Бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы салықтардың теориялық негізі
КІРІСПЕ
1 БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Бюджеттің мазмұны мен құрылымы
1.2 Салықгар бюджеттің негізгі көзі
1.3 Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік бюджеттің кдлыптасуындағы салықгардың рөлі
2 КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТІНІҢ КІРІС БӨЛІМІНДЕП САЛЫҚТАР ТҮСІМІН ТАЛДАУ
2.1 Бюджеттегі салық түсімдерін талдау
2.2 Оңтүстік Кдзақстан облысының облыс бюджетіндегі салық түсімдерін талдау
2.3. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі салықгардың ролі
3 БЮДЖЕТТЕГІ САЛЫҚТАРДЫҢ ТҮСІМІН ЖОҒАРЫЛАТУ ЖОЛДАРЫ
З.1 Бюджет табысындағы салық түсімдерінің қалыптасуындағы мәселелер
3.2 Бюджет табысындағы салық түсімдерінің калыптасуындағы мәселелерді шешу және қалыптасуын жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Бюджеттің мазмұны мен құрылымы
1.2 Салықгар бюджеттің негізгі көзі
1.3 Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік бюджеттің кдлыптасуындағы салықгардың рөлі
2 КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТІНІҢ КІРІС БӨЛІМІНДЕП САЛЫҚТАР ТҮСІМІН ТАЛДАУ
2.1 Бюджеттегі салық түсімдерін талдау
2.2 Оңтүстік Кдзақстан облысының облыс бюджетіндегі салық түсімдерін талдау
2.3. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі салықгардың ролі
3 БЮДЖЕТТЕГІ САЛЫҚТАРДЫҢ ТҮСІМІН ЖОҒАРЫЛАТУ ЖОЛДАРЫ
З.1 Бюджет табысындағы салық түсімдерінің қалыптасуындағы мәселелер
3.2 Бюджет табысындағы салық түсімдерінің калыптасуындағы мәселелерді шешу және қалыптасуын жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім кұнының мемлекеттің орталықгандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде бөлу, қайта бөлу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту, қоғамдық қажеттерді канағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндіріске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын белгілейді.Бюджет экономикаға бюджет механизімі арқылы ықпал етеді. Мұнда бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал қүралы ретіндегі рөлі көрінеді. "Бюджет механизімі" -мемлекеттің ақшалай каражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және орындау процесіндегі қаржы ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.Мемлекеттің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Жоғарғы Кеңесінің жыл сайын қабылдайтын "мемлекеттік бюджет туралы" заңына сәйкес міндетті түрде орындалуы тиіс.Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншік формасындағы кәсіпорындар, бірлестіктер мен шаруашылык жүргізуші субъектілер республикалық бюджетке, кеден тарифтеріне сәйкес ұлттық валюта мек экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейді.Нарықтық қатынастар жағдайында салықтар мемлекетті қаржыландыру қызметі және оның аппаратын ұстайтын негізгі қайнар көзі болып табылады.Мемлекет салықтарды пайдалана отырып, елде болып жатқан экономикалық процестерге активті түрде қатыса алады. Салықтар есебінен жиналған ақшалай қаржылар мемлекетке әлеуметтік саясат жүргізуге мүмкіндік береді, соның ішінде өзінің өмір сүру деңгейін минимальды деңгейде қамтамасыз ете алатын халық топтарына материалды көмек көрсету мүмкіндігі бар.Кез - келген мемлекет өзінің қаржылық базасы болғанда ғана өмір сүре алады, басқаша айтқанда, өзінің аппаратын ұстауға және өзінің функцияларын орындау процесінде туындайтын шығындарды жабуға ақшалай қаржылары болғанда ғана өмір сүреді.
Салық - мемлекеттің бекітуі. Тек сол ғана азаматтарды белгілі бір көлемде ақшалай қаржыларды беруге міндетті. Қазақстан Республикасында салықты төлеу міндеттемелері азаматтардың Конституциялық міндеттемелерінің қатарына жатады. Осыған байланысты мемлекет саяси үкімет субъект өкілдігіне сүйене отырып әрекет етеді. Мемлекет ақшалай қаржыларды түрлі жолдармен табады, бір жағдайда мемлекеттік зайымдар ішкі және сыртқы ретінде меншік иесінің каражатты өз еркімен беруге негізделетін әдіс колданылады, ал басқа жағдайларда ақшалай қаражаттар еріксіз өндіріп алу жолымен алынады.Салықтар мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі мөлшерде міндетті төлемдер болып табылады.Салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сонымен қатар, шаруашылық жүргізуші субъектілермен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салықтар мемлекеттің пайда болуымен бірге қалыптасады және мемлекеттің тіршілік етіп дамуының негізі болып табылады.
Салық - мемлекеттің бекітуі. Тек сол ғана азаматтарды белгілі бір көлемде ақшалай қаржыларды беруге міндетті. Қазақстан Республикасында салықты төлеу міндеттемелері азаматтардың Конституциялық міндеттемелерінің қатарына жатады. Осыған байланысты мемлекет саяси үкімет субъект өкілдігіне сүйене отырып әрекет етеді. Мемлекет ақшалай қаржыларды түрлі жолдармен табады, бір жағдайда мемлекеттік зайымдар ішкі және сыртқы ретінде меншік иесінің каражатты өз еркімен беруге негізделетін әдіс колданылады, ал басқа жағдайларда ақшалай қаражаттар еріксіз өндіріп алу жолымен алынады.Салықтар мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі мөлшерде міндетті төлемдер болып табылады.Салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сонымен қатар, шаруашылық жүргізуші субъектілермен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салықтар мемлекеттің пайда болуымен бірге қалыптасады және мемлекеттің тіршілік етіп дамуының негізі болып табылады.
1. Бюджет жуйесі туралы: Қазақстан Респубикасының Заңы.-Алматы:
Юрист, 2003.- 8 б.
2. Финансы РК: Ежегодный статистический сборник / Под ред. А.А.
Смаилова.-Алматы, 2002.-122 б.
3. Я.Қ. Әубәкіров, Б.Б. Байжүмаев, Ф.Н. Жақыпова. Экономикалық
теория: Оқулық.-Алматы: Қазақ университеті, 1999.-280 б.
4. Закон Республики Казахстана о бюджетной ситеме 1.04.99. и
нормативные акты по финансам 2001.04
5. А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев. Налоги: понятие, элементы,
установление, виды. Алматы: ТОО Баспа, 1998ж
6. Юткина "Налоги и налогооблажения". Учебник.- Москва: Инфра,
1999.-224с.
7. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар:Оку күралы.-
Алматы: Экономика,1997.-1346.
8. Ерманова А.А. Налоговая система: оценочные критерии развития и совершенствования.-Караганда, 1999.-133 с.
9. Салықжәне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы: Салық Кодексі.-Алматы:Юрист, 2003.-230 б.
10. Худяков А.И. Налоговая система РК.-Алматы, 1998.-212 б.
11. Бабкина С. Новая налоговая политика//Финансы Казакстана.-
1999.-N6.- с. 20-22
12. Ильясов К.К., Идрисова Е.К. Налоги развитых зарубежных
государств.-Алматы:Каржы-каражат, 1997.-35 с.
13. \уүлү.гатЫег.ш.
14. Бурабаева О. Б., Ермекбаева Б. Ж. Жергілікті салықтар мен
алымдар: Оқу құралы. - Алматы: 1998ж
15. Кдражан С. Дамудың бір кепілі салык// Заң және заман.-2002.- N
4.-47 б.
16. Аттанханов Қ. Басты міндет — ел экономикасын сауықтыру
// Қаржы-қаражат.-2002.-К 7.- 3-9 б.
17. Оңтүстік Қазақстан облыстық экономикаШ сандарда:
Статистикалық анықтамалық.-Шымкент,2000-^5
18. Занды тұлғаларға салық салудың оңайлатылған жүйесі туралы
нүсқау// Заң.- N 3.-16-19 б.
19. Бухгалтерлік бюллетені, 1999.-N1.-126.
20. Аблиакимов К. Баға және талдау// Кдзхстанская правда,- 1998.-
N12.-39 б.
21. Қ. Ашутов. Салықжинауда салғырттық болмасын// Қаржы-
қаражат.- 1998-8 б.
22. Салыққа салаутты көзқарас керек //Зерде.- 2000ж.- N3.
23. Жүнісова Н.А. Бюджет саясаты// Саясат.-2001-36.
24. Жанибеков С. Бюджеттің орындалуын қалай көтеру керек
78, Қазақстан каржысы.-1999-Ш .
25. Мемлекеттік салық саясаты// Заң газеті.- 1999 - 3 желтоқсан.
26. Бюджетке жаңаша қарау кажет. Кдржы-ақпарат.-2003.- N5-12 б.
27.Салықжәне бюджет саясаты// Қазақстан XXI ғасырға жол. 2000
ж.-N2.-126.
28. Салық- халық несібесі // Еегеменді Қазақстан.- 2000ж.-1 казан
29. Салық бюджеттің қайнар көзі// Заң газеті.- 2003 ж.- 5 шілде
30. Облыс бюджетінің басты бағыты//Оңтүстік Қазақстан.- N81.-.
2002.-3-4 б.
31. Қазақша - орысша, орысша — қазақша терминологиялық сөздік:
Под общ. Ред. А.К. Кусаинова. — Алматы: Рауан.- 2000-288 б.
Юрист, 2003.- 8 б.
2. Финансы РК: Ежегодный статистический сборник / Под ред. А.А.
Смаилова.-Алматы, 2002.-122 б.
3. Я.Қ. Әубәкіров, Б.Б. Байжүмаев, Ф.Н. Жақыпова. Экономикалық
теория: Оқулық.-Алматы: Қазақ университеті, 1999.-280 б.
4. Закон Республики Казахстана о бюджетной ситеме 1.04.99. и
нормативные акты по финансам 2001.04
5. А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев. Налоги: понятие, элементы,
установление, виды. Алматы: ТОО Баспа, 1998ж
6. Юткина "Налоги и налогооблажения". Учебник.- Москва: Инфра,
1999.-224с.
7. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар:Оку күралы.-
Алматы: Экономика,1997.-1346.
8. Ерманова А.А. Налоговая система: оценочные критерии развития и совершенствования.-Караганда, 1999.-133 с.
9. Салықжәне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы: Салық Кодексі.-Алматы:Юрист, 2003.-230 б.
10. Худяков А.И. Налоговая система РК.-Алматы, 1998.-212 б.
11. Бабкина С. Новая налоговая политика//Финансы Казакстана.-
1999.-N6.- с. 20-22
12. Ильясов К.К., Идрисова Е.К. Налоги развитых зарубежных
государств.-Алматы:Каржы-каражат, 1997.-35 с.
13. \уүлү.гатЫег.ш.
14. Бурабаева О. Б., Ермекбаева Б. Ж. Жергілікті салықтар мен
алымдар: Оқу құралы. - Алматы: 1998ж
15. Кдражан С. Дамудың бір кепілі салык// Заң және заман.-2002.- N
4.-47 б.
16. Аттанханов Қ. Басты міндет — ел экономикасын сауықтыру
// Қаржы-қаражат.-2002.-К 7.- 3-9 б.
17. Оңтүстік Қазақстан облыстық экономикаШ сандарда:
Статистикалық анықтамалық.-Шымкент,2000-^5
18. Занды тұлғаларға салық салудың оңайлатылған жүйесі туралы
нүсқау// Заң.- N 3.-16-19 б.
19. Бухгалтерлік бюллетені, 1999.-N1.-126.
20. Аблиакимов К. Баға және талдау// Кдзхстанская правда,- 1998.-
N12.-39 б.
21. Қ. Ашутов. Салықжинауда салғырттық болмасын// Қаржы-
қаражат.- 1998-8 б.
22. Салыққа салаутты көзқарас керек //Зерде.- 2000ж.- N3.
23. Жүнісова Н.А. Бюджет саясаты// Саясат.-2001-36.
24. Жанибеков С. Бюджеттің орындалуын қалай көтеру керек
78, Қазақстан каржысы.-1999-Ш .
25. Мемлекеттік салық саясаты// Заң газеті.- 1999 - 3 желтоқсан.
26. Бюджетке жаңаша қарау кажет. Кдржы-ақпарат.-2003.- N5-12 б.
27.Салықжәне бюджет саясаты// Қазақстан XXI ғасырға жол. 2000
ж.-N2.-126.
28. Салық- халық несібесі // Еегеменді Қазақстан.- 2000ж.-1 казан
29. Салық бюджеттің қайнар көзі// Заң газеті.- 2003 ж.- 5 шілде
30. Облыс бюджетінің басты бағыты//Оңтүстік Қазақстан.- N81.-.
2002.-3-4 б.
31. Қазақша - орысша, орысша — қазақша терминологиялық сөздік:
Под общ. Ред. А.К. Кусаинова. — Алматы: Рауан.- 2000-288 б.
КІРІСПЕ
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім кұнының
мемлекеттің орталықгандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде
бөлу, қайта бөлу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту, қоғамдық
қажеттерді канағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық
өндіріске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын
белгілейді.Бюджет экономикаға бюджет механизімі арқылы ықпал етеді. Мұнда
бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал қүралы ретіндегі рөлі көрінеді. "Бюджет
механизімі" -мемлекеттің ақшалай каражаттарының орталықтандырылған қорын
құру және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және орындау процесіндегі
қаржы ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.Мемлекеттің
негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Жоғарғы Кеңесінің жыл
сайын қабылдайтын "мемлекеттік бюджет туралы" заңына сәйкес міндетті түрде
орындалуы тиіс.Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншік
формасындағы кәсіпорындар, бірлестіктер мен шаруашылык жүргізуші
субъектілер республикалық бюджетке, кеден тарифтеріне сәйкес ұлттық валюта
мек экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейді.Нарықтық қатынастар
жағдайында салықтар мемлекетті қаржыландыру қызметі және оның аппаратын
ұстайтын негізгі қайнар көзі болып табылады.Мемлекет салықтарды
пайдалана отырып, елде болып жатқан экономикалық процестерге активті түрде
қатыса алады. Салықтар есебінен жиналған ақшалай қаржылар мемлекетке
әлеуметтік саясат жүргізуге мүмкіндік береді, соның ішінде өзінің өмір сүру
деңгейін минимальды деңгейде қамтамасыз ете алатын халық топтарына
материалды көмек көрсету мүмкіндігі бар.Кез - келген мемлекет өзінің
қаржылық базасы болғанда ғана өмір сүре алады, басқаша айтқанда, өзінің
аппаратын ұстауға және өзінің функцияларын орындау процесінде туындайтын
шығындарды жабуға ақшалай қаржылары болғанда ғана өмір сүреді.
Салық - мемлекеттің бекітуі. Тек сол ғана азаматтарды белгілі бір
көлемде ақшалай қаржыларды беруге міндетті. Қазақстан
Республикасында салықты төлеу міндеттемелері азаматтардың Конституциялық
міндеттемелерінің қатарына жатады. Осыған байланысты мемлекет саяси үкімет
субъект өкілдігіне сүйене отырып әрекет етеді. Мемлекет ақшалай қаржыларды
түрлі жолдармен табады, бір жағдайда мемлекеттік зайымдар ішкі және сыртқы
ретінде меншік иесінің каражатты өз еркімен беруге негізделетін әдіс
колданылады, ал басқа жағдайларда ақшалай қаражаттар еріксіз өндіріп алу
жолымен алынады.Салықтар мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі мөлшерде міндетті төлемдер болып табылады.Салықтар шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сонымен қатар, шаруашылық жүргізуші
субъектілермен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне
жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салықтар мемлекеттің
пайда болуымен бірге қалыптасады және мемлекеттің тіршілік етіп дамуының
негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасы бюджетінің қалыптасуында маңызды орынды салық
түсімдері алады.
Қазақстан Республикасындағы әкімшілік әрекеттегі қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтік-экономикалық қорғалуы, еліміздің қорғаныс
қызметіндегі іш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория
ретінде көрінетін бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролі
жоғары. Бұл менің тақырыбымның маңыздылығын ашады.Дипломдық жұмысым үш
бөлімнен қарастырылған. Бірінші бөлімде мемеклекеттік бюджеттің мазмүны мен
қүрылымы, салықтар бюджеттің негізгі көзі, әлемдік тәжірибеде салықтардың
рөлі, екінші бөлімде республикалық және жфгілікті бюджеттерді талдай
отырып, мемлекеттік бюджеттегі салық түсімдерін реттеуге, сонымен қатар,
үшінші бөлімде салыктарды жетілдіру жолдарын толығымен қарастырып өтемін.
1 БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІІПН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Бюджеттің мазмұны мен құрылымы
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні сан алуан қаржы баланстарында
жекелеген ерекшеліктері белгіленетін айырықша салалары бар. Мәселен,
мемлекеттік кәсіпорындармен, ұйымдармен және халыкпен қалыптасатын қаржы
қатынастары қоғамдық өнімді құндық бөлудің айырықша саласын құрайды. Бұл
қатынастар қоғамдық қажеттерді өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат
қорын құрап, пайдалануға байланысты. Бұл процесс мемлекеттің тікелей
қатысуымен жүзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
"Мемлекеттік бюджет" деп аталған ұғымның экономикалық мазмүнын құрайды.
[1.4-126]
Көптеген қаржы байланыс түрлерінің ішінен, ерекше қасиетпен дараланып
тұратын салаларды бөліп алуға болады. Жалпы қоғамдық өнімнің бағамдық
үлестіру саласының негізін, мемлекеттің шаруашылық субьектілер мен халық
санымен жасаған қаржы қатынастары құрайды. Бұл қатынастар үлестіру процессі
кезінде пайда болады. Бұл процеске мемлекетте қатысады және олар қоғамдық
сұранысты қанағаттандыру үшін жұмсалатын акща қаражатының орталық қорының
құрылуы мен қолдануы мен байланысты. Мұндай қаржы қатынастарының тұтастығы
"Мемлекеттік бюджет" деген түсінігінің экономикалық мазмұнын
құрайды.Мемлекеттік бюджетте экономикалық қатынастарының тұтастығы ретінде
обьективті қасиеті бар. Оның өзіндік сала болып өмір сүруі қоғамдық
өндірістерге байланысты, әрине олардың дамуына орталық қор қажет. Ақша
қаражатын орталықтандыру үлттық шаруашылықта үнемі айналым болу үшін қажет,
және экономиканы түзеу үшін де қажет. Бағамдық үлестірудің бюджеттік
саласының болуы мемлекеттің өзіне де қажет. Мемлекетке керек салаларды
қаржыландыру үшін орталықтандырылған қор қажет. Сонымен қатар бұл қор
мәдени-әлеуметтік іс-шаралар өткізуге, қорғаныс мәселелерін шешуге,
мемлекеттік басқарудың жасаған шығындарын жабуға қажет. Осыған орай
мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың субьективті қалуының нәтижесі емес,
бұл обьективті қажеттілік. Экономиканың бүгінгі танда дамуы кезеңінде
орталықтандырылған қаржы қоры мемлекетке көптеген мүмкіндіктер
береді.Мысалы, үшін қоғамдық өндірістің пропорциялдарын және қарқынын
қамтамасыз етеді, оның салалық және аймақтық жүйесін көздейді, салалық
экономиканың бірінші қажетті бағдарламаларын дамытуға әсер ететш қорды
қалыптастырады, әлеуметтік өзгерістер өткізеді.Қаржы орталықтандыруының
арқасында ақша қоры экономикалық және әлеуметтік дамуға жұмсалады және
мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық саясатының жүзеге асуына жағдайлар
туғызады.Осыған орай мемлекеттік бюджет бағамдық үлестірудің ерекше бөлімі
ретінде өзгеше қоғамдық қызмет атқарады және қоғами мемлекеттік сүранысты
қанағаттандырады. Обьективті үлестіру қатынастарының экономикалық формасы
бола тұра, ерекше қоғамдық іс- әрекеттерді атқара тұра, " мемлекеттік
бюджет экономикалық санат ретінде шығады. [2. 24-306]
Мемлекеттік бюджетке белгілі бір тұтас каржы катынастары ретінде оған
қаржы санатының қасиеттері тән, бюджеттік қатынастардың үлестіру қасиеті
бар, ақшалай түрде жүзеге асады, бағытты ақша қорымен тетелес келеді,
Сонымен қатар, бюджеттік қатынастарға белгілі бір ерекшелік тән, ол әрине
қаржы тақырыбынан тыс болмайды. Мемлекеттік бюджетінің өзгеше бір сфера
ретінде бағамды үлестіру қасиетін кдрасақ, ол мынадай:
мемлекеттің жалпы қоғамдық өнімінің бөлігімен байланысты
және оны қолдануымен, яғни қоғамдық сұранысты
қанағаттандыру үшін қолданылатын үлестіру қатынастарының
экономикалық формасы
халық шаруашылығы, аймақтар, экономика секторлары,
қоғамдық іс - әрекеттің өрісі арасындағы бағамды үлестіру үшін
қолданылады
ол қоғамдық өніммен, яғни оның іс- әрекетімен байланысты
емес, ол одан бөлек жұмыс жасайды, бірақ соның өзінде де
қаржы қатынастары тауарлық ақшалық прцесспен байланысын
үзбейді.
Мемлекеттік бюджет басқа да экономикалық санаттар сияқты өндірістік
қатынастар мен оларға тән материалдық - заттық өзгерістерді көрсетеді.
Бюджеттік қатынастар мемлекеттің ақша қорының орталықтандырылған орында
затгандырылады. Осының нәтижесінде, қоғамда болатын экономикалық процесс
өзінің іс — әрекетін мемлекеттің ақша қорында көрсетеді. Бюджеттік қор бұл
бағамдық үлестіру кезеңін басынан өткізген және мемлекет сұранысын
қанағаттандыра алатын қоғамдық өнімнің және ұлттық өнімнің іс-әрекетінің
экономикалық формасы.Экономикалық санат ретінде мемлекеттік бюджет —
мемлекетпен басқада жалпы қоғамдық өндірісінің арасында пайда болатын ақша
қатынасы. Үлестіру және қайта үлестіру жолымен мемлекеттік
орталықтандырылған акша қорының болуы өте тиімді. Себебі ол мемлекет
сұранысын қанағаттандыруға, өндірісті ұлғайтуға үлкен әсерін
тигізеді.Осыған орай „Мемлекеттік бюджет" атты түрлендірілген түсінік
келесі құрамаларымен түсіндіріледі:
мемлекеттің ақша қорының орталықтандырылған қоры;
экономикаға әсер ететін құрал;
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары
қоғамның барлық мүшелері оны заң ретінде орындау керек.
Мемлекеттік бюджеттің қызметі біріншіден, мемлекеттік бюджет арқылы
ұлттық кірістің 30 пайыз, жалпы ішкі өнімнің 20 пайыз, жалпы қоғамдық
өнімнің 10 пайыз үлестіріліп және қайта үлестіріледі.Ол ақша қорын ұлттық
шаруашылықгың, өндіріс өрісінің, экономикалық аудандар мен мемлекет
аумағының арасында үлестіріледі] [3.12-206]
Мемлекеттік бюджет экономикаға қатты әсер етеді, себебі ол бұл жерде ұлттық
шаруашылықтың бюджет қызметін атқарып түр. Мемлекеттік бюджет материалдық
өндіріс өрісінде үлкен қызмет атқарады, себебі ол бұл жерде өсу
стиммуляторының қызметін атқарып тұр. Бюджеттің қоры жекелей және қоғамдық
қор айналымын қамтамасыз ету үшін де қолданылады. Бюджет жүзеге
аспай.қалған жоспарларды өз жолын табуға көмектеседі. Сондай-ақ
кәсіпорындардағы жұмыстың қарқынды және өтімді болуын қадағалап отырады.
Мемлекеттің, білімге, денсаулық сақтауға, әлеуметтік сактандыруға және
әлеуметтік қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениетке, өнерге, мемлекет
шеңберінде өтілетін мәдени шығынның орнын толтырып отырады.Қазақстан
Республикасының "бюджет жүйесі туралы" заңы республиканың түрлі
денгейіндегі бюджеттерін қалыптастыру процессінде орын алатын қаржы
қатынастарын реттейді, республикалық және жергілікті бюджеттердің жасалу,
қаралу, бекітілу, атқарылу және бақылану процесін белгілейді. Бюджет -
мемлекеттің өз міндеттерін жүзеге асыруына арналған және тиісті зандарға
сәйкес белгіленген салықтар мен өзге декірі көздерінің және
түсімдердің есебі нен құралатын орталықтандырылған акціа қоры.
Бюджет жіктелуі - функционалдық, ведомстволық және экономикалық
сипаттама бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жұмсалатын
шығыстарының топталуы.
Бюджет қүрылысы - бюджет жүйесінің, оның қүрылу принциптерінің
ұйымдастырылуы.
Бюджет процесі- мемлекетттің өз органдары мен лауазымды адамдары
арқылы барлық денгейдегі бюджеттерді жасау, қарау, бекіту, атқару,
атқарылуын бақылау және олардың атқарылу туралы есептерді бекіту жөніндегі
заң арқылы регламенттелген қызметі.
Мемлекеттік бюджет — республикалық және жергілдікті бюджеттердің бірін-
бірі арасындағы өзара өтелетін операциялар есепке алынбайтын жиынтығы.
Мемлекеттік кепілдіктер — Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыз
алушы өзінің алынатын соманы белгіленген мерзімде төлемеген жағдайда несие
беруші алдындағы берешекті ішінара немесе толық өтеу жөніндегі
міндеттемесі.
Мемлекеттік шотты —мемлекеттің барлық денгейдегі бюджеттерідің және
бюджеттен тыс барлық қорлардың шоттарындағы каржы ресурстарын есепке алу
тәртібі.
Бюджет тапшылығы- үкіметтің қарызға алған сомаларын коспағанда , шығыстар
көлемінің және бюджеттен қайтарымды негізгі бөлінген несиелердің бюджетке
түсетін түсімдердің жалпы сомасынан асып түсуі. Республикаық бюджеттің
қүрамында бекітілетін тапшылық мөлшері ұлттық валютамен және жалпы ішкі
өнімге шаққандағы проценттермен көрсетіеді.Бюджет кірістері-салық және
салықтық емес түсімдермен алымдардың сондай-ақ бюджетке қайтарылмайтын
негізде келіп түсетін капиталмен жасалатын операциялардан жасалатын
кірістердің көлему
Мемлекеттік біріктірілген қаржы балансы-дербес жүмыс істейтін
республикалық және жергілікті бюджеттердің (соның ішінде арнаулы
экономикалық аймақгар бюджеттерін қоса алғанда), бюджеттен тыс қорлардың
бірінің-бірі арасындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алынбайтын акша
қаражатының жиынтығы.
Жергілікті бюджеттер - облыстық, қалалық ( республкалық және облыстық
маңызы бар қалалар) бюджеттер, аудандардың бюджеттері және арнайы
экономикалық аймақтардың бюджеттері.
Ресми трансферттер - бюджетке тегін және қайтарылмайтын болып түсетін
түсімдер мен бюджеттен жасалатын шығыстар.
Бюджет профициті-бюджетке келіп түсетін кірістер мен ресми трансферттер
түсімдері жалпы сомасьшың жалпы шығыстар көлемінен және қайтарымды негізде
бөлінетін несиелерден асып түсуі. Республикалық бюджет профицитінін,
мөлшері ұлттық валютамен және жалпы ішкі өнімге шакқандағы проценттермен
есептелінеді.
Бюджет шығыстары-бекітілген бюджет шегінде бюджеттен қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражат.
Резервтік қор- біржолғы сипаттағы тосым шығындарды қаржыландыру үшін
бюджет қаражаты есебінен құралатын қор, соның ішінде республикалық
бюджеттегі табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жоюға
арнап орталыкгандырылған каражат.Ерекшелік- бюджет каражатын жұмсаудың
экономикалық сипаттамасын айқындайтын көрсеткіш.
Субденциялар- нысаналы шығындарды немесе нысаналы бағдарламаларды жузеге
асыру үшін төменгі бюджеттердің жоғары түрған бюджеттерден бекітілген
сомалар шегінде алатын ресми трансферттері.
Субсидиялар-бюджеттен нысаналы шығыстарды (бағдарлама ларды) қаржыландыру
үшін ұйымдарға бекітілген сомалар шегінде бөлінетін трансферттік төлемдер.
Есепті кезең- жаңа қаржы жылына енбейтін кезең, бұл кезең ішінде өткен
қаржы жылында бекітілген қаржыландырумен қамтамасыз етілмеген бюджеттік
шығыстар бойынша қорытынды операциялар жүргізіледі. Есепті кезеңнің
ұзактығын Қазақстан Республикасы Қаржы мнистрлігі белгілейді.
Қаржы жылы -күнтізбелік жылдың бірінші 1 қаңтарында басталып, 31
жетоқсанда аяқталатын тұракгы бюджеттік есепке алу кезеңі. Қаржы жылына
есепті кезең енбейді.
Функционалдық топ- жалпы мемлекеттік міндеттерді орындау мақсатымен
бюджеттен жүмсалатын төлемдер тобы.
Нысаналы қорлар- бюджеттің кіріс және шығыс бөліктеріне енгізілетін және
арнайы белгіленген кірістер көздерінің есебінен қалыптастырылатын қорлар,
олар нысаналы мақсат бойынша жұмсаладыТаза несие беру- берілген және
өтелген несиелердің жалпы сомасы арасындағы айырма.
Экономиканың қазіргі жағдайында орталықгандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын кдмтамасыз ететін салалық және
аумақгық қүрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге мүмкіндік
береді. Орталықган бөлінетін қаржының көмегімен кдражат экономиканың басты
аймактарына шоғырланып, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтіп, құндық бөліністің айырықша бөлігі
ретінде "Мемлекеттік бюджет" айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттік
кджеттерді қанағаттандыруға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-әрекеттегі кызметкерлер мен
жүмысшылардың әлеуметтік-экономикалық корғалуы, еліміздің қорғаныс
қызметіндегі іш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория
ретінде ■ көрінетін бюджетке байланысты.
Бюджеттің құрылуы мемлекеттің жалпы қызмет етуінде маңызды фактор.
Сондықган бюджеттің түсіміндегі салықгардың маңыздылығын ашу дипломдық
жұмысымның тақырыбын маңыздылауға негіз болып отыр.
Қазақстан Республикасының бюджетінің кірісіндегі бюджетке төленетін
салықтар мен басқа да төлемдерден құралады. Яғни:
Салықгар:
* корпорациялық табыс салығы;
* жеке табыс салығы;
* қосылған құн салығы;
* акциздер;
* жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдері;
* әлеуметтік салық;
* жер салығы;
* көлік құралдары салығы;
* мүлік салығы.
Алымдар:
* занды түлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* жылжымайтын мүлікке қүқықтарды және олармен
жасалған мәмілерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* радиоэлектрондық қүралдарды және жиілігі жоғары
қүрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* механикалық көлік қүралдары мен тіркемелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* дәрі-дәрмек қүралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының
аумағы арқылы жүру алымы;
* аукциондардан алынатын алым;
* елтаңбалық алым;
* жекелеген қызмет түрлерімен айналысу қүқығы үшін
лицензиялық алым;
* телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына
радиожиілік спекторін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
Гөлемақылар:
* жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
* жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланганы
үшін төлемақы;
* қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
* жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемак^і;
* орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
* ерекше қорғалатын табиғи аумақгарды пайдаланғаны үшін
төлемақы;
* радиожиілік спекторін пайдаланғаны үшін төлемақы;
* кеме қатынайтын су жолдарын пайдаланғаны үшін
төлемақы;
сыртқы жарнаманы орналастырғаны ушін төлемақы.
Мемлекеттік баж:'
мемлекеттік баж
Кеден төлемдері:
* кеден бажы;
* кеден алымдары;
* төлемақы;
алымдар [4.8-276].
Қазақстан Республикасына жинақтап алғанда мемлекеттіңбіріктірілген қаржы
балансын кұрайтын республикалық бюджет жергілікті бюджеттер (арнайы
экономикалық аймақтардың бюджеттерін қоса алғанда) және бюджеттен - тыс
қорлар дербес
жұмыс істейді. Барлық денгейдегі бюджетті қалыптастыру, бекіту және
олрдың атқарылуын есепке алу үлттық валютамен жүзеге асырылады1.2
Салықгар бюджеттің негізгі көзі
Салыктар дегеніміз — мемлекеттік бюджетке занды және жеке тұлғалардың
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықгар-шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке түлғалардың мемлекет
пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылады, кдржы
кдтынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықгардың экономикалық мәні мынада: салықгар шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының белгілді бір мөлшерін мемлекет үлесіне
жинақгап, жинақгаудың қаржылық катынастарын көрсетеді.
Салыктар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет қүрылымының өзгеруі,
өркендеуі кдшан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады."Салық саяси басқару мен экономикалық бақылаудың негізгі
құралы болып табылады,"- дейді Мишин Г.К. [5.6-136].
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері кджет.
Салыктар- мемлекеттің түрақгы қаржы көзі. Мемлекет салықгарды
экономиканы дамыту, түрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланады.
Салықгардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Салық салудың қазіргі жүйесін қарастыра отырып келесідей қызметтерін
атауға болады.
1. Фискалдық қызметі;
2. Бөлу қызметі;
3. Реттеушілік қызметі;
4. Бақылау қызметі;
5. Қолдау немесе мадақтау қызметі.
. Салықтардың фискалды немесе бюджеттік қызметі- ең негізгі функция болып
табылады. Бүл қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі қүрылып,
салықгардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықгар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік әскери — қорғаныс, тағы да басқа
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Жалпы "Фискон"латын сөзі,қазақша
"Себет"деген мағынаны білдіреді.
2. Бөлу қызметі - салыктардың көмегімен мемлекеттің қоғамдық табысты
халык^ың әртүрлі топтары арасында бөлінуін айтамыз.
Бөлу функциясының жүзеге асырылуына салығы, прогрессивті салық ставкілері
және тағы да басқалар жатады. 3. Салыщпардың реттеушілік қызметі- арқылы
салықгар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықгық реттеудің ең басты маңызы өндірістің дамуына ықпал ету.
Салық түрлері, салық ставкалары,салық жеңілдіктері,салық салу әдістері
салықгық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салыктық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты,шетелдік
инвесторларды ынталандыру,шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жүмыстарын
жүзеге асырады.Салыктық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,олардың
баска да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуын қажет етеді.
Салықгық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны
ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген,шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетеді, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісін азаюына әкеліп соқтырады. Реттеу қызметінің өзі екі
қызметтен түрады;
* ынталандыру қызметі - мемлекетке тиімді өзгерістерді салық
ставкасын төмендету немесе жеңілдіктер беру арқылы дамуына
немесе кеңеюіне жағдай жасау;
* шектеу қызметі- мемлекетке тиімсіз кәсіпорындарды салық
ставкілерін жоғарылату арқылы дамуына,кеңеюіне шектеу
жасау.
4. Бақылау кызметі-салықгардың көмегімен мемлекет салық
төлеуші занды және жеке тұлғалардың кез келген қайнар
көздерінен тапқан табыстарына, жүмсалған шығындарына,
айналысатын шаруашылық қызметіне бақылау жасап отыруы болып
табылады. Бүл қызмет салықгық декларация арқылы жүзеге
асырылады. '
5. Крлдау немесе мадақтау қызметі - сез келген мемлекетте қоғам алдында
ерекше еңбегі сіңген азаматтар категориялары бар.Бүл азаматтарға мемлекет
қандай жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет.Бұл қолдау қызметі
салықтық жеңілдіктер және салыктан толық босатулар арқылы жүзеге
асырылады(еңбек ері,Үлы Отан соғысының ардагерлері, көп балалы аналар).[20]
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықгайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді,жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып,салық саясатын анықтайды. Салық жүйесі - белгіленген тәртіппен
жиналатын салықгар алымдар және тағы да баска төлемдердің жиынтығы болып
табылады. Сонымен қатар кез келген мемлекеттің салық жүйесін калыптастыруға
негіз болатын келесідей міндетті элементтері бар:
1. Салық органдарының жүйесінің болуы.
2. Салық завдылыкгарының жүйесі және принциптер жүйесі.
3. Салық саясатының принциптері.
4 Салықгардың бюджеттер бойынша бөліну тәртібі.
5. Салықгық бақылаудың формалары мен әдістері.
б.Салықгық өндірістің шарттары мен тәртіптері.
7. Халықаралық екі рет салық салуды шешу мәселелерінің накты кадамдары.
Салық жуйесі келесідей экономикалық көрсеткіштермен сипатталады:
1. Салыкгық ауыртпашылық (біздің елімізде 48-50 пайыз, ал
дамыған шет елдерде 45 пайыз)
2. Ішкі және сыртқы саудадан түсетін салыкхық табыстар
кдтынасы
3. Тікелей және жанама салық салу қатынасы.
Салық ауыртпашылығы дегеніміз қоғамдағы салыктардың рөлін
сипаттайтын және салықгық алымдар сомасының жиынтық ұлттық өнімге қатынасын
көрсететін көрсеткіштер болып табылады немесе басқаша айтқанда, салық
ауырпашылығы — бюджеттік механизм есебінен қайта бөлінетін өндірілген
қоғамдық өнімнің бір бөлігі болып табылады табыстарына, жұмсалған
шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметіне бакылау жасап отыруы болып
табылады.Бұл қызмет салықгық декларация арқылы жүзеге асырылады.
"Ъюджет экономикаға бюджет механизімі арқылы ықпал етеді. Мүнда
бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал құралы ретіндегі рөлі көрінеді. "Бюджет
механизімі" -мемлекеттің ақшалай каражаттарының орталықтандырылған қорын
құру және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және орындау процесіндегі
қаржы ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Жогарғы
Кеңесінің жыл сайын қабылдайтын "мемлекеттік бюджет туралы" заңына сәйкес
мівдетті түрде орындалуы тиіс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншік формасындағы
кәсіпорындар, бірлестіктер мен шаруашылық жүргізуші субъектілер
республикалық бюджетке, кеден тарифтеріне сәйкес үлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салыкгарын төлейді.Кез келген баскд
экономикалық категория сияқгы, мемлекеттік бюджет өндірістік қатынастарды
бейнелеп, соған лайық метериалдық —заттық көрініс табады. Бюджет
қатынастары мемлекеттің ақшалай кдражаттарының орталықгандырылған
қорында—бюджет қорында заттанады. Нәтижесінде қоғамда жүріп жаткан нақгы
экономикалық процестері мемлекет жұмылдырып, пайдаланатын қаражат
тасқынынан көрінеді. Бюджет —қоры қоғамдық өніммен ұлттық табыстың қүндық
бөлінісінің тиісті кезендерінен өтіп, ұдайы өндірісті ұлғайтып, халықка
әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс, басқару жөнінде қажеттерді
қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен бөлігінің объективті алғы-
шарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын қалыптастыру мен пайдалану,
бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын қүн қозғалысының процесін
біддіреді. Жалпы салықгар бюджеттің табыс бөлігін қүрайтыны бізге ертеден
мәлім. ,
"Нарық",-деп жазады Абалкин Л, өркендеудің ең бір маңызды сатысы. Кейбір
дамыған шет мемлекеттерде бюджеттің кіріс көзі ел ішіндегі саудадан немесе
ішкі саудадан қалыптасады. Себебі, бүл мемлекеттер экспортқа тек дайын
өнім шығарады және оған белгіленген кедендік баж төлемдерінің деңгейі өте
төмен болды. Сондықган бюджет тек ішкі сауда есебінен қалыптасады, Ал
дамушы мемлекеттерде экспортқа тек шикі зат шығарылады және оған өте
жогарғы ставкілермен кедендік төлемдер белгіленеді. Сондықган бюджет тек
сыртқы сауда есебінен қалыптасады.
Көптеген дамыған шет мемлекеттерде тікелей салық салу кеңінен қолданылады.
Себебі ол салық заңдылықтарының, салык аппараттарының қайта жаңарып
жетіліп отырылуы талап етеді. Ал, дамушы мемлекеттерде жанама салық салу
формасы кеңінен қолданылады. Себебі ол салық заңдылыктарының және салық
аппаратының өзгеруін талап етпейді. [6.69-826]'
Салықтарды мынадай нысаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1. Салық салу обьектісіне байланысты
2. Қолданылуына қарай
3. Экономикалық ерекшеліктеріне байланысты
4. Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу-бұл табысты және қайнар көздерді, мемлкеттік қүралдарды
толықгыру үшін реттеуші қүрал. Мемлекет пайда болысымен тарихи салықта
пайда болды. Көрсетілген қызмет көрсетуінен түскен пайдаға пропорционалды
болуы тиіс.
Салық салу обьектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі. Тікелей салықгар- тікелей салық төлушіден ұсталатын
салықгар. Мысалы: табыс салығы, мүлік салығы, жер салығы, көлік салығы
болып табылады.
Жанама салықгар - тікелей емес жанама түрде тауар немесе кызмет қүны
арқылы алынады.
Жанама салықгарға мына салықгар жатады: -қосылған құнға салынатын
салық; -акциздер; -баж салығы.
Жанама салыктарды сатушы емес сатып алушы, яғни түтынушы төлейді.
Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс
жүзінде оны бюджетке сатушы аударады.
гБюджетке түскеннен соң қандай шараларға жүмсалатын
белгісіне кдрай салықтар жалпы және арнайы салыкгарға бөлінеді. Жалпы
салықгарға жататын салықгар: занды және жеке түлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған қүнға салық акциздер . болып
табылады.
Арнайы салықгар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша нақгылы шараларға жүмсалады. Экономикалық белгісіне қарай салықгар
табысқа салынатын салық және түтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салық төлеушіні кез келген салық
салынатын обьекгісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарьгаа
мына салықтар кіреді: заңды және жеке түлғалардан алынатын табыс
салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік салыгы тағы басқалар.
Ал, түтынуға салынатын салықты, салық төлеуші түтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді. Түтынуға
салынатын салыққа қосылған күнға салынатын салық және акциздер жатады.
Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақгылы және
дербес салық болып жіктеледі. *
Нактылы салык^ар — салық төлеушіні салық салу обьектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлік салығы, көлік салығы
жатады.
Дербес салықгар салық төлеушінің салық төлейтін обьектісінен алынатын
табыстың мөлшеріне байланысты алынады. Оларға занды және жеке түлғалардан
алынатын табыс салығы жатады [7.54-636].
Жалпы алғашқы салықтардың пайда болуының күннін анықтау мүмкін емес.Бір
нәрсе күмән келтірмейді — салықтардың прототипі адамзат қоғамымен
басқарудың ең алғашқы формаларымен пайда болган.
Алғашқы кауымдасдыктың өзінде , қоршаған ортаның катаң шарттарына амалсыз
бейімделуге , сыртқы жаудан қорғау үшін, сонымен қатар ашаршылық жағдайына
азық-түлік қоғамдық запастарын сакгау үшін, бірнеше адамдарды қолдануды
түсінген. Осыдан келіп, мынаны айтуға болады, салықгардың алғашқы пайда
болуына қоғамның осы немесе басқа да қьізығушылықгардың
қанағаттандырылуының ұжымдық тұтынуы болады.Байлар өздерін байыту үшін
кедейлерден түрлі салықгарды жинағанын ұмытпау керек.Бүл түрде салықтар
үзақ уақыт бойы әрекет етті және де қоғам бұны объективті қажеттілік
ретінде түсінді.
Тек XV ғасырдан бастап ғана, ғалымдар ақшалай кдтынастар жүйесін,
сонымен қатар мемлекеттің экономикалық негізі мен экономикалық
функцияларын зерттей бастағаннан кейін, салықтардың қайта маңыздылығыньщ
алғашқы әрекеттері пайда болды [8.28-346]
Салыктар қоғамдық өнімнің бір бөлігін
міндетті төлемдер ретінде мемлекеттік бюджеттің кіріс жағының негізгі
қайнар көзі ретінде құрылуы ертеден келе жатқан дәстүрдің бірі. Және бұл
дәстүр нарық экономикасы жағдайында, нарықгық емес экономика жағдайында да
әрекет етеді. Сондықган, салықтар мен салық салу адамзат цивилизациясын
айырмас бір бөлігі ретінде қарауға болады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салыктық реттеу несие –қаржылық реттеумен
бірігіп әрекет еткенде ғана нарыкгық экономиканы жүргізудің
аса тиімді формасы болып табылады. Ол нарыктық қатынастардың
қалыптасуына әсерін тигізіп, мемлекеттік экономикаға тигізетін әсерін
реттеп отырады. Сондай-ақ, салыйтар қоғамның экономикасын
түрақтандыруын және әлеуметтік теңдікті қамтамасыз ететін маңызды
элементтері болып келеді.Қазіргі кездегі жағдайларға салықтардың мәні
мен ролі
мемлекеттік органдарды қаржылық ресурстарымен қамтамасыз ету
шекарасынан шығып отыр.Енді, салыктар ұлттық табысты мемлекеттендірудің
маңызды құрамы бола бастады.
Олар макроэкономикалық реттеуге белсенді араласа отырып, ішкі үлттық
табыстың жалпы көлемінде, салықгық төлемдердің салыстырмалы
мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады.Салықгар экономикалық
белсенділікті реттей отырып, өндірістік процестеріне де қатты
әсер етеді. Бұл әсер жан-жакгы болып табылады. Салынатын салықгар мен
әрекет ете отырып, мемлекет капиталының қорлануына ықпал етеді. Сондай-ак,
салықгық реттеу шаралары, әр түрлі салалардың бәсекелесу мүмкіндіктерін
кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың корлануына тиімді жағдайлар жасап,
кәсіпорындардың іс— әрекеттерінің әлеуметтік қажеттіліктеріне
қанағаттандыруға ықпалын тигізеді.
Бюджет жүйесін реформалау кажеттілігі Қазақстанның эволюциялық
дамуының сапалық жаңа деңгейге жетуінің көрінісі. Ресгтубликалық
халықаралық аренаға шығу үшін қазіргі кезенде, ең алдымен зандылық базасын
тиісті әлемдік үлгілерге келтіруді талап етеді. Мемлекеттің
орталықгандырылған акшалай қаражатының қорын жасау және пайдаланумен
бапйланысты бюджеттің қызметі айрыкдіа экономикалық формалар — бюджеттің
кірістер мен шығыстары арқылы атқарылады. Осы екі категорияда объективті
және бюджет секілді өздерінің арнайы қоғамдық міндеттері бар. Кірістер
мемлекетті қажетті қаражатпен қамтамасыз етсе, шығыстар орталыктандырылған
ресурстарды тиісінше жалпы мемлекеттік қажеттерге бөледі[9.16-286].
Бүгінгі таңда бюджет жүйесі республикалық және жергілікті бюджеттерден
тұрады Республикалық бюджет негізінен жалпы мемлекеттік салыкгар есебшен
қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі өзіне
Конститутциямен, зандармен Қазақстан Республикасы Президентінің
актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру ушін белгілейтін жалпы
мемлекеттік бағдарламалар мен шараларды кдржыландыруға арналған
орталықавдырылған ақща қаражатының қоры болып табылады. Жергілікті
бюджеттер бюджет жүйесінің дербес буыны ретінде өз қызметін жүзеге
асырады. Дербес бюджет -аумақгық басқарушы органдар өздеріне Заң жүізнде
бекітіліп берілген кірістер базасы негізінде бюджеттің көлемін, кіріспен
шығыстың мөлшерін баптарға сәйкес анықтап, олардың қүрылымын белгілейді.
Олардың орындалуы Республика зандарына сәйкес
атқарылады.Республикамыздағы жергілікті бюджеттер
облыстық,қалалық бюджеттер аудандық бюджеттер және
арнайы экономикалық аймақгарының бюджеттерінен тұрады. Жергілікті
бюджеттен жергілікті бағдарламалармен шараларды қаржыландыру қамтамасыз
етіледі және жергілікті бюджет арқылы жалпы мемлекеттік бағдарламалар мен
шаралардың бір бөлігін іске асыруға жол Сөйтіп, мемлекеттік
бюджет ұдайы өндірістің қажеттерінен, мемлекеттің табиғатынан объективті
қажеттілік туындайтын болып табылады.
Экономика қазіргі жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге мүмкіндік
береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат экономиканың басты
учаскелеріне шоғырландырылып, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды.
Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға
қызмет етеді.
Нақты, объективті бөлістің қатынастардың формасы болғандықтан
айрықша қоғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық
категория ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетте қаржы
категориясына тән сипаттар бар: бюджет қатынастары бөлістік сипатта
мақсатты ақша қорларын құрап, пайдалану арқылы жүреді. Сонымен қатар
бюджеттік қатынастардың белгілі бір ерекшелігі болады. Бірақ ол ерекшелік
қаржыға тән сипат шегінен шықпайды. Мемлекеттік бюджет құн бөлінісінің
айырықша саласы ретінде мыналармен сипатталады:
1. жиынтық қоғамдық өнімнің мемлекеттің қолында жинақталып, қоғамдық
қажеттерді өтеумен байланысты бөлініс қатынастарының айырықша
экономикалық формасы болып табылады.
2. құнды жасап оның тұтыну процесін бедерлейтін материалдық өндіріс
қаржысы мен құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістен тыс сала
қаржысынан айырмашылығы бюджет халық шаруашылығы салалары, аумақтар,
экономика секторлары, қоғамдық қызмет салалары арасындағы құнды қайта
бөліске салуға арналған.
3. қоғамдық өнімнің тауар формасындағы қозғалысымен тікелей байланысы жоқ
құнды бөлісіп, одан алшақтау жүзеге асырылады, ал материалдық өндіріс
пен өндірістен тыс салаларда қаржы қатынастары тауар – ақша
қатынастары мен астасып жатады.
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынастардыбейнелеп, соған лайықты материалдық – заттық көрініс
табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорына – бюджет қорына заттанады. Нәтижесінде қоғамда
жүріп жатқан нақты экономикалық процестерді мемлекет жұмылдырып,
пайдаланатын қаражат тасқынынан көрінеді. Бюджет – қоры қоғамдық өнім мен
ұлттық табыстың табыстың құндық бөлінісінің тиісті кезеңдеріне өтіп, ұдайы
өндірісті ұлғайту, халыққа әлеуметтік – мәдени қызмет көрсету, қорғаныс,
басқару жөнінде қажеттерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағында түскен
бөлігінің объектиті алғышарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын
қалыптастыру мен пайдалану бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн
қозғалысының процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім
құнының мемлекеттің орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы
түрде бөлу, қайта бөлу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту,
қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен
қоғамдық өндіріске басқа да қатысушылардың арасында, қалыптасқан ақша
қатынастарын бейнелейді.
Бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Мұнда
бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал құралы ретіндегі ролі көрінеді. Бюджет
механизмі – мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын
құру және пайдалану формаларын мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және оны орындау процесінде
қаржы ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады. Өндіріс
құрал – жабдықтарына мемлекеттік меншіктің әзірше, басым болуы шаруашылықты
үйлестіре жүргізуді қажет етеді. Мұның өзі бюджет қатынастарының жұмыс
істеуінің жоспарлы мақсатын алдын ала айқындайды. Бюджет байланыстарының
мақсатты сипаты, мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры
қозғалысының осыған ұқсас формасы бюджет байланыстарын тиісті қаржы құжаты-
елдің негізгі қаржы жоспарында бейнеленетіндігіне жеткізед
Жергілікті салыктар мен алымдар жергілікті бюджеттердің кірістерін
толтыруға, бекітіліп берілген және жергілікті мақсаттағы қажеттерді
қаржыландыруға жұмсалатын жеке түлғалар мен кәсіпорындардың заң жүзінде
белгіленген міндетті төлемдерінен түратын Кдзақстан Рспубликасының
салықгар жүйесінің бір бөлігі.Жергілікті салықгар мен алымдарды құру мен
алудың мынадай ерекшеліктері бар:
* олар өзін-өзі басқарушы жергілікті органдардың аумактық
көлемінде жергілікті органдарының шығындарын өтеуге
жұмсалады;жергілікті органдар заң жүзіндегі қүқықгық
шеңбері негізінде олардың уақытылы, әрі толық түсін
қамтамасыз етуін бақылап отырады;
* жергілікті басқару органдары Салық Кодексі негізінде, өз
билігі шеңберінде кейбір салықтардың ставкаларын реттеп,
алымдарды бөлу объектісінің базасын белгілеп отырады
(мысалы, кәсіпкерлікті патент рұқсат қағазы бойынша
жүргізушілердің алым, базар алымы тағы сол сияктылар.);
* жергілікті салықгар мен алымдар тек кдна
жергілікті
бюджеттің кірістеріне енгізіліп, осы бюджет арқылы
жұмсалады.
Жергілікті салықгар мен алымдардың тағы бір ерекшелігі -
жергілікті бюджеттердің кірістерінде үлес салмағының қомақты
болуы, онымен' ғана шектеліп қоймай қаржы ресуртарын
бөліп беру қатынастарының бақылау функциясын
атқаратындығы. Жерілікті салықгар мен алымдарды алудың
объектілеріне жер учаскелері, мүлік, көлік күралдары,
аукционда жүргізілетін аьсща операциялары, кәсіпкерлерді
тіркеу және жеке қызмет түрлерімен айналысу қүқы үшін
қызметтер жатады және оларды иемдену мен пайдаланудың
бірден-бір есебін жүргізіп, осы объектілерді бақылауға жагдай
жасайды. [10.27-426] ^ '
Кдзақстан Республикасының "Бюджет жүйесі туралы" Заңы негізінде жергілікті
бюджетке түсетін түсімдер мынадай кірістерден түрады:
І.Бекітілген кіріс көздері — яғни заң жүзінде түрақты кіріс көздері ретінде
қарастырылған жергілікті салықгар мен алымдар. Оларға занды түлғалар мен
жеке түлғалардың жер, мүлік және кілігіне салынатын салыктары мен әр түрлі
алымдар жатады.
2.Жергілікті бюджеттердің кіріс көздерінің екінші түрі реттеуші кіріс
көздері. Оларға аймақтық әлеуметтік экономикалық даму деңгейін ескере
отырып, бюджеттерді реттеу тәртібі мен жалпы мемлекеттік
салықгардан бөлінетін
каржы салалары жатады. Оның түрі мен проценттік бөлу мөлшері әр жыл сайын
өзгеріп түрады және заң жүзінде республикалық бюджет туралы заңда беріліп
отырады.
З.Жергілікті бюджет кіріс көдерінің үшінші түріне — актілерімен
белгіленген салықгық емес түсімдер жатады. Мысалы, орманды пайдаланғаны
үшін төленетін төлемдер, су үіиін төленетін төлем, коммуналдық меншіктегі
мүліктерді жалға беруден түскен кірістер, әкімшілік айыппұл төлемдерінен
түскен сомалар, жеке меншік иесінің қүқығы мен жерді пайдалану қүқығын
сатудан (жер учаскелерін берумен қоса есептегендегі) түскен сомалар.
Сонымен бірге жергілікті бюджеттердің кіріс көздеріне кейбір облыстардың
әлеуметтік — экономикалық даму деңгейін теңестіруге арналған ресими
трансфертгер, тоқсан сайын кассалық үзілісті жабу үшін төменгі
бюджеттердің жоспары түрғаны бюджеттерден қарызға алган қаражатының
түсімдері, бүрын берілген несиелерді өтеуден түсетін түсімдер жатады.
Жергілікті салықгар мен алымдар бюджетке түскеннен кейін, жергілікті
басқару органдары белгілеген тәртіп бойынша, жергілікті аумақгық
қажеттеріне сәйкес мақсаттарға жүмсалады. Мысалы, тиісті аумақтық
жергілікті бюджеттерден жүмсалатын қаражаттары мыналарды қамтиды:
-жергілікті атқарушы органдар жүргізетін қоғамдық қүкық тәртібі мен
қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
* білім беру мен денсаулықгы сақгау;
* әлеуметтік сақтандыру және халықгық жекелеген санаттары
үшін заңмен белгіленген жеңілдіктерді іске асыру;
* түрғын үй — коммуналдық шаруашылық, көркейту, сумен
жабдықтау және инженерлік инфрақүрылым;
* мәдениет, туризм, спорт, жергілікті бүкдралық ақпарат
қүралдарын үстау және демалысты үйымдастыру;
* аграрлық реформа, жер реформасын ж!үзеге асыру, ауыл
шаруашылық тауар өндірушілерін қолдау, өсімдіктердің аса
қауіпті зиянкестері мен мал ауруларына қарсы күрес және
баскд мақсаттар;
* экология және табиғатты үтымды
пайдалануды
үйымдастыру;
* шағын және орташа бизнесті дамыту;
* табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың
адцын алу жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асыруға
арналған шығыстырды жүмсау. [11.22-346]Онда бюджеттің экономикалық
мазмұнын құрайтын бөліс процестері қарастырылады; кірістер және
шығыстардың баптары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының ақшалай
қаражаттардың орталықтандырылған қорын қалыптастыру көздері мен жұмсалу
бағыттарын көрсетеді.
* 1.3 Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік бюджеттің кдлыптасуындағы
салықгардың рөлі
Дәл кдзіргі кезенде Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше елдердің
қатарына келесілер жатады: Франция, Германия, Италия, Бельгия,
Нидерландия, Люксембург, Үлыбритания, Испания, Греция, Португалия,
Ирландия.Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің салық
жүйесі өте күрделі болып келеді. Бір салықгың әр түрлі мемлекеттердегі
рөлі де әр түрлі болып келеді. Мысалы, Франция мемлекетінің бюджетінің
кіріс көзінде жанама салықгар 62 пайыз алады,ал Нидерландия мемлекетінде
ол тек 41 пайыз алады. Еуропада ең негізгі салықгардың қатарына пайда
салыктары жатады. Бүл салықгардың ставкілерінің көлемі 10 пайыздан 52
пайызға дейін тараған. Мысалы, Үлыбритания мемлекетінде ставканың
прогрессивті әдісі пайда көлеміне қарай 25 пайыздан 35 пайызға дейін
қолданылады.Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің
көбінде жеке тікелей салыктардың негізгісі болып — жеке тұлғалардың табыс
салығы жатады. Қоғамдастықкд мүше мемлекеттердің көбінде бұл табыс
салығының прогрессивті ставка жүйесі қолданылады. Еуропалық экономикалық
қоғамдастық азаматтарынан табыс салығы әр мемлекеттің тұрғылықгы азаматы
мен келіп — кетуші азаматтардан бірдей көлемде алыну көзделуде. Еуропалық
экономикалық қоғамдастыққа екі реттік салық салуды болдырмау үшін
қоғамдастық баскд мемлекеттерде төленген салық өз мемлекетінде төленген
салық өз мемлекетіне келген тұлғалардан қайта ұстамауы керек. Еуропалық
экономикалық қоғамдастықкд мүше мемлекттердің салық жүйелері әр түрлі
салық бойынша жеңілдіктер есебінен күрделеніп отырады. Еуропалық
экономикалық қоғамдастыққа муше мемлекеттердегі салықтардың үйлесімділігі
жайлы сөз қозғалғанда бірінші еуропалық мемлекеттердің фискальды
саясатының басты элементінің бірі — қосылған құн салығы.1970 жылдың
ортасынан бастап, қосылған күн салық еуропалық экономикалық қоғамдастыққа
мүше мемлекеттердің салық жүйесінің ажырамас бір бөлігі болып қалыптасты.
Қазіргі кезде, қосылған құн салық Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа
мүше мемлекеттердің салықтық үйлесімділігінің бір мысалы болып табылады.
1991 жылы жазда Еуропал ық зкономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің
келісімімен қоғамдастыққа қосылған құн салығының 15 пайыздың
минимальды ставкасынбелгілеуді ұйымдастырды.Бүған дейін қосылған қүн
салығының ставкасы 9 пайыздан 19 пайызға дейін әрекет ететін.Бірақ әлі
салыкгық үйлесімділікке толық қол жеткізді деген сөз емес.[37-1-96]
Салықгық үйлесімділікке қол жеткізудегі келесі мысал болып корпарацияның
пайдасына салынатын салықгы алуға болады. Еуропалық экономикалық
қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің келісуімен корпарациялық салық бойынша
ставка 30 пайыздан 40 пайызға дейін белгіленеді. Сондык^ан, Германия,
Франция, Греция сияқгы мемлекеттерде әлі де корпарация пайдасынан
салынатын салықгық ставкасын төмендету қажет болды. Себебі, бұл салық
францияда 42 пайыз, Германияда 50 пайызға дейін жетті. Ал, керісінше бұл
салықгың ставкісі бойынша төменгі Үлыбритания, Люксембург, Ислания,
Нидерланд сияқгы мемлекеттер. одан әрі салық ставкасын төмендетуі мүмкін
емес. Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің салықгық
уйлесімділік бойынша жүргізген жүмыстар нәтижесінде соңғы кезде көптеген
салыктар бойынша ставкілер төмендетілді.Салықгық үйлесімділік еуропалық
экономикалық қоғамдастыкқа мүше мемлекеттердің ортақ нарық пен мақсатқа
қол жеткізу үшін қажеттілігі өте маңызды болып отыр [12.8-236].
Германия мемлекетінің салық жүйесі.
Германияның салық жуйесГ 1990 жылы 25 шілдеде қабылданған заңға сәйкес
әрекет етеді. Бұл заң бойынша салықгар федеральды және жергілікті турлерге
бөлінеді.
Федеральды салықгарға келесілер жатады: акциздер, кеден баж салығы,
капитал қозғалысына салық, сақтандыру салығы, жеке тұлғаның табыс салығы
және қосылган құн салығы.Жергілікті салықгарға : мүлік салығы, жер
учаскісін иелену салығы, көлік қүралдар салығы, сыра салығы, жер салығы,
шіркеу салығы және жергілікті сатудан ұсталынатын салық.
Мемлекеттік бюджеттің табыстарын жән^ мәселелерін бөлу федерациямен
жергілікті органдармен ерікті түрде жүргізіледі және бюджеттің
жоспарлаумен қолдану қызметтері де өз кдлаулары бойынша жүзеге асырылады.
Германия мемлекеті табыстарды теңестіру қызметімен айналысатын бірден бір
мемлекеттер қатарына жатады,
Яғни жоғары табысты тұлғалар төмен табысты тұлғаларға табыстарына бір
бөлігін аудару процестері жиі жүргізіледі. Бүл салық жүйесінің үзақ
уақыттар бойы қалыптасуының нәтижесі болып табылады.
Франция мемлекетінің салық жүйесі .
Жеке түлғаның табыс салығы, акционерлік қоғамдарға салынатын салық, кейбір
тауарларға салынатын акциз салығы.Жоғарыда көрсетілген салықгардың ішінде
ең негізгілерінің бірі —қосылған қүн салығы болып табылады. Бұл салыктық
стандартты сатвкасы — 18,6 пайыз.Жоғарлатылған ставка 22 пайыз жеңіл
автомобиль, темекі бүйымдары, парюфмерия, бағалы мех тауарларға
белгіленеді.Келесі салық — акционерлік қоғамдарға салынатын салық. Бүл
салық акционерлік қоғам ретінде тіркелген кәсіпорындар, мекемелер,
фирмаларға салынады. Бұл салықгың ставкасы франция территориясында
орналаскдн барлық акционерлік қоғамдарға бірдей мөлшерде белгіленген салық
ставкасы - 34 пайыз.
Жеке тұлғалардың табыс салығы Франция мемлекетінде прогрессифтік әдіспен
10 пайыздан - 56пайызға дейін салынады. Жергілікті салықгардың ішінде
келесі салыктар ең негізгі салықгарға жатады: қүрылыс салынған учаскіге
салық, құрылыс салынбаған учаскілердің жер салығы, тұрғын үй салығы,
профессионалдық салық.Қүрылыс салығын, учаскілердің жер салығы барлық
қозғалмайтын мүлікке, ғимараттар, қүрылыс жүріп жатқан жер учаскілеріне
және тағы басқалар белгіленеді.Қүрылыс салынбаған жер учаскілерін
салығымен жерлер, ормандар жатады.Түрғын үй салығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім кұнының
мемлекеттің орталықгандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде
бөлу, қайта бөлу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту, қоғамдық
қажеттерді канағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық
өндіріске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын
белгілейді.Бюджет экономикаға бюджет механизімі арқылы ықпал етеді. Мұнда
бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал қүралы ретіндегі рөлі көрінеді. "Бюджет
механизімі" -мемлекеттің ақшалай каражаттарының орталықтандырылған қорын
құру және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және орындау процесіндегі
қаржы ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.Мемлекеттің
негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Жоғарғы Кеңесінің жыл
сайын қабылдайтын "мемлекеттік бюджет туралы" заңына сәйкес міндетті түрде
орындалуы тиіс.Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншік
формасындағы кәсіпорындар, бірлестіктер мен шаруашылык жүргізуші
субъектілер республикалық бюджетке, кеден тарифтеріне сәйкес ұлттық валюта
мек экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейді.Нарықтық қатынастар
жағдайында салықтар мемлекетті қаржыландыру қызметі және оның аппаратын
ұстайтын негізгі қайнар көзі болып табылады.Мемлекет салықтарды
пайдалана отырып, елде болып жатқан экономикалық процестерге активті түрде
қатыса алады. Салықтар есебінен жиналған ақшалай қаржылар мемлекетке
әлеуметтік саясат жүргізуге мүмкіндік береді, соның ішінде өзінің өмір сүру
деңгейін минимальды деңгейде қамтамасыз ете алатын халық топтарына
материалды көмек көрсету мүмкіндігі бар.Кез - келген мемлекет өзінің
қаржылық базасы болғанда ғана өмір сүре алады, басқаша айтқанда, өзінің
аппаратын ұстауға және өзінің функцияларын орындау процесінде туындайтын
шығындарды жабуға ақшалай қаржылары болғанда ғана өмір сүреді.
Салық - мемлекеттің бекітуі. Тек сол ғана азаматтарды белгілі бір
көлемде ақшалай қаржыларды беруге міндетті. Қазақстан
Республикасында салықты төлеу міндеттемелері азаматтардың Конституциялық
міндеттемелерінің қатарына жатады. Осыған байланысты мемлекет саяси үкімет
субъект өкілдігіне сүйене отырып әрекет етеді. Мемлекет ақшалай қаржыларды
түрлі жолдармен табады, бір жағдайда мемлекеттік зайымдар ішкі және сыртқы
ретінде меншік иесінің каражатты өз еркімен беруге негізделетін әдіс
колданылады, ал басқа жағдайларда ақшалай қаражаттар еріксіз өндіріп алу
жолымен алынады.Салықтар мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі мөлшерде міндетті төлемдер болып табылады.Салықтар шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сонымен қатар, шаруашылық жүргізуші
субъектілермен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне
жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салықтар мемлекеттің
пайда болуымен бірге қалыптасады және мемлекеттің тіршілік етіп дамуының
негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасы бюджетінің қалыптасуында маңызды орынды салық
түсімдері алады.
Қазақстан Республикасындағы әкімшілік әрекеттегі қызметкерлер мен
жұмысшылардың әлеуметтік-экономикалық қорғалуы, еліміздің қорғаныс
қызметіндегі іш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория
ретінде көрінетін бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролі
жоғары. Бұл менің тақырыбымның маңыздылығын ашады.Дипломдық жұмысым үш
бөлімнен қарастырылған. Бірінші бөлімде мемеклекеттік бюджеттің мазмүны мен
қүрылымы, салықтар бюджеттің негізгі көзі, әлемдік тәжірибеде салықтардың
рөлі, екінші бөлімде республикалық және жфгілікті бюджеттерді талдай
отырып, мемлекеттік бюджеттегі салық түсімдерін реттеуге, сонымен қатар,
үшінші бөлімде салыктарды жетілдіру жолдарын толығымен қарастырып өтемін.
1 БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІІПН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Бюджеттің мазмұны мен құрылымы
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні сан алуан қаржы баланстарында
жекелеген ерекшеліктері белгіленетін айырықша салалары бар. Мәселен,
мемлекеттік кәсіпорындармен, ұйымдармен және халыкпен қалыптасатын қаржы
қатынастары қоғамдық өнімді құндық бөлудің айырықша саласын құрайды. Бұл
қатынастар қоғамдық қажеттерді өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат
қорын құрап, пайдалануға байланысты. Бұл процесс мемлекеттің тікелей
қатысуымен жүзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
"Мемлекеттік бюджет" деп аталған ұғымның экономикалық мазмүнын құрайды.
[1.4-126]
Көптеген қаржы байланыс түрлерінің ішінен, ерекше қасиетпен дараланып
тұратын салаларды бөліп алуға болады. Жалпы қоғамдық өнімнің бағамдық
үлестіру саласының негізін, мемлекеттің шаруашылық субьектілер мен халық
санымен жасаған қаржы қатынастары құрайды. Бұл қатынастар үлестіру процессі
кезінде пайда болады. Бұл процеске мемлекетте қатысады және олар қоғамдық
сұранысты қанағаттандыру үшін жұмсалатын акща қаражатының орталық қорының
құрылуы мен қолдануы мен байланысты. Мұндай қаржы қатынастарының тұтастығы
"Мемлекеттік бюджет" деген түсінігінің экономикалық мазмұнын
құрайды.Мемлекеттік бюджетте экономикалық қатынастарының тұтастығы ретінде
обьективті қасиеті бар. Оның өзіндік сала болып өмір сүруі қоғамдық
өндірістерге байланысты, әрине олардың дамуына орталық қор қажет. Ақша
қаражатын орталықтандыру үлттық шаруашылықта үнемі айналым болу үшін қажет,
және экономиканы түзеу үшін де қажет. Бағамдық үлестірудің бюджеттік
саласының болуы мемлекеттің өзіне де қажет. Мемлекетке керек салаларды
қаржыландыру үшін орталықтандырылған қор қажет. Сонымен қатар бұл қор
мәдени-әлеуметтік іс-шаралар өткізуге, қорғаныс мәселелерін шешуге,
мемлекеттік басқарудың жасаған шығындарын жабуға қажет. Осыған орай
мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың субьективті қалуының нәтижесі емес,
бұл обьективті қажеттілік. Экономиканың бүгінгі танда дамуы кезеңінде
орталықтандырылған қаржы қоры мемлекетке көптеген мүмкіндіктер
береді.Мысалы, үшін қоғамдық өндірістің пропорциялдарын және қарқынын
қамтамасыз етеді, оның салалық және аймақтық жүйесін көздейді, салалық
экономиканың бірінші қажетті бағдарламаларын дамытуға әсер ететш қорды
қалыптастырады, әлеуметтік өзгерістер өткізеді.Қаржы орталықтандыруының
арқасында ақша қоры экономикалық және әлеуметтік дамуға жұмсалады және
мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық саясатының жүзеге асуына жағдайлар
туғызады.Осыған орай мемлекеттік бюджет бағамдық үлестірудің ерекше бөлімі
ретінде өзгеше қоғамдық қызмет атқарады және қоғами мемлекеттік сүранысты
қанағаттандырады. Обьективті үлестіру қатынастарының экономикалық формасы
бола тұра, ерекше қоғамдық іс- әрекеттерді атқара тұра, " мемлекеттік
бюджет экономикалық санат ретінде шығады. [2. 24-306]
Мемлекеттік бюджетке белгілі бір тұтас каржы катынастары ретінде оған
қаржы санатының қасиеттері тән, бюджеттік қатынастардың үлестіру қасиеті
бар, ақшалай түрде жүзеге асады, бағытты ақша қорымен тетелес келеді,
Сонымен қатар, бюджеттік қатынастарға белгілі бір ерекшелік тән, ол әрине
қаржы тақырыбынан тыс болмайды. Мемлекеттік бюджетінің өзгеше бір сфера
ретінде бағамды үлестіру қасиетін кдрасақ, ол мынадай:
мемлекеттің жалпы қоғамдық өнімінің бөлігімен байланысты
және оны қолдануымен, яғни қоғамдық сұранысты
қанағаттандыру үшін қолданылатын үлестіру қатынастарының
экономикалық формасы
халық шаруашылығы, аймақтар, экономика секторлары,
қоғамдық іс - әрекеттің өрісі арасындағы бағамды үлестіру үшін
қолданылады
ол қоғамдық өніммен, яғни оның іс- әрекетімен байланысты
емес, ол одан бөлек жұмыс жасайды, бірақ соның өзінде де
қаржы қатынастары тауарлық ақшалық прцесспен байланысын
үзбейді.
Мемлекеттік бюджет басқа да экономикалық санаттар сияқты өндірістік
қатынастар мен оларға тән материалдық - заттық өзгерістерді көрсетеді.
Бюджеттік қатынастар мемлекеттің ақша қорының орталықтандырылған орында
затгандырылады. Осының нәтижесінде, қоғамда болатын экономикалық процесс
өзінің іс — әрекетін мемлекеттің ақша қорында көрсетеді. Бюджеттік қор бұл
бағамдық үлестіру кезеңін басынан өткізген және мемлекет сұранысын
қанағаттандыра алатын қоғамдық өнімнің және ұлттық өнімнің іс-әрекетінің
экономикалық формасы.Экономикалық санат ретінде мемлекеттік бюджет —
мемлекетпен басқада жалпы қоғамдық өндірісінің арасында пайда болатын ақша
қатынасы. Үлестіру және қайта үлестіру жолымен мемлекеттік
орталықтандырылған акша қорының болуы өте тиімді. Себебі ол мемлекет
сұранысын қанағаттандыруға, өндірісті ұлғайтуға үлкен әсерін
тигізеді.Осыған орай „Мемлекеттік бюджет" атты түрлендірілген түсінік
келесі құрамаларымен түсіндіріледі:
мемлекеттің ақша қорының орталықтандырылған қоры;
экономикаға әсер ететін құрал;
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары
қоғамның барлық мүшелері оны заң ретінде орындау керек.
Мемлекеттік бюджеттің қызметі біріншіден, мемлекеттік бюджет арқылы
ұлттық кірістің 30 пайыз, жалпы ішкі өнімнің 20 пайыз, жалпы қоғамдық
өнімнің 10 пайыз үлестіріліп және қайта үлестіріледі.Ол ақша қорын ұлттық
шаруашылықгың, өндіріс өрісінің, экономикалық аудандар мен мемлекет
аумағының арасында үлестіріледі] [3.12-206]
Мемлекеттік бюджет экономикаға қатты әсер етеді, себебі ол бұл жерде ұлттық
шаруашылықтың бюджет қызметін атқарып түр. Мемлекеттік бюджет материалдық
өндіріс өрісінде үлкен қызмет атқарады, себебі ол бұл жерде өсу
стиммуляторының қызметін атқарып тұр. Бюджеттің қоры жекелей және қоғамдық
қор айналымын қамтамасыз ету үшін де қолданылады. Бюджет жүзеге
аспай.қалған жоспарларды өз жолын табуға көмектеседі. Сондай-ақ
кәсіпорындардағы жұмыстың қарқынды және өтімді болуын қадағалап отырады.
Мемлекеттің, білімге, денсаулық сақтауға, әлеуметтік сактандыруға және
әлеуметтік қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениетке, өнерге, мемлекет
шеңберінде өтілетін мәдени шығынның орнын толтырып отырады.Қазақстан
Республикасының "бюджет жүйесі туралы" заңы республиканың түрлі
денгейіндегі бюджеттерін қалыптастыру процессінде орын алатын қаржы
қатынастарын реттейді, республикалық және жергілікті бюджеттердің жасалу,
қаралу, бекітілу, атқарылу және бақылану процесін белгілейді. Бюджет -
мемлекеттің өз міндеттерін жүзеге асыруына арналған және тиісті зандарға
сәйкес белгіленген салықтар мен өзге декірі көздерінің және
түсімдердің есебі нен құралатын орталықтандырылған акціа қоры.
Бюджет жіктелуі - функционалдық, ведомстволық және экономикалық
сипаттама бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жұмсалатын
шығыстарының топталуы.
Бюджет қүрылысы - бюджет жүйесінің, оның қүрылу принциптерінің
ұйымдастырылуы.
Бюджет процесі- мемлекетттің өз органдары мен лауазымды адамдары
арқылы барлық денгейдегі бюджеттерді жасау, қарау, бекіту, атқару,
атқарылуын бақылау және олардың атқарылу туралы есептерді бекіту жөніндегі
заң арқылы регламенттелген қызметі.
Мемлекеттік бюджет — республикалық және жергілдікті бюджеттердің бірін-
бірі арасындағы өзара өтелетін операциялар есепке алынбайтын жиынтығы.
Мемлекеттік кепілдіктер — Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыз
алушы өзінің алынатын соманы белгіленген мерзімде төлемеген жағдайда несие
беруші алдындағы берешекті ішінара немесе толық өтеу жөніндегі
міндеттемесі.
Мемлекеттік шотты —мемлекеттің барлық денгейдегі бюджеттерідің және
бюджеттен тыс барлық қорлардың шоттарындағы каржы ресурстарын есепке алу
тәртібі.
Бюджет тапшылығы- үкіметтің қарызға алған сомаларын коспағанда , шығыстар
көлемінің және бюджеттен қайтарымды негізгі бөлінген несиелердің бюджетке
түсетін түсімдердің жалпы сомасынан асып түсуі. Республикаық бюджеттің
қүрамында бекітілетін тапшылық мөлшері ұлттық валютамен және жалпы ішкі
өнімге шаққандағы проценттермен көрсетіеді.Бюджет кірістері-салық және
салықтық емес түсімдермен алымдардың сондай-ақ бюджетке қайтарылмайтын
негізде келіп түсетін капиталмен жасалатын операциялардан жасалатын
кірістердің көлему
Мемлекеттік біріктірілген қаржы балансы-дербес жүмыс істейтін
республикалық және жергілікті бюджеттердің (соның ішінде арнаулы
экономикалық аймақгар бюджеттерін қоса алғанда), бюджеттен тыс қорлардың
бірінің-бірі арасындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алынбайтын акша
қаражатының жиынтығы.
Жергілікті бюджеттер - облыстық, қалалық ( республкалық және облыстық
маңызы бар қалалар) бюджеттер, аудандардың бюджеттері және арнайы
экономикалық аймақтардың бюджеттері.
Ресми трансферттер - бюджетке тегін және қайтарылмайтын болып түсетін
түсімдер мен бюджеттен жасалатын шығыстар.
Бюджет профициті-бюджетке келіп түсетін кірістер мен ресми трансферттер
түсімдері жалпы сомасьшың жалпы шығыстар көлемінен және қайтарымды негізде
бөлінетін несиелерден асып түсуі. Республикалық бюджет профицитінін,
мөлшері ұлттық валютамен және жалпы ішкі өнімге шакқандағы проценттермен
есептелінеді.
Бюджет шығыстары-бекітілген бюджет шегінде бюджеттен қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражат.
Резервтік қор- біржолғы сипаттағы тосым шығындарды қаржыландыру үшін
бюджет қаражаты есебінен құралатын қор, соның ішінде республикалық
бюджеттегі табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жоюға
арнап орталыкгандырылған каражат.Ерекшелік- бюджет каражатын жұмсаудың
экономикалық сипаттамасын айқындайтын көрсеткіш.
Субденциялар- нысаналы шығындарды немесе нысаналы бағдарламаларды жузеге
асыру үшін төменгі бюджеттердің жоғары түрған бюджеттерден бекітілген
сомалар шегінде алатын ресми трансферттері.
Субсидиялар-бюджеттен нысаналы шығыстарды (бағдарлама ларды) қаржыландыру
үшін ұйымдарға бекітілген сомалар шегінде бөлінетін трансферттік төлемдер.
Есепті кезең- жаңа қаржы жылына енбейтін кезең, бұл кезең ішінде өткен
қаржы жылында бекітілген қаржыландырумен қамтамасыз етілмеген бюджеттік
шығыстар бойынша қорытынды операциялар жүргізіледі. Есепті кезеңнің
ұзактығын Қазақстан Республикасы Қаржы мнистрлігі белгілейді.
Қаржы жылы -күнтізбелік жылдың бірінші 1 қаңтарында басталып, 31
жетоқсанда аяқталатын тұракгы бюджеттік есепке алу кезеңі. Қаржы жылына
есепті кезең енбейді.
Функционалдық топ- жалпы мемлекеттік міндеттерді орындау мақсатымен
бюджеттен жүмсалатын төлемдер тобы.
Нысаналы қорлар- бюджеттің кіріс және шығыс бөліктеріне енгізілетін және
арнайы белгіленген кірістер көздерінің есебінен қалыптастырылатын қорлар,
олар нысаналы мақсат бойынша жұмсаладыТаза несие беру- берілген және
өтелген несиелердің жалпы сомасы арасындағы айырма.
Экономиканың қазіргі жағдайында орталықгандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын кдмтамасыз ететін салалық және
аумақгық қүрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге мүмкіндік
береді. Орталықган бөлінетін қаржының көмегімен кдражат экономиканың басты
аймактарына шоғырланып, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтіп, құндық бөліністің айырықша бөлігі
ретінде "Мемлекеттік бюджет" айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттік
кджеттерді қанағаттандыруға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-әрекеттегі кызметкерлер мен
жүмысшылардың әлеуметтік-экономикалық корғалуы, еліміздің қорғаныс
қызметіндегі іш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория
ретінде ■ көрінетін бюджетке байланысты.
Бюджеттің құрылуы мемлекеттің жалпы қызмет етуінде маңызды фактор.
Сондықган бюджеттің түсіміндегі салықгардың маңыздылығын ашу дипломдық
жұмысымның тақырыбын маңыздылауға негіз болып отыр.
Қазақстан Республикасының бюджетінің кірісіндегі бюджетке төленетін
салықтар мен басқа да төлемдерден құралады. Яғни:
Салықгар:
* корпорациялық табыс салығы;
* жеке табыс салығы;
* қосылған құн салығы;
* акциздер;
* жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдері;
* әлеуметтік салық;
* жер салығы;
* көлік құралдары салығы;
* мүлік салығы.
Алымдар:
* занды түлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* жылжымайтын мүлікке қүқықтарды және олармен
жасалған мәмілерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* радиоэлектрондық қүралдарды және жиілігі жоғары
қүрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* механикалық көлік қүралдары мен тіркемелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* дәрі-дәрмек қүралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым;
* автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының
аумағы арқылы жүру алымы;
* аукциондардан алынатын алым;
* елтаңбалық алым;
* жекелеген қызмет түрлерімен айналысу қүқығы үшін
лицензиялық алым;
* телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына
радиожиілік спекторін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
Гөлемақылар:
* жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
* жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланганы
үшін төлемақы;
* қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
* жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемак^і;
* орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
* ерекше қорғалатын табиғи аумақгарды пайдаланғаны үшін
төлемақы;
* радиожиілік спекторін пайдаланғаны үшін төлемақы;
* кеме қатынайтын су жолдарын пайдаланғаны үшін
төлемақы;
сыртқы жарнаманы орналастырғаны ушін төлемақы.
Мемлекеттік баж:'
мемлекеттік баж
Кеден төлемдері:
* кеден бажы;
* кеден алымдары;
* төлемақы;
алымдар [4.8-276].
Қазақстан Республикасына жинақтап алғанда мемлекеттіңбіріктірілген қаржы
балансын кұрайтын республикалық бюджет жергілікті бюджеттер (арнайы
экономикалық аймақтардың бюджеттерін қоса алғанда) және бюджеттен - тыс
қорлар дербес
жұмыс істейді. Барлық денгейдегі бюджетті қалыптастыру, бекіту және
олрдың атқарылуын есепке алу үлттық валютамен жүзеге асырылады1.2
Салықгар бюджеттің негізгі көзі
Салыктар дегеніміз — мемлекеттік бюджетке занды және жеке тұлғалардың
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықгар-шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке түлғалардың мемлекет
пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылады, кдржы
кдтынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықгардың экономикалық мәні мынада: салықгар шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының белгілді бір мөлшерін мемлекет үлесіне
жинақгап, жинақгаудың қаржылық катынастарын көрсетеді.
Салыктар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет қүрылымының өзгеруі,
өркендеуі кдшан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады."Салық саяси басқару мен экономикалық бақылаудың негізгі
құралы болып табылады,"- дейді Мишин Г.К. [5.6-136].
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері кджет.
Салыктар- мемлекеттің түрақгы қаржы көзі. Мемлекет салықгарды
экономиканы дамыту, түрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланады.
Салықгардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Салық салудың қазіргі жүйесін қарастыра отырып келесідей қызметтерін
атауға болады.
1. Фискалдық қызметі;
2. Бөлу қызметі;
3. Реттеушілік қызметі;
4. Бақылау қызметі;
5. Қолдау немесе мадақтау қызметі.
. Салықтардың фискалды немесе бюджеттік қызметі- ең негізгі функция болып
табылады. Бүл қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі қүрылып,
салықгардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықгар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік әскери — қорғаныс, тағы да басқа
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Жалпы "Фискон"латын сөзі,қазақша
"Себет"деген мағынаны білдіреді.
2. Бөлу қызметі - салыктардың көмегімен мемлекеттің қоғамдық табысты
халык^ың әртүрлі топтары арасында бөлінуін айтамыз.
Бөлу функциясының жүзеге асырылуына салығы, прогрессивті салық ставкілері
және тағы да басқалар жатады. 3. Салыщпардың реттеушілік қызметі- арқылы
салықгар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықгық реттеудің ең басты маңызы өндірістің дамуына ықпал ету.
Салық түрлері, салық ставкалары,салық жеңілдіктері,салық салу әдістері
салықгық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салыктық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты,шетелдік
инвесторларды ынталандыру,шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жүмыстарын
жүзеге асырады.Салыктық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,олардың
баска да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуын қажет етеді.
Салықгық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны
ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген,шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетеді, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісін азаюына әкеліп соқтырады. Реттеу қызметінің өзі екі
қызметтен түрады;
* ынталандыру қызметі - мемлекетке тиімді өзгерістерді салық
ставкасын төмендету немесе жеңілдіктер беру арқылы дамуына
немесе кеңеюіне жағдай жасау;
* шектеу қызметі- мемлекетке тиімсіз кәсіпорындарды салық
ставкілерін жоғарылату арқылы дамуына,кеңеюіне шектеу
жасау.
4. Бақылау кызметі-салықгардың көмегімен мемлекет салық
төлеуші занды және жеке тұлғалардың кез келген қайнар
көздерінен тапқан табыстарына, жүмсалған шығындарына,
айналысатын шаруашылық қызметіне бақылау жасап отыруы болып
табылады. Бүл қызмет салықгық декларация арқылы жүзеге
асырылады. '
5. Крлдау немесе мадақтау қызметі - сез келген мемлекетте қоғам алдында
ерекше еңбегі сіңген азаматтар категориялары бар.Бүл азаматтарға мемлекет
қандай жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет.Бұл қолдау қызметі
салықтық жеңілдіктер және салыктан толық босатулар арқылы жүзеге
асырылады(еңбек ері,Үлы Отан соғысының ардагерлері, көп балалы аналар).[20]
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықгайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді,жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып,салық саясатын анықтайды. Салық жүйесі - белгіленген тәртіппен
жиналатын салықгар алымдар және тағы да баска төлемдердің жиынтығы болып
табылады. Сонымен қатар кез келген мемлекеттің салық жүйесін калыптастыруға
негіз болатын келесідей міндетті элементтері бар:
1. Салық органдарының жүйесінің болуы.
2. Салық завдылыкгарының жүйесі және принциптер жүйесі.
3. Салық саясатының принциптері.
4 Салықгардың бюджеттер бойынша бөліну тәртібі.
5. Салықгық бақылаудың формалары мен әдістері.
б.Салықгық өндірістің шарттары мен тәртіптері.
7. Халықаралық екі рет салық салуды шешу мәселелерінің накты кадамдары.
Салық жуйесі келесідей экономикалық көрсеткіштермен сипатталады:
1. Салыкгық ауыртпашылық (біздің елімізде 48-50 пайыз, ал
дамыған шет елдерде 45 пайыз)
2. Ішкі және сыртқы саудадан түсетін салыкхық табыстар
кдтынасы
3. Тікелей және жанама салық салу қатынасы.
Салық ауыртпашылығы дегеніміз қоғамдағы салыктардың рөлін
сипаттайтын және салықгық алымдар сомасының жиынтық ұлттық өнімге қатынасын
көрсететін көрсеткіштер болып табылады немесе басқаша айтқанда, салық
ауырпашылығы — бюджеттік механизм есебінен қайта бөлінетін өндірілген
қоғамдық өнімнің бір бөлігі болып табылады табыстарына, жұмсалған
шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметіне бакылау жасап отыруы болып
табылады.Бұл қызмет салықгық декларация арқылы жүзеге асырылады.
"Ъюджет экономикаға бюджет механизімі арқылы ықпал етеді. Мүнда
бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал құралы ретіндегі рөлі көрінеді. "Бюджет
механизімі" -мемлекеттің ақшалай каражаттарының орталықтандырылған қорын
құру және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және орындау процесіндегі
қаржы ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Жогарғы
Кеңесінің жыл сайын қабылдайтын "мемлекеттік бюджет туралы" заңына сәйкес
мівдетті түрде орындалуы тиіс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншік формасындағы
кәсіпорындар, бірлестіктер мен шаруашылық жүргізуші субъектілер
республикалық бюджетке, кеден тарифтеріне сәйкес үлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салыкгарын төлейді.Кез келген баскд
экономикалық категория сияқгы, мемлекеттік бюджет өндірістік қатынастарды
бейнелеп, соған лайық метериалдық —заттық көрініс табады. Бюджет
қатынастары мемлекеттің ақшалай кдражаттарының орталықгандырылған
қорында—бюджет қорында заттанады. Нәтижесінде қоғамда жүріп жаткан нақгы
экономикалық процестері мемлекет жұмылдырып, пайдаланатын қаражат
тасқынынан көрінеді. Бюджет —қоры қоғамдық өніммен ұлттық табыстың қүндық
бөлінісінің тиісті кезендерінен өтіп, ұдайы өндірісті ұлғайтып, халықка
әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс, басқару жөнінде қажеттерді
қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен бөлігінің объективті алғы-
шарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын қалыптастыру мен пайдалану,
бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын қүн қозғалысының процесін
біддіреді. Жалпы салықгар бюджеттің табыс бөлігін қүрайтыны бізге ертеден
мәлім. ,
"Нарық",-деп жазады Абалкин Л, өркендеудің ең бір маңызды сатысы. Кейбір
дамыған шет мемлекеттерде бюджеттің кіріс көзі ел ішіндегі саудадан немесе
ішкі саудадан қалыптасады. Себебі, бүл мемлекеттер экспортқа тек дайын
өнім шығарады және оған белгіленген кедендік баж төлемдерінің деңгейі өте
төмен болды. Сондықган бюджет тек ішкі сауда есебінен қалыптасады, Ал
дамушы мемлекеттерде экспортқа тек шикі зат шығарылады және оған өте
жогарғы ставкілермен кедендік төлемдер белгіленеді. Сондықган бюджет тек
сыртқы сауда есебінен қалыптасады.
Көптеген дамыған шет мемлекеттерде тікелей салық салу кеңінен қолданылады.
Себебі ол салық заңдылықтарының, салык аппараттарының қайта жаңарып
жетіліп отырылуы талап етеді. Ал, дамушы мемлекеттерде жанама салық салу
формасы кеңінен қолданылады. Себебі ол салық заңдылыктарының және салық
аппаратының өзгеруін талап етпейді. [6.69-826]'
Салықтарды мынадай нысаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1. Салық салу обьектісіне байланысты
2. Қолданылуына қарай
3. Экономикалық ерекшеліктеріне байланысты
4. Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу-бұл табысты және қайнар көздерді, мемлкеттік қүралдарды
толықгыру үшін реттеуші қүрал. Мемлекет пайда болысымен тарихи салықта
пайда болды. Көрсетілген қызмет көрсетуінен түскен пайдаға пропорционалды
болуы тиіс.
Салық салу обьектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі. Тікелей салықгар- тікелей салық төлушіден ұсталатын
салықгар. Мысалы: табыс салығы, мүлік салығы, жер салығы, көлік салығы
болып табылады.
Жанама салықгар - тікелей емес жанама түрде тауар немесе кызмет қүны
арқылы алынады.
Жанама салықгарға мына салықгар жатады: -қосылған құнға салынатын
салық; -акциздер; -баж салығы.
Жанама салыктарды сатушы емес сатып алушы, яғни түтынушы төлейді.
Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс
жүзінде оны бюджетке сатушы аударады.
гБюджетке түскеннен соң қандай шараларға жүмсалатын
белгісіне кдрай салықтар жалпы және арнайы салыкгарға бөлінеді. Жалпы
салықгарға жататын салықгар: занды және жеке түлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған қүнға салық акциздер . болып
табылады.
Арнайы салықгар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша нақгылы шараларға жүмсалады. Экономикалық белгісіне қарай салықгар
табысқа салынатын салық және түтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салық төлеушіні кез келген салық
салынатын обьекгісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарьгаа
мына салықтар кіреді: заңды және жеке түлғалардан алынатын табыс
салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік салыгы тағы басқалар.
Ал, түтынуға салынатын салықты, салық төлеуші түтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді. Түтынуға
салынатын салыққа қосылған күнға салынатын салық және акциздер жатады.
Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақгылы және
дербес салық болып жіктеледі. *
Нактылы салык^ар — салық төлеушіні салық салу обьектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлік салығы, көлік салығы
жатады.
Дербес салықгар салық төлеушінің салық төлейтін обьектісінен алынатын
табыстың мөлшеріне байланысты алынады. Оларға занды және жеке түлғалардан
алынатын табыс салығы жатады [7.54-636].
Жалпы алғашқы салықтардың пайда болуының күннін анықтау мүмкін емес.Бір
нәрсе күмән келтірмейді — салықтардың прототипі адамзат қоғамымен
басқарудың ең алғашқы формаларымен пайда болган.
Алғашқы кауымдасдыктың өзінде , қоршаған ортаның катаң шарттарына амалсыз
бейімделуге , сыртқы жаудан қорғау үшін, сонымен қатар ашаршылық жағдайына
азық-түлік қоғамдық запастарын сакгау үшін, бірнеше адамдарды қолдануды
түсінген. Осыдан келіп, мынаны айтуға болады, салықгардың алғашқы пайда
болуына қоғамның осы немесе басқа да қьізығушылықгардың
қанағаттандырылуының ұжымдық тұтынуы болады.Байлар өздерін байыту үшін
кедейлерден түрлі салықгарды жинағанын ұмытпау керек.Бүл түрде салықтар
үзақ уақыт бойы әрекет етті және де қоғам бұны объективті қажеттілік
ретінде түсінді.
Тек XV ғасырдан бастап ғана, ғалымдар ақшалай кдтынастар жүйесін,
сонымен қатар мемлекеттің экономикалық негізі мен экономикалық
функцияларын зерттей бастағаннан кейін, салықтардың қайта маңыздылығыньщ
алғашқы әрекеттері пайда болды [8.28-346]
Салыктар қоғамдық өнімнің бір бөлігін
міндетті төлемдер ретінде мемлекеттік бюджеттің кіріс жағының негізгі
қайнар көзі ретінде құрылуы ертеден келе жатқан дәстүрдің бірі. Және бұл
дәстүр нарық экономикасы жағдайында, нарықгық емес экономика жағдайында да
әрекет етеді. Сондықган, салықтар мен салық салу адамзат цивилизациясын
айырмас бір бөлігі ретінде қарауға болады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салыктық реттеу несие –қаржылық реттеумен
бірігіп әрекет еткенде ғана нарыкгық экономиканы жүргізудің
аса тиімді формасы болып табылады. Ол нарыктық қатынастардың
қалыптасуына әсерін тигізіп, мемлекеттік экономикаға тигізетін әсерін
реттеп отырады. Сондай-ақ, салыйтар қоғамның экономикасын
түрақтандыруын және әлеуметтік теңдікті қамтамасыз ететін маңызды
элементтері болып келеді.Қазіргі кездегі жағдайларға салықтардың мәні
мен ролі
мемлекеттік органдарды қаржылық ресурстарымен қамтамасыз ету
шекарасынан шығып отыр.Енді, салыктар ұлттық табысты мемлекеттендірудің
маңызды құрамы бола бастады.
Олар макроэкономикалық реттеуге белсенді араласа отырып, ішкі үлттық
табыстың жалпы көлемінде, салықгық төлемдердің салыстырмалы
мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады.Салықгар экономикалық
белсенділікті реттей отырып, өндірістік процестеріне де қатты
әсер етеді. Бұл әсер жан-жакгы болып табылады. Салынатын салықгар мен
әрекет ете отырып, мемлекет капиталының қорлануына ықпал етеді. Сондай-ак,
салықгық реттеу шаралары, әр түрлі салалардың бәсекелесу мүмкіндіктерін
кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың корлануына тиімді жағдайлар жасап,
кәсіпорындардың іс— әрекеттерінің әлеуметтік қажеттіліктеріне
қанағаттандыруға ықпалын тигізеді.
Бюджет жүйесін реформалау кажеттілігі Қазақстанның эволюциялық
дамуының сапалық жаңа деңгейге жетуінің көрінісі. Ресгтубликалық
халықаралық аренаға шығу үшін қазіргі кезенде, ең алдымен зандылық базасын
тиісті әлемдік үлгілерге келтіруді талап етеді. Мемлекеттің
орталықгандырылған акшалай қаражатының қорын жасау және пайдаланумен
бапйланысты бюджеттің қызметі айрыкдіа экономикалық формалар — бюджеттің
кірістер мен шығыстары арқылы атқарылады. Осы екі категорияда объективті
және бюджет секілді өздерінің арнайы қоғамдық міндеттері бар. Кірістер
мемлекетті қажетті қаражатпен қамтамасыз етсе, шығыстар орталыктандырылған
ресурстарды тиісінше жалпы мемлекеттік қажеттерге бөледі[9.16-286].
Бүгінгі таңда бюджет жүйесі республикалық және жергілікті бюджеттерден
тұрады Республикалық бюджет негізінен жалпы мемлекеттік салыкгар есебшен
қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі өзіне
Конститутциямен, зандармен Қазақстан Республикасы Президентінің
актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру ушін белгілейтін жалпы
мемлекеттік бағдарламалар мен шараларды кдржыландыруға арналған
орталықавдырылған ақща қаражатының қоры болып табылады. Жергілікті
бюджеттер бюджет жүйесінің дербес буыны ретінде өз қызметін жүзеге
асырады. Дербес бюджет -аумақгық басқарушы органдар өздеріне Заң жүізнде
бекітіліп берілген кірістер базасы негізінде бюджеттің көлемін, кіріспен
шығыстың мөлшерін баптарға сәйкес анықтап, олардың қүрылымын белгілейді.
Олардың орындалуы Республика зандарына сәйкес
атқарылады.Республикамыздағы жергілікті бюджеттер
облыстық,қалалық бюджеттер аудандық бюджеттер және
арнайы экономикалық аймақгарының бюджеттерінен тұрады. Жергілікті
бюджеттен жергілікті бағдарламалармен шараларды қаржыландыру қамтамасыз
етіледі және жергілікті бюджет арқылы жалпы мемлекеттік бағдарламалар мен
шаралардың бір бөлігін іске асыруға жол Сөйтіп, мемлекеттік
бюджет ұдайы өндірістің қажеттерінен, мемлекеттің табиғатынан объективті
қажеттілік туындайтын болып табылады.
Экономика қазіргі жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге мүмкіндік
береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат экономиканың басты
учаскелеріне шоғырландырылып, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды.
Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға
қызмет етеді.
Нақты, объективті бөлістің қатынастардың формасы болғандықтан
айрықша қоғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық
категория ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетте қаржы
категориясына тән сипаттар бар: бюджет қатынастары бөлістік сипатта
мақсатты ақша қорларын құрап, пайдалану арқылы жүреді. Сонымен қатар
бюджеттік қатынастардың белгілі бір ерекшелігі болады. Бірақ ол ерекшелік
қаржыға тән сипат шегінен шықпайды. Мемлекеттік бюджет құн бөлінісінің
айырықша саласы ретінде мыналармен сипатталады:
1. жиынтық қоғамдық өнімнің мемлекеттің қолында жинақталып, қоғамдық
қажеттерді өтеумен байланысты бөлініс қатынастарының айырықша
экономикалық формасы болып табылады.
2. құнды жасап оның тұтыну процесін бедерлейтін материалдық өндіріс
қаржысы мен құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістен тыс сала
қаржысынан айырмашылығы бюджет халық шаруашылығы салалары, аумақтар,
экономика секторлары, қоғамдық қызмет салалары арасындағы құнды қайта
бөліске салуға арналған.
3. қоғамдық өнімнің тауар формасындағы қозғалысымен тікелей байланысы жоқ
құнды бөлісіп, одан алшақтау жүзеге асырылады, ал материалдық өндіріс
пен өндірістен тыс салаларда қаржы қатынастары тауар – ақша
қатынастары мен астасып жатады.
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынастардыбейнелеп, соған лайықты материалдық – заттық көрініс
табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорына – бюджет қорына заттанады. Нәтижесінде қоғамда
жүріп жатқан нақты экономикалық процестерді мемлекет жұмылдырып,
пайдаланатын қаражат тасқынынан көрінеді. Бюджет – қоры қоғамдық өнім мен
ұлттық табыстың табыстың құндық бөлінісінің тиісті кезеңдеріне өтіп, ұдайы
өндірісті ұлғайту, халыққа әлеуметтік – мәдени қызмет көрсету, қорғаныс,
басқару жөнінде қажеттерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағында түскен
бөлігінің объектиті алғышарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын
қалыптастыру мен пайдалану бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн
қозғалысының процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнім
құнының мемлекеттің орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы
түрде бөлу, қайта бөлу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту,
қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен
қоғамдық өндіріске басқа да қатысушылардың арасында, қалыптасқан ақша
қатынастарын бейнелейді.
Бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Мұнда
бюджеттің бүкіл экономикаға ықпал құралы ретіндегі ролі көрінеді. Бюджет
механизмі – мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын
құру және пайдалану формаларын мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемін белгілеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдістерін реттеу, бюджетті құру және оны орындау процесінде
қаржы ресурстарын қайта бөліске салу жолымен жүзеге асырылады. Өндіріс
құрал – жабдықтарына мемлекеттік меншіктің әзірше, басым болуы шаруашылықты
үйлестіре жүргізуді қажет етеді. Мұның өзі бюджет қатынастарының жұмыс
істеуінің жоспарлы мақсатын алдын ала айқындайды. Бюджет байланыстарының
мақсатты сипаты, мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры
қозғалысының осыған ұқсас формасы бюджет байланыстарын тиісті қаржы құжаты-
елдің негізгі қаржы жоспарында бейнеленетіндігіне жеткізед
Жергілікті салыктар мен алымдар жергілікті бюджеттердің кірістерін
толтыруға, бекітіліп берілген және жергілікті мақсаттағы қажеттерді
қаржыландыруға жұмсалатын жеке түлғалар мен кәсіпорындардың заң жүзінде
белгіленген міндетті төлемдерінен түратын Кдзақстан Рспубликасының
салықгар жүйесінің бір бөлігі.Жергілікті салықгар мен алымдарды құру мен
алудың мынадай ерекшеліктері бар:
* олар өзін-өзі басқарушы жергілікті органдардың аумактық
көлемінде жергілікті органдарының шығындарын өтеуге
жұмсалады;жергілікті органдар заң жүзіндегі қүқықгық
шеңбері негізінде олардың уақытылы, әрі толық түсін
қамтамасыз етуін бақылап отырады;
* жергілікті басқару органдары Салық Кодексі негізінде, өз
билігі шеңберінде кейбір салықтардың ставкаларын реттеп,
алымдарды бөлу объектісінің базасын белгілеп отырады
(мысалы, кәсіпкерлікті патент рұқсат қағазы бойынша
жүргізушілердің алым, базар алымы тағы сол сияктылар.);
* жергілікті салықгар мен алымдар тек кдна
жергілікті
бюджеттің кірістеріне енгізіліп, осы бюджет арқылы
жұмсалады.
Жергілікті салықгар мен алымдардың тағы бір ерекшелігі -
жергілікті бюджеттердің кірістерінде үлес салмағының қомақты
болуы, онымен' ғана шектеліп қоймай қаржы ресуртарын
бөліп беру қатынастарының бақылау функциясын
атқаратындығы. Жерілікті салықгар мен алымдарды алудың
объектілеріне жер учаскелері, мүлік, көлік күралдары,
аукционда жүргізілетін аьсща операциялары, кәсіпкерлерді
тіркеу және жеке қызмет түрлерімен айналысу қүқы үшін
қызметтер жатады және оларды иемдену мен пайдаланудың
бірден-бір есебін жүргізіп, осы объектілерді бақылауға жагдай
жасайды. [10.27-426] ^ '
Кдзақстан Республикасының "Бюджет жүйесі туралы" Заңы негізінде жергілікті
бюджетке түсетін түсімдер мынадай кірістерден түрады:
І.Бекітілген кіріс көздері — яғни заң жүзінде түрақты кіріс көздері ретінде
қарастырылған жергілікті салықгар мен алымдар. Оларға занды түлғалар мен
жеке түлғалардың жер, мүлік және кілігіне салынатын салыктары мен әр түрлі
алымдар жатады.
2.Жергілікті бюджеттердің кіріс көздерінің екінші түрі реттеуші кіріс
көздері. Оларға аймақтық әлеуметтік экономикалық даму деңгейін ескере
отырып, бюджеттерді реттеу тәртібі мен жалпы мемлекеттік
салықгардан бөлінетін
каржы салалары жатады. Оның түрі мен проценттік бөлу мөлшері әр жыл сайын
өзгеріп түрады және заң жүзінде республикалық бюджет туралы заңда беріліп
отырады.
З.Жергілікті бюджет кіріс көдерінің үшінші түріне — актілерімен
белгіленген салықгық емес түсімдер жатады. Мысалы, орманды пайдаланғаны
үшін төленетін төлемдер, су үіиін төленетін төлем, коммуналдық меншіктегі
мүліктерді жалға беруден түскен кірістер, әкімшілік айыппұл төлемдерінен
түскен сомалар, жеке меншік иесінің қүқығы мен жерді пайдалану қүқығын
сатудан (жер учаскелерін берумен қоса есептегендегі) түскен сомалар.
Сонымен бірге жергілікті бюджеттердің кіріс көздеріне кейбір облыстардың
әлеуметтік — экономикалық даму деңгейін теңестіруге арналған ресими
трансфертгер, тоқсан сайын кассалық үзілісті жабу үшін төменгі
бюджеттердің жоспары түрғаны бюджеттерден қарызға алган қаражатының
түсімдері, бүрын берілген несиелерді өтеуден түсетін түсімдер жатады.
Жергілікті салықгар мен алымдар бюджетке түскеннен кейін, жергілікті
басқару органдары белгілеген тәртіп бойынша, жергілікті аумақгық
қажеттеріне сәйкес мақсаттарға жүмсалады. Мысалы, тиісті аумақтық
жергілікті бюджеттерден жүмсалатын қаражаттары мыналарды қамтиды:
-жергілікті атқарушы органдар жүргізетін қоғамдық қүкық тәртібі мен
қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
* білім беру мен денсаулықгы сақгау;
* әлеуметтік сақтандыру және халықгық жекелеген санаттары
үшін заңмен белгіленген жеңілдіктерді іске асыру;
* түрғын үй — коммуналдық шаруашылық, көркейту, сумен
жабдықтау және инженерлік инфрақүрылым;
* мәдениет, туризм, спорт, жергілікті бүкдралық ақпарат
қүралдарын үстау және демалысты үйымдастыру;
* аграрлық реформа, жер реформасын ж!үзеге асыру, ауыл
шаруашылық тауар өндірушілерін қолдау, өсімдіктердің аса
қауіпті зиянкестері мен мал ауруларына қарсы күрес және
баскд мақсаттар;
* экология және табиғатты үтымды
пайдалануды
үйымдастыру;
* шағын және орташа бизнесті дамыту;
* табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың
адцын алу жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асыруға
арналған шығыстырды жүмсау. [11.22-346]Онда бюджеттің экономикалық
мазмұнын құрайтын бөліс процестері қарастырылады; кірістер және
шығыстардың баптары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының ақшалай
қаражаттардың орталықтандырылған қорын қалыптастыру көздері мен жұмсалу
бағыттарын көрсетеді.
* 1.3 Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік бюджеттің кдлыптасуындағы
салықгардың рөлі
Дәл кдзіргі кезенде Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше елдердің
қатарына келесілер жатады: Франция, Германия, Италия, Бельгия,
Нидерландия, Люксембург, Үлыбритания, Испания, Греция, Португалия,
Ирландия.Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің салық
жүйесі өте күрделі болып келеді. Бір салықгың әр түрлі мемлекеттердегі
рөлі де әр түрлі болып келеді. Мысалы, Франция мемлекетінің бюджетінің
кіріс көзінде жанама салықгар 62 пайыз алады,ал Нидерландия мемлекетінде
ол тек 41 пайыз алады. Еуропада ең негізгі салықгардың қатарына пайда
салыктары жатады. Бүл салықгардың ставкілерінің көлемі 10 пайыздан 52
пайызға дейін тараған. Мысалы, Үлыбритания мемлекетінде ставканың
прогрессивті әдісі пайда көлеміне қарай 25 пайыздан 35 пайызға дейін
қолданылады.Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің
көбінде жеке тікелей салыктардың негізгісі болып — жеке тұлғалардың табыс
салығы жатады. Қоғамдастықкд мүше мемлекеттердің көбінде бұл табыс
салығының прогрессивті ставка жүйесі қолданылады. Еуропалық экономикалық
қоғамдастық азаматтарынан табыс салығы әр мемлекеттің тұрғылықгы азаматы
мен келіп — кетуші азаматтардан бірдей көлемде алыну көзделуде. Еуропалық
экономикалық қоғамдастыққа екі реттік салық салуды болдырмау үшін
қоғамдастық баскд мемлекеттерде төленген салық өз мемлекетінде төленген
салық өз мемлекетіне келген тұлғалардан қайта ұстамауы керек. Еуропалық
экономикалық қоғамдастықкд мүше мемлекттердің салық жүйелері әр түрлі
салық бойынша жеңілдіктер есебінен күрделеніп отырады. Еуропалық
экономикалық қоғамдастыққа муше мемлекеттердегі салықтардың үйлесімділігі
жайлы сөз қозғалғанда бірінші еуропалық мемлекеттердің фискальды
саясатының басты элементінің бірі — қосылған құн салығы.1970 жылдың
ортасынан бастап, қосылған күн салық еуропалық экономикалық қоғамдастыққа
мүше мемлекеттердің салық жүйесінің ажырамас бір бөлігі болып қалыптасты.
Қазіргі кезде, қосылған құн салық Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа
мүше мемлекеттердің салықтық үйлесімділігінің бір мысалы болып табылады.
1991 жылы жазда Еуропал ық зкономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің
келісімімен қоғамдастыққа қосылған құн салығының 15 пайыздың
минимальды ставкасынбелгілеуді ұйымдастырды.Бүған дейін қосылған қүн
салығының ставкасы 9 пайыздан 19 пайызға дейін әрекет ететін.Бірақ әлі
салыкгық үйлесімділікке толық қол жеткізді деген сөз емес.[37-1-96]
Салықгық үйлесімділікке қол жеткізудегі келесі мысал болып корпарацияның
пайдасына салынатын салықгы алуға болады. Еуропалық экономикалық
қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің келісуімен корпарациялық салық бойынша
ставка 30 пайыздан 40 пайызға дейін белгіленеді. Сондык^ан, Германия,
Франция, Греция сияқгы мемлекеттерде әлі де корпарация пайдасынан
салынатын салықгық ставкасын төмендету қажет болды. Себебі, бұл салық
францияда 42 пайыз, Германияда 50 пайызға дейін жетті. Ал, керісінше бұл
салықгың ставкісі бойынша төменгі Үлыбритания, Люксембург, Ислания,
Нидерланд сияқгы мемлекеттер. одан әрі салық ставкасын төмендетуі мүмкін
емес. Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің салықгық
уйлесімділік бойынша жүргізген жүмыстар нәтижесінде соңғы кезде көптеген
салыктар бойынша ставкілер төмендетілді.Салықгық үйлесімділік еуропалық
экономикалық қоғамдастыкқа мүше мемлекеттердің ортақ нарық пен мақсатқа
қол жеткізу үшін қажеттілігі өте маңызды болып отыр [12.8-236].
Германия мемлекетінің салық жүйесі.
Германияның салық жуйесГ 1990 жылы 25 шілдеде қабылданған заңға сәйкес
әрекет етеді. Бұл заң бойынша салықгар федеральды және жергілікті турлерге
бөлінеді.
Федеральды салықгарға келесілер жатады: акциздер, кеден баж салығы,
капитал қозғалысына салық, сақтандыру салығы, жеке тұлғаның табыс салығы
және қосылган құн салығы.Жергілікті салықгарға : мүлік салығы, жер
учаскісін иелену салығы, көлік қүралдар салығы, сыра салығы, жер салығы,
шіркеу салығы және жергілікті сатудан ұсталынатын салық.
Мемлекеттік бюджеттің табыстарын жән^ мәселелерін бөлу федерациямен
жергілікті органдармен ерікті түрде жүргізіледі және бюджеттің
жоспарлаумен қолдану қызметтері де өз кдлаулары бойынша жүзеге асырылады.
Германия мемлекеті табыстарды теңестіру қызметімен айналысатын бірден бір
мемлекеттер қатарына жатады,
Яғни жоғары табысты тұлғалар төмен табысты тұлғаларға табыстарына бір
бөлігін аудару процестері жиі жүргізіледі. Бүл салық жүйесінің үзақ
уақыттар бойы қалыптасуының нәтижесі болып табылады.
Франция мемлекетінің салық жүйесі .
Жеке түлғаның табыс салығы, акционерлік қоғамдарға салынатын салық, кейбір
тауарларға салынатын акциз салығы.Жоғарыда көрсетілген салықгардың ішінде
ең негізгілерінің бірі —қосылған қүн салығы болып табылады. Бұл салыктық
стандартты сатвкасы — 18,6 пайыз.Жоғарлатылған ставка 22 пайыз жеңіл
автомобиль, темекі бүйымдары, парюфмерия, бағалы мех тауарларға
белгіленеді.Келесі салық — акционерлік қоғамдарға салынатын салық. Бүл
салық акционерлік қоғам ретінде тіркелген кәсіпорындар, мекемелер,
фирмаларға салынады. Бұл салықгың ставкасы франция территориясында
орналаскдн барлық акционерлік қоғамдарға бірдей мөлшерде белгіленген салық
ставкасы - 34 пайыз.
Жеке тұлғалардың табыс салығы Франция мемлекетінде прогрессифтік әдіспен
10 пайыздан - 56пайызға дейін салынады. Жергілікті салықгардың ішінде
келесі салыктар ең негізгі салықгарға жатады: қүрылыс салынған учаскіге
салық, құрылыс салынбаған учаскілердің жер салығы, тұрғын үй салығы,
профессионалдық салық.Қүрылыс салығын, учаскілердің жер салығы барлық
қозғалмайтын мүлікке, ғимараттар, қүрылыс жүріп жатқан жер учаскілеріне
және тағы басқалар белгіленеді.Қүрылыс салынбаған жер учаскілерін
салығымен жерлер, ормандар жатады.Түрғын үй салығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz