Синтетикалық (жинақтау) және аналитикалық (жіктеу) счеттары туралы
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде барлық аналитикалық жіктеу счеттарының дебеті мен кредитіндегі айналым сомаларының жинағы синтетикалық жинақтау счеттарының дебеті мен кредитіңдегі айналым сомасының жинағымен бірдей болуы керек деген ұғым бар. Яғни, аналитикалық жіктеу счеттары синтетикалық жинақтау счеттарының құрамында жүргізіледі. Синтетикалық счет деп - жинақтаушы, ал аналитикалық счет деп жіктеуші счеттарды айтады. Синтетикалық счеттарды баланстық счеттар деп те атайды. Баланстық счеттардағы қалдыққа сай бухгалтерлік баланс жасалынады. Синтетикалық счеттарда активті қаражаттар, меншікті капитал және міндеттемелер жинақталған сомалары көрсетіледі. Жинақтау тек қана ақшалай өлшеммен жүргізіледі. Синтетикалық счеттарда жинақталған көрсеткіштер арқылы кәсіпорынның активті қаражаттарының жалпы көлемі мен бұлардың қозғалысын, қорлану көздерінің қалыптасуын, жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысудың жалпы сомасын, сонымен қатар банктерден алынған қысқа және ұзақ мерзімді несиелерді қайтарудың жағдайы жөніндегі материалдарды алуға болады.
Нарықтық қатынастардың талабына сай бухгалтерлік есеп ұғымына "капитал", "меншікті капитал", "міндеттемелер", "инвестициялар", "акционерлік капитал", "резервтік капитал", "бөлінбеген таза пайда", "вексельдер" сияқты категориялар енгізіліп отыр. Жоғарыда көрсетілген категориялар бойынша мағлұмат алу үшін ең әуелі синтетикалық счеттар қолданылады. Алайда кәсіпорындар мен ұйымдар қызметін жан-жақты және тиімді басқару үшін тек қана жалпылама жинақталған мәліметтер мен ақпараттар жеткіліксіз. Жинақталған ақпараттар жіктелуге тиісті. Бухгалтерлік есеп объектілерін дәйекті түрде жіктеп, талдау және сипаттау үшін жіктеу немесе аналитикалық счеттарды қолдану қажеттігі туындаған. Яғни, топтастырылып жинақталған активті қаражаттар, меншікті капитал және міндеттемелердің қалыптасуы мен қозғалысын, бұлардың жекелеген баптары мен түрлеріне қарай жіктеп, көрсету үшін аналитикалық жіктеуші счеттар қолданылады. Аналитикалық счеттар тек қана синтетикалық счеттардың құрамында жүргізіліп, бұларға жазылған көрсеткіштер бірдей уақытта орындалады. Синтетикалық және аналитикалық счеттар арасында тығыз экономикалық байланыс орнаған. Синтетикалық жіктеу счеттарындағы мәліметтерді кеңінен пайдалану арқылы кәсіпорындардағы әрбір құндылықтардың, мүліктер мен негізгі құралдардың, тауарлы-материалды босалқылардың, есеп беруге, есеп айырысуға, өндірілген өнімдер, тауарлар, алынған міндеттемелер мен несиелер, т.б. жекелеген түрлері бойынша мәліметтер алып, экономикалық және қаржылық тұрғыдан талдау жұмыстарын жүргізуге болады.
Нарықтық қатынастардың талабына сай бухгалтерлік есеп ұғымына "капитал", "меншікті капитал", "міндеттемелер", "инвестициялар", "акционерлік капитал", "резервтік капитал", "бөлінбеген таза пайда", "вексельдер" сияқты категориялар енгізіліп отыр. Жоғарыда көрсетілген категориялар бойынша мағлұмат алу үшін ең әуелі синтетикалық счеттар қолданылады. Алайда кәсіпорындар мен ұйымдар қызметін жан-жақты және тиімді басқару үшін тек қана жалпылама жинақталған мәліметтер мен ақпараттар жеткіліксіз. Жинақталған ақпараттар жіктелуге тиісті. Бухгалтерлік есеп объектілерін дәйекті түрде жіктеп, талдау және сипаттау үшін жіктеу немесе аналитикалық счеттарды қолдану қажеттігі туындаған. Яғни, топтастырылып жинақталған активті қаражаттар, меншікті капитал және міндеттемелердің қалыптасуы мен қозғалысын, бұлардың жекелеген баптары мен түрлеріне қарай жіктеп, көрсету үшін аналитикалық жіктеуші счеттар қолданылады. Аналитикалық счеттар тек қана синтетикалық счеттардың құрамында жүргізіліп, бұларға жазылған көрсеткіштер бірдей уақытта орындалады. Синтетикалық және аналитикалық счеттар арасында тығыз экономикалық байланыс орнаған. Синтетикалық жіктеу счеттарындағы мәліметтерді кеңінен пайдалану арқылы кәсіпорындардағы әрбір құндылықтардың, мүліктер мен негізгі құралдардың, тауарлы-материалды босалқылардың, есеп беруге, есеп айырысуға, өндірілген өнімдер, тауарлар, алынған міндеттемелер мен несиелер, т.б. жекелеген түрлері бойынша мәліметтер алып, экономикалық және қаржылық тұрғыдан талдау жұмыстарын жүргізуге болады.
Синтетикалық (жинақтау) және аналитикалық (жіктеу) счеттары
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде барлық аналитикалық жіктеу счеттарының
дебеті мен кредитіндегі айналым сомаларының жинағы синтетикалық жинақтау
счеттарының дебеті мен кредитіңдегі айналым сомасының жинағымен бірдей
болуы керек деген ұғым бар. Яғни, аналитикалық жіктеу счеттары синтетикалық
жинақтау счеттарының құрамында жүргізіледі. Синтетикалық счет деп -
жинақтаушы, ал аналитикалық счет деп жіктеуші счеттарды айтады.
Синтетикалық счеттарды баланстық счеттар деп те атайды. Баланстық
счеттардағы қалдыққа сай бухгалтерлік баланс жасалынады. Синтетикалық
счеттарда активті қаражаттар, меншікті капитал және міндеттемелер
жинақталған сомалары көрсетіледі. Жинақтау тек қана ақшалай өлшеммен
жүргізіледі. Синтетикалық счеттарда жинақталған көрсеткіштер арқылы
кәсіпорынның активті қаражаттарының жалпы көлемі мен бұлардың қозғалысын,
қорлану көздерінің қалыптасуын, жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп
айырысудың жалпы сомасын, сонымен қатар банктерден алынған қысқа және ұзақ
мерзімді несиелерді қайтарудың жағдайы жөніндегі материалдарды алуға
болады.
Нарықтық қатынастардың талабына сай бухгалтерлік есеп ұғымына
"капитал", "меншікті капитал", "міндеттемелер", "инвестициялар",
"акционерлік капитал", "резервтік капитал", "бөлінбеген таза пайда",
"вексельдер" сияқты категориялар енгізіліп отыр. Жоғарыда көрсетілген
категориялар бойынша мағлұмат алу үшін ең әуелі синтетикалық счеттар
қолданылады. Алайда кәсіпорындар мен ұйымдар қызметін жан-жақты және тиімді
басқару үшін тек қана жалпылама жинақталған мәліметтер мен ақпараттар
жеткіліксіз. Жинақталған ақпараттар жіктелуге тиісті. Бухгалтерлік есеп
объектілерін дәйекті түрде жіктеп, талдау және сипаттау үшін жіктеу немесе
аналитикалық счеттарды қолдану қажеттігі туындаған. Яғни, топтастырылып
жинақталған активті қаражаттар, меншікті капитал және міндеттемелердің
қалыптасуы мен қозғалысын, бұлардың жекелеген баптары мен түрлеріне қарай
жіктеп, көрсету үшін аналитикалық жіктеуші счеттар қолданылады.
Аналитикалық счеттар тек қана синтетикалық счеттардың құрамында жүргізіліп,
бұларға жазылған көрсеткіштер бірдей уақытта орындалады. Синтетикалық және
аналитикалық счеттар арасында тығыз экономикалық байланыс орнаған.
Синтетикалық жіктеу счеттарындағы мәліметтерді кеңінен пайдалану арқылы
кәсіпорындардағы әрбір құндылықтардың, мүліктер мен негізгі құралдардың,
тауарлы-материалды босалқылардың, есеп беруге, есеп айырысуға, өндірілген
өнімдер, тауарлар, алынған міндеттемелер мен несиелер, т.б. жекелеген
түрлері бойынша мәліметтер алып, экономикалық және қаржылық тұрғыдан талдау
жұмыстарын жүргізуге болады. Ендігі жерде аналитикалық және синтетикалық
счеттар арасындағы байланысты көрсету үшін мысалдар келтіріледі. Мысалы,
кәсіпорынның "Материалдары" счетында мынандай көрсеткіштер (мәліметтер)
болады:
Дт Материалдар Кт
Бастапқы қалдық 80000 2) 45000
3) 55000
1) 95000
айналым жинағы 95000
Соңғы қалдық 75000
Бұл счет бойынша кәсіпорынның қолда бар материалдарының жалпы сомасын
ғана көруге болады. Қолда бар "осы материалдардың қандай жекелеген
түрлерден тұратындығын, қалайша өзгеретіндігін, бұлардың санының қаншалығын
білу үшін синтетикалық счет қажет. "Материалдар" счетындағы материалдарды
шартты түрде А және Б деп, екі түрге бөліп қарайтын болсақ, онда
синтетикалық счет төмендегіше жүргізіледі.
Кесте құру нәтижесінде синтетикалық жинақтау счетының бастапқы қалдығы
А және Б материалдары бойынша жалпы 80000 теңге болып көрсетілсе, кіріс
және шығыс операциялары "Матеркалдар" счетына жазылғаннан соң соңғы қалдық
А материалдары бойынша 20000 теңге, ал Б материалдары бойынша 55000 теңге
болып, соңғы жалпы қалдық сома 75000 теңге болды.
1-кесте
(Кіріс) А Материалдар -
(Шығыс)
ОпСаны Бағасы (теңге) Сомасы (теңге)Операциялар
ер мазмұны
ац
ия
ла
р
ма
зм
ұн
ы
дебет кредит
1. Негізгі құралдар 2000000 1. Жарғылық капитал 2466000
2. Материалдар 45900 2. Еңбек ақы бойынша есеп9500
3. Аяқталмаған өндіріс 8900 айырысу
4. Есеп айырысу шоты 4100 3. Жабдықтаушы 3400
мердігерлермен есеп
айырысу
Баланс 2589000 Баланс 258900
Синтетикалық жинақтау счеттары бойынша жасалған айналым ведомостысында
кәсіпорындардың активті қаражаттары, меншікті капитал және міндеттемелердің
қолда бары мен бұлардың ішкі қозғалысы жөніндегі маңызды мәліметтердің
жинақталатындығын есте сақтау керек. Айналым ведомостысына жинақталған
мәліметтерді өзара салыстырып, тиісті экономикалық коэффициентгер есептеу
арқылы кәсіпорын қызметіне басшылық жасап, экономикалық тұрғыдан тиімді
шешімдер кабылдауға болатындығын білген жөн. Сонымен қатар, экономикалық
талдау, тексеру мен бақылау жұмыстарын жүргізу үшін айналым ведомостысының
көрсеткіштері пайдаланылады.
Егер айналым ведомостысы дұрыс, қатесіз жасалған жағдайда, мұның
негізінде бухгалтерлік баланс жасауға да болады.
Бұл баланс синтетикалық жинақтау счеттары бойынша жасалған айналым
ведомостысының жинағына қарай жасалды. Мұндай баланс тек қана оқыту
мақсатымен жасалынады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде баланс жасау үшін
айналым ведомостысының мәліметтері жеткіліксіз. Бухгалтерлік баланс жасау
үшін тек қана айналым ведомостысындағы соңғы қалдықты баланстың тиісті
баптарына көшіре салмай, арнайы дайындық жұмыстарын жүргізу қажет. Әрбір
счеттар бойынша жинақталған қалдық тексеріліп, түгенделіп, дұрыстығы
бастапқы құжаттармен салыстырылғаннан соң және де есеп айырысу жұмысы
түгелімен аяқталғаннан кейін бухгалтерлік баланс жасалынады. Баланс
жасаудың алдында кәсіпорындарда қабылданған есеп саясатының дұрыс
қолданғандығы тексеріледі.
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде аналитикалық жіктеу счеттары бойынша да
айналым ведомостысы жасалынады. Аналитикалық счеттар бойынша жасалынатын
айналым ведомостысын жасаудың өз ерекшеліктері болады. Жекелеген материалды
құндылықтар есебі ақшалай және натуралды өлшемдермен өлшеніп
жүргізілетіндіктен, аналитикалык счеттардағы жазуларды тексеру үшін айналым
ведомостысында сандық және сомалық өлшемдер бірлігін көрсететін бағаналар
берілген.
Енді "Материалдар" және "Жабдықтаушылар" бойынша іс-тәжірибеде
қолданылатын айналым ведомостысын жасаудың тәртібіне тоқталамыз.
4-кесте
Материалдар есебінің аналитикалық айналым ведомостысы
Ақпан айы 2001 жыл
МатериаӨлше01.02.2001ж. қалдықАқпан айындағы айналым 01.03.2001ж.
лдардыңм
аталуы бірл
ігі
Кіріс Шығыс Қалдық баға
(тг) саны сомасы саны сомасы саны сомасы саны сомасы А т. 100
3000 300000 1500 150000 2000 200000 2500 250000 Б кг 20 5000
100000 - - 3000 60000 2000 40000 В дака 50 - - 1000 50000
_ 1000 50000
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы қорлары
Шаруашылық - қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы
қорларын — белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын
қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста
болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжірибесінде кәсіпорындардың, жеке
саланың немесе бүкіл ұлттық шаруашылықтың өндірістік, шаруашылық және
әлеуметтік қызметіндегі мақсат - міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар
пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық
жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп, қайсы
біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен ұйымдарда
экономикалық ынталандыру қорлары — материалдық көтермелеу қоры, өндірісті
дамыту қоры, әлеуметгік даму қоры, көпшілік кодды тауарлар қоры (халық
тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан жасалынған басқа
бұйымдарды ынталандыру үшін) жұмыс істеді. 1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы
өндірісті қаржыландыру және негізгі қорларды жа-ңарту үшін амортизациялық
қор құрылғанды. Министрліктер мен ведомстволарда жалпы салалық сипаттағы
шығындарды қаржыландыру, ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдарға
қаржы көмегін көрсету үшін орталықтандырылған қорлар құрылды: ғылым мен
техниканы дамьпудың бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша
орталықтандырылған қорлар мен резервтер, бағаны реттеу қоры және басқалары.
Қаржы қорларында кәсіпорындар мен ұйымдар мүлкінің қозғалысы бұл
ақпаратты өндіріс, шаруашылық - қаржы және әлеуметтік қызметті басқаруда
пайдалану үшін толық немесе ішінара түрде бейнеленеді. Жекелеген қорлардың
қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым анық
көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген
(жоспарланған), сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің
қаржылық көрсеткіштері де болып табылады немесе есеп - қисап үшін бастапқы
мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде кәсіпорынның
тұтыну қорын жұмсау ауқымы; кәсіпорынның бір қызметкеріне шаққандағы бұл
мөлшер оның материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағаттандыру
деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс істеуі үшін неғұрлым маңыздылылары
мына қорлар болып табылады: жарғылық, резервтік капиталдар, қорлану қоры,
тұтыну қоры, еңбекке ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары.
Кәсіпорындардың дербестігі жағдайында басқа да мақсатты қаражат қорлары
құрылуы мүмкін, мысалы, медициналық сақтандыру қоры, жекешелендіру қоры,
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрлымды дамытуға қатысудың үлестік қоры
және басқалары.
Жарғылық капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген
кәсіпорын (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді және
алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрғанда өндірістік
капиталды, материаддық емес акгивтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға қажетті жағдайлар жасалады. Мемлекеттік кәсіпорындардағы жарғылық
капитал өндірістік капиталдарды (айналым және негізгі капиталдарды) —
өндіріс процесінің натуралдық – заттай эле-менттерін құруға арналған
меншікті қаражаттардың негізгі көзі.
Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп
отырады: негізгі капиталға жұмсалатын инвестициялар (күрделі жұмсалым),
таза табыс есебінен болатын айналым капиталының өсімі, тауар-материалдық
құндылықтарды бағалауға дейінгі және капиталдың басқа молықтырылуы
нәтижесінде көбейеді; негізгі құралдарды шығару немесе беру, оның тозығын
есептеу, зияндарды шығару, тауар - материалдық игіліктердің бағасын түсіру
есебінен кемиді.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы құрылтайшылардың жарнасы
(үлестік жарнасы) есебінен (жабық үлестегі қоғамдар үшін) немесе жарналарды
құрылтайшылар мен шақырылғандардың акцияларына айырбастау жолымен (ашық
үлгідегі қоғам үшін) құрылады.
Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттардың негізінде, яғни
салықтар мен басқа да төлемдерді төленгеннен кейін кәсіпорынар мен ұйымдар
кешенді қорларды — тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.
Тұтыну қоры мыналарды қамтиды:
бүкіл қызметкердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу
шығындары;
ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қорытындысы бойынша сыйақылар;
еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақша және
натуралдық нысаңдардағы қаражаттар;
материалдық көмек:
еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;
қызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мүлікке төленетін
табыстар (дивидендтер, пайыздар);
оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін
сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.
Сөйтіп, тұтыну қоры еңбекақыға төленетін қаражаттар мен қызметкерлерді
материалдық ынталандыру және әр түрлі әлеуметтік төлемдер үшін кәсіпорындар
қарамағында қалатын таза табыстың бір бөлігі есебінен құрылады. Қордың
қаражаты қызметкерлердің жеке тұтынуына жүұмсалады.
Қорлану қоры:
кәсіпорынның қарамағында қалатын табыс;
негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық
аударымдар;
шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім - ақша;
банктердің кредиттері;
басқа да көздер есебінен қалыптасады.
Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету шығындарын
қаржыландыруға:
негізгі және айналым капиталдарын молықтыруға;
ғылыми - техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді игеруге;
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
өндірістік инфрақұрылым объектілерін (автомобиль жолдары, жөндеу,
энергетикалық, құрылыс және т.с.с.) салуға үлестік қатысуға;
әлеуметгік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға пай-даланылады.
Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенлі тұтыну қорлану қорларының орнына
көздері мен шығындарының мазмұны жағынан ұқсас мынадай жеке-жеке қорлар
көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті
дамыту, әлеуметтік даму қорлары.
Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз етуде
қаржы резервтерінің (резервтік капитап, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы
зор. Нарыққа көшу жағдайында олардың маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы
резервтерін шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржы
ресурстары есебінен басқару құрылымдары (нормативгік аударымдар негізінде),
мамандандырылған сақтық ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) және мемлекет
(әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің қаржы қорлары) жасай алады. Оның мақсаты
— шаруашылық - қаржы жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша
шығындарды жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз
ету. Қор кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмес бұрын
оның қарамағында қалатын табыс есебінен құралады (осы мақсаттар үшін
олардың жеткіліктілігі жағдайында). Кей жағдайда қордың көлемі шектеледі,
мысалы, оның қаржысы бірлескен көсіпорындарда жарғылық капитал мөлшерінің
25 пайызынан аспауы тиіс.
Қаржы резервінің қаражаты өдірістік және әеуметтік даму жөніндегі
қосымша шығындарғ, жаңа техниканы әірлеп, енгізуге, меншікті айналым
қаражаттрын толықтыруға жұсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының
есебінен мына кездерден қалыптасады:
экспорттық валюталық түсім - ақшадан;
жарғылық капиталға түсетін жарналардан;
банктердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің және
шетелдік занды тұлғалардың валюталық кредитгерінен;
ішкі валюта рыногінде өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы
валюта сатып алу;
резидент еместер көрсететін қаржы көмегі (гранттар).
Өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді экспортқа шығарудан түскен
валюталық түсім – ақша - заңмен белгіленген салықтар төленген кейін
кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорларына бағытталады. Бұл қорларға
активтерге (бағалы қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар
нысанындағы және т.б. нысандардағы, егер бұл дивидендтер мен табыстар
мешдікті немесе қарыз қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған болса,
қаражаттарды орналастырудан алынған шетелдік валютадағы дивидендтер мен
табыстар есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдарға ортақ міндеттерді шешу үшін
ерікті негізде өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің
рұқсатынсыз, бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өз
бетімен пайдалана алады. Валюта қорлары ең алдымен еңбек ұжымдарының
өндірістік, әлеуметтік - мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі
еңбек ұжымдарының шешімімен халық тұтынатын шетел тауарларын, дәрі -
дәрмектерді және медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюта
қорларының қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы
мүмкін. Кәсіпорындар мен ұйымдар валюта қоры қаражаттарының бір бөлігін
қосалқы жеткізушілерге — кәсіпорындар мен ұйымдарға бере алады; бұл
түсімдердің көлемі шарттаң негізінде экспортгық өнім өндірісіне
қатысушылардың үлесі ескеріле отырып, шешіледі.
Өндірістік капиталдар және кәсіпорындар
қызметінің қаржы нәтижелері
Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі өндірістік
капиталдарды — негізгі және айналым капиталдарын пай-даланумен байланысты
болады. Өндірістік капиталдардың бұлай бөлінуі олардың айналымының
сипатымен және дайын өнімді жасаудағы қатысуының нысанымен байланысты.
Кәсіпорыңдарда өндірістік құрал - жабдықтар өңдіріс процесінің
материалдық - техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика
жағдайында өндірістік құрал - жабдықтардың алғашқы қалыптасуы, олардың
жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы молайтылып отыруы қаржылардың тікелей
қатысуымен жүзеге асырылады: олардың көмегімен еңбек құралдарын сатып алу,
пайдалану және қайта қалпына келтіруді жүзеге асыратын арнаулы мақсатты
ақша қорлары құрылып пайдаланылады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың
өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарынын) ауыспалы
айналымы болып отырады. Бұған өндірістің натуралдық - заттық элементтерін —
еңбек құралдары мен еңбек заттарын сатып алу, көбейту немесе олардың орнын
толтыру үшін қаржы ресурстарын авансылау жолымен жетеді. Еңбек құралдары
мен еңбек заттарынан тұратын, құн нысанында көрінетін өндіріс құрал -
жабдықтары негізгі және айналым капиталдары болып табылады. Негізгі және
айналым өндірістік капиталдарының толық айналымының сипаты ажыратылады.
Негізгі құрал-жабдықтар — қызмет керсету мерзімі бір жылдан астам
материалдық активтер. Коммерциялық ұйымдар мен кәсіпорындарға негізгі құрал
- жабдықтардың түсуінің негізгі әдістері:
ұзақ мерзімді инвестициялар жолымен негізгі капиталдарды сатып алу;
жарғылық (акционерлік) капиталға салым есебіне акционерлік қоғамдардың
құрылтайшыларының берген объектілері;
мемлекетгік органдардан, занды және жеке тұлғалардан алынған негізгі
құрал - жабдықтардың объектілерін қайтарусыз алу.
Қазіргі жағдайда ұзақ пайдалану айналымынан тыс активтердің жаңа
түрлерінің бірі — материаддық емес активтер. Материалдық емес активтер —
жылдық жиынтық табыс алу үшін ұзақ мерзімді (бір жылдан артық) кезең ішінде
пайдаланылатын материалдық емес объектілер.
Кәсіпкерлік қызметте ұзақ уақыт мерзім пайдаланылатын заңды тұлғалар
(құрылтайшылар мен қатысушылардың шығыңдарын қоса) мен жеке тұлғалардың
материалдық емес объектілеріне сатып алынған патенттер, лицензиялар, сауда
маркалары ментауар таңбалары, өндірістік ақпараттар, жерді және табиғат
ресурстарын пайлану жөніндегі басқа құқықтар, "ноу-хау", "фирма бағасы"
және т.б. жұмсалатын шығындар жатады. Негізгі құрал-жабдықтармен, ұзақ
мерзімді қаржы жұмсалымдарымен және айналымнан тыс басқа активтермен қатар
материалдық емес активтер баланс активінің
I бөлімінде есепке алынады. Олардың кәсіпорын активтерінің құрамында пайда
болуы нарықтық қатынастарға көшуге, шаруашылықты жүргізудің дүниежүзілік
практикасына жақындастыру қажеттігіне байланысты болып отыр.
Кәсіпорынның меншікті және ұзақ мерзімді қарыз қаражаттары материалдық
емес активтерді сатып алу және қайтарусыз алу оларды қаржыландырудың
көздері болып табылады.
Салық төлеушінің бухгалтерлік балансында есепке алынатын және
кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын негізгі құрал - жабдықтар мен
материалдық емес активтер тіркелген активтерді құрайды.
Негізгі өндірістік капиталдар мен материалдық емес активтер өндіріс
процесінде ұзақ уақыт бойы қатысады және өзінің құнын біртіндеп, бөліп-
бөліп тозығына қарай жаңа өнімнің құнына көшіреді. Көшу процесін
амортизация, көшірілген құнның үлесін амортизация нормасы, ал бұл үлестің
ақшалай көрінісін амортизациялық аударымдар деп атайды.
Амортизациялық аударымдар өндіріс шығындарында кіріктіріледі және өнім
өткізуден түскен табыстан (түсім - ақшадан) қалыптасады. Негізгі
капиталдардың қызмет мерзімі аяқталғаннан кейінгі амортизациялық
аударымдардың жинақталған сомасы сан жағынан қорлардың өздерінің құнына тең
болады; бұл қаражаттар негізгі құрал - жабдықтарды олардың тозуы мен шығып
қалуы мезетіне дейін, яғни ауыспалы айналым аяқталғанға дейін сатып алуға
пайдаланылуы мүмкін және негізгі катиталдарды қаржыландыру көздерінің бірі
болып табылады. Негізгі капиталдар амор-тизациясының нормалары кәсіпорын
қызметінің экономикалық жағдайларына қарай ажыратылуы мүмкін: олар
пайдаланудың барлық мерзімі ішіндегі негізгі капиталдардың бастапқы
(баланстық) құнына * бір қалыпты үлестер түрінде (желілік әдіс);
амортизациялық кезеңінің басында неғұрлым жоғары үлестер түрінде және бұл
кезеңнің соңына қарай біртіндеп төмендеуі түрінде (регрессивтік әдіс)
белгіленуі мүмкін. Қазақстан Республикасының Салық кодексінде тіркелген
активтердің (негізгі құрал-жабдықтар мен материалдық емес активтердің)
шағын тобының құндық балансына есептеу мен амортизация нормалары
белгіленген. Шаруашылық жүргізудің практикасында өндірісте техникалық
прогресті ынталандыру үшін жеделдетілген амортизация әдісі пайдаланылады.
Амортизацияны есептеудің әдісі өнім өндіру мен оны өткізуге жұмсалынған
шығындар мөлшері және тиісінше кәсіпорынның табысы (пайдасы) арқылы
кәсіпорындар қызметінің нәтижелеріне әсер етеді; бұл салықтарды өндіріп алу
және кәсіпорындардың қарамағында қалдырылатын табысты пайдалану кезіндегі
бөлгіштік процестер де қамтып көрсетіледі.
Кез келген шаруашылық жүргізуші субъектіге оның қалыпты жұмыс істеп
өнім өндіру және оны өткізу үшін негізгі капиталдармен бірге өндірістік
айналым капиталдары да (өндірістік босалқы қор, аяқталмаған өндіріс, дайын
өнім және сатуға арналған тауарлар) қажет. Өндіріс процесінде тұтынылған
айналым капиталдары айналыс сферасына тауар нысанында (қоймадағы және
жөнелтілген дайын өнім түрінде) енеді, одан кейін ол дайын өнімнің
өткізілуіне қарай ақша нысанына (есеп - қисаптағы ақша қаражаттары,
шаруашылық жүргізуші субъектінің кассасындағы және банктегі оның шотындағы
ақша қаражаттары) ауысады.,
Айналым капиталдары түрлі сфераларға — өндіріспен айналысқа
қатыстылығымен (тиістілігімен) ерекшеленетін өндірістік айналым капиталдары
мен айналыс капиталын қамтиды.
Өндірістік айналым капиталдары деп заттық мазмұны жағынан еңбек
заттарын, сондай - ақ құны аз және тез тозатын заттардың құрамында есепке
алынатын еңбек құралын айтады. Өндірістік айналым капиталдары өндіріс
сферасына қызмет етеді және өндірістік цикл процесінде бастапқы нысанын
өзгерте отырып, өзінің құнын дайын өнімнің құнына көшіреді.
Айналыс капиталдары өндіріс процесіне тікелей қатыспасада өндіріс пен
айналыс процесінің бірлігін қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың іс-
әрекетіннің сипаты мен сферасы оларды дербес "айналыс капиталдары" ұғымына
бөліп көрсетуге алғышарттар жасайды.
Өндірістік айналым капиталдары мен айналыс капиталдары үнемі қозғалыста
бола отырып, қаражаттардың үздіксіз айналымын қамтамасыз етеді. Сонымен
бірге авансыланған құн нысандарының тұрақты және занды ауысымы болып
отырады: ол ақша нысанынан тауар нысанына, сонан соң өндірістік және
қайтадан тауар және ақша нысандарына айналады. Сөйтіп, қажетті өндірістік
қосалқы қорларды, аяқталмаған өндіріс дайыңдамасын, дайын өнімді және оны
өткізудің шарттарын жасайтын өндірістік айналым капиталдары мен айналыс
капиталдарының үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету мақсатымен қаражаттарды
авансылаудың объективті қажеттігі пайда болады.
Өндірістік айналым капиталдары мен айналыс капиталдары қозғалысының
біркелкі сипаты оларды бірыңғай ұғымға — айналым қаражаттарына біріктіруге
мүмкіндік береді.
Айналым қаражаттары — бұл өндірістік және өнімді өткіудің үздіксіз
процесін қамтамасыз ету мақсатымен өндірістік айналым капиталдары мен
айналыс капиталдарын жасау және пайдалануга авансыланған ақша жиынтығы.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің айналым қаражаттарын қалыптастырудың
көздері мыналар болып табылады: табыс (пайда), тұрақты ең аз кредиторлық
берешек, банктік және коммерциялық кредит.
Инфляциялық процестер, қысқа мерзімді кредиттерді пайдаланғаны үшін
төленетін пайыздық мөлшерлемелердің жоғары деңгейі айналым қаражаттарын
қалыптастыруда меншікті көздердің рөлін күшейтіп отыр. Кредиттердің ең көп
бөлігі сауда – делдалдық қызметпен айналысатын ұйымдарға, екі еседен азы
өнеркәсіп өндірісімен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдарға беріледі.
Коммерциялық кредит вексель жүзінде жасалады. Вексель — бұл айналым
қаражаттарын молықтырудың нағыз көзі, анағұрлым арзан кредит.
Негізгі өңдірістік капиталдар мен материалдық емес активтердің ауыспалы
айналымы мыналарды қамтиды:
негізгі капиталдар мен материалдық емес активтердің тозығы;
амортизацияны есептеу;
толық қалпына келтірудің қаражаттарын қордалау;
нақтылы (тура) инвестициялар мен материалдық емес активтерге
жұмсалынатын инвестицияларды қаржыландыру жолымен ауыстыру:
Айналым қаражаттарына авансыланған ақшалай шығындардың орнын толтыру
(өтеу) өнімді, тауарларды және қызметтерді өткізгеннен кейін және
кәсіпорынның шотына түсім - ақша түскеннен кейін жүзеге асырылады, бұл
келесі ауыспалы айналым үшін еңбек заттарының кезекті тиісті мөлшерін сатып
алуға мүмкіндік береді.
Өндірістік капиталдардың ауыспалы айналымының жоғарыда баяндалған
процестері жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарға сипатты болып келеді.
Негізгі капиталдар мен материалдық емес активтердің жәй және ұдайы
жаңғыртылу процесі ұзақ мерзімді ивестициялардың көмегімен жүзеге
асырылады. Сонымен бірге жәй ұдайы өндіріс құрылысты және негізі капиталдар
мен материалдық емес активтерді қолданыстағы негізгі капиталдар мен
материалдық емес активтер бойынша тозықтың есептелген сомасына сәйкес
мөлшерде жасау мен сатып алуды білдіреді.
Ұлғаймалы ұдайы өндіріс негізі капиталдар мен материалдық емес
активтерді олардың тозығының есептелген сомасынан асатын көлемде жаңартуды
қажет етеді.
Ұзақ мерзімді инвестициялардың мүмкін болатын көздеріне мыналарды
жатқызуға болады:
шаруашылық жүргізуші субъектінің меншікті қаражаттары;
республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаттары;
шетелдік инвесторлардың қаражаттары;
банктердің кредиттері.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражаттарына
құрылтайшылардың алғашқы жарналары, амортизациялық аударымдар және таза
пайда жатады.
Алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрған кезде өңдірістік
капиталдарды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық капиталдың
көлемі бухгалтерлік баланста қамтылып көрсетіледі және кәсіпорынның,
фирманың қаржылық қуатын бағалаудың алғашқы критерийі қызметін атқарады.
Кейінгі негізгі капиталдарды сатып алуға шаруашылық қызмет нәтижесінде
кәсіпорында пайда болған қорланымдар пайдаланылады. Оларға ең алдымен өнім
өткізуден алынатын түсім - ақша құрамындағы амортизацлық аударымдар мен
табыс (пайда) жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындарда өндіріске жұмсалған инвестициялардың
бастапқы көзі қызметін бюджет қаражаттары мен орталықтандырылған бюджеттен
тыс ресурстар, ал мемлекеттік емес кәсіпорындарда акционерлік капитал
атқарады. Өндіріс базасын одан әрі дамьпу кәсіпорындардың ішкі ресурстары
мен тартылған қаражаттар есебінен жүзеге асырылады.
Тартылған қаржылық қаражаттар акцияларды орналастырудан, еңбек ұжымы
мүшелерінің, заңды және жеке тұлғалардың жарналарынан алынған ақшаны
қамтиды.
Қарыз қдражаттарына коммерциялық банктердің ұзақ мерзімді несиелерді,
негізгі капиталдарды қаржы лизингі негізінде сатып алу және инвестициялық
салық кредиті жатады.
Сөйтіп, өндірістік капиталдарды жасау мен оның өсімін қаржыландырудың
көздерін меншікті, тартылған және қарыз қаражаттарына топтастыруға болады.
Айналым қаражаттарының аса маңызды құрамды бөлігі меншікті айналым
қаражаттары болып табылады, өйткені олардың болуы, сақталымдылығы, басқа
қаражаттармен ара салмағы нақтылы рыноктегі кәсіпорынның қаржылық
орнықтығының дәрежесін анықтайды.
Өндірістік капиталдардың қалыптасуы кәсіпкерлік қызмет бастауының
объективті алғышарты болып табылады. Бұл қызметінің нәтижелері дайын өнім
(орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер) нысанында көрінеді.
Өндірістік капиталды пайдаланудың нөтижесі арнайы қаржылық
көрсеткіштермен сипатталады және кәсіпорынның қаржы менеджментінің
нәтижелігін дәлелдейді. Бұл нәтижелік өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден
түскен табыс (түсім - ақша) мөлшерінде, кәсіпорынның шығынында айқындалады.
Бөліністің классикалық (дәстүрлі) сызбасында түсім - ақша — бұл өнім
өткізуден, атқарылған жұмыс пен көрсетілген қызметтен шаруашылық жүргізуші
субъектінің шотына түскен ақша. Ол өнім (жұмыс, қызмет) өндіруге жұмсалыған
қаражаттарды өтеудің (орнын толтырудың), орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптасытрудың негізгі көзі болып
табылады және өзіндік құнды, табысты, акциздерді, қосылған құнға салынған
салықты қамтады. Оның дер кезінде түсіп тұруы қаражаттардың ауыспалы
айналымының толассыздығын, өндірістік процестің үздіксіздігін қамтамасыз
етеді. Ал түсім - ақшаның уақтылы түспеуі өндірістегі бос тұрып
қалушылыққа, табыстың төмендеуіне, шарттық міндеттемелердің бұзылуына,
қаржы санкцияларына ұрындырады.
Түсім - ақшаны одан әрі бөлу негізгі капиталдар мен материалдық емес
активтерді ұдайы өндірістің көзі ретіндегі амортизациялық аударымдарды
қалыптастырумен байланысты. Түсім - ақшаның қалған бөлігі жалпы табыс
немесе жасалынған құн болып саналады, ол жалақыны төлеуге және шаруашылық
жүргізуші субъектінің таза табысын қалыптастыруға бағытталады. Таза
табыстың бір бөлігі өнімнің өзіңдік құнында салықтар мен алымдар,
әлеуметтік қажеттерге аударылатын аударымдар және басқалары түрінде есепке
алынады. Қалған бөлігі кәсіпорынның табыс (пайдасы) болып табылады. Оған
негізгі капитал мен кәсіпорынның басқа мүлкін өткізуден түскен табыстар,
сондай-ақ өткізу операцияларынан тыс кірістер қосылады.
Түсім - ақшаның ауқымы кәсіпорынның (ұйымның), фирманың өнім өңдіру мен
оны өткізуге жұмсаған шығындарының (ақшалай жұмсалымдарының) көлеміне
байланысты болады. Бұл шығындар экономикалық мазмұны мен мақсатын
арналымына қарай мынадай топтарға бөлінеді:
кәсіпорынның негізгі капиталын қалыптасттыруға, кеңейтуге және қалпына
келтіруге байланысты күрделі сипаттағы шығындар;
айналып капиталының айналымында қатысатын тауар - материалдық
құндылықтарын сатып алуға және пайдалануға байланысты шығындар;
кәсіпорынның ішкі және сыртқы берешектерін төлеуге байланысты ақша
шығындары;
шаруашылық жүргізуші субъектінің меншікті қаражаттары;
республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаттары;
шетелдік инвесторлардың қаражаттары;
банктердің кредиттері.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражатпгарына
құрылтайшылардың алғашқы жарналары, амортизациялық аударымдар және таза
пайда жатады.
Алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрған кезде өндірістік
капиталдарды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық капиталдың
көлемі бухгалтерлік баланста қамтылып көрсетіледі және кәсіпорынның,
фирманың қаржылық қуатын бағалаудың алғашқы критерийі қызметін атқарады.
Кейінгі негізгі капиталдарды сатып алуға шаруашылық қызмет нәтижесінде
кәсіпорында пайда болған қорланымдар пайдаланылады. Оларға ең алдымен өнім
өткізуден алынатын түсім - ақша құрамындағы амортизациялық аударымдар мен
табыс (пайда) жатады.
Мемлекеттік кәсіпорыңдарда өндіріске жұмсалған инвестициялардың
бастапқы көзі қызметін бюджет қаражаттары мен орталықтандырылған бюджеттен
тыс ресурстар, ал мемлекеттік емес кәсіпорындарда акционерлік капитал
атқарады. Өндіріс базасын одан әрі дамыту кәсіпорындардың ішкі ресурстары
мен тартылған қаражаттар есебінен жүзеге асырылады.
Тартылған қаржылық қаражаттар акцияларды орналастырудан, еңбек ұжымы
мүшелерінің, занды және жеке тұлғалардың жарналарынан алынған ақшаны
қамтиды.
Қарыз қаражаттарына коммерциялық банктердің ұзақ мерзімді несиелерді,
негізгі капиталдарды қаржы лизингі негізінде сатып алу және инвестициялық
салық кредиті жатады.
Сөйтіп, өндірістік капиталдарды жасау мен оның өсімін қаржыландырудың
кездерін меншікті, тартылған және қарыз қаражаттарына топтастыруға болады.
Айналым қаражаттарының аса маңызды құрамды бөлігі меншікті айналым
қаражаттары болып табылады, өйткені олардың болуы, сақталымдылығы, басқа
қаражаттармен ара салмағы нақтылы рыноктегі кәсіпорынның қаржылық
орнықтығының дәрежесін анықтайды.
Өндірістік капиталдардың қалыптасуы кәсіпкерлік қызмет бастауының
объективті алғышарты болып табылады. Бұл қызметтің нәтижелері дайын өнім
(орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер) нысанында керінеді.
Өндірістік капиталды пайдаланудың нәтижесі арнайы қаржылық
көрсеткіштермен сипатталады және кәсіпорынның қаржы менеджментінің
нәтижелігін дәлелдейді. Бұл нәтижелік өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден
түскен табыс (түсім - ақша) мөлшерінде, кәсіпорынның шығынында айқындалады.
Бөліністің классикалық (дәстүрлі) сызбасында түсім - ақша — бұл өнім
өткізуден, атқарылған жұмыс пен көрсетілген қызметтен шаруашылық жүргізуші
субъектінің шотына түскен ақша. Ол өнім (жұмыс, қызмет) өндіруге
жұмсалынған қаражаттарды өтеудің (орнын толтырудың), орталықтандырылған
және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптасытрудың негізгі көзі болып
табылады және өзіндік құнды, табысты, акциздерді, қосылған құнға салынған
салықты қамтиды. Оның дер кезінде түгіп тұруы қаражаттардың ауыспалы
айналымының толассыздығын, өндірістік процестің үздіксіздігін қамтамасыз
етеді. Ал түсім - ақшаның уақтылы түспеуі өндірістегі бос тұрып
қалушылыққа, табыстың төмендеуіне, шарттық міндеттемелердің бұзылуына,
қаржы санкцияларына ұрындырады.
Түсім - ақшаны одан әрі бөлу негізгі капиталдар мен материалдық емес
активтерді ұдайы өндірістің көзі ретіндегі амортизациялық аударымдарды
қалыптастырумен байланысты. Түсім - ақшаның қалған бөлігі жалпы табыс
немесе жасалынған құн болып саналады, ол жалақыны төлеуге және шаруашылық
жүргізуші субъектінің таза табысын қалыптастыруға бағытталады. Таза
табыстың бір бөлігі өнімнің өзіндік құнында салықтар мен алымдар,
әлеуметтік қажеттерге аударылатын аударымдар және басқалары түрінде есепке
алынады. Қалған бөлігі кәсіпорынның табыс (пайдасы) болып табылады. Оған
негізгі капитал мен кәсіпорынның басқа мүлкін өткізуден түскен табыстар,
сондай - ақ өткізу операцияларынан тыс кірістер қосылады.
Түсім - ақшаның ауқымы кәсіпорынның (ұйымның), фирманың өнім өндіру мен
оны өткізуге жұмсаған шығындарының (ақшалай жұмсалымдарының) көлеміне
байланысты болады. Бұл шығындар экономикалық мазмұны мен мақсатты
арналымына қарай мынадай топтарға бөлінеді:
кәсіпорынның негізгі капиталын қалыптастыруға, кеңейтуге және қалпына
келтіруге байланысты күрделі сипатгаты шығындар;
айналым капиталының айналымында қатысатын тауар - материалдық
құндылықтарын сатып алуға және пайдалануға байланысты шығындар;
кәсіпорынның ішкі және сыртқы берешектерін төлеуге байланысты ақша
шығындары;
күрделі және күрделі емес сипаттағы бір жолғы шығындар;
кәсіпорынның бос ақшасын инвестициялауға байланысты шығындар;
өндірістік емес сипаттағы шараларға жұмсалатын шығындар.
Жалпы кәсіпорынның шығындары—материалдық құрал - жабдықтардың
(шикізаттың, материалдардың, отынның, энергияның, жабдықтардың және т.т.)
және қажетті еңбек шығындарының жиынтығы, ол кәсіпорынға өндіру мен оны
өткізудің неге түскенін, яғни өндіріс құрал - жабдықтары мен жұмыс күшін
сатып алуға жұмсалынған шығындарды — өнімнің өндірістік құнын көрсетеді.
Шығындардың ақшалай көрінісі өзіндік құн болып табылады. Екінші сөзбен
айтқанда, өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны өнім өндіру процесінде
пайдаланылатын табиғи ресурстардың, шикізаттың, материалдардың, отынның,
энергияның, негізгі капиталдардың, еңбек ресурстарының, басқа шығындардың
құндық бағасы болып табылды. Өзіндік құнға кіріктірілетін өнім (тауарлар,
қызметтер) өндіріп, оны өткізуге жұмсалатын шығындар арнайы бекітілген
Қағидамен анықталады; шығындардың құрылымы өндіріс пен өткізудің салалық
және басқа ерекшеліктеріне байланысты болады. Алайда жалпы бұл шығындар
олардың экономикалық мазмұнына сәйкес мына элементгер бойынша топтас-
тырылады:
материалдық шығындар (қайтарылған қалдықтардың құны шегерілгеннен
кейін);
еңбекақыға жұмсалатын шығындар;
әлеуметтік қажеттіліктерге аударылатын шығындар;
негізгі капиталдар бойынша амортизациялық аударымдар;
басқа шығындар.
Өнім, жұмыс және қызметтер өлшемінің өзіндік құнын жоспарлау, есепке
алу және калькуляциялау кезінде шығындар өндірістің сипаты мен құрылымы
ескертілетін салалық әдістемелік ұсыныстармен анықталынатын баптар бойынша
топтастырылады. Осы мақсаттар үшін шығындар тура және жанама, шартты түрде
тұрақты және шартты түрде ауыспалы, элементтік және кешенді болып
сыныпталуы мүмкін.
Өнім өткізуден алынған түсім – ақша (қосылған құнға салынатын салық пен
акциздерсіз) мен оны өндіруге және өткізуге жұмсалынған шығындардың
арасындағы айырма өнім (жұмыс, қызмет) өткізуден алынған пайда болып
табылады. Оған кәсіпорынның негізгі қорлары мен басқа мүлігін өткізуден
түскен пайда, сондай - ақ өткізу операцияларынан тыс алынған табыстар
қосылады.
Өнім өткізу кезінде түсім - ақша мен өзіндік құн арасындағы теріс
нәтижеде — зиян да шегуі мүмкін. Сондай - ақ өткізу операцияларынан тыс
зияндар да болуы мүмкін: алынған айып пұлдардан төленгендерінің асып түсуі,
валюта есеп - қисаптары мен операциялары бойынша теріс бағам айырмасы, күші
жойылған тапсырыстар бойынша зияндар, дүлей апаттардан, авариялардан, басқа
апаттардан болған сақтық төлемдермен өтелмейтін ысыраптар және т.т.
Жалпы аталған құрамды бөліктер кәсіпорынның баланстық пайдасын немесе
зиянын құрады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша
"өнім (жұмыс, қызмет) өткізуден алынған табыс" көрсеткішінде негізгі
қызметтен алынған табыс қамтып көсетіледі, әлі ауар - материалдық босалқы
қорларды, орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді өткізуден алынған
табыстардан басқа, қосылған құнға салынатын салықты, акциздерді, басқа
салықтар мен міндеттемелерді, қайтарылған тауарлардың құнын және сату мен
бағадан шегерімдерді алып тастағаннан кейінгі сыйақы (мүдде), яғни
пайыздар, дивидендтер, қаламақы және рента түріндегі алынған табысты да
қамтиды.
Өнім өткізуден алынған табыс пен оның өзіндік құны арасындағы айырым
жалпы табысты құрайды. Алайда бұл сызба бойынша өзіндік құн бүкіл
шығыстарды қамтып көрсетпейді — олардың бір бөлігі кезең шығыстарын
құрайды, соның ішінде:
жаллы және әкімшілік шығьндары (жалпы шаруашылық және әкімшілік
арналымы шығыстарының сомасы);
өткізуге (тауар - материалдық босалқы қорларды сатуға) байланысты
шығыстар;
пайыздар (алынған кредиттер, мүлікті жалдау үшін және пайыздар бойынша
басқа шығыстар) бойынша шығыстар.
Жалпы табыс пен кезең шығыстары арасындағы айырым негізгі қызмет
бойынша сальдоланылған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді және "негізгі
қызметтен алынган табыс (немесе зиян) " деп аталады.
Негізгі емес қызметтен алынған табыс (немесе зиян) — активтерді
пайдалануға табыстаудан, бағалы қағаздарды қайта бағалаудан және т.с.с.
алынған қаржылық нәтиже.
Негізгі қызметтен алынған табыс (зиян) пен негізгі емес қызметтен
алынған табыстың (зиянның) сомасы салық салынғанға дейінгі кәдуілгі
қызметтен алынган табысты (зиянды) көрсетеді. Одан корпорациялық табыс
салығы шегерілгеннен кейін салык, салынғаннан кейінгі кәдуілгі қызметтен
алынған табыс (зиян) болады. Төтенше ахуалдардан болған зиянға түзетілген
ол кәсіпорынның таза табысы болып табылады.
Табысты (пайданы) бөлу қолданылып жүрген салықтар мен басқа міндеті
төлемдерге сәйкес заңмен белгіленген үлеспен бірінші кезекте оның бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке немесе мемлекетгік бюджеттен тыс қорларға
аударуға саяды.
Пайданы бөлу тәртібі салық салудың заңмен белгіленген сызбаларына
байланысты.
Әуелде әртүрлі негіздемелер бойынша баланстық (жаллы) пайданы *
көбейтуге немесе азайтуға түзету жасалынады:
басқа мөлшерлемелер бойынша бөлек салық салынатьш пайда немесе
табыстардың сомасы (дивидендтер, пайыздар және т.т.) шығарылады;
жергілікті бюджеттерге төленген салықтар мен алымдар шығарылады;
резерв және оған ұқсас қорларға аударылған аударымдар ескеріледі.
Әр түрлі нұсқаларда баланстық пайдадан басым мақсаттарға (өндірісті
ғылыми - техникалық жетілдіру, күрделі жұмсалымдар, әлеуметтік және табиғат
қорғау шаралары, сауықтыру және қайырымдылық қорлары, мәдени және табиғи
мұралардың объектілерін қалпына келтіру және т.т пайда есебінен болатын
шығындар толык көлемде немесе бекітілген нормативтер шегінде шығарылады.
Жүргізілген түзетуден кейін салық салынатын пайда алынады, оған
кәсіпорындар қызметінің әр түрлі жақтарын ынталандыру үшін жеңілдіктер
белгіленуі мүмкін. Бұдан әрі, белгіленген мөлшерлемелер бойынша пайданың
тиісті бөлігі мемлекеттік бюджетке алынады. Қалған бөлігі кәсіпорынның
қарамағына түседі, ол таза табыс (салықтар төленгеннен кейінгі пайда) деп
аталады. Оны бөлудің төртібі кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысанына
байланысты болады және не меншік иесімен, құрылтайшымен, кәсіпорынның
жарғысымен бекітілген нормативтер бойынша, не әзірленген қаржы жоспары
бойынша анықталуы мүмкін. Пайда-ның бұл бөлігі басқарудың жоғары органының
орталықтандырылған қорларын қалыптастыруға, кәсіпорынның қаржы резервін
жасауға, бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер мен пайыздар
төлеуге, үлестік жарналар бойынша төлемдерге (кооперативтер үшін),
бірлескен шараларды қаржыландыруға (мысалы, табиғат қорғау және т.т.),
қайырымдылық мақсатгарға бағытталуы мүмкін. Таза пайда есебінен кесіпорын
қорлану және тұтыну қорларын толықтырады, яғни өндірісті дамытуға, ұжымның
әлеуметтік қажеттіліктеріне, қызметкерлерді материалдық көтермелеуге
жұмсалады. Пайданы бөлуде кәсіпорынның құқығы кең, заңнамалық шектеуге
резервтік капиталдың мөлшері ғана түсуі мүмкін. Пайданы бөлудің
айырықшалықты нормативтері коммерциялық банктер, сақтық компаниялар,
инвестициялық қорлар, сенімгерлік ком-паниялар және басқа ұқсас
коммерциялық ұйымдар үшін белгіленеді.
Табысты бөлудің тәртібі де салық салудың қолданылып жүрген сызбасына
байланысты. Мәселен, Қазақстан Республикасында жиынтық жылдық табыс және
еңбекке ақы төлеу шығындарын қамтитын заңмен белгіленген шегерімдер бойынша
сызба қабылданған ("Корпорациялық табыс салығын" қараңыз).
Басқа сызбаларда бұл шығыңдар жалпы табысқа кіріктіріледі және оның
құрамында салық салуға жатады. Салықтарды төлегеннен кейінгі табыс, бұл
нұсқада еңбекке ақы төлеуге және кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бөлінеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы - шаруашылық қызметінің нәтижелері
жеке көрсеткіштер бойынша тиісті есепте қамтып көрсетіледі. Бүұдан басқа,
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп жасалады, онда бұл қозғалыс үш
бағыт бойынша көрсетіледі:
операциялық қызметтен (шаруашылық жүргізуші субъектінің негізгі
қызметін сипаттайтын);
инвестициялық қызметтен (ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен
мөлшеріндегі өзгерістерді тудыратын);
қаржылық қызметтен (меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының құрамы
мен мөлшеріндегі өзгерістерді тудыратын).
Бағыттардың әрқайсысы бойынша ақша қаражаттары түсімдерінің нақтылы
түрлері, тиісті қызметтің нәтижелерінде олардың шығын қалуы мен көбеюуі
немесе азаюы көрсетіледі. Қаражаттардың құрамы, олардың көздері және
белгілі бір күнге орналастырылуы туралы мәліметтер бухгалтерлік баланста
келтіріледі.
Табысты (пайданы) бөлудің негізге алынатын қағидаттардың бірі — ол
біріншіден, ең алдымен мемлекет алдындағы қаржылық міндеттемелерді алғашқы
кезекте орындау; екіншіден, меншікті ұлғаймалы өндірістің қажеттіліктерін
тиісті қаражаттармен қамтамасыз ету; үшіншіден, кәсіпорынның резервтерін
қалыптастыруға бағыттау; кәсіпкерлік тәуекел едәуір өсіп отырған жағдайда
мұның маңызы ерекше.
Табыстың (пайданың) сан қырлы мәні, маңызы экономиканың нарық
шаруашылығының негіздеріне көшуіне қарай күшейе түсуде. Істің мәні мынада
болып отыр: қаржылық дербестік пен тәуелсіздікке ие болған әр түрлі меншік
нысанындағы кәсіпорындардың бюджетке салықтар және басқа да міндетгі
төлемдер мен аударымдары төленгеннен кейін қалған пайданы қай мақсаттарға
және қандай көлемде жұмсауға құқығы бар.
Бүгінгі шаруашылық жүргізуші субъектіде табыстар мен пайданың толып
жатқан жүйесі іс - әрекет етеді. "Қосымша құн" мен "пайда" категорияларының
экономикалық мазмұны іс жүзінде бара-бар. "Табыс" категориясының "қосымша
құн" категориясынан айырмашылығы оның ақы төлеуге жұмсалатын табыстарды
өзіне қамтуында.
Жалпы алғанда, табыстар құн көршісінде алынған игіліктерде және оған
жұмсалған қажетті шығындардың айырмасы ретінде анықталады.
Жалпы табыс кәсіпорын иелерінің табысы және жалдама қызметкерлердің
табысы болып бөлінеді, соңғысы жалақы деп аталады. Егер барлық табыстан
жалақыны шегеріп тастаса, онда негізінен жалпы пайда қалады.
Тауар айналысы сферасының салаларыңда (сауда, қоғамдық тамақтану,
маркетинг, дайындау) “өнім өткізуден түскен түсім – ақша” категориясының
орнына “тауар айналымы” категориясы пайдаланылады. Тауар айналымының мәнін
сатып алу - сату жолымен ақшалай табыстарды тауарларға айырбастаумен
байланысты болатын экономикалық қатынастар құрайды. Шетелдік практикада
"түсім - ақша" атауының орнына көбінесе "жалпы табыс" атауы пайдаланылады.
Алайда, бұл осы атаудың өте кең баян етілуі, жалпы табыс экономикалық
категория ретінде қайта жасалган құнды немесе шаруашылық жүргізуші
субъектінің таза өнімін білдіреді.
Сауда да жоспарлау мен есеп жүргізудің практикасында жалпы табыс деп
сауда үстемелерінің (жеңілдіктерінің) сомасын, қоғамдық тамақтануда сауда
үстемелері мен қымбаттаудың сомасын айтады.
Кәсіпорындардағы қаржы менеджменті
Қаржы жүйесінің бастапқы буыны ретінде бұл тарауда қаралатын шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржысы, базистік категория, яғни тап осындай
нысанада жұмыс істейтін айырықшалықты белгілері мен ерекшеліктері бар
объективті экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Бірақ ақша
қорлары қозғалысының объектісі бар субъектілердің нақтылы мүдделері жөнінде
көрінетін кез келген қатынастар сияқты, олар реттеуді, тиісті қаржы
ағынының бағыттарын, олардың қозғалысын ретке келтіруді қажет етеді. Бұл
қондырмалықтарға жататын, нақтылы орындаушылардың санасымен, машығымен және
іскерлігімен жасалатын субъективті басқарылушы іс-әрекеттер ақылы жүзеге
асырылады. Экономикалық завдармен анықталатын базистік аса маңызды
құбылыстардың талабына бағдарлануы тиіс, бұл талаптарды үнемі ескеріп
отыруы тиіс, яғни базистің шарттарына бағынышты болуы тиіс болғандықтан
қондырмалықтарға жатады. Бұл басқарылатын іс-әрекеттерге қаржы менеджменті
ұғымы — тиімді пайдалану мақсатымен кәсіпорынның ақша ағынының,
кәсіпорынның бүкіл қаражаттарының қозғалысы механизмін басқару жүйесі
жатады.
Жалпы қаржы менеджменті қаржыны басқарудың ілгеріде баяндалған
қағидаттардың негізделген ("Қаржьрш баскщщы үйым-дастыру" тарауын қараңыз).
Ол басқарудықтяісті элементпгерін — ақпаратгы, жоспарлауды (болжауды),
үйымдастыруды, ретгеуді, ба-қылауды қамтиды. Қаржы менеджментін жүзеге
асырудың шарты нарықтық ортаның брлуы болып табылады, бұл орта бағалардың
еркін жүйесі, тауар мен қызметгердің рыногімен қатар еңбек, ка-питаддар,
өндіріс қүрал-жабдықтары рьшогінің жүмыс істеуі, ^^Шорындардың қызметін
мемлекеттік ретгеуді заңйамаЛық реттемелеу кезіндегі кәсіпкерлік қызметгі
коммерциялық есеп негіздерінде жүргізуге мүмкіндік береді. Сөйтіп,
кәсіпорындардың қаржы менеджментінің шеңбері нарықтық факторлармен анықта-
лады, бұл оны жеке буындарында басқарушы субъекгілердің бас-қарылу
объектілеріне ықпал жасауының экономикалық элементтері басым болуы мүмкін
қаржыны басқарудың жалпы шарттарынан ажыратады.іКәсіпорындардың қаржы
менеджментінің жүйесі аса жылжымалы, өйткені бұл буындағы нысандардың,
әдістердің ар-сеналы жалпымемлекетгік қаржылардағыға қэрағаңца тым әр
түрлі. Мысалы, кәсіпорындардың қаржы менеджменті әр түрлі нысан-дардағы
есеп айырысу (төлем тапсырмасы, төлем талабы (талаішіо-ты), өр түрлі
акредитивтер, есеп айырысу чектері және т.т.), бар-лық нысандардағы
несиелендіру, бағалы қағаздармен және валютамен жасалатын операциялар
бойынша көп таралған опера-циялардан басқа хеджирлеу *, кепілдік-ішотекалық
және сенімгерлік (трастгық) операциялар, қаржы және операция лизингі,
франчай-
Бюджеттен тыс қорлар
Бюджеттен тыс қорлардың мәні
Жалпы мемлекеттік (аумақтық) көлемде республикалық және жергілікті
бюджеттер қаржы ресурстарын ұйымдастырудың ең белгілі нысаны болып
табылады.
Бірақ нарықтық қатынастарға көшу барысында экономикалық және әлеуметтік
салаларды қаржыландыруда бір ғана бюджет қаажаттары жеткілжсіз бола-
бастады. Сондықтан қосымша қаржы көздерін іздестіру қажет болды. Бюджет
қорымен қатар 1991 жылдан бастап мақсатта бюджеттен тыс қорлар құрылып,
жұмыс істей бастады.
Бюджеттен тыс қорлар — мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды буыны;
мемлекеттің қатаң белгілі бір мақсаттарға пайдаланатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде барлық аналитикалық жіктеу счеттарының
дебеті мен кредитіндегі айналым сомаларының жинағы синтетикалық жинақтау
счеттарының дебеті мен кредитіңдегі айналым сомасының жинағымен бірдей
болуы керек деген ұғым бар. Яғни, аналитикалық жіктеу счеттары синтетикалық
жинақтау счеттарының құрамында жүргізіледі. Синтетикалық счет деп -
жинақтаушы, ал аналитикалық счет деп жіктеуші счеттарды айтады.
Синтетикалық счеттарды баланстық счеттар деп те атайды. Баланстық
счеттардағы қалдыққа сай бухгалтерлік баланс жасалынады. Синтетикалық
счеттарда активті қаражаттар, меншікті капитал және міндеттемелер
жинақталған сомалары көрсетіледі. Жинақтау тек қана ақшалай өлшеммен
жүргізіледі. Синтетикалық счеттарда жинақталған көрсеткіштер арқылы
кәсіпорынның активті қаражаттарының жалпы көлемі мен бұлардың қозғалысын,
қорлану көздерінің қалыптасуын, жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп
айырысудың жалпы сомасын, сонымен қатар банктерден алынған қысқа және ұзақ
мерзімді несиелерді қайтарудың жағдайы жөніндегі материалдарды алуға
болады.
Нарықтық қатынастардың талабына сай бухгалтерлік есеп ұғымына
"капитал", "меншікті капитал", "міндеттемелер", "инвестициялар",
"акционерлік капитал", "резервтік капитал", "бөлінбеген таза пайда",
"вексельдер" сияқты категориялар енгізіліп отыр. Жоғарыда көрсетілген
категориялар бойынша мағлұмат алу үшін ең әуелі синтетикалық счеттар
қолданылады. Алайда кәсіпорындар мен ұйымдар қызметін жан-жақты және тиімді
басқару үшін тек қана жалпылама жинақталған мәліметтер мен ақпараттар
жеткіліксіз. Жинақталған ақпараттар жіктелуге тиісті. Бухгалтерлік есеп
объектілерін дәйекті түрде жіктеп, талдау және сипаттау үшін жіктеу немесе
аналитикалық счеттарды қолдану қажеттігі туындаған. Яғни, топтастырылып
жинақталған активті қаражаттар, меншікті капитал және міндеттемелердің
қалыптасуы мен қозғалысын, бұлардың жекелеген баптары мен түрлеріне қарай
жіктеп, көрсету үшін аналитикалық жіктеуші счеттар қолданылады.
Аналитикалық счеттар тек қана синтетикалық счеттардың құрамында жүргізіліп,
бұларға жазылған көрсеткіштер бірдей уақытта орындалады. Синтетикалық және
аналитикалық счеттар арасында тығыз экономикалық байланыс орнаған.
Синтетикалық жіктеу счеттарындағы мәліметтерді кеңінен пайдалану арқылы
кәсіпорындардағы әрбір құндылықтардың, мүліктер мен негізгі құралдардың,
тауарлы-материалды босалқылардың, есеп беруге, есеп айырысуға, өндірілген
өнімдер, тауарлар, алынған міндеттемелер мен несиелер, т.б. жекелеген
түрлері бойынша мәліметтер алып, экономикалық және қаржылық тұрғыдан талдау
жұмыстарын жүргізуге болады. Ендігі жерде аналитикалық және синтетикалық
счеттар арасындағы байланысты көрсету үшін мысалдар келтіріледі. Мысалы,
кәсіпорынның "Материалдары" счетында мынандай көрсеткіштер (мәліметтер)
болады:
Дт Материалдар Кт
Бастапқы қалдық 80000 2) 45000
3) 55000
1) 95000
айналым жинағы 95000
Соңғы қалдық 75000
Бұл счет бойынша кәсіпорынның қолда бар материалдарының жалпы сомасын
ғана көруге болады. Қолда бар "осы материалдардың қандай жекелеген
түрлерден тұратындығын, қалайша өзгеретіндігін, бұлардың санының қаншалығын
білу үшін синтетикалық счет қажет. "Материалдар" счетындағы материалдарды
шартты түрде А және Б деп, екі түрге бөліп қарайтын болсақ, онда
синтетикалық счет төмендегіше жүргізіледі.
Кесте құру нәтижесінде синтетикалық жинақтау счетының бастапқы қалдығы
А және Б материалдары бойынша жалпы 80000 теңге болып көрсетілсе, кіріс
және шығыс операциялары "Матеркалдар" счетына жазылғаннан соң соңғы қалдық
А материалдары бойынша 20000 теңге, ал Б материалдары бойынша 55000 теңге
болып, соңғы жалпы қалдық сома 75000 теңге болды.
1-кесте
(Кіріс) А Материалдар -
(Шығыс)
ОпСаны Бағасы (теңге) Сомасы (теңге)Операциялар
ер мазмұны
ац
ия
ла
р
ма
зм
ұн
ы
дебет кредит
1. Негізгі құралдар 2000000 1. Жарғылық капитал 2466000
2. Материалдар 45900 2. Еңбек ақы бойынша есеп9500
3. Аяқталмаған өндіріс 8900 айырысу
4. Есеп айырысу шоты 4100 3. Жабдықтаушы 3400
мердігерлермен есеп
айырысу
Баланс 2589000 Баланс 258900
Синтетикалық жинақтау счеттары бойынша жасалған айналым ведомостысында
кәсіпорындардың активті қаражаттары, меншікті капитал және міндеттемелердің
қолда бары мен бұлардың ішкі қозғалысы жөніндегі маңызды мәліметтердің
жинақталатындығын есте сақтау керек. Айналым ведомостысына жинақталған
мәліметтерді өзара салыстырып, тиісті экономикалық коэффициентгер есептеу
арқылы кәсіпорын қызметіне басшылық жасап, экономикалық тұрғыдан тиімді
шешімдер кабылдауға болатындығын білген жөн. Сонымен қатар, экономикалық
талдау, тексеру мен бақылау жұмыстарын жүргізу үшін айналым ведомостысының
көрсеткіштері пайдаланылады.
Егер айналым ведомостысы дұрыс, қатесіз жасалған жағдайда, мұның
негізінде бухгалтерлік баланс жасауға да болады.
Бұл баланс синтетикалық жинақтау счеттары бойынша жасалған айналым
ведомостысының жинағына қарай жасалды. Мұндай баланс тек қана оқыту
мақсатымен жасалынады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде баланс жасау үшін
айналым ведомостысының мәліметтері жеткіліксіз. Бухгалтерлік баланс жасау
үшін тек қана айналым ведомостысындағы соңғы қалдықты баланстың тиісті
баптарына көшіре салмай, арнайы дайындық жұмыстарын жүргізу қажет. Әрбір
счеттар бойынша жинақталған қалдық тексеріліп, түгенделіп, дұрыстығы
бастапқы құжаттармен салыстырылғаннан соң және де есеп айырысу жұмысы
түгелімен аяқталғаннан кейін бухгалтерлік баланс жасалынады. Баланс
жасаудың алдында кәсіпорындарда қабылданған есеп саясатының дұрыс
қолданғандығы тексеріледі.
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде аналитикалық жіктеу счеттары бойынша да
айналым ведомостысы жасалынады. Аналитикалық счеттар бойынша жасалынатын
айналым ведомостысын жасаудың өз ерекшеліктері болады. Жекелеген материалды
құндылықтар есебі ақшалай және натуралды өлшемдермен өлшеніп
жүргізілетіндіктен, аналитикалык счеттардағы жазуларды тексеру үшін айналым
ведомостысында сандық және сомалық өлшемдер бірлігін көрсететін бағаналар
берілген.
Енді "Материалдар" және "Жабдықтаушылар" бойынша іс-тәжірибеде
қолданылатын айналым ведомостысын жасаудың тәртібіне тоқталамыз.
4-кесте
Материалдар есебінің аналитикалық айналым ведомостысы
Ақпан айы 2001 жыл
МатериаӨлше01.02.2001ж. қалдықАқпан айындағы айналым 01.03.2001ж.
лдардыңм
аталуы бірл
ігі
Кіріс Шығыс Қалдық баға
(тг) саны сомасы саны сомасы саны сомасы саны сомасы А т. 100
3000 300000 1500 150000 2000 200000 2500 250000 Б кг 20 5000
100000 - - 3000 60000 2000 40000 В дака 50 - - 1000 50000
_ 1000 50000
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы қорлары
Шаруашылық - қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы
қорларын — белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын
қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста
болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжірибесінде кәсіпорындардың, жеке
саланың немесе бүкіл ұлттық шаруашылықтың өндірістік, шаруашылық және
әлеуметтік қызметіндегі мақсат - міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар
пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық
жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп, қайсы
біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен ұйымдарда
экономикалық ынталандыру қорлары — материалдық көтермелеу қоры, өндірісті
дамыту қоры, әлеуметгік даму қоры, көпшілік кодды тауарлар қоры (халық
тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан жасалынған басқа
бұйымдарды ынталандыру үшін) жұмыс істеді. 1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы
өндірісті қаржыландыру және негізгі қорларды жа-ңарту үшін амортизациялық
қор құрылғанды. Министрліктер мен ведомстволарда жалпы салалық сипаттағы
шығындарды қаржыландыру, ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдарға
қаржы көмегін көрсету үшін орталықтандырылған қорлар құрылды: ғылым мен
техниканы дамьпудың бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша
орталықтандырылған қорлар мен резервтер, бағаны реттеу қоры және басқалары.
Қаржы қорларында кәсіпорындар мен ұйымдар мүлкінің қозғалысы бұл
ақпаратты өндіріс, шаруашылық - қаржы және әлеуметтік қызметті басқаруда
пайдалану үшін толық немесе ішінара түрде бейнеленеді. Жекелеген қорлардың
қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым анық
көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген
(жоспарланған), сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің
қаржылық көрсеткіштері де болып табылады немесе есеп - қисап үшін бастапқы
мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде кәсіпорынның
тұтыну қорын жұмсау ауқымы; кәсіпорынның бір қызметкеріне шаққандағы бұл
мөлшер оның материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағаттандыру
деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс істеуі үшін неғұрлым маңыздылылары
мына қорлар болып табылады: жарғылық, резервтік капиталдар, қорлану қоры,
тұтыну қоры, еңбекке ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары.
Кәсіпорындардың дербестігі жағдайында басқа да мақсатты қаражат қорлары
құрылуы мүмкін, мысалы, медициналық сақтандыру қоры, жекешелендіру қоры,
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрлымды дамытуға қатысудың үлестік қоры
және басқалары.
Жарғылық капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген
кәсіпорын (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді және
алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрғанда өндірістік
капиталды, материаддық емес акгивтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға қажетті жағдайлар жасалады. Мемлекеттік кәсіпорындардағы жарғылық
капитал өндірістік капиталдарды (айналым және негізгі капиталдарды) —
өндіріс процесінің натуралдық – заттай эле-менттерін құруға арналған
меншікті қаражаттардың негізгі көзі.
Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп
отырады: негізгі капиталға жұмсалатын инвестициялар (күрделі жұмсалым),
таза табыс есебінен болатын айналым капиталының өсімі, тауар-материалдық
құндылықтарды бағалауға дейінгі және капиталдың басқа молықтырылуы
нәтижесінде көбейеді; негізгі құралдарды шығару немесе беру, оның тозығын
есептеу, зияндарды шығару, тауар - материалдық игіліктердің бағасын түсіру
есебінен кемиді.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы құрылтайшылардың жарнасы
(үлестік жарнасы) есебінен (жабық үлестегі қоғамдар үшін) немесе жарналарды
құрылтайшылар мен шақырылғандардың акцияларына айырбастау жолымен (ашық
үлгідегі қоғам үшін) құрылады.
Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттардың негізінде, яғни
салықтар мен басқа да төлемдерді төленгеннен кейін кәсіпорынар мен ұйымдар
кешенді қорларды — тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.
Тұтыну қоры мыналарды қамтиды:
бүкіл қызметкердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу
шығындары;
ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қорытындысы бойынша сыйақылар;
еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақша және
натуралдық нысаңдардағы қаражаттар;
материалдық көмек:
еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;
қызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мүлікке төленетін
табыстар (дивидендтер, пайыздар);
оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін
сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.
Сөйтіп, тұтыну қоры еңбекақыға төленетін қаражаттар мен қызметкерлерді
материалдық ынталандыру және әр түрлі әлеуметтік төлемдер үшін кәсіпорындар
қарамағында қалатын таза табыстың бір бөлігі есебінен құрылады. Қордың
қаражаты қызметкерлердің жеке тұтынуына жүұмсалады.
Қорлану қоры:
кәсіпорынның қарамағында қалатын табыс;
негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық
аударымдар;
шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім - ақша;
банктердің кредиттері;
басқа да көздер есебінен қалыптасады.
Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету шығындарын
қаржыландыруға:
негізгі және айналым капиталдарын молықтыруға;
ғылыми - техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді игеруге;
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
өндірістік инфрақұрылым объектілерін (автомобиль жолдары, жөндеу,
энергетикалық, құрылыс және т.с.с.) салуға үлестік қатысуға;
әлеуметгік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға пай-даланылады.
Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенлі тұтыну қорлану қорларының орнына
көздері мен шығындарының мазмұны жағынан ұқсас мынадай жеке-жеке қорлар
көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті
дамыту, әлеуметтік даму қорлары.
Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз етуде
қаржы резервтерінің (резервтік капитап, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы
зор. Нарыққа көшу жағдайында олардың маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы
резервтерін шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржы
ресурстары есебінен басқару құрылымдары (нормативгік аударымдар негізінде),
мамандандырылған сақтық ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) және мемлекет
(әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің қаржы қорлары) жасай алады. Оның мақсаты
— шаруашылық - қаржы жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша
шығындарды жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз
ету. Қор кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмес бұрын
оның қарамағында қалатын табыс есебінен құралады (осы мақсаттар үшін
олардың жеткіліктілігі жағдайында). Кей жағдайда қордың көлемі шектеледі,
мысалы, оның қаржысы бірлескен көсіпорындарда жарғылық капитал мөлшерінің
25 пайызынан аспауы тиіс.
Қаржы резервінің қаражаты өдірістік және әеуметтік даму жөніндегі
қосымша шығындарғ, жаңа техниканы әірлеп, енгізуге, меншікті айналым
қаражаттрын толықтыруға жұсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының
есебінен мына кездерден қалыптасады:
экспорттық валюталық түсім - ақшадан;
жарғылық капиталға түсетін жарналардан;
банктердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің және
шетелдік занды тұлғалардың валюталық кредитгерінен;
ішкі валюта рыногінде өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы
валюта сатып алу;
резидент еместер көрсететін қаржы көмегі (гранттар).
Өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді экспортқа шығарудан түскен
валюталық түсім – ақша - заңмен белгіленген салықтар төленген кейін
кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорларына бағытталады. Бұл қорларға
активтерге (бағалы қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар
нысанындағы және т.б. нысандардағы, егер бұл дивидендтер мен табыстар
мешдікті немесе қарыз қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған болса,
қаражаттарды орналастырудан алынған шетелдік валютадағы дивидендтер мен
табыстар есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдарға ортақ міндеттерді шешу үшін
ерікті негізде өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің
рұқсатынсыз, бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өз
бетімен пайдалана алады. Валюта қорлары ең алдымен еңбек ұжымдарының
өндірістік, әлеуметтік - мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі
еңбек ұжымдарының шешімімен халық тұтынатын шетел тауарларын, дәрі -
дәрмектерді және медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюта
қорларының қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы
мүмкін. Кәсіпорындар мен ұйымдар валюта қоры қаражаттарының бір бөлігін
қосалқы жеткізушілерге — кәсіпорындар мен ұйымдарға бере алады; бұл
түсімдердің көлемі шарттаң негізінде экспортгық өнім өндірісіне
қатысушылардың үлесі ескеріле отырып, шешіледі.
Өндірістік капиталдар және кәсіпорындар
қызметінің қаржы нәтижелері
Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі өндірістік
капиталдарды — негізгі және айналым капиталдарын пай-даланумен байланысты
болады. Өндірістік капиталдардың бұлай бөлінуі олардың айналымының
сипатымен және дайын өнімді жасаудағы қатысуының нысанымен байланысты.
Кәсіпорыңдарда өндірістік құрал - жабдықтар өңдіріс процесінің
материалдық - техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика
жағдайында өндірістік құрал - жабдықтардың алғашқы қалыптасуы, олардың
жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы молайтылып отыруы қаржылардың тікелей
қатысуымен жүзеге асырылады: олардың көмегімен еңбек құралдарын сатып алу,
пайдалану және қайта қалпына келтіруді жүзеге асыратын арнаулы мақсатты
ақша қорлары құрылып пайдаланылады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың
өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарынын) ауыспалы
айналымы болып отырады. Бұған өндірістің натуралдық - заттық элементтерін —
еңбек құралдары мен еңбек заттарын сатып алу, көбейту немесе олардың орнын
толтыру үшін қаржы ресурстарын авансылау жолымен жетеді. Еңбек құралдары
мен еңбек заттарынан тұратын, құн нысанында көрінетін өндіріс құрал -
жабдықтары негізгі және айналым капиталдары болып табылады. Негізгі және
айналым өндірістік капиталдарының толық айналымының сипаты ажыратылады.
Негізгі құрал-жабдықтар — қызмет керсету мерзімі бір жылдан астам
материалдық активтер. Коммерциялық ұйымдар мен кәсіпорындарға негізгі құрал
- жабдықтардың түсуінің негізгі әдістері:
ұзақ мерзімді инвестициялар жолымен негізгі капиталдарды сатып алу;
жарғылық (акционерлік) капиталға салым есебіне акционерлік қоғамдардың
құрылтайшыларының берген объектілері;
мемлекетгік органдардан, занды және жеке тұлғалардан алынған негізгі
құрал - жабдықтардың объектілерін қайтарусыз алу.
Қазіргі жағдайда ұзақ пайдалану айналымынан тыс активтердің жаңа
түрлерінің бірі — материаддық емес активтер. Материалдық емес активтер —
жылдық жиынтық табыс алу үшін ұзақ мерзімді (бір жылдан артық) кезең ішінде
пайдаланылатын материалдық емес объектілер.
Кәсіпкерлік қызметте ұзақ уақыт мерзім пайдаланылатын заңды тұлғалар
(құрылтайшылар мен қатысушылардың шығыңдарын қоса) мен жеке тұлғалардың
материалдық емес объектілеріне сатып алынған патенттер, лицензиялар, сауда
маркалары ментауар таңбалары, өндірістік ақпараттар, жерді және табиғат
ресурстарын пайлану жөніндегі басқа құқықтар, "ноу-хау", "фирма бағасы"
және т.б. жұмсалатын шығындар жатады. Негізгі құрал-жабдықтармен, ұзақ
мерзімді қаржы жұмсалымдарымен және айналымнан тыс басқа активтермен қатар
материалдық емес активтер баланс активінің
I бөлімінде есепке алынады. Олардың кәсіпорын активтерінің құрамында пайда
болуы нарықтық қатынастарға көшуге, шаруашылықты жүргізудің дүниежүзілік
практикасына жақындастыру қажеттігіне байланысты болып отыр.
Кәсіпорынның меншікті және ұзақ мерзімді қарыз қаражаттары материалдық
емес активтерді сатып алу және қайтарусыз алу оларды қаржыландырудың
көздері болып табылады.
Салық төлеушінің бухгалтерлік балансында есепке алынатын және
кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын негізгі құрал - жабдықтар мен
материалдық емес активтер тіркелген активтерді құрайды.
Негізгі өндірістік капиталдар мен материалдық емес активтер өндіріс
процесінде ұзақ уақыт бойы қатысады және өзінің құнын біртіндеп, бөліп-
бөліп тозығына қарай жаңа өнімнің құнына көшіреді. Көшу процесін
амортизация, көшірілген құнның үлесін амортизация нормасы, ал бұл үлестің
ақшалай көрінісін амортизациялық аударымдар деп атайды.
Амортизациялық аударымдар өндіріс шығындарында кіріктіріледі және өнім
өткізуден түскен табыстан (түсім - ақшадан) қалыптасады. Негізгі
капиталдардың қызмет мерзімі аяқталғаннан кейінгі амортизациялық
аударымдардың жинақталған сомасы сан жағынан қорлардың өздерінің құнына тең
болады; бұл қаражаттар негізгі құрал - жабдықтарды олардың тозуы мен шығып
қалуы мезетіне дейін, яғни ауыспалы айналым аяқталғанға дейін сатып алуға
пайдаланылуы мүмкін және негізгі катиталдарды қаржыландыру көздерінің бірі
болып табылады. Негізгі капиталдар амор-тизациясының нормалары кәсіпорын
қызметінің экономикалық жағдайларына қарай ажыратылуы мүмкін: олар
пайдаланудың барлық мерзімі ішіндегі негізгі капиталдардың бастапқы
(баланстық) құнына * бір қалыпты үлестер түрінде (желілік әдіс);
амортизациялық кезеңінің басында неғұрлым жоғары үлестер түрінде және бұл
кезеңнің соңына қарай біртіндеп төмендеуі түрінде (регрессивтік әдіс)
белгіленуі мүмкін. Қазақстан Республикасының Салық кодексінде тіркелген
активтердің (негізгі құрал-жабдықтар мен материалдық емес активтердің)
шағын тобының құндық балансына есептеу мен амортизация нормалары
белгіленген. Шаруашылық жүргізудің практикасында өндірісте техникалық
прогресті ынталандыру үшін жеделдетілген амортизация әдісі пайдаланылады.
Амортизацияны есептеудің әдісі өнім өндіру мен оны өткізуге жұмсалынған
шығындар мөлшері және тиісінше кәсіпорынның табысы (пайдасы) арқылы
кәсіпорындар қызметінің нәтижелеріне әсер етеді; бұл салықтарды өндіріп алу
және кәсіпорындардың қарамағында қалдырылатын табысты пайдалану кезіндегі
бөлгіштік процестер де қамтып көрсетіледі.
Кез келген шаруашылық жүргізуші субъектіге оның қалыпты жұмыс істеп
өнім өндіру және оны өткізу үшін негізгі капиталдармен бірге өндірістік
айналым капиталдары да (өндірістік босалқы қор, аяқталмаған өндіріс, дайын
өнім және сатуға арналған тауарлар) қажет. Өндіріс процесінде тұтынылған
айналым капиталдары айналыс сферасына тауар нысанында (қоймадағы және
жөнелтілген дайын өнім түрінде) енеді, одан кейін ол дайын өнімнің
өткізілуіне қарай ақша нысанына (есеп - қисаптағы ақша қаражаттары,
шаруашылық жүргізуші субъектінің кассасындағы және банктегі оның шотындағы
ақша қаражаттары) ауысады.,
Айналым капиталдары түрлі сфераларға — өндіріспен айналысқа
қатыстылығымен (тиістілігімен) ерекшеленетін өндірістік айналым капиталдары
мен айналыс капиталын қамтиды.
Өндірістік айналым капиталдары деп заттық мазмұны жағынан еңбек
заттарын, сондай - ақ құны аз және тез тозатын заттардың құрамында есепке
алынатын еңбек құралын айтады. Өндірістік айналым капиталдары өндіріс
сферасына қызмет етеді және өндірістік цикл процесінде бастапқы нысанын
өзгерте отырып, өзінің құнын дайын өнімнің құнына көшіреді.
Айналыс капиталдары өндіріс процесіне тікелей қатыспасада өндіріс пен
айналыс процесінің бірлігін қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың іс-
әрекетіннің сипаты мен сферасы оларды дербес "айналыс капиталдары" ұғымына
бөліп көрсетуге алғышарттар жасайды.
Өндірістік айналым капиталдары мен айналыс капиталдары үнемі қозғалыста
бола отырып, қаражаттардың үздіксіз айналымын қамтамасыз етеді. Сонымен
бірге авансыланған құн нысандарының тұрақты және занды ауысымы болып
отырады: ол ақша нысанынан тауар нысанына, сонан соң өндірістік және
қайтадан тауар және ақша нысандарына айналады. Сөйтіп, қажетті өндірістік
қосалқы қорларды, аяқталмаған өндіріс дайыңдамасын, дайын өнімді және оны
өткізудің шарттарын жасайтын өндірістік айналым капиталдары мен айналыс
капиталдарының үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету мақсатымен қаражаттарды
авансылаудың объективті қажеттігі пайда болады.
Өндірістік айналым капиталдары мен айналыс капиталдары қозғалысының
біркелкі сипаты оларды бірыңғай ұғымға — айналым қаражаттарына біріктіруге
мүмкіндік береді.
Айналым қаражаттары — бұл өндірістік және өнімді өткіудің үздіксіз
процесін қамтамасыз ету мақсатымен өндірістік айналым капиталдары мен
айналыс капиталдарын жасау және пайдалануга авансыланған ақша жиынтығы.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің айналым қаражаттарын қалыптастырудың
көздері мыналар болып табылады: табыс (пайда), тұрақты ең аз кредиторлық
берешек, банктік және коммерциялық кредит.
Инфляциялық процестер, қысқа мерзімді кредиттерді пайдаланғаны үшін
төленетін пайыздық мөлшерлемелердің жоғары деңгейі айналым қаражаттарын
қалыптастыруда меншікті көздердің рөлін күшейтіп отыр. Кредиттердің ең көп
бөлігі сауда – делдалдық қызметпен айналысатын ұйымдарға, екі еседен азы
өнеркәсіп өндірісімен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдарға беріледі.
Коммерциялық кредит вексель жүзінде жасалады. Вексель — бұл айналым
қаражаттарын молықтырудың нағыз көзі, анағұрлым арзан кредит.
Негізгі өңдірістік капиталдар мен материалдық емес активтердің ауыспалы
айналымы мыналарды қамтиды:
негізгі капиталдар мен материалдық емес активтердің тозығы;
амортизацияны есептеу;
толық қалпына келтірудің қаражаттарын қордалау;
нақтылы (тура) инвестициялар мен материалдық емес активтерге
жұмсалынатын инвестицияларды қаржыландыру жолымен ауыстыру:
Айналым қаражаттарына авансыланған ақшалай шығындардың орнын толтыру
(өтеу) өнімді, тауарларды және қызметтерді өткізгеннен кейін және
кәсіпорынның шотына түсім - ақша түскеннен кейін жүзеге асырылады, бұл
келесі ауыспалы айналым үшін еңбек заттарының кезекті тиісті мөлшерін сатып
алуға мүмкіндік береді.
Өндірістік капиталдардың ауыспалы айналымының жоғарыда баяндалған
процестері жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарға сипатты болып келеді.
Негізгі капиталдар мен материалдық емес активтердің жәй және ұдайы
жаңғыртылу процесі ұзақ мерзімді ивестициялардың көмегімен жүзеге
асырылады. Сонымен бірге жәй ұдайы өндіріс құрылысты және негізі капиталдар
мен материалдық емес активтерді қолданыстағы негізгі капиталдар мен
материалдық емес активтер бойынша тозықтың есептелген сомасына сәйкес
мөлшерде жасау мен сатып алуды білдіреді.
Ұлғаймалы ұдайы өндіріс негізі капиталдар мен материалдық емес
активтерді олардың тозығының есептелген сомасынан асатын көлемде жаңартуды
қажет етеді.
Ұзақ мерзімді инвестициялардың мүмкін болатын көздеріне мыналарды
жатқызуға болады:
шаруашылық жүргізуші субъектінің меншікті қаражаттары;
республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаттары;
шетелдік инвесторлардың қаражаттары;
банктердің кредиттері.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражаттарына
құрылтайшылардың алғашқы жарналары, амортизациялық аударымдар және таза
пайда жатады.
Алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрған кезде өңдірістік
капиталдарды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық капиталдың
көлемі бухгалтерлік баланста қамтылып көрсетіледі және кәсіпорынның,
фирманың қаржылық қуатын бағалаудың алғашқы критерийі қызметін атқарады.
Кейінгі негізгі капиталдарды сатып алуға шаруашылық қызмет нәтижесінде
кәсіпорында пайда болған қорланымдар пайдаланылады. Оларға ең алдымен өнім
өткізуден алынатын түсім - ақша құрамындағы амортизацлық аударымдар мен
табыс (пайда) жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындарда өндіріске жұмсалған инвестициялардың
бастапқы көзі қызметін бюджет қаражаттары мен орталықтандырылған бюджеттен
тыс ресурстар, ал мемлекеттік емес кәсіпорындарда акционерлік капитал
атқарады. Өндіріс базасын одан әрі дамьпу кәсіпорындардың ішкі ресурстары
мен тартылған қаражаттар есебінен жүзеге асырылады.
Тартылған қаржылық қаражаттар акцияларды орналастырудан, еңбек ұжымы
мүшелерінің, заңды және жеке тұлғалардың жарналарынан алынған ақшаны
қамтиды.
Қарыз қдражаттарына коммерциялық банктердің ұзақ мерзімді несиелерді,
негізгі капиталдарды қаржы лизингі негізінде сатып алу және инвестициялық
салық кредиті жатады.
Сөйтіп, өндірістік капиталдарды жасау мен оның өсімін қаржыландырудың
көздерін меншікті, тартылған және қарыз қаражаттарына топтастыруға болады.
Айналым қаражаттарының аса маңызды құрамды бөлігі меншікті айналым
қаражаттары болып табылады, өйткені олардың болуы, сақталымдылығы, басқа
қаражаттармен ара салмағы нақтылы рыноктегі кәсіпорынның қаржылық
орнықтығының дәрежесін анықтайды.
Өндірістік капиталдардың қалыптасуы кәсіпкерлік қызмет бастауының
объективті алғышарты болып табылады. Бұл қызметінің нәтижелері дайын өнім
(орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер) нысанында көрінеді.
Өндірістік капиталды пайдаланудың нөтижесі арнайы қаржылық
көрсеткіштермен сипатталады және кәсіпорынның қаржы менеджментінің
нәтижелігін дәлелдейді. Бұл нәтижелік өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден
түскен табыс (түсім - ақша) мөлшерінде, кәсіпорынның шығынында айқындалады.
Бөліністің классикалық (дәстүрлі) сызбасында түсім - ақша — бұл өнім
өткізуден, атқарылған жұмыс пен көрсетілген қызметтен шаруашылық жүргізуші
субъектінің шотына түскен ақша. Ол өнім (жұмыс, қызмет) өндіруге жұмсалыған
қаражаттарды өтеудің (орнын толтырудың), орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптасытрудың негізгі көзі болып
табылады және өзіндік құнды, табысты, акциздерді, қосылған құнға салынған
салықты қамтады. Оның дер кезінде түсіп тұруы қаражаттардың ауыспалы
айналымының толассыздығын, өндірістік процестің үздіксіздігін қамтамасыз
етеді. Ал түсім - ақшаның уақтылы түспеуі өндірістегі бос тұрып
қалушылыққа, табыстың төмендеуіне, шарттық міндеттемелердің бұзылуына,
қаржы санкцияларына ұрындырады.
Түсім - ақшаны одан әрі бөлу негізгі капиталдар мен материалдық емес
активтерді ұдайы өндірістің көзі ретіндегі амортизациялық аударымдарды
қалыптастырумен байланысты. Түсім - ақшаның қалған бөлігі жалпы табыс
немесе жасалынған құн болып саналады, ол жалақыны төлеуге және шаруашылық
жүргізуші субъектінің таза табысын қалыптастыруға бағытталады. Таза
табыстың бір бөлігі өнімнің өзіңдік құнында салықтар мен алымдар,
әлеуметтік қажеттерге аударылатын аударымдар және басқалары түрінде есепке
алынады. Қалған бөлігі кәсіпорынның табыс (пайдасы) болып табылады. Оған
негізгі капитал мен кәсіпорынның басқа мүлкін өткізуден түскен табыстар,
сондай-ақ өткізу операцияларынан тыс кірістер қосылады.
Түсім - ақшаның ауқымы кәсіпорынның (ұйымның), фирманың өнім өңдіру мен
оны өткізуге жұмсаған шығындарының (ақшалай жұмсалымдарының) көлеміне
байланысты болады. Бұл шығындар экономикалық мазмұны мен мақсатын
арналымына қарай мынадай топтарға бөлінеді:
кәсіпорынның негізгі капиталын қалыптасттыруға, кеңейтуге және қалпына
келтіруге байланысты күрделі сипаттағы шығындар;
айналып капиталының айналымында қатысатын тауар - материалдық
құндылықтарын сатып алуға және пайдалануға байланысты шығындар;
кәсіпорынның ішкі және сыртқы берешектерін төлеуге байланысты ақша
шығындары;
шаруашылық жүргізуші субъектінің меншікті қаражаттары;
республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаттары;
шетелдік инвесторлардың қаражаттары;
банктердің кредиттері.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражатпгарына
құрылтайшылардың алғашқы жарналары, амортизациялық аударымдар және таза
пайда жатады.
Алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрған кезде өндірістік
капиталдарды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық капиталдың
көлемі бухгалтерлік баланста қамтылып көрсетіледі және кәсіпорынның,
фирманың қаржылық қуатын бағалаудың алғашқы критерийі қызметін атқарады.
Кейінгі негізгі капиталдарды сатып алуға шаруашылық қызмет нәтижесінде
кәсіпорында пайда болған қорланымдар пайдаланылады. Оларға ең алдымен өнім
өткізуден алынатын түсім - ақша құрамындағы амортизациялық аударымдар мен
табыс (пайда) жатады.
Мемлекеттік кәсіпорыңдарда өндіріске жұмсалған инвестициялардың
бастапқы көзі қызметін бюджет қаражаттары мен орталықтандырылған бюджеттен
тыс ресурстар, ал мемлекеттік емес кәсіпорындарда акционерлік капитал
атқарады. Өндіріс базасын одан әрі дамыту кәсіпорындардың ішкі ресурстары
мен тартылған қаражаттар есебінен жүзеге асырылады.
Тартылған қаржылық қаражаттар акцияларды орналастырудан, еңбек ұжымы
мүшелерінің, занды және жеке тұлғалардың жарналарынан алынған ақшаны
қамтиды.
Қарыз қаражаттарына коммерциялық банктердің ұзақ мерзімді несиелерді,
негізгі капиталдарды қаржы лизингі негізінде сатып алу және инвестициялық
салық кредиті жатады.
Сөйтіп, өндірістік капиталдарды жасау мен оның өсімін қаржыландырудың
кездерін меншікті, тартылған және қарыз қаражаттарына топтастыруға болады.
Айналым қаражаттарының аса маңызды құрамды бөлігі меншікті айналым
қаражаттары болып табылады, өйткені олардың болуы, сақталымдылығы, басқа
қаражаттармен ара салмағы нақтылы рыноктегі кәсіпорынның қаржылық
орнықтығының дәрежесін анықтайды.
Өндірістік капиталдардың қалыптасуы кәсіпкерлік қызмет бастауының
объективті алғышарты болып табылады. Бұл қызметтің нәтижелері дайын өнім
(орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер) нысанында керінеді.
Өндірістік капиталды пайдаланудың нәтижесі арнайы қаржылық
көрсеткіштермен сипатталады және кәсіпорынның қаржы менеджментінің
нәтижелігін дәлелдейді. Бұл нәтижелік өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден
түскен табыс (түсім - ақша) мөлшерінде, кәсіпорынның шығынында айқындалады.
Бөліністің классикалық (дәстүрлі) сызбасында түсім - ақша — бұл өнім
өткізуден, атқарылған жұмыс пен көрсетілген қызметтен шаруашылық жүргізуші
субъектінің шотына түскен ақша. Ол өнім (жұмыс, қызмет) өндіруге
жұмсалынған қаражаттарды өтеудің (орнын толтырудың), орталықтандырылған
және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптасытрудың негізгі көзі болып
табылады және өзіндік құнды, табысты, акциздерді, қосылған құнға салынған
салықты қамтиды. Оның дер кезінде түгіп тұруы қаражаттардың ауыспалы
айналымының толассыздығын, өндірістік процестің үздіксіздігін қамтамасыз
етеді. Ал түсім - ақшаның уақтылы түспеуі өндірістегі бос тұрып
қалушылыққа, табыстың төмендеуіне, шарттық міндеттемелердің бұзылуына,
қаржы санкцияларына ұрындырады.
Түсім - ақшаны одан әрі бөлу негізгі капиталдар мен материалдық емес
активтерді ұдайы өндірістің көзі ретіндегі амортизациялық аударымдарды
қалыптастырумен байланысты. Түсім - ақшаның қалған бөлігі жалпы табыс
немесе жасалынған құн болып саналады, ол жалақыны төлеуге және шаруашылық
жүргізуші субъектінің таза табысын қалыптастыруға бағытталады. Таза
табыстың бір бөлігі өнімнің өзіндік құнында салықтар мен алымдар,
әлеуметтік қажеттерге аударылатын аударымдар және басқалары түрінде есепке
алынады. Қалған бөлігі кәсіпорынның табыс (пайдасы) болып табылады. Оған
негізгі капитал мен кәсіпорынның басқа мүлкін өткізуден түскен табыстар,
сондай - ақ өткізу операцияларынан тыс кірістер қосылады.
Түсім - ақшаның ауқымы кәсіпорынның (ұйымның), фирманың өнім өндіру мен
оны өткізуге жұмсаған шығындарының (ақшалай жұмсалымдарының) көлеміне
байланысты болады. Бұл шығындар экономикалық мазмұны мен мақсатты
арналымына қарай мынадай топтарға бөлінеді:
кәсіпорынның негізгі капиталын қалыптастыруға, кеңейтуге және қалпына
келтіруге байланысты күрделі сипатгаты шығындар;
айналым капиталының айналымында қатысатын тауар - материалдық
құндылықтарын сатып алуға және пайдалануға байланысты шығындар;
кәсіпорынның ішкі және сыртқы берешектерін төлеуге байланысты ақша
шығындары;
күрделі және күрделі емес сипаттағы бір жолғы шығындар;
кәсіпорынның бос ақшасын инвестициялауға байланысты шығындар;
өндірістік емес сипаттағы шараларға жұмсалатын шығындар.
Жалпы кәсіпорынның шығындары—материалдық құрал - жабдықтардың
(шикізаттың, материалдардың, отынның, энергияның, жабдықтардың және т.т.)
және қажетті еңбек шығындарының жиынтығы, ол кәсіпорынға өндіру мен оны
өткізудің неге түскенін, яғни өндіріс құрал - жабдықтары мен жұмыс күшін
сатып алуға жұмсалынған шығындарды — өнімнің өндірістік құнын көрсетеді.
Шығындардың ақшалай көрінісі өзіндік құн болып табылады. Екінші сөзбен
айтқанда, өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны өнім өндіру процесінде
пайдаланылатын табиғи ресурстардың, шикізаттың, материалдардың, отынның,
энергияның, негізгі капиталдардың, еңбек ресурстарының, басқа шығындардың
құндық бағасы болып табылды. Өзіндік құнға кіріктірілетін өнім (тауарлар,
қызметтер) өндіріп, оны өткізуге жұмсалатын шығындар арнайы бекітілген
Қағидамен анықталады; шығындардың құрылымы өндіріс пен өткізудің салалық
және басқа ерекшеліктеріне байланысты болады. Алайда жалпы бұл шығындар
олардың экономикалық мазмұнына сәйкес мына элементгер бойынша топтас-
тырылады:
материалдық шығындар (қайтарылған қалдықтардың құны шегерілгеннен
кейін);
еңбекақыға жұмсалатын шығындар;
әлеуметтік қажеттіліктерге аударылатын шығындар;
негізгі капиталдар бойынша амортизациялық аударымдар;
басқа шығындар.
Өнім, жұмыс және қызметтер өлшемінің өзіндік құнын жоспарлау, есепке
алу және калькуляциялау кезінде шығындар өндірістің сипаты мен құрылымы
ескертілетін салалық әдістемелік ұсыныстармен анықталынатын баптар бойынша
топтастырылады. Осы мақсаттар үшін шығындар тура және жанама, шартты түрде
тұрақты және шартты түрде ауыспалы, элементтік және кешенді болып
сыныпталуы мүмкін.
Өнім өткізуден алынған түсім – ақша (қосылған құнға салынатын салық пен
акциздерсіз) мен оны өндіруге және өткізуге жұмсалынған шығындардың
арасындағы айырма өнім (жұмыс, қызмет) өткізуден алынған пайда болып
табылады. Оған кәсіпорынның негізгі қорлары мен басқа мүлігін өткізуден
түскен пайда, сондай - ақ өткізу операцияларынан тыс алынған табыстар
қосылады.
Өнім өткізу кезінде түсім - ақша мен өзіндік құн арасындағы теріс
нәтижеде — зиян да шегуі мүмкін. Сондай - ақ өткізу операцияларынан тыс
зияндар да болуы мүмкін: алынған айып пұлдардан төленгендерінің асып түсуі,
валюта есеп - қисаптары мен операциялары бойынша теріс бағам айырмасы, күші
жойылған тапсырыстар бойынша зияндар, дүлей апаттардан, авариялардан, басқа
апаттардан болған сақтық төлемдермен өтелмейтін ысыраптар және т.т.
Жалпы аталған құрамды бөліктер кәсіпорынның баланстық пайдасын немесе
зиянын құрады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша
"өнім (жұмыс, қызмет) өткізуден алынған табыс" көрсеткішінде негізгі
қызметтен алынған табыс қамтып көсетіледі, әлі ауар - материалдық босалқы
қорларды, орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді өткізуден алынған
табыстардан басқа, қосылған құнға салынатын салықты, акциздерді, басқа
салықтар мен міндеттемелерді, қайтарылған тауарлардың құнын және сату мен
бағадан шегерімдерді алып тастағаннан кейінгі сыйақы (мүдде), яғни
пайыздар, дивидендтер, қаламақы және рента түріндегі алынған табысты да
қамтиды.
Өнім өткізуден алынған табыс пен оның өзіндік құны арасындағы айырым
жалпы табысты құрайды. Алайда бұл сызба бойынша өзіндік құн бүкіл
шығыстарды қамтып көрсетпейді — олардың бір бөлігі кезең шығыстарын
құрайды, соның ішінде:
жаллы және әкімшілік шығьндары (жалпы шаруашылық және әкімшілік
арналымы шығыстарының сомасы);
өткізуге (тауар - материалдық босалқы қорларды сатуға) байланысты
шығыстар;
пайыздар (алынған кредиттер, мүлікті жалдау үшін және пайыздар бойынша
басқа шығыстар) бойынша шығыстар.
Жалпы табыс пен кезең шығыстары арасындағы айырым негізгі қызмет
бойынша сальдоланылған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді және "негізгі
қызметтен алынган табыс (немесе зиян) " деп аталады.
Негізгі емес қызметтен алынған табыс (немесе зиян) — активтерді
пайдалануға табыстаудан, бағалы қағаздарды қайта бағалаудан және т.с.с.
алынған қаржылық нәтиже.
Негізгі қызметтен алынған табыс (зиян) пен негізгі емес қызметтен
алынған табыстың (зиянның) сомасы салық салынғанға дейінгі кәдуілгі
қызметтен алынган табысты (зиянды) көрсетеді. Одан корпорациялық табыс
салығы шегерілгеннен кейін салык, салынғаннан кейінгі кәдуілгі қызметтен
алынған табыс (зиян) болады. Төтенше ахуалдардан болған зиянға түзетілген
ол кәсіпорынның таза табысы болып табылады.
Табысты (пайданы) бөлу қолданылып жүрген салықтар мен басқа міндеті
төлемдерге сәйкес заңмен белгіленген үлеспен бірінші кезекте оның бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке немесе мемлекетгік бюджеттен тыс қорларға
аударуға саяды.
Пайданы бөлу тәртібі салық салудың заңмен белгіленген сызбаларына
байланысты.
Әуелде әртүрлі негіздемелер бойынша баланстық (жаллы) пайданы *
көбейтуге немесе азайтуға түзету жасалынады:
басқа мөлшерлемелер бойынша бөлек салық салынатьш пайда немесе
табыстардың сомасы (дивидендтер, пайыздар және т.т.) шығарылады;
жергілікті бюджеттерге төленген салықтар мен алымдар шығарылады;
резерв және оған ұқсас қорларға аударылған аударымдар ескеріледі.
Әр түрлі нұсқаларда баланстық пайдадан басым мақсаттарға (өндірісті
ғылыми - техникалық жетілдіру, күрделі жұмсалымдар, әлеуметтік және табиғат
қорғау шаралары, сауықтыру және қайырымдылық қорлары, мәдени және табиғи
мұралардың объектілерін қалпына келтіру және т.т пайда есебінен болатын
шығындар толык көлемде немесе бекітілген нормативтер шегінде шығарылады.
Жүргізілген түзетуден кейін салық салынатын пайда алынады, оған
кәсіпорындар қызметінің әр түрлі жақтарын ынталандыру үшін жеңілдіктер
белгіленуі мүмкін. Бұдан әрі, белгіленген мөлшерлемелер бойынша пайданың
тиісті бөлігі мемлекеттік бюджетке алынады. Қалған бөлігі кәсіпорынның
қарамағына түседі, ол таза табыс (салықтар төленгеннен кейінгі пайда) деп
аталады. Оны бөлудің төртібі кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысанына
байланысты болады және не меншік иесімен, құрылтайшымен, кәсіпорынның
жарғысымен бекітілген нормативтер бойынша, не әзірленген қаржы жоспары
бойынша анықталуы мүмкін. Пайда-ның бұл бөлігі басқарудың жоғары органының
орталықтандырылған қорларын қалыптастыруға, кәсіпорынның қаржы резервін
жасауға, бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер мен пайыздар
төлеуге, үлестік жарналар бойынша төлемдерге (кооперативтер үшін),
бірлескен шараларды қаржыландыруға (мысалы, табиғат қорғау және т.т.),
қайырымдылық мақсатгарға бағытталуы мүмкін. Таза пайда есебінен кесіпорын
қорлану және тұтыну қорларын толықтырады, яғни өндірісті дамытуға, ұжымның
әлеуметтік қажеттіліктеріне, қызметкерлерді материалдық көтермелеуге
жұмсалады. Пайданы бөлуде кәсіпорынның құқығы кең, заңнамалық шектеуге
резервтік капиталдың мөлшері ғана түсуі мүмкін. Пайданы бөлудің
айырықшалықты нормативтері коммерциялық банктер, сақтық компаниялар,
инвестициялық қорлар, сенімгерлік ком-паниялар және басқа ұқсас
коммерциялық ұйымдар үшін белгіленеді.
Табысты бөлудің тәртібі де салық салудың қолданылып жүрген сызбасына
байланысты. Мәселен, Қазақстан Республикасында жиынтық жылдық табыс және
еңбекке ақы төлеу шығындарын қамтитын заңмен белгіленген шегерімдер бойынша
сызба қабылданған ("Корпорациялық табыс салығын" қараңыз).
Басқа сызбаларда бұл шығыңдар жалпы табысқа кіріктіріледі және оның
құрамында салық салуға жатады. Салықтарды төлегеннен кейінгі табыс, бұл
нұсқада еңбекке ақы төлеуге және кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бөлінеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы - шаруашылық қызметінің нәтижелері
жеке көрсеткіштер бойынша тиісті есепте қамтып көрсетіледі. Бүұдан басқа,
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп жасалады, онда бұл қозғалыс үш
бағыт бойынша көрсетіледі:
операциялық қызметтен (шаруашылық жүргізуші субъектінің негізгі
қызметін сипаттайтын);
инвестициялық қызметтен (ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен
мөлшеріндегі өзгерістерді тудыратын);
қаржылық қызметтен (меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының құрамы
мен мөлшеріндегі өзгерістерді тудыратын).
Бағыттардың әрқайсысы бойынша ақша қаражаттары түсімдерінің нақтылы
түрлері, тиісті қызметтің нәтижелерінде олардың шығын қалуы мен көбеюуі
немесе азаюы көрсетіледі. Қаражаттардың құрамы, олардың көздері және
белгілі бір күнге орналастырылуы туралы мәліметтер бухгалтерлік баланста
келтіріледі.
Табысты (пайданы) бөлудің негізге алынатын қағидаттардың бірі — ол
біріншіден, ең алдымен мемлекет алдындағы қаржылық міндеттемелерді алғашқы
кезекте орындау; екіншіден, меншікті ұлғаймалы өндірістің қажеттіліктерін
тиісті қаражаттармен қамтамасыз ету; үшіншіден, кәсіпорынның резервтерін
қалыптастыруға бағыттау; кәсіпкерлік тәуекел едәуір өсіп отырған жағдайда
мұның маңызы ерекше.
Табыстың (пайданың) сан қырлы мәні, маңызы экономиканың нарық
шаруашылығының негіздеріне көшуіне қарай күшейе түсуде. Істің мәні мынада
болып отыр: қаржылық дербестік пен тәуелсіздікке ие болған әр түрлі меншік
нысанындағы кәсіпорындардың бюджетке салықтар және басқа да міндетгі
төлемдер мен аударымдары төленгеннен кейін қалған пайданы қай мақсаттарға
және қандай көлемде жұмсауға құқығы бар.
Бүгінгі шаруашылық жүргізуші субъектіде табыстар мен пайданың толып
жатқан жүйесі іс - әрекет етеді. "Қосымша құн" мен "пайда" категорияларының
экономикалық мазмұны іс жүзінде бара-бар. "Табыс" категориясының "қосымша
құн" категориясынан айырмашылығы оның ақы төлеуге жұмсалатын табыстарды
өзіне қамтуында.
Жалпы алғанда, табыстар құн көршісінде алынған игіліктерде және оған
жұмсалған қажетті шығындардың айырмасы ретінде анықталады.
Жалпы табыс кәсіпорын иелерінің табысы және жалдама қызметкерлердің
табысы болып бөлінеді, соңғысы жалақы деп аталады. Егер барлық табыстан
жалақыны шегеріп тастаса, онда негізінен жалпы пайда қалады.
Тауар айналысы сферасының салаларыңда (сауда, қоғамдық тамақтану,
маркетинг, дайындау) “өнім өткізуден түскен түсім – ақша” категориясының
орнына “тауар айналымы” категориясы пайдаланылады. Тауар айналымының мәнін
сатып алу - сату жолымен ақшалай табыстарды тауарларға айырбастаумен
байланысты болатын экономикалық қатынастар құрайды. Шетелдік практикада
"түсім - ақша" атауының орнына көбінесе "жалпы табыс" атауы пайдаланылады.
Алайда, бұл осы атаудың өте кең баян етілуі, жалпы табыс экономикалық
категория ретінде қайта жасалган құнды немесе шаруашылық жүргізуші
субъектінің таза өнімін білдіреді.
Сауда да жоспарлау мен есеп жүргізудің практикасында жалпы табыс деп
сауда үстемелерінің (жеңілдіктерінің) сомасын, қоғамдық тамақтануда сауда
үстемелері мен қымбаттаудың сомасын айтады.
Кәсіпорындардағы қаржы менеджменті
Қаржы жүйесінің бастапқы буыны ретінде бұл тарауда қаралатын шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржысы, базистік категория, яғни тап осындай
нысанада жұмыс істейтін айырықшалықты белгілері мен ерекшеліктері бар
объективті экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Бірақ ақша
қорлары қозғалысының объектісі бар субъектілердің нақтылы мүдделері жөнінде
көрінетін кез келген қатынастар сияқты, олар реттеуді, тиісті қаржы
ағынының бағыттарын, олардың қозғалысын ретке келтіруді қажет етеді. Бұл
қондырмалықтарға жататын, нақтылы орындаушылардың санасымен, машығымен және
іскерлігімен жасалатын субъективті басқарылушы іс-әрекеттер ақылы жүзеге
асырылады. Экономикалық завдармен анықталатын базистік аса маңызды
құбылыстардың талабына бағдарлануы тиіс, бұл талаптарды үнемі ескеріп
отыруы тиіс, яғни базистің шарттарына бағынышты болуы тиіс болғандықтан
қондырмалықтарға жатады. Бұл басқарылатын іс-әрекеттерге қаржы менеджменті
ұғымы — тиімді пайдалану мақсатымен кәсіпорынның ақша ағынының,
кәсіпорынның бүкіл қаражаттарының қозғалысы механизмін басқару жүйесі
жатады.
Жалпы қаржы менеджменті қаржыны басқарудың ілгеріде баяндалған
қағидаттардың негізделген ("Қаржьрш баскщщы үйым-дастыру" тарауын қараңыз).
Ол басқарудықтяісті элементпгерін — ақпаратгы, жоспарлауды (болжауды),
үйымдастыруды, ретгеуді, ба-қылауды қамтиды. Қаржы менеджментін жүзеге
асырудың шарты нарықтық ортаның брлуы болып табылады, бұл орта бағалардың
еркін жүйесі, тауар мен қызметгердің рыногімен қатар еңбек, ка-питаддар,
өндіріс қүрал-жабдықтары рьшогінің жүмыс істеуі, ^^Шорындардың қызметін
мемлекеттік ретгеуді заңйамаЛық реттемелеу кезіндегі кәсіпкерлік қызметгі
коммерциялық есеп негіздерінде жүргізуге мүмкіндік береді. Сөйтіп,
кәсіпорындардың қаржы менеджментінің шеңбері нарықтық факторлармен анықта-
лады, бұл оны жеке буындарында басқарушы субъекгілердің бас-қарылу
объектілеріне ықпал жасауының экономикалық элементтері басым болуы мүмкін
қаржыны басқарудың жалпы шарттарынан ажыратады.іКәсіпорындардың қаржы
менеджментінің жүйесі аса жылжымалы, өйткені бұл буындағы нысандардың,
әдістердің ар-сеналы жалпымемлекетгік қаржылардағыға қэрағаңца тым әр
түрлі. Мысалы, кәсіпорындардың қаржы менеджменті әр түрлі нысан-дардағы
есеп айырысу (төлем тапсырмасы, төлем талабы (талаішіо-ты), өр түрлі
акредитивтер, есеп айырысу чектері және т.т.), бар-лық нысандардағы
несиелендіру, бағалы қағаздармен және валютамен жасалатын операциялар
бойынша көп таралған опера-циялардан басқа хеджирлеу *, кепілдік-ішотекалық
және сенімгерлік (трастгық) операциялар, қаржы және операция лизингі,
франчай-
Бюджеттен тыс қорлар
Бюджеттен тыс қорлардың мәні
Жалпы мемлекеттік (аумақтық) көлемде республикалық және жергілікті
бюджеттер қаржы ресурстарын ұйымдастырудың ең белгілі нысаны болып
табылады.
Бірақ нарықтық қатынастарға көшу барысында экономикалық және әлеуметтік
салаларды қаржыландыруда бір ғана бюджет қаажаттары жеткілжсіз бола-
бастады. Сондықтан қосымша қаржы көздерін іздестіру қажет болды. Бюджет
қорымен қатар 1991 жылдан бастап мақсатта бюджеттен тыс қорлар құрылып,
жұмыс істей бастады.
Бюджеттен тыс қорлар — мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды буыны;
мемлекеттің қатаң белгілі бір мақсаттарға пайдаланатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz