Қазақ ойшылдарының әлеуметтік көзқарастары

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
I Ш.Уалихановтың әлеуметтік көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
II Ыбырай және Абайдың шығармаларындағы қоғам және адам мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16

Қазақ елі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бірінші жартысында феодалдық қоғамдық қатынастар дәуірінде болды. Қазақ халқы, бір жағынан, жергілікті феодалдардың, екінші жағынан, Ресей Патшасының зор қанауының, езгісінде болды. Еңбекші бұқараның хал-жағдайы өте нашар болды, өйткені олар әр уақытта алуан түрлі ауыр салықтар төлеп отыруға мәжбүр болды. Қанаушылар олардың құңарлы-шұрайлы жерлерін тартып алып, өздерін шөл және шөлейт жерлерге ығыстырды. Ресей патшасы байырғы ұлтты одан әрі жаныштап, езуді күшейтті. Ал, жергілікті үстем тап, қалыптасып келе жатқан буржуазия, дін басылары, патшалық ресей үкіметі халықты революциялық күрестен аулақ ұстауға тырысты, қазақ бұқара халқын орсытың жұмысшы-шаруа табынан, алдынғы қатарлы интеллегенциясынан алыс ұстауға әрекет жасады, араға іріткі салды, ұлтаралық дау-дамайды, жанжалды насихаттады. Осылардың салдарынан Қазақстанда бұқара халықтың патшалық ресей үкіметіне, жергілікті хандарға, байларға қарсы әлденеше стихиялық ереуіл-көтерілістері болды, бірақ олардың бәрі күшпен басылып отырды.
Осындай ауыр жағдайлардың нәтижесінде және орыс демократиясының, мәдениеті мен ғылымының игілікті әсерінің негізінде Қазақстанда алдыңғы қатарлы философиялық, әлеуметтік-саяси ой-пікірлер қалыптаса бастады.
Қазақ халқы ұлттық мәдениетінің тарихына жаңа жол ашушы бір топ ұлы ойшылар мен прогрессивті ағартушылар, қоғамдық-саяси қайраткерлері шықты. Олардың қатарында Шоқан Уәлиханов (1835-1865жж.), Ыбырай Алтынсарин (1841-1889жж.), Абай Құнанбаев (1845-1904жж.) сияқты қоғамдық-саяси қайраткерлер, Әлихан Бөкейханов (1870-1937жж.), Ахмет Байтұрсынов (1873-1937жж.) т.б. оқымыстылар болды.
Алаулаған аз ғана өмірінде кейінгі ұрпаққа өшпестей рухани-әлеуметтік мұра қалдырған, әлем мойындаған аса көрнекті ғалым ағартушы және зерттеуші Шоқан Шыңғысұлы Уалихановтың туғанына өткен жылы ғана 173 жыл болды. Ш.Уалихановтың аса дарынды ғалым ретінде тарих, этнография, бейнелеу өнері, география, әдебиет, заң және философияға, сонымен қатар басқа да салаларға қосқан үлесі зор екенін ескере отырып, оның терең энциклопедист ғалым екеніне сөз жоқ.
Қазақтан шыққан тұңғыш саяхатшы ретінде Шоқан Уалиханов - Қазақстанда, Шығыс Түркістанды, Орта Азияны зерттеуге үлес қосты. Шоқанның аса зеректігі мен қабілеттілігі және білімділігіне оның өзі оқыған ортадағы достары мен ұстаздары және кейіннен қызметтес болған әріптестері тәнті болған. Белгілі шығыстанушы Н.И.Веселовскийдің "Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов шығыстану ғылымында аққан жұлдыздай жарқ етті де, жоқ болды" дегеніндей, Шоқан отыз жылдық өмірінде бұған дейін зерттелмеген немесе кейбір тұстары ғана ашылып қойған аймақтарды, осы кездегі өзекті деп табылған қоғамдық-саяси тақырыптарды қарастырып көптеген шығармалар жазған болатын.

1. Әбсаттаров Р.Б. Дәкенов Н. Әлеуметтану.- Алматы: Ғылым,2004.
2. Қарабаев Ш.К. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы. Алматы: Экономика баспасы, 2007.
3. Тұрғынбаев Ә.Х. Социология. Алматы, 2001.
4. Социология. Оқулық. Алматы, 2002.
5. Социология. Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық. Алматы, 2002.
6. «Әлеуметтану» ІІ –том М.М.Тәжін. Алматы қазақ университеті 2005 ж,89-95 бет.
7. Сәкен Өзбекұлы «Абай және адам құқы» Жеті жарғы. Алматы 1995, 3-6 бет.
8. М.Тәжін, Аяганов Б. «Әлеуметтану оқулық» Алматы 2006ж, 92-95 бет.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Алматы энергетика және байланыс университеті
Ақпараттық технлологиялар факультеті

Әлеуметтану кафедрасы

№ 1 Семестрлік жұмыс
Тақырыбы: Қазақ ойшылдарының әлеуметтік көзқарастары

Орындаған:БВТк09-02 тобының
студенті Досмухамедова Ж.Х
Тексерген: Мухамбедиярова А.Т

Алматы 2012
Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
I Ш.Уалихановтың әлеуметтік
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
II Ыбырай және Абайдың шығармаларындағы қоғам және адам
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 16

Кіріспе
Қазақ елі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бірінші
жартысында феодалдық қоғамдық қатынастар дәуірінде болды. Қазақ халқы, бір
жағынан, жергілікті феодалдардың, екінші жағынан, Ресей Патшасының зор
қанауының, езгісінде болды. Еңбекші бұқараның хал-жағдайы өте нашар болды,
өйткені олар әр уақытта алуан түрлі ауыр салықтар төлеп отыруға мәжбүр
болды. Қанаушылар олардың құңарлы-шұрайлы жерлерін тартып алып, өздерін шөл
және шөлейт жерлерге ығыстырды. Ресей патшасы байырғы ұлтты одан әрі
жаныштап, езуді күшейтті. Ал, жергілікті үстем тап, қалыптасып келе жатқан
буржуазия, дін басылары, патшалық ресей үкіметі халықты революциялық
күрестен аулақ ұстауға тырысты, қазақ бұқара халқын орсытың жұмысшы-шаруа
табынан, алдынғы қатарлы интеллегенциясынан алыс ұстауға әрекет жасады,
араға іріткі салды, ұлтаралық дау-дамайды, жанжалды насихаттады. Осылардың
салдарынан Қазақстанда бұқара халықтың патшалық ресей үкіметіне,
жергілікті хандарға, байларға қарсы әлденеше стихиялық ереуіл-көтерілістері
болды, бірақ олардың бәрі күшпен басылып отырды.
Осындай ауыр жағдайлардың нәтижесінде және орыс демократиясының,
мәдениеті мен ғылымының игілікті әсерінің негізінде Қазақстанда алдыңғы
қатарлы философиялық, әлеуметтік-саяси ой-пікірлер қалыптаса бастады.
Қазақ халқы ұлттық мәдениетінің тарихына жаңа жол ашушы бір топ ұлы
ойшылар мен прогрессивті ағартушылар, қоғамдық-саяси қайраткерлері шықты.
Олардың қатарында Шоқан Уәлиханов (1835-1865жж.), Ыбырай Алтынсарин (1841-
1889жж.), Абай Құнанбаев (1845-1904жж.) сияқты қоғамдық-саяси қайраткерлер,
Әлихан Бөкейханов (1870-1937жж.), Ахмет Байтұрсынов (1873-1937жж.) т.б.
оқымыстылар болды.
Алаулаған аз ғана өмірінде кейінгі ұрпаққа өшпестей рухани-әлеуметтік
мұра қалдырған, әлем мойындаған аса көрнекті ғалым ағартушы және зерттеуші
Шоқан Шыңғысұлы Уалихановтың туғанына өткен жылы ғана 173 жыл болды.
Ш.Уалихановтың аса дарынды ғалым ретінде тарих, этнография, бейнелеу өнері,
география, әдебиет, заң және философияға, сонымен қатар басқа да салаларға
қосқан үлесі зор екенін ескере отырып, оның терең энциклопедист ғалым
екеніне сөз жоқ.
Қазақтан шыққан тұңғыш саяхатшы ретінде Шоқан Уалиханов - Қазақстанда,
Шығыс Түркістанды, Орта Азияны зерттеуге үлес қосты. Шоқанның аса зеректігі
мен қабілеттілігі және білімділігіне оның өзі оқыған ортадағы достары мен
ұстаздары және кейіннен қызметтес болған әріптестері тәнті болған. Белгілі
шығыстанушы Н.И.Веселовскийдің "Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов шығыстану
ғылымында аққан жұлдыздай жарқ етті де, жоқ болды" дегеніндей, Шоқан отыз
жылдық өмірінде бұған дейін зерттелмеген немесе кейбір тұстары ғана ашылып
қойған аймақтарды, осы кездегі өзекті деп табылған қоғамдық-саяси
тақырыптарды қарастырып көптеген шығармалар жазған болатын.
Ыбырай Алтынсарин — қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы,
этнограф, фольклоршы.Туып-өскен жері — Қостанай облысының Қостанай ауданы,
Арқарағай. Осы өңірде, Тобол өзенінің жағасынан топырақ бұйырған. Ы.
Алтынсарин жергілікті жерлерден мектеп ашу ісімен айналысады, қазақ
балаларына арнап оқулықтар, оқу құралдарын және әдістемелік кітаптар жазды.
Ол қазақ кыздары үшін мектеп-интернат, ауыл шаруа-шылық және колөнер
училищелерін аштырды. Өйткені Ы. Алтынсарин қазақ халқының жарқын болашағын
тек оқу-ағарту ісімен, білім-ғылым-мен байланыстырған. Сондықтан да ол:
Мектеп - қазақтарға білім берудің басты құралы. Біздің барлық үмітіміз —
казақ халқының келешегі осында, тек осы мектептерде ғана деп жазған
болатын.
Ал Абайдын әлеуметтанулық көзқарастарының калыптасуына орыстың
революцияшыл-демократтары мен Батыс Еуропа әлеуметтанушыларының еңбектері
ыкпал етті. Абай Г. Спенсердің орыс тіліне аударылған әлеу-меттанулык,
туындыларымен танысып, оның эволюциялык, теориясын кабылдайды. Бүкіл
тіршілік атаулыныңөзгермелілігі туралы ой Абайдың өлендері мен кара
сөздерінде жиі ұшырасады. Жиырмасыншы қара сөзінде: Дүние біркалыпты
тұрмайды десе, өлекінде: адамзат күнде өзгерер дей келіп, патриархалды-
феодалдық күрылысты басынан өткізіп жатқан қазақтардың жаңа қоғамға етеріне
зор сеніммен қарайды.

Негізгі бөлім
I. Ш. Уәлихановтың әлеуметтік көзқарастары.
Ш. Уәлихановтың (1835—1865) ғылыми еңбектерініңбәрінде, атап айтқанда,
Қазақтардың өрісі мен қонысы туралы, Сот реформасы жайлы жазбалар,
Баянауыл округі туралы, Өлкенің үкімет басқару жүйесі мен саяси
жағдайы, Сахарадағы мұсылмандық туралы және т.б. шығармаларында қазақ
қоғамындағы көкейтесті әлеуметтік мәселелер зерттеледі.
Шоқан Уәлихановтың әлеуметтік-ғылыми көзқарастары, оның демократиялық,
гуманистік ой-пікірлері Петербургте және Сібір Кадет корпусында оқып
жүргенде, сонымен бірге сол кездегі орыстың ұлы демократиялық өкілдерінің
шығармаларын оқып, олардың кейбіреулерімен жақындасып, кездесіп, араласып
жүргенде қалыптасты. Ол қазақты орыс мәдениетіне жақындату, орыс ғылымына
идеясын жақтаған адам. Оның аққан жұлдаздай қысқа өмірі ғылым үшін өте
құнды жылдар болғпн еді.
Терең білімді, ғылымға берілген Шоқан өз қызметін халық тағдырымен
байланыстыра қараған. Сондықтан ол тек ғалым ғана емес, қоғам қайраткері де
болды. Осы тұрғыдан келгенде Шоқанның қоғамдық көзқарастарына талдау жасау
қызғылықты болып табылады.
Шоқанның атаңның ұлы емес, адамның ұлы болуға тырысқан деп айта
аламыз. Шоқан шығармаларынан халқына деген шексіз жаңаршылығын,
сүйіспеншілігін байқаймыз. Патша үкіметінің қазақтарға кемісітушілік
саясатын қолданып отырғанына ол үзілді-кесілді қарсы шықты. Халқының
сауатсыз болғанын жасырмай айтқан Шоқан оның қабілетті, өркениетті қабылдай
алатын ел екенін де дәлелдеді.
Қазақ, қоғамында орын алған жағымсыз құбылыстар тоқыраудың мотиві
болғанын, қоғам дамуында жаңа бетбұрыс алған еркін ағымды тоқтатқанын сынай
отырып, қазақ елінің өркендеу болашағын реформамен тығыз байланыстырады,
реформаға қалай әзірлену және оны қалай жүргізу қажеттігі жөнінде аса құнды
ой-пікірлер тұжырымдады. Оның пікірінше, реформаға ғылыми тұрғыдан келу
керек, нақты тарихи жағдайды есепке алу қажет. Сонда ғана реформа сәтті
орындалады, соның негізінде қоғамдық организмнің дамуы іске асады. Мұндай
реформаны аяғына дейін жеткізуді маңызды процесс деп санайды. Егер де қоғам
мұқтаждығы мен құралдары белгілі болса, қоғамның әл-ауқатын жақсарту
мақсатын кездеген кез-келген реформа алға қойған мақсатына сол уақытта ғана
жетеді. Басқаша сөзбен айтқанда, реформаны жемісті жүргізу үшін
өзгерістердің ішкі қайнар көздерін көре білу қажет болды. Сонымен қатар
Шоқан қоғамдағы өзгерістерді жасау кажеттілігі қоғамның даму деңгейінен
және бұқара халықтың өмір салтынан туындауы тиіс деп түйді. Ал бұның өзі
дифференциялау принципі тұрғысынан қаралуы керек. Қазақ ко-ғамында
жүргізілетін реформалардың ішінде адамнын тұрмысын жақсар-туға ықпал ететін
реформа ғана пайдалы, ал бұл мақсатқа жетуге кедергі келтіретін реформа
зиянды. Сондықтан ол бұл мақсатка жете алмай-тын кез келген
реформаторлықты жокка шығарды. Қазақ еліне қоғам-дық өмірдін экономикалық
және әлеуметтік жақтарын қамтитын реформа кажет деп санады. Ш.Уәлихановтың
тұжырымдауынша, қоғамда жасалатын бетбұ-рыстардың халықка ұнамдысы,
пайдалысы экономикалық және әлеуметтік реформа, ал саяси реформалар кажетті
экономикалық реформаларды іске асырудың құралы ретінде колданылуы тиіс,
өйткені жеке алынған әрбір адам және барлық адам-зат ұжымдаса отырып өзінің
дамуында бір ғана түпкі мақсатка — өзінің материалдық әл-ауқатын оңалтуға
ұмтылады және осының өзі прогресс болып саналады. Шоқанның пікірі бойынша,
экономикалық. және әлеуметтік рефор-малар шынайы қоғамдық прогреске жетуді
мақсат етуі керек, ал қоғам-дық прогресс өз кезегінде халықтың материалдық
халін жақсартуға қыз-мет етуі тиіс. Саяси реформа белгіленген экономикалық
мақсатқа жетудің құралы қызметін атқарып, соған бағындырылады. Сол халықтың
пайда-сы үшін іске асырылатын қоғамдағы өзгерістер материалдық қажетті-
лігіне және ұлтгык мазмұнына орайластырылган бірнеше талаптарды
қанағаттандыруы керек. Оның аталмыш мұқтаждыктар мен сипаттар деп отырғаны
қазақтың ауылдык-рулык кауымдастығының жерді ұжымдасып пайдалануы, еңбекші
жұрттың әлеуметтік қауымдастығы сиякты жақсы жақтары еді. Сонымен кдтар
онын өзара көмек, тұрмыста бір-біріне қол ұшын беру және өзін-өзі басқару
белгілерін де назардан тыс қалдырмай, олардың маңызды жақтарын ашып
көрсетті. Шоқанның пікірі бойынша, бұлар оқыған еуропалықтардың
еліктеуіне тұрарлық құбылыстар.
Ғұлама ғалымның бұл пікірінің бүгінгі танда біздің елімізде жүріп
жатқан реформа үшін практикалық маңызы зор. Бірақосы құнды пікірдін
ескерілмеуі қоғамды келеңсіз жағдайларға да соқтыруда. Қоғамнын күйін және
халықтыңсалт-дәстүрі мен әдет-ғүрыптарын есепке алмай, өзге елдің
тәжірибесін көзсіз енгізе салуды республика өз басынан кешірді. Бұның бәрі
жүргізіліп жатқан реформаның барысына әсерін тигізбей қоймады.
Ш. Уәлихановтың қоғамдық-әлеуметтік және саяси мәселелерді сөз ететін
Записка о судебной реформе, Очерки Джунгарии, о мусульманстве в
степи, Следы шаманства у киргизов, Тенгри сияқты еңбектерінде және
достарына жазған хаттарында біз оның көзқарастары көп жағдайда озық
идеялармен ұштасып, үндесіп жатқанын байқай аламыз. Ескерте кететін бір
жайт, Ш. Уәлиханов өзінің саяси көзқарасын жан-жақты, жүйелі көрсететін
үлкен еңбектер жазбаған. Бірақ, бұл оның халықтың болашағы үшін күрескен,
орыс өнер-білімін үндеген алдыңғы қатарлы адам болғандығын анықтауға
кедергі келтіре алмайды.
Шоқан казак қоғамын әлеуметтік организмнің күрделі объектісі ретін-де
қарастыра отырып, оның әлеуметтік-таптық құрамынын қоғам дамуына-сәйкес
үлкен өзгерістерге ұшырап отыратынын көрсетті.Оның тұжырым-дамаларында
қазақ қоғамының ак сүйек және қара сүйек деп аталатын екі топқа бөлінуі
феодалдық қоғам көзінде орын алғандығы тұжырымдалады. Қоғамның мұндай екі
ірі әлеуметтік топқа белінуінің себебін ол адамның шыққан ата-тегінен, мал-
мүлкінен, билік ету деңгейінен көреді. Ақ сүйектер түрлі жеңілдіктерге ие
болған индивидтердің жабық сословиесі еді. Бұған төрелер, яғни хан
түкымынан шыккандар енді. Шоқан қожаларды ақ сүйектердің қатарына
жаткызбаған. Бірак халық оларды білімі үшін құрметтейтін еді, деген ой
айтады. Қара сүйектер қазақтың билері, байлары, батырлары, тархандары,
ақсақалдарынан тұрды. Қоғамдық емірдің әлеуметтік иерархиясынын. ең төменгі
сатысының негізгі бөлігін шаруалар құраса, калған бөлігін төрелердің әр
түрлі тапсыр-маларын аткарған төленгіттері толтырды. Шоқан осы жікті күлға
балайды. Өмірде олардың статусы құлдардан жоғары еді. Қазақстанның Ресейге
бодан болуы, хандық институттың жойылуы, басқарудың жаңа жүйесінің
енгізілуі жәнет.б. себептер казакқоғамынынәлеуметтік құрылымына жаңа
өзгерістер енгізді. Қоғамды ақ сүйек пен қара сүйекке бөлу бірте-бірте
бәсендеп, тоқтады. Ендігі жерде қазақ халқынын әлеуметтік-таптык күры-
лымының бай және кедейге бөлінгенін, кедейлердін. сахара пролетариаты
болғанын, олардын. ауыр жағдайын ашып жазды. Бұл екі таптың әлеу-меттік
мүдделерінінтіптен үйлеспейтінін, сонын салдарынан олардың ара-сында
шиеленістік жағ-дайлардың болу мүмкіндігін ашады. Орыс казактарының қазақ
жеріне қо-ныстандырылуы қоғамның әлеуметтік құрылымына өзгеше сипат беріп,
ұлтаралық карым-қатынастарды калыптастырды.
Шоқан өз еңбектерінде таптар арасындағы әлеуметтік теңсіздіктің мотивін
зерттеп, соның негізінде адамдардың қоғамда иеленетін стату-сының
аныкталатынын және топтар арасындағы әлеуметтік шиеленіс-тердің пайда
болуының негізгі себептерін көрсете білді.
Шоқан ұлтаралық қатынастар мәселесінііі өршуін қазақтардың өз жерінен
ығыстырылып, материалдық жағдайының күрт құлдырауынан, керісінше, орыс
казактарының қазақтардан тартып алынған құнарлы жерлерге орналасуынан,
олардың тұрмыстык жағдайларының тез көтері-луінен деп есептейді.
Қазақтардың өрісі мен конысы туралы деген ма-каласында Шоқан: Казактар
ұлан-байтақ жер кеңәстігін иеленгенімен, қазіргі уакыттатеконың шамалы
ғана бөлігін пайдаланыпотырсада жерге әрдайым зәру, — деп құнарлы
жерлерден айырыла бастағанын жазады. Жерді ұлтаралық қарым-кдтынастағы
негізгі мәселе етіп қояды.
Шоқан өркендеудің қай сатысында тұрғанына қарамастан кез келген
халықтыңөзін-өзі дамытуын, өзін-өзі қорғауын, өзін-өзі басқаруын және өзін-
өзі жазғыруын қоғамдық даму зандылықтары ретінде қарастырып, олардың қазақ
қоғамындағы әрекет ету көріністеріне тоқталады.
Ресей әлемдік сот тәжірибесін қабылдап, оны шеткі аймақтарға, сонын.
ішінде қазақ еліне таратпақшы болды. Шоқан патша үкіметінін осы әрекетіне
карсы шығып, оның негізсіздігін сынға алды. Онын, пікірінше, рулық тұрмыс
пен рулык кдтынастар үстем етіп түрған шакта, халықтың бұрынғы өмірінен
туындап, оның даму жолдарынан және елінін, ерек-шеліктерінің ықпалынан
қалыптасқан казіргі әрекет етуші билер соты қазақтардың дамуын барынша
канағаттандырады.

II Ыбырай және Абайдың шығармаларындағы қоғам және адам
мәселелері
Тарихи даму деңгейі феодалдык-рулықсатыны сақтаған қазақ қоғамын
мейлінше жетік білетін ол: Осы дарынды, ақыл иесі мол халыққа қазір,
кешікпей түрып рухани және қоғамдық даму жолына түсетін дұрыс ба-ғыт беру,
калай дегенмен, аса кджет болып отыр — деп, казактардың неге мұқтаж болып
отырғанын дәл тауып жазды. Ыбырай Алтынсарин осы міндеттерді дұрыс шешу
арқылы ғана казак, қоғамының өркениетті елдер қатарына косылатынына кәміл
сенді. Осымен байланысты қазақтарға білім беруді қолға алатын маңызды
шаралардын. біріне, дамудың негізгі құралына балады. Білімсіздіктің етек
алуынан қазақ қоғамын на-дандық жайлап отырғанын айта келіп, жұртты білім
алуға шақырды. Сондықтан да ол өзінің жиырма бес жылдықөмірін
жеткіншектерге білім беруге арнады.
Ы. Алтынсарин жергілікті жерлерден мектеп ашу ісімен айналысады, қазақ
балаларына арнап оқулықтар, оқу құралдарын және әдістемелік кітаптар жазды.
Ол қазақ кыздары үшін мектеп-интернат, ауыл шаруа-шылық және колөнер
училищелерін аштырды. Өйткені Ы. Алтынсарин қазақ халқының жарқын болашағын
тек оқу-ағарту ісімен, білім-ғылым-мен байланыстырған. Сондықтан да ол:
Мектеп - қазақтарға білім берудің басты құралы. Біздің барлық үмітіміз —
казақ халқының келешегі осында, тек осы мектептерде ғана деп жазған
болатын.
Ы. Алтынсарин қазақ. балаларына арнап мектеп ашумен бірге, онда қызмет
істейтін, балаларды окытып, тәрбиелейтін кадрларға, атап айт-қанда,
мұғалімдерге аса зор мән берген. Ол мектептегі ен. басты тұлға -мұғалім деп
есептеген. Мектептің материалдық-техникалық базасы мық-ты болғанымен,
бұлардың жақсы мұғалімсіз берері шамалы, деп есептеген. Сол үшін де ол:
Халық мектептері үшін ең керектісі — окытушы. Тама-ша педагогика құралдары
да, ең жақсы үкімет бүйрыктары да, әбден мүкият жүргізілген инспектор
бакылауы да жақсы оқытушығатен келе алмайды. Сондықтан да жақсы оқытушыны
дүниедегі заттын. бәрінен де кымбат көремін, деген болатын. Ол мектепке
қажетті мүғалімдер даярлау мәсе-лесін, олардың кәсіби білім деңгейінің
заман талабына сай болуын, тұрмы-стык жағдайларының жақсы болуын көкейкесті
проблемалар катарына жатқызып, бұлардыңонды шешілуін талап етті,олардан
оқытушының бе-делін, қоғамдағы рөлі мен статусын жоғары көтеретін
факторларды керді. Мектепте оқушының бойында қоғамға керекті тұлғалық
сапаларды негізінен қалыптастыратын, тиянақты білім беретін тек жақсы
оқытушы ғана қызмет істеу керек деген қорытынды жасайды. Ы. Алтынсарин осы
идеяларын жүзеге асыру үшін тынбай еңбек етті. Оның үсынысы бойынша Ор
қаласында мүғалімдер даярлайтын тұңғыш мектеп ашылды. Ұлы ағартушы қазақ
жастарына кәсіптік білім беретін, қолөнер, ауылшаруа-шылығы училищелерін
ашуды қолға алып, оны бітірген мамандар казак халқынын экономикалық
өркендеуіне зор үлес косады деген сенімде болды. Соның негізінде Торғайда
қоләнер училищесін іске қосты.
Ы. Алтынсарин сол мектептердің шаруашылык істеріне де ерекше көніл
бөліп отырған. Бұл женінде ол: Мектептің шаруашылық жағ-дайлары жаман
болса, оның ісі еш уақытта да оңға баспайды, пайдалы еш нәрсе бермейді,
онын оқушылары да, оқытушылары да істен күдер үзіп кетеді, — деп жазды.
Бұдан жүз жыл бұрын жазған бұл сөздері осы уақытқа дейін өзінің маңызын,
актуалдылығын жоғалтпай келеді. Өйткені казірдің өзінде де халыққа білім
беру, мектептердің материалдык-техникалық базасын нығайту реформаның
маңызды шараларының бірі болып отыр.
Ыбырай қазақ даласында қазақ балалары үшін ашылған алғашқы мектептердің
негізін қалаушылардын, бірі болды. Осы өзі ашқан мектеп-тер мен онда дәріс
алатын шәкірттерге арнап оку құралдары мен әдістеме-лік нұсқау-кеңес
еңбектерін жазып, білім беру мен тәрбиені жүйелі жүргізетін мектепті
маңызды қоғамдық институтка балап, педагогикалық әлеуметтанудың іргетасын
елімізде калаған ағартушы. Оның жазған кітаптары білім беру тарихында
алғашкы қазақ окулықтары ретінде әділ бағасын алды. Мактубат,
Қазақхрестоматиясы, Қазақтарғаорыс тілін үйретудің бастауыш құралы атты
төл шығармалары - бүгінде колға алы-нып, жарыққа шығып жатқан ұлттық
оқулықтарды қалыптастырудын үлгісі болатын күнды туындылар.
Өзінің осы оқу кітаптарында танымдық, тәрбиелік мәні зор кептеген
өлендер мен әңгімелер жазып қалдырды. Ы. Алтынсарин өз шығармала-рында
мектептегі білім беру ісі мен тәрбие жұмысын біртұтас процесс ретінде
көрсетіп, олардың қоғамда аткаратын функцияларына тоқталды және мектептің
проблемаларын жүйелі әрі кешенді шешіп отыруды үйретті.
Ол ағартушы-демократ ретінде патша екіметінің отаршылдық саяса-тына,
жергілікті екімет орындарының озбырлық істеріне наразылык, таныт-ты. Қазақ
халқының қамын жеп, мүддесін корғады.
Көшпелі қазақ елін отырыкшылық өмірге көшуге,тек мал шаруашы-лығымен
ғана емес, егіншілікпен де айналысуға, бау-бақша отырғызуға, қолөнеріне
үндеген. Дінді зерттеді.
Өзінің Мұсылманшылыктың тұтқасы атты еңбегінде ол ислам ту-ралы
объективтік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.