі қаржыны салуда материалдық және тиімділіктерді бағалау
үйлесімділік принципі. Тиімділікті бағалаудың үш варианты бар:
1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы,
яғни тек қана құндылық, ақшалай таддау.
Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің
ақшалай бағалануы жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай
тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем
батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды техникалық есептеумен толықтыру керек
болады.
2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі.
Бұл тәсіл сенімдірек болады. Өйткені инвестициялық жобаға салынған
технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі
тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық
мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.
3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл
бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы:
әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.
4. Үйренушілік шығындар принципі.
Үйренушілік шығындар деген не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға
үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және
кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа
жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп,
құрастыру керек болады.
Уақытша жоғалту деген - табысты да жоғалтумен бірдей деп
есептелінеді.
Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде
асыру, орнын толтыру арасында уақытша қалып қоюшылық лаг бола береді.
Бірден үйренушілік болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің
шығындары болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта
даярлауға қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу керек.
Мысалы, жаңа заводты қайта салу керек болады, оны жарты жыл ішінде. Бірақ
мұндай құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.
Өндірістік инвестицияаудағы үйренушілік шығындары одан да асып
кетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ
нарықтық конъюнктура өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған
орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.
Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі
үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың
кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды қайта даярлау, ескі жабдықтарды сатып,
жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыттары
үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім
шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл төлеу.
Мұнан туындайтын қорытынды : үйренушілік шығындарды жаңадан
өндірілген өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске
қажетті шикізат, материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан
жоғары болғанда ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын
көрінеді. Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да
іркілмей бара беретін боласыз.
Сұраным бағасы ұсыным бағасынан көп болып, ең бастысы көп уақыт
осылай тұра берсе, сіздің үйренушілік шығындарына қарамай-ақ , бұл
инвестицияларыңыздың тиімділігін тәжірибе толық көрсетіп берді.
5. Мультипликаторлық (көбейткіш) принципі.
Мультипликаторлық принцип салалардың өзара байланыстылығына сүйенеді.
Бұл дегенің, мәселен, автомобильге деген сұраным өзінен өзі келеді де оның
технологиялық істеріне керек тауарларға да сұранымды арттырады: металдар,
пластмасса, резина және тағы басқалар. Өңдіріс технологиясын білу арқылы
өзара қатынастық коэфффициенттерді есептеп шығаруға мүмкіндік туғызады.
Мысалы, егер биржалық баға белгілеуде машина жасаудың құны көтерілетіні
белгілі болса, машина жасаудың технологиялық байланыстылығы бізге белгілі
болғандықтан (басқа салалармен), алдын-ала бұл байланыстылықтың
мультипликациялық күшті әсерін есептеп шығара аламыз. Мәселен, фирма машина
жасауға пластмаса шығарады делік.
Сөйтіп, келешектегі кірістің қандай болатынын білесіз. Мультипликатор
арқылы салалар арасында байланыстылықты анық көрсетіп, оны сан жағынан да
білдіреді.[2; 67]
Күш беруші саланың мультипликатор арқылы нәтижесі әр түрлі және әр
түрлі уақытта болады. Егер мысалы, ондай тасыңыз ауыл шаруашылық техникасы
болса, онда мультипликатор және технологияны жақсы білуіңіз арқылы
толқынның сізге қашан кәсіпорнына келетінін, кірісті көтере немесе азайта
ма, бәрін есептеп аласыз. Инвестициялық стратегияда мұны да есептеу қажет
болады.
Мультипликатордың күш әсерінің азаюы сіздің кәсіпорны саласының басқа
саладағы - генераторлық сұраным мен кірісінен біртіндеп алыстай беруіне
қарай болады. Кейіннен мультипликатордың күш әсері уақыты жеткен сайын
әлсірей бастайды. Мұнан кейін күш беретін жаңа сала пайда болады да,
инвестиция стратегиясын қайтадан түзеуге тура келеді. Өйткені рынок үнемі
қозғалыста болып түрады.
6.Q - принципі
"Q" - принципі - бұл қор биржасындағы бағалау мен актив құнын нағыз
қалпына келтіру арасындағы өзара тәуелділік. Бұл тәуелділіктің көрсеткіш -
қатынасы : Q ═ дің биржалық бағалануы (құндылығы) бұл активтерді
ауыстырудың (сатып алу) күнделікті шығындары. Егер бөлшек бірліктен үлкен
болса, онда инвестиция жүргізу тиімді болғаны (үлкен болған сайын, одан әрі
тиімді болады). Мәселен, үйдің рыноктық (биржалық) құнының, оны салудағы
күнделікті құнына қарағанда, артық болуына қарай, үй салуды ынталандырады,
өйткені бұл үйді жаңа үймен ауыстыруға кететін шығындардан ол үйдің
рыноктік бағасының артық болуы.
Сөйтіп, инвестициялау тиімділігі сұраным бағасы мен ұсыным бағасының
өз ара қатынастарына байланысты болады. Егер тұтастай кәсіпорнын (фирманы)
сатып алуға инвестицияны салуға есептегенде: Q ═ фирманың барлық биржалық
құны оның материалдық бөліктерін орнына келтіру шығындары.
1.3 Қазақстанда инвестициялық саясаттың қалыптасуы.
Инвестициялық саясаттың әлеуметтік-экономикалық салдарын ескере отырып
Қазақстан экономиканың қаржылық тұрақтануы сатысына ену кезеңінде қатаң
әдістерді қолдана бастады, бұл әдістер төмендегі бағыттарды қамтиды:
• үкіметтік несиелер мен кепілдемелерді шектеу (өйткені
үкіметтік несие алдын-ала ақы төлеуді; кепілдемелерді ұсынуды
және белгілі сомалардың процентімен қайтарылуын талап етеді).
Мұндай жағдайда елге келіп жатқан шетел инвесторларын көбейтуге арналған
мүмкіндіктер кеңейіп жатыр. Капиталды тартудың мұндай формасының
басымдылығы әртүрлі түсіндіріледі:
• тікелей шетел инвесторлары донордың ұзақ мерзімдік
мүдделерінің жүзеге асуына мүмкіндік береді;
донордың өндірістік процесті басқаруға қатысу мүмкіндігі
болуы тиіс;
елеулі көлемде қаржылық ресурстардың ағылып келуін
қамтамасыз етеді, ол сыртқы қарыздардың төлену проблемасына
әсер етпейді;
тікелей шетел инвестициялары іскерлік және шаруашылык
белсенділікті қамтамасыз ете отырып, өндірістік және ғылыми-
техникалық ынтымақтастықтың әртүрлі формаларының кең
түрде таралуына ықпал етеді.
Мұның барлығы Үкіметтің орта мерзімдік инвестициялық бағдарламасын
қабылдау және жүзеге асыру үшін бағыт-бағдар беруге мүмкіндік жасады.
Объектілерді салу және сатып алумен шетел капиталын салу бағыттарына
мыналар жатады:
* біріккен және төл кәсіпорындарды құру;
* шетел компанияларының басқаруына объектілерді беру;
• акционерлеу жолы арқылы кәсіпорындарды жекешелендіру процесіне
донорлардың қатысуын кеңейту;
• банктік мекемелерді инвестициялау.
Қолданылатын бағыттар сипатында елеулі өзгерістер болуда:
• Біріккен кәсіпорындардың делдалдық-өткізу және сатып
алу кызметі салаларында емес, өндірістік, банктік, құрылыстық
қызметте, аграрлық секторда ұлғаюы.
1997 жылы қызмет етіп жатқан біріккен кәсіпорындардың жалпы саны 1388, ал
шетел инвесторларының басқаруына берілген кәсіпорындар саны 100-ден астам
болды.
Бір кеңістіктегі серіктестердің мүдделері, өндірістік міндеттер сияқты,
өнімді өткізудің белгілі бір нарығында тоғысады.
• Қазақстан Республикасы экономикасына тартылатын айналым капиталының
ұлғаюы жеке жобалар бойынша жекешелендіру процесінде көрініс тапты.
Оның өрістеуі белгілі мөлшерде төлем төлемеу дағдарысы сияқты түйінді
мәселені жеңілдетті, өндірістердің іскерлік белсенділігін көтеруге және
озық технологияларға өту процесін жеделдетуге мүмкіндік береді.
Қазақстандағы объектілер басқаруға өте тиімді жагдайларда беріледі:
әлеуметтік объектілерді қамтамасыз етілуден босатылады, жұмыскерлер санын
кысқартуда еркіндік беріледі және экспортқа бағытталған өндірістер құнға
үстеме салықтан босатылады.
Сонымен бірге, белгілі бір өндіріске салынған инвестициялар кейінгі
жылдары едәуір көлемде коммерциялық несиелеу құнынан асып кетті.
Барлық елдердегі сияқты, Қазақстандағы инвестициялық процестің гүлденуі
макроэкономикалық параметрдің, төмендегі факторларымен тежеліп отыр.
Олардың біріншісіне мынаны жатқызуға болады: яғни жинақталатын
ресурстардың төмен тиімділікте сіңірілуі, оларды қаржыландыру механизмінің
жоқ болуы (сақтандыру, зейнетақымен қамтамасыз ету және инвестициялаудың
нарықтық институттарының қалыптасуының, сонымен бірге жинақтаулардың
салымдарға айналуы механизмінің аяқталмағандығы).
Бұл жағдайды ұлттық банктік жүйенің жеткілікті түрде дамымауы
шиеленістіріп отыр. Қазіргі кезде ұлттық банктік жүйе жинақтарды салудың
және оларды инвестициялаудың шынайы активтерге айналуының тартымдылығын
қамтамасыз етуге қабілеті жоқ.
Екіншіден, Республика көлемінде тиімді инвестициялық жобалар түріндегі
төлем алушылар ұсыныстарының мәліметтер банкінің құрылмағандығы. Көптеген
жобалар жабық жағдайларда қарастырылған, осының әсерінен жеткіліксіз
дәрежедегі жоғары тиімді жобалар өмірге енгізілген.
Үшіншіден, банктердің, клиенттердің қаржылық жағдайының төмен
деңгейі; мемлекеттік бағалы қағаздардың жоғары табыстылықпен қамтамасыз
етілмеуі; кәсіпорындардың қаржылық жағдайының қажетті деңгейде
болмауы себебінен инвестициялаудың жоғары тәуекелділіктерін
компенсациялайды.
Төртіншіден, төлемдер дағдарысы жағдайындағы қарыздардың
сақталуы бұрынғысынша айналым капиталын толтыру үшін ақшаға деген жоғары
сұранысты сақтап отыр, ол қаржылық ресурстарды инвестицияландыру
мақсаттарына емес, айналым қорларын қаржыландыруға бағыттайды.
Бесінші - жүктемеленбеу жағдайында тұрған өндірістік саланың негізгі
капиталы өзін сақтауға жоғары шығындарды талап етеді, сол арқылы қаржылық
ресурстардың елеулі бөлігі шығындалады.
Алтыншы - тиісті әдістердің болмауы негізгі капиталдың теңбе-теңсіз
қайта бағалануына әкеліп соқты.
Осының салдарынан амортизациялық төлемдер мен ішкі жалпы өнім (ІЖӨ)
арасындағы арақатынас шектен тыс жоғары болып отыр. Нәтижесінде, жоғарыда
аталған себептер әсерінен Қазақстан экономикасында өндірістік шығындардың
бұзылған құрылысы, өндірістердің төмен шынайы пайдалылығы, бюджетке
төлемдердің жинақталмауы, мүліктік активтер негізінде кәсіпорындар
қаржыларының жоғарылауы көрініс алып отыр.
КСРО кезінде де көрініс тапқан техника мен құрал-
жабдықтарды қолданылудың жоғары мерзімі, инвестициялық сұраныс қысымының
нәтижесінде негізгі қорлардың бұзылуы күшейді, ал негізгі қордың моральдық
емес, табиғи тозуы 40% шегінде өзгеріп отырды. Кәсіпорындардың өзіндік
қаржылары инвестицияға деген сұранысты 25-40% деңгейінде қанағаттандыра
алды.
Елдегі қаржылық, несиелік жүйелер мен оның институттарының дұрыс
қалыптасуы шетелдік капиталдың жаппай өктемдік жүргізуі үшін қолайлы
жағдайлар жасады.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процестерінің кезеңдері іс жүзінде
меншік формаларының ұдайы өндіріс процестеріне әсер ете алмайды. 1993-1996
жылдарда Қазақстанға шетел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz