Қазақстан Республикасындағы демографиялық жағдайды жөндеу мен негативті үрдістерді жоюының мүмкіндік жолдары
Қазақстандағы негативті үрдістерге:
- тұрғындардың санының азаюы
тұрғындардың табиғи өсуінің төмендігі
- туудың төмендігі
- өлім-жітімнің үлғаюы
- орташа өмір ұзақтығының қысқаруы жатады.
Демография және миграция саласындағы іс-шаралардың тиімдісі жеткіліксіз екенін ескерсек, ҚР 2015 жылға дейін демграфиялық дамуының жаңа концепциясын қабылдау дұрыс болып табылады, ҚР демографиялық саясатты ары қарай жетілдіру қажет.
Бұл құжат Қазақстан мемкелекетінің демографиялық процестерді реттеу мақсатында бағыт, іс-әрекет жүйесі ретінде болмақ.
Демографиялық дамудың аспектілері: туу, отбасын қолдау, денсаулық, өмір ұзақтығы, миграция туралы проблемаларды мемлекеттік, жергілікті билік өкілдері шешкен кезде соларға бағыт беруші болып жаңа Концепция табылар еді. Концепцияда ҚР демографиялық дамудың нақты мақсаттары мен міндеттері белгіленеді.
ҚР 2015 жылға дейін демографиялық дамуының мақсаттары: тұрғындар санын тұрақтандыру мен келесі демографиялық өсімге жағдай жасау.
ҚР демграфиялық дамуының мақсаттарын төрт салаларға бөлуге болады:
Бірінші: орташа өмір ұзақтығын ұлғайту мен денсаулық нығайту саласында:
- тұрғындардың репродуктавтік денсаулығын сақтау мен жақсарту.
- тұрғындардың орташа өмір ұзақтығын ұлғайту.
- өлім-жітім деңгейін төмендету.
- мүгедек пен ұзақ мерзімді аурулардың өмір сапасын көтеру.
Екінші: Отбасын нығайту және тууды ынталандыру саласында.
- тууды көтеру үшін жағдай жасау.
- отбасы институтын жан-жақты нығайту тұлғаның гормониялық өмір әрекеті ретінде.
- жастарға өз қабілеттерін жүзеге асыру үшін жағдай жасау.
- бала туылғанда материялдық көмек көрсету, өмір деңгейі төмен отбасыларға, жастарға атаулы әлеуметтік көмекті қамту.
Үшінші: Қоныстандыру және миграция саласында.
- Эмиграция процесті тоқтату мен иммиграцияны белсендіру.
ҚР тұрғындардың табиғи азаюының толықтыру механизімдерін табу мақсатында миграциялық ағымдарды реттеу.
- миграциялық ағымдарды пайдаланудың тиімділігін көтеру жолы-олардың көлемі мен бағыты ҚР әлеуметтік-экономикалық қызығушылықтарына сәйкес болуы тиіс.
- Мигранттар мен оралман-репротрианттардың бірігуін қамту және оларға толеранттық қарым-қатынасты қалыптастыру.
Төртінші: Демографиялық дамуда ақпараттық қамту саласында.
- Қоғамдық күрделі демографиялық саясатқа байланысты тақырыптарды көрсету.
- Тұрғындардың өмірі мен денсаулығына қауіп тудвратыны туралы ақпараттық жүйені дамыту.
Мемлекеттік демографиялық саясатты жетілдіру мақсаттарында ҚР демографиялық даму Концепциясының негізіне келесі негізгі қағидаларды жатқызуға болады.
Бірінші: ҚР демографиялық концепциясын сақтау және нығайту үшін мемлекет пен қоғамның күшін біріктіру.
Еікнші:Мемлекетте демографиялық жағдайды жақсарту үшін орталық, аймақтық, жергілікті деңгейдегі органдардың іс-әрекеттерінің координация жасау.
Концепция жасау мен жүзеге асыруының ҚР миграция және демография Агентствоға жүктеуге болады.
- тұрғындардың санының азаюы
тұрғындардың табиғи өсуінің төмендігі
- туудың төмендігі
- өлім-жітімнің үлғаюы
- орташа өмір ұзақтығының қысқаруы жатады.
Демография және миграция саласындағы іс-шаралардың тиімдісі жеткіліксіз екенін ескерсек, ҚР 2015 жылға дейін демграфиялық дамуының жаңа концепциясын қабылдау дұрыс болып табылады, ҚР демографиялық саясатты ары қарай жетілдіру қажет.
Бұл құжат Қазақстан мемкелекетінің демографиялық процестерді реттеу мақсатында бағыт, іс-әрекет жүйесі ретінде болмақ.
Демографиялық дамудың аспектілері: туу, отбасын қолдау, денсаулық, өмір ұзақтығы, миграция туралы проблемаларды мемлекеттік, жергілікті билік өкілдері шешкен кезде соларға бағыт беруші болып жаңа Концепция табылар еді. Концепцияда ҚР демографиялық дамудың нақты мақсаттары мен міндеттері белгіленеді.
ҚР 2015 жылға дейін демографиялық дамуының мақсаттары: тұрғындар санын тұрақтандыру мен келесі демографиялық өсімге жағдай жасау.
ҚР демграфиялық дамуының мақсаттарын төрт салаларға бөлуге болады:
Бірінші: орташа өмір ұзақтығын ұлғайту мен денсаулық нығайту саласында:
- тұрғындардың репродуктавтік денсаулығын сақтау мен жақсарту.
- тұрғындардың орташа өмір ұзақтығын ұлғайту.
- өлім-жітім деңгейін төмендету.
- мүгедек пен ұзақ мерзімді аурулардың өмір сапасын көтеру.
Екінші: Отбасын нығайту және тууды ынталандыру саласында.
- тууды көтеру үшін жағдай жасау.
- отбасы институтын жан-жақты нығайту тұлғаның гормониялық өмір әрекеті ретінде.
- жастарға өз қабілеттерін жүзеге асыру үшін жағдай жасау.
- бала туылғанда материялдық көмек көрсету, өмір деңгейі төмен отбасыларға, жастарға атаулы әлеуметтік көмекті қамту.
Үшінші: Қоныстандыру және миграция саласында.
- Эмиграция процесті тоқтату мен иммиграцияны белсендіру.
ҚР тұрғындардың табиғи азаюының толықтыру механизімдерін табу мақсатында миграциялық ағымдарды реттеу.
- миграциялық ағымдарды пайдаланудың тиімділігін көтеру жолы-олардың көлемі мен бағыты ҚР әлеуметтік-экономикалық қызығушылықтарына сәйкес болуы тиіс.
- Мигранттар мен оралман-репротрианттардың бірігуін қамту және оларға толеранттық қарым-қатынасты қалыптастыру.
Төртінші: Демографиялық дамуда ақпараттық қамту саласында.
- Қоғамдық күрделі демографиялық саясатқа байланысты тақырыптарды көрсету.
- Тұрғындардың өмірі мен денсаулығына қауіп тудвратыны туралы ақпараттық жүйені дамыту.
Мемлекеттік демографиялық саясатты жетілдіру мақсаттарында ҚР демографиялық даму Концепциясының негізіне келесі негізгі қағидаларды жатқызуға болады.
Бірінші: ҚР демографиялық концепциясын сақтау және нығайту үшін мемлекет пен қоғамның күшін біріктіру.
Еікнші:Мемлекетте демографиялық жағдайды жақсарту үшін орталық, аймақтық, жергілікті деңгейдегі органдардың іс-әрекеттерінің координация жасау.
Концепция жасау мен жүзеге асыруының ҚР миграция және демография Агентствоға жүктеуге болады.
Қазақстан Республикасындағы демографиялық жағдайды жөндеу мен негативті
үрдістерді жоюының мүмкіндік жолдары
Қазақстандағы негативті үрдістерге:
- тұрғындардың санының азаюы
тұрғындардың табиғи өсуінің төмендігі
- туудың төмендігі
- өлім-жітімнің үлғаюы
- орташа өмір ұзақтығының қысқаруы жатады.
Демография және миграция саласындағы іс-шаралардың тиімдісі жеткіліксіз
екенін ескерсек, ҚР 2015 жылға дейін демграфиялық дамуының жаңа
концепциясын қабылдау дұрыс болып табылады, ҚР демографиялық саясатты ары
қарай жетілдіру қажет.
Бұл құжат Қазақстан мемкелекетінің демографиялық процестерді реттеу
мақсатында бағыт, іс-әрекет жүйесі ретінде болмақ.
Демографиялық дамудың аспектілері: туу, отбасын қолдау, денсаулық, өмір
ұзақтығы, миграция туралы проблемаларды мемлекеттік, жергілікті билік
өкілдері шешкен кезде соларға бағыт беруші болып жаңа Концепция табылар
еді. Концепцияда ҚР демографиялық дамудың нақты мақсаттары мен міндеттері
белгіленеді.
ҚР 2015 жылға дейін демографиялық дамуының мақсаттары: тұрғындар санын
тұрақтандыру мен келесі демографиялық өсімге жағдай жасау.
ҚР демграфиялық дамуының мақсаттарын төрт салаларға бөлуге болады:
Бірінші: орташа өмір ұзақтығын ұлғайту мен денсаулық нығайту саласында:
- тұрғындардың репродуктавтік денсаулығын сақтау мен жақсарту.
- тұрғындардың орташа өмір ұзақтығын ұлғайту.
- өлім-жітім деңгейін төмендету.
- мүгедек пен ұзақ мерзімді аурулардың өмір сапасын көтеру.
Екінші: Отбасын нығайту және тууды ынталандыру саласында.
- тууды көтеру үшін жағдай жасау.
- отбасы институтын жан-жақты нығайту тұлғаның гормониялық өмір әрекеті
ретінде.
- жастарға өз қабілеттерін жүзеге асыру үшін жағдай жасау.
- бала туылғанда материялдық көмек көрсету, өмір деңгейі төмен отбасыларға,
жастарға атаулы әлеуметтік көмекті қамту.
Үшінші: Қоныстандыру және миграция саласында.
- Эмиграция процесті тоқтату мен иммиграцияны белсендіру.
ҚР тұрғындардың табиғи азаюының толықтыру механизімдерін табу мақсатында
миграциялық ағымдарды реттеу.
- миграциялық ағымдарды пайдаланудың тиімділігін көтеру жолы-олардың
көлемі мен бағыты ҚР әлеуметтік-экономикалық қызығушылықтарына сәйкес
болуы тиіс.
- Мигранттар мен оралман-репротрианттардың бірігуін қамту және оларға
толеранттық қарым-қатынасты қалыптастыру.
Төртінші: Демографиялық дамуда ақпараттық қамту саласында.
- Қоғамдық күрделі демографиялық саясатқа байланысты тақырыптарды көрсету.
- Тұрғындардың өмірі мен денсаулығына қауіп тудвратыны туралы ақпараттық
жүйені дамыту.
Мемлекеттік демографиялық саясатты жетілдіру мақсаттарында ҚР демографиялық
даму Концепциясының негізіне келесі негізгі қағидаларды жатқызуға болады.
Бірінші: ҚР демографиялық концепциясын сақтау және нығайту үшін мемлекет
пен қоғамның күшін біріктіру.
Еікнші:Мемлекетте демографиялық жағдайды жақсарту үшін орталық, аймақтық,
жергілікті деңгейдегі органдардың іс-әрекеттерінің координация жасау.
Концепция жасау мен жүзеге асыруының ҚР миграция және демография
Агентствоға жүктеуге болады.
Концепцияны жүзеге асыру барысында келесі іс-шаралар жиынтығын іске асыруға
болады.
1. Тұрғындардың өмір ұзақтығын ұлғайту және денсаулықты нығайту саласында.
Бұл саланың басымды бағыттары болып келесіні айтамыз:
- жастардың, балалардың, жасөспірімдердің денсаулығын нығайту - дене
тәрбиесі, спортты дамыту арқылы, бос уақытты дұрыс ұйымдастыру, темекі,
ішімдік, нашақорлыққа қарсы іс-шараларды жетілдіру;
- тұрғындардың репродуктивтік денсаулығын жақсарту, профилактикалық және
емдеу-диагностикалық көмек көрсету, ана мен баланы сақтау;
- еңбекке жарамды жастағы тұрғындардың денсаулығын жақсарту, тровматазим
мен отравлениенің профилактикасын жүргізу. Инфекция (жұқпалы)
аурулардың, онкология, қанайналым аурулар жүйесін алдын-алу.
- үлкен жастағы адамдардың денсаулығын сақтау, жүрек-тамыр, онкологиялық,
эндокриндік жүқпалы аурулардың алдын алу.
Профилактикалық жұмыстың тиімділігі үшін мемлекеттік билік органдардың
барлық деңгейдегі іс-әрекеттері қоғамдық бірлестіктер, салауатты өмірді
насихаттау болуы қажет, сонымен қатар белсенді БАҚ қолдауымен көпшілік
санитарлық-гигиеналық ағарту жүйесін жандандыру.
Тұрғындардың ерте қартаю, өлім-жітім факторларға қарсы күресте қайырымдылық
акциялар жақсы қор болып табылады. Салауатты өмір сүруді қалыптастыруда,
білім беру бағдарламаларын енгізу. ВИЧ-СПИД эпидемия-сына қарсы аурудың
алдын алу.
Тұрғындардың кездейсоқ жағдайдан, жарақат арулардан сақтау, өлім-жітім
деңгейін төмендету жөнінде қоғамдық денсаулық сақтау бағдарламаларын дамыту
тиіс.
Негізгі іс-шара болып тұрғындардың өз денсаулығына, болашақ ұрпақтың
денсаулығына жауапкершілігін көтеру болып табылады.
Тұрғындардың психикалық денсаулығын жақсарту мақсатында өзін-өзі өлтіру
профилактикасын жүргізу қажет, оған келесі іс-шаралар жатады: сенім
телефоны, әлеуметтік жұмысшылардың, психотеропевттердің, психиатар дәрігер
іс-әрекеттерін жетілдіру;
Ерекше көңілді әкімшілік шектеу, одисхалді (қаржы) саясат, ақпараттық әсер
арқылы алкогольды пайдалануын төмендету қажет, алкоголь өнімінің санасын
бақылау қажет, жарнама, ақы саясаттың мақсатын-пайдалануды азайту.
Қазақстандықтардың денсаулығын сақтау мен нығайту үшін мемлекеттік
медициналық мекемелерді, облыстық, республикалық денсаулық сақтау
мекемелерін дамыту, бекіту қажет, сонымен қатар ауылдарға емханалық
бригадалардың баруын қамту, орталық, облыс, аудан ауруханаларда
реабилитация, әлеуметтік-медициналық көмек бөлімдерін ашу. Емдеу процесінде
жоғарғы медициналық технологияны пайдалану.
Ауруларды уақытылы анытау үшін және оларды тиімді емдеу үшін алғашқы
медициналық көмектің рөлін арттыру.
Ана мен балалық шақты қорғау саласында негізгі бағыт болып әйелдер мен
балалардың анемия, әйелдер көкірегін (молочная железа) рак ауыруының
профилактикасын мен емдеуін жүргізу.
Ерекше көңілді тұрғындардың репродуктивтік денсаулығын қамтитын
бағдарламалар талап етеді. Балаларды, жастарды гигиеналық, адамгершілікке
тәрбиелеп, отбасылық өмірге даярлау қажет.
Тұрғындардың репродуктивтік денсаулығын жақсарту мақсатында тегін кеңес
беру, отбасыны жоспарлау, білім беру қызметтерімен қамту. Отбасын
жоспарлаған кезде, негізгі әдіс болып аборт табылады, соның деңгейін
төмендететін белсенді саясат жүргізу қажет. Әйелдерге бала тууды реттеу
үшін заң арқылы қыздар мен әйелдерге жыныстық қатынас, бала туу туралы
сапалы біліммен қамту. Қауіпсіздік аналық, балаларды тамақтандыру (емізу),
тамақ туралы психоактивті заттарды өте көп пайдаланудың зияндылығы туралы,
бүкіл өмір бойы халықтың денсаулығына әсер ететін қолайсыз экологиялық
факторлар туралы тұрғындарға білім беру. Бұл білім беру қызметі
коммерциялық қызығушылығы басым болмай, тегін болғаны дұрыс.
Сонымен қатар, келесі іс-шаралар мемлекеттік қолдауды қажет етеді:
А) репродуктивтік қызметтерді қалпына келтіру әдістерін қалыптастыру және
жүзеге асыру, бүл салада зерттеу жүмыстарын жүргізу.
Б) биомедициналық, эпидемиологиялық, санитарлық-гигиеналық аурулардың
қүрамын зерттеу, олардың әйелдер денсаулығына әсері, мысалы келесі аурулар:
көкірек рагі, жыныс жолдарының инфекциясы, венеречиские (жыныстық) аурулар,
ВИЧСПИД. Әйелдер мен ерлердің бедеусіздігі профилактикасы балалық шақтан
басталуы тиіс, оның себептері анықталып юойылуы қажет. Жастар мен
жасөспірімдерді жыныстық-адамгершілік тәрбиесінде репродуктивті денсаулықты
дұрыс қалыптастыруды қажет ету. Сонымен қатар, емдеу процесінде әйел мен ер
белсіздігі, қолайлы болуы тиіс, баланы дүниеге әкелудің басқа жолдары да
(искусственное оплодаттворение) сондай әйел мен ерге қол жеткізерлі болуы
керек. Белсіздіктің себептерін тудыратын экологиялық проблемаларды жою
қажет.
Тұрғындардың денсаулығын сақтау және нығайту жолында пайдалы механизм болып
кәсіптік травматизмнен сақтандыру, еңбекті қорғау жөнінде сертификациондық
жұмыстарды жүзеге асыру, жүмысшылардың денсаулығына кері әсер ететін
қолайсыз факторларды жою, жүмыс орындарын аттестациядан өткізу. Еңбек
жағдайын жақсарту мен сақтау іс-шараларын қамту. Заң жүзінде жүмыс
берушілер мен қызметшілердің, адамдардың денсаулығына қауіпті жағдайы
туралы ақпаратты атап айтпағаны үшін жауапкершіліктерін қарастыру қажет.
Мүгедектердің өмірін жақсарту үшін қалыптастыру (реабилитация) индустриясын
дамыту қажет.
Жұмысы, тұрақты мекен-жайы жоқ адамдарға әлеуметтік-медициналық
қызметтердің жаңа әдістерін дамыту мақсатында түнде тоқтайтын үйлерді ашу
қажет, бүл жерде оларға әлеуметтік-психологиялық, заң тарапынан қиын
жағдайға ұшыраған адамдарға көмек көрсету қажет.
2. Отбасын нығайту және ынталандыру саласында. Бұл салада демографиялық
саясаттың басымды бағыттарын белгілеу қажет.
- Екі және одан да көп балалы отьасына бағытталған қоғамдық және түлғалық
құндылықтар жүйесін қалыптастыру.
- Отбасының өмір сапасы мен деңгейін, материалдық жағдайын көтеру.
- Отбасының әлеуметтік-экономикалық жағдайын жасау, бірнеше балаларды
тәрибелеу үшін, жастарға өзін-өзі жүзеге асыру жағдайын жасау
(самореализация), соның ішінде жалпы және кәсіби білім алу, жүмысы биік
жалақымен және өзінің отбасы түрғын үй жағдайымен қамту мүмкіншіліктерін
тудыру.
- Балалы жұмысшыларға еңбек іс-әрекетімен отбасылық міндеттерді орындау
жағдайын жасау.
- Отбасылық тәрбиелік потенциялын көтеру.
- Жетім балалармен мүгедек балаларды отбасымен қамту стратегиясын
қалыптастыру мен жүзеге асыру.
Отбасылардың материялдық жағдайын жақсарту үшін еңбек нарығындағы жағдайды
тұрақтандыру, жалақ деңгейін көтеру. Нақтылай айтсақ, жастарды жұмыспен
қамтуда белсенді саясат жүргізу, жастарға несие беру, кәсіби білім алу үшін
гранттар бөлу, жастарды кіші және орта бизнес саласына тарту, жеке өзінің
ісін ашу туралы мемлекеттік бағдарламаларды қалыптастыру мен жүзеге асыру.
Тууды ынталандыруда негізгі іс-шара болып, қаржы-экономикалық
механизімдерді қалыптастыру мен қолдану, бүл балалары бар отбасыларға
материалдық көмек пен төлем жүйесін қалыптастыру. Атап айтсақ, бала санына
қарай бір мезгілдікпен ай сайын төленетін төлем, тууды ынталандыру
мақсатында әр келесі балаға өсіп отыратын жүйесін жүзеге асыру.
Отбасына қолайлы жағдай жасау үшін заңдарды, еңбек туралы (қарым-қатынас)
дамыту қажет. Сонымен қатар, балалары бар азаматтарға жәрдемақы (пособие)
төлену жүйесін жетілдіру, олардан алынатын салық дифферектті түрде болуы
керек, отбасының әлеуметтік-материалдық жағдайына қарай. Атап
айтсақ,әлеуметтік-экономикалық жағадйы төмен отбаыслардағы кішкентай
балалар сапалы тегін тамақпен қамтылу қажет. Көп балалды отбасылармен,
жалғыз ата-аналарды қолдайтын бағдарламаларды жүзеге асыру қажет.Тууды
ынатландыру келесі іс-шаралар тобында неке қүру жасын төмендету. Некеге
тұрып жатқан жастардың жасы қартаю үрдісін айналды. Бір жағына, бұны сапалы
түрде қабылдау дұрыс болар, себебі олар материалдық тәулесіздікке жетіп,
баспана проблемасын шешіп, туысқандардан тәуелсіз болып отбасын құрған
жақсы, бірақ бұл жастардың репродуктивтік мінез-құлқын ұстайды. Сол үшін
некелік қарым-қатынасты дамыту үшін қолайлы жағдайды жасау керек.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың күрделі іс-шарасы болып жас отбасыларды
қолдау, бүл бала туылған кезде олардың тұрғын үй жағдайын жақсарту қажет,
жастардың ипотекалық несиеге қол жеткізу, қайтарылмайтын субсидияларды
бөлу, отбасындағы балалар санына байланысты жеңілдік несие механизімдерді
қолдану. Жағымды әсерді көп балалы отбасылардың статусын көтеру іс-шаралары
әкелетін еді, сонымен қатар, материалдық ынталандыру мен, оның моральдық
ынатландыруды ұйымдастыру. Бұл жерде үлкен рөлді көп балалы отбасыны
(преимущество) жағымды жақтарын насихаттау болып табылады (бір-біріне
көмек, тірек, қарт әке-шешеге қамқорлықты бөлуд.); отбасылық-некелік қарым-
қатынас институттың орта және жоғарғы оқу орындар жүйесінде үлкен мазмүны
бар іс-шара демография туралы білімді (пәнді) енгізу. Оның мақсаты жастарға
отбасы институтының ролі-адам өмірінің гармониялық формасы (түрі) туралы
сауатын ашып, келесі буындарға туудың төмен деңгейінің кері әсерін
түсіндіру.
Келесі күрделі нәрсе (іс-шара) жүкті әйелдердің медициналық қызмеітн
жақасрту. Кішкентай (жас)балаларды тәрбиелеген әйелдерді, жүкті, жұмыс
атқарып ажтқан әйелдерді қолдау үшін мемлекеттік бағдарламаларды жасап,
енгізу қажет, дұрыс болар еді.
Миграция және қалыптасытру саласында . Миграция және қоныстандыру саласында
келесі бағыттар басымды:
- ҚР иммигранттарды келтіру, Иран, Түркия, Ресей мемлекеттерінен репатриант-
оралмандарды қайта келтіру.
- ҚР ғылыми-техникалық, интелектуалдық және шығармашылық потенциалын
сақтау, эмигранттардың ағымның қысқарту мақсатында экономиаклық жағдайын
жасау.
- ҚР иммигрант пен репатрианттардың бейімделу және легализация үшін
қүқықтық, ұйымдық, қаржы іс-шара жиынтығын жүзеге асыру.
- Миграциялық процестерді реттеу және мәжбүр болған мигранттардың
құқықтарын қорғау туралы заңдарды жетілдіру.
Қазақстан этнодемографиялық өлшемдерде
Біздің Республика Евразиялық континентің арасында орналасқан. Территориясы
бойынша Қазақстан Ресей, Қытай және Үндістаннан кейін орналасқан.
Түбірлі халық-қазақтар - кеше көшелі халық Евразияда сан жағынын бірінші
орында, монғолдар, тибет, маньчжур, ірі номадтарға қарағанда.
2004 жылдың ортасында Қазақстан тұрғындардың саны 15 миллионнан асты. Бұның
ішінде қазақтар-58 пайыз, орыстар-28 пайызды құрайды. Қалған 137 ұлттар әр
түрл санды құрайды-0,5 миллионнан (өзбектер және украиндер) бір адамға
дейін.
Көп ұлтты Қазақстанда этностар саны 100 мың көп, 8 басқа этностар -30
мыңнан астам (і-кесте).Тілдер бойынша топтасақ-түрік тілдестер басымды (65
пайыз), славян тілдестер- екінші орында (30 пайыз). Дін көзқарастар бойынша
бөлсек - ислам өкілдері-70 пайызды құрайды, христиандар-25 пайыз, басқалар-
5 пайыздан аспайды.
Қазақстанның 2005-2010 жылдарындағы түрғындардың ұлттық құрамының өзгеру
мүмкіншлігі (тізім 2010 күтілу жағдайына байланысты қүралған).
Этнодемографиялық жылжулар 33-35-12 - басында, 80-12-8 соңына сәйкес.
Демографиялық сипаттамасы бойынша Қазақстан ең көп түрлі мемлекет. Бұл
жерде бірдей шығыс және батыс демографиялық мінез-құлықтар орын алады, бұл
XXI ғасырдың сандық болжамдарда көрінеді. (2 кесте) Бірақ Қазақстан зайырлы
атеистік мемлекет, діниаралық қақтыңыстардың ықтималы жоқ. Осы себеп
бойынша ұлтаралық қақтығыстарда орын алмайды, отаршылық жылдары кеңес
тоталитаризм кезеңдерінде (соғыс, тың игеру барлық диаспоралар жер
аударған. Тұрғындардың тығыздығына қарай (1 км -5 адам) . Қазақстан-
Канада, Австралия, Монголия, Арабия немесе Ливия жғне Ангола мемлекетерінде
сирек тығызды. Осы себептен біз адамдардың саны басымды, ыңыздығы биік
деңгейдегі аграрлы Өзбекстан, Қытай, Орта Азиялық мемлекеттерден
.'Демографиялық қысымды күтуіміз қажет.
Қазақстанның салыстырмалы әлсіздігі 1931-1933 жылдарындағы ашаршылықпен
күштеп тұрақтандырудың салдары болып табылады, Голощекиндік геноци
себебінен.
Славян тілдес халықтардың саны күрт өсуі - ресей отаршылық саясаты мен
кеңес өкіметінің тоталитаризмнің (соғыс, тың игеру) нәтижесінде қазақтардың
үлес салмағы 27 пайыз, ал келімсектер 73 пайызды құрады.
Тәуелсіз бен егемендік қабылданып нығая келе жедел және күрделі өзгерістер
пайда болды. Миграциялық қозғалыстың қарқыны өсіп, европалық диаспоралардың
дипопуляциясы күшейіп, ал шығыс этностар өсіп жатты.
Қазақстан - Солтүстік пен Оңтүстіктің дамушы мен дамыған мемлекеттердің,
Батыс пен Шығыс көлеміндегі дүниежүзілік тұрғындардың дамуындағы жаһандық
үрдістердің айнасы. Ең жарық көрінсі болып танылады.
Біздің демографиялық ғылым нақты сан және пайызбен түбірлі, титулдық
ұлттың, өлім - жітімнің (2,2млн немесе- 49 пайыз) және шекаралас
мемлекеттерге қайтусыз көшкндердің көлемін (900мың немесе 20 пайыздан астам
) анықтады. Сонымен Голощекиндік геноциттан бастап, тотолитаризм жолдарын
қоса қазақ халқы күрделі демографиялық потенциалының 32 жоғалтты.
ХХ-ХХІ ғасырлардағы этнодемографиялық динамика (қазақ ұлтының демографиялық
қайта өрлеуі, болжамы)
ХХІ-ғасыр демографиялық жаһандануының аяқталуы, урбанизациялық жоғарғы
деңгейі, (75Г85 пайыз), мемлекетаралық миграцияның қарқыны. Қазақстан
Республикасының Демографиялық көлемінің шектігі (30-35 млн. адам).
Эгаикааралық ассимиляция қалыптасты. Бүкіл дүние тұрғындардың биік өсу
деңгейіңце 9-21-15 миллиард ("төменгі", "орта", "жоғарғы" болжам
варианттарға сғйкес). Біздің Қазақстан келесі ғасырларда өсуінің жоғарғы
деңгейдегі мемлекеттер арасында "тұрғындары аз жер" болып қалмағаны дұрыс.
Бүгін тарихи әділдік орнатылды: Қазақстан Республикасының тәуелсіз алғалы
бері өз демографиялық саясатын жүзеге асырып жатыр. Қазақстанның
этнодемографиялық қайта өрлеп, өзінің алғашқы евразиялық көрінісін
қалыптастырады..
Демографияық саясат
1. Демографиялық саясат туралы түсінік.
2. Демографиялық саясаттың құрылымы, мазмұны, әдістері.
З. Демографиялық саясаттың деңгейлері.
1. Демографиялық саясаттың мақсаттар жүйесін өзгерту және белгілеу.
2. Оларды жүзеге асыру үшін амалдарды қалыптастыру.
Демографиялық саясаттың құрылымы.
Саяси демографиялық қарым-қатынастар әр түрлі демографиялық топтардың
демографиялық қызығушылықтарының көрінісі.
Саяси демографиялық сана-сезім-қоғамдық сана-сезімде, болмыста орын табады.
Бұл психологиялық идеология ретінде.
Саяси демографиялық іс-әрекет-мемлекеттердегі демографиялық саясат-тың
дамуы, орындау амалдары және мақсаттарының жүзеге асуы.
Саяси демографиялық институттар - бұл қоғамның саяси жүйесінің бөлігі.
Мемлекеттің демографиялық саясаттың субъектісі. Саяси демографиялық іс-
әрекеттің кұрамы.
Саяси демографиялық қызығушылықтар халық, түрғындардың саяси демографиялық
мінез-құлықтарының ішкі сезімі арқылы білінетін қайнар көзі.
Саяси демографиялық және құқыктық нормалар саяси демографиялық қарым-
қатынастардың реттеушілері.
Демографиялық саясаттың мазмұны негізгі үш бағыттан тұрады;
1. Бір әлеуметтік топтан келесі әлеуметтік топқа өту жолында әлеуметтік
мобильділікті қолдау, марапаттау. Мақсаты - қоғамның көздеген құрылымын
қалыптастыру.
2. Туу және өлім-жітім процесіне әсер ету. Мақсаты - халықтың ұдайы
өндірісін, табиғи өсімін реттеу. Туу мен өлім-жітімнің қарқындылығын
белгілеу, тұрғындардың сандық, жастық, жыныстық құрамын танып білу.
З. Тұрғындардың миграциялық процестеріне әсер ету. Мемлекеттің миграциялық
саясатын жүзеге асыру барысында территория бойынша тұрғындарды орналастыру.
(Миграция-имиграция, эмиграция георафиялық бөлініс, тұрғындардың тығыздығы,
т.б).
Демографиялық саясаттың әдістері үш түрге бөлінеді: Экономикалық іс-
шаралар. Көп балалы отбасыларға жәрдемақы. Отбасының көлеміне қарай салық
төлемді жүктеу. Тұрмыс саясатында көп балалы отбасыларға жеңілдік
қарастыру, балалар мекемелер жүйесін дамыту. Тұрмыстық қызметті нығайту.
Осы іс-шаралардың жалғасы болып әр-түрлі ақылы марапаттау жатады.
1. Мемлекет үшін қажетті жерге көшкен кезде, көп баланы дүниеге әкелген
кезде, еңбек жалақысын көтеру, демографиялық аймақтарды көздеген
азаматтарға тұрмыстың қызметін дамыту. Жаңа жұмыс орындарын ашу. Ерекше
әйелдер үшін олардың өмір деңгейін көтеру.
2. Әкімшілік-қүқықтық іс-шаралар. Заңдастырылған актілер, контроцепция
некеге тұру жасы, армияға шақырған кезде жігіттерге екі баласы болса
жеңілдік жасау. Осы іс-шараны реттейді. Қоғамдық қорларды бөлгенде, ЖОО
кабылдаған кезде бірнеше әлеуметтік топтарға жеңілдіктерді қарастыру, т.б
акцияларды жүзеге асыру.
З. Идеологиялық тұрғыдан әсер ететін іс-шаралар. Бүкіл ақпараттық құралдар,
радио, телевидение. Осылар арқылы және өнер арқылы демографиялық
процестерді реттеу. Мемлекеттің демографиялық саясатының мақсатына сәйкес
саяси, құқықтық, философиялық көзқарастарды қоғамда демографиялық саясатқа
сәйкестендіру.
Соңғы екі топ экономикалық іс-шаралар ескерілмесе қажетті тиімділікті
қамтымайды. Демек, демографиялық саясат компоненттері. Демографиялық саясат
көп уақытта басқа саясаттарға ұқсас экономикалык, саяси, әлеуметтік.
Бірақоның өзінің ерекшеліктері бар:
1. Экономикалық компонент - бұл экономикалық даму мен тұрғындардың ұдайы
өндірісінің байланысын, бір-біріне әсерін, қарым-қатынасын білдіреді.
Отбасындағы туу қарқынымен байланысты.
2. Саяси компонент - мемлекеттегі және дүниежүзіндегі демографиялық
процестерді әлеуметтік-саяси салдары ретінде қарастырады. Сонымен бірге
электрат құралы ретінде.
З. Ұлттық компонент. Проблемаларды зерттеу және шешу жолдарын қарастырады.
Этностардың ерекшеліктерін, мәдениетін, тұрмысын, уақыт көлеміндегі
өзгерістерін, шығу тегін, басқа этностармен байланысын зерттейді. Нақтылай
айтсақ, туу көп мезгілде этномәдени және діни факторлармен белгіленеді.
Олардың әсері зерттеледі.
4. Моральдық компонент. Демографиялык саясат құрылымында жоғары деңгейде
орналасқан құрамы. Моралдық - бұл тұлғаның мінез-құлқына, ұжымның
қызығушылығына әсерін реттейді.
5. Тарихи компонент. Қазіргі демографиялық процестерді олардың
қызығушылығын экономикаға, әлеуметік әскери демографиялық жақтарының
түсінігін тарихтан іздейді. Демографиялық зерттеудің әдістерін дамыту және
зерттеу қажеттілігін қарастырады.
Демографиялық процестердің модельдерін қалыптастырады. Олардың барлығын
мемлекеттің демографиялық саясатында пайдаланады.
б. Медициналық компонент. Тұрғындардың денсаулығын қалыптастыру және оған
әсер ететін фактошіфды талдайды. Демографиялық факторлармен байланыстаррды.
7. Әскери компонент. Адамдар ресурсыиың ж;ілпы санының динамикасынан әскери
қатынастардың тәуе.пділігі зерттеледі. Демографиялық саясаттың мемлекеттіц-
әскери потенциалына әсер ету және сипатта белгіленеді.
8. Конфессиялық діни компонент. Демографнялық процестерге діннің әсері
зерттеледі.
Демографиялық саясатты жүзеге асыру деңгейлері:
1. Мемлекетаралық
2. Мемлекеттік
З. Аймақтық
Демографиялық саясат мемлекетаралық және мемлекеттік болып жүзеге асады, ол
стратегиялық болады. Ал аймақтық - оператифтік отбасылық тактикалық деңгей.
ӘР ҚАЗАҚТЫҢ ТӨРІНДЕ ТӨЛ ШЕЖІРЕСІ ІЛУЛІ
ТҰРҒАНҒА НЕ ЖЕТСІН
Жеті атаны білу — халқымыздың негізгі міндеттерінің бірі. Бұл тұрғыда "Жеті
атасын білген ер — жеті елдің қамын жейді" деген қанатты сөз бар. Бұған
қарама-қарсы "Жеті атасын білмеген— жетесіз" деген мәтел тағы да бар. Бұл
тәсілдердің барлығы қазақтың әрбір азаматын атасын білуге, шыққан тегін
түйсінуге, руын тануға жетелесе керек. Руға байланысты түрлі алып қашпа
сөздер де аз емес. Осы мәселелердің басын ашу үшін журналдың Ақылдастар
алқасының мүшесі, политология ғылымының докторы, профессор, көрнекті
демограф-ғалым, Орталық Азия университетінің ректоры Мақаш ТӘТІМОВ мырзаны
әңіімеге тартқан едік.
Тілші: - Қазақ ә дегеннен сұрасады. Бұл қанға сіңген қасиет. Алайда, ру
сұрасуды ескіліктің қалдығы, яғни рушылдық деп айыптап жататындар әлі күнге
баршылық. Сіз бұған қалай қарайсыз ?
Ғалым: - Қазақтың руы көшпелі заманда оның бас құжатымен (паспортымен)
пара-пар болды десек қателеспейміз. Руды білу — бөліну емес, шыққан
тегіңді, өз тарихыңды, ата-шежіреңді білу ғой. Жазуы-сызуы сақталмаған
заманда қазақ өз тарихын жадында ұстады, сөйтіп атадан балаға жеткізді.
Қырымдағы қазақ Қытайдағы ағайынын руы арқылы немесе шыққан тегі бойынша
жазбай танып, бір-бірімен тез ұғысып, білісіп жатты. Руды білудің қазір де
әбестігі жоқ. Руыңды айтсаң, бүкіл өмірбаяның, шыққан тегің, туған жерің,
тіпті, кім екенің, бәрі-бәрі маңдайыңда жазылып тұрғандай. Өйткені қазақтың
әрбір руының ата қонысы белгілі. Ол сол маңайда өсіп-өрбиді. Мәселен,
Арғын, оның ішінде Атығай - Қарауыл десең оларды Көкшетаудан табасың.
Қарабалық қыпшақты Қостанайдан кезіктіресің. Дәл солай Ұлы жүз бен Кіші жүз
өкілдері бір-бірін танып жатады емес пе? Ру бөлісу-бөлісу емес, керісінше
- бірлесу деген менің өз ұраным бар. Бүкіл Қазақстанды көзіммен көріп,
түкпір-түкпірін аралап шыққан мен үшін бұл ең керекті дерек-таным.
Тілші: - Халықтың санағы ылғи әңгімеге арқау болып жатады. Осы орайда
ғылым үшін немесе білу үшін қазақтың рулық құрамын санақ жүргізу арқылы
болжауға бола ма?
Ғалым: - Неге болмасын? Бірақ бізде демографиялық ғылым бұрын дамымаған
ғой. Еліміз егемендік алғанша рушылдық деген айыптан қорқып келсек, енді
айналысуға әбден болады. Тіпті, мұның өзі керек шаруа. Ру тайпаларымызды
зерттеуде аяулы ағамыз Мұхаммеджан Тынышбаев ертеректе біраз шұғылданды.
Әрі темір жол инженері, әрі этнограф бола білген Тынышбаевтың дерегі өте
құнды. Мен былайша да пайымдап, есептеп көрдім. Байқағаным сан жағынан ең
көбі — Орта жүз. Екінші орында Кіші жүз тұр. Ұлы жүз соңынан келеді. Ұлы
жүз – Ұлы мінезді кемеңгер, алайда ол неге Ұлы жүз деп аталынған? Мен бұл
төңіректе де көп ойландым. Аңғарғаным Ұлы жүз саны көптігінен немесе жолы
Үлкен болғандықтан Ұлы атанбаған екен. Құрамындағы тайпалардың көптігінен
Ұлы жүз болса керек. Айталық Ұлы жүзде он бір тайпа ел бар. Орта жүзде алты
(оны "Алты арыс ел" дейтіні содан), Кіші жүзде үш тайпалық рулар одағы
ғана. Сонда барша қазақ жиырма тайпа елден тұрады екен. Олардың құрамында
үш жүзге жуық ру бар көрінеді.
Ұлы жүз тайпаларының тарихы ерекше әрі көне болғанымен, саны жағынан
ірі тайпаларға жатпайды. Ең үлкені Дулат бесінші орында. Тынышбаев
деректері бойынша 1917 жылы Арғын, Байұлы, Найман, Әлімнен кейін тұр. Бұл
Ұлы жүздің көне тайпаларының демографиялық тағдырының қиын болғанын
аңғартса керек. Ең жас тайпалық одақ Жеті рудеп аталып, Әз-Тәуке ханның
өз қолымен жаугершілік заманда ыдыраған рулардың өзіндік одағын сәтті
құрған...
Тілші: - Мақаш аға, қазақтың ру тайпалық құрамының демографиялық
салмағы қандай? Оларды қалай бөлуге болады? Сіздң ру-тайпалық жүйені ғылыми
тұрғыдан жіліктеп берген зерттеушілердің бірі екеніңізді білеміз...
Ғалым: - Қытай мен Қырымның арасын алып жатқан қазақ халқы көшпенді үш
бөлікке яғни үш жүзге бөлінеді дедік. Жүздер тайпаға, тайпалар руға, ру
атаға, ата әулетке, ал, әулет жеке үйелмендерге (жанұя) бөлінеді. Қазақтың
жүзге, тайпаға, руға іріленіп бөлінуі генетикалық (туыстық) мәселеден гөрі,
көбіне әкімшілік-аймақтық қажеттіліктен туған нәрсе деп ойлаймын.
Генетикалық жалғас соңғы ұсақ аталар мен әулеттерден ғана басталады.
Мысалы, жоғарыда айтқан қазақтың жиырма тайпасы 300 руды құрайды (кестені
қараңыз). Қазіргі 300 деп жүргеніміз сол 300 рудан шығуы да әбден мүмкін
ғой. Тайпаның статусы (дәрежесі) қазіргі облыспен бірдей болса, үш жүздің
әрқайсысы географиялық үш үлкен өлкемен тең, (Оңтүсгік, Солтүстік, Батыс
дегендей). Ал, рудың дәрежесі қазіргі ауданмен бірдей болған. Әрі қарай
атаға бөлінеді.
Бұл енді қазіргі ауылдың, бұрынғы селсоветтің дәрежесіндей дейік.
Бүгінгі таңаа Қазақстанда 3500-ден астам ауыл бар екен. Қазақта шамамен 3-4
мыңдай нақты аталар бар. Сөйтіп, жүздің қазіргі өлкемен, тайпаның облыспен
рудың ауданмен атаның ауылмен сан жағынан ғана емес, мәртебе жағынан да
бірдей болуы менімше, кездейсоқ нәрсе емес. Жүздесу бүгінде өзара басқосу
деген мағынаны білдіреді. Мысалы, туған-туыстар өзара жүздесті деп жатады
емес пе?
Тілші: - Қазақ тайпаларын сөз еткенде олардың санына көңіл бөлген абзал
сияқты. Себебі, жалпы оқырманға, тпті, жалпы қазаққа десек-те болады, бұл
өте қажет. Сіздіңше қазақтың қай тайпасы сан жағынан алғашқы орындарда тұр.
Ғалым: - Бұл да орынды сұрақ. Мен бұған нақты жауап беруім үшін тағы да
Тынышбаевтың деректеріне сүйенуім қажет. Бірінші орында он екі ата Байұлы
тұр. Одан кейін Арғын, Найман, алты ата Әлім, Дулат, Жетіата... Мысалы,
ежелгі Қышпақ елі тоғызыншы орында. Сол сияқты ежелгі тайпалар Қаңлы мен
Қоңырат саны бірдей болып, 10-11 орындарды иеленеді. Ең азы Уақ пен
Сарыүйсін. Сары деген аз, қара деген түс көптік мағынаны білдіреді.
Қазақтың үш жүзіне үш бірдей нәубат пен зұлмат кезегімен килігіп, көп
қырылып, шығын болды ғой. Ақтабан-шұбырындыда, әсіресе, Ұлы жүз көп
қырылды. Жоңғарды Орта жүз аман қалған соң ғана жеңдік. Бірақ та олар
отызыншы жылғы апатта көп шығын болды. Кіші жүз азамат соғысында және сол
кездегі ашаршылықта қатты шығынға ұшырады. Асыра сілтеу кезіндегі қызыл
табан қырғын сол кезге дейін аман келген Орта жүзді ойсыратып тастады.
Міне, осы сияқты ірілі-уақты шайқастардың немесе зұлматтар мен нәубеттердің
салдарынан қазақ тайпалары зардап шегіп, халқынан айрылып отырды. Кейбір
рулар тоз-тоз болып, құрып та кетті. Мысалы Барлас, Рамадан, Маңғыт,
Қатаған, т.с.с. Бұлар өзге рулардың ішіне сіңіп кеткен...
Тілші: - Рулардың аты-жөні туралы не айтар едіңіз? Ол атты көрпплер
беріп отырған деп те айтасыз...
Ғалым: - Қазақ руларының аты көбіне таңбадан шыққан деп ойлаймын. Ру
таңбасын айтамын. Тарақты, Бағаналы, Ашамайлы, Балталы, Ошақты дейді.
Таңбаларында тарақ, ошақ, т.с.с. бейнеленген. Кейде ру-тайпа аттары сырт
пішініне, іс-әрекетіне, мінезіне, кәсібіне қарап та қойыла берген. Мысалы,
Шапырапггы, Уақ, Жалайыр, Ақсақ-Қалдау, Қарақыпшақ, Шаншар, Байбөрі,
Сарыүйсін, Қызылқаңлы деп. Жоғарыда айтқанымдай Сары түс - аз деген
мағынаны білдірсе, ал, Қара көптік мағынаны меңзейді. Демек Қаракесек ең
үлкен ру деген мағынаны білдіреді (Қара мал, Қара шаңырақ, Қара жол, т.б.
си-яқты).. Тобықты аз да болса шымыр деген мағынаны білдіреді... Олардың
даданы мен наданы жөне бар. Мен өзім нағашылар жағынан дадан тобықтыларға
жатамын.
Тілші: - Мақат аға, әңгімеңіздің басын қазақтың ру сұрасу дәстүрінен
бастаған едік, сол мәселеге қайта оралсақ. Бүгінгі шежіре жазушылардың
көбісі әулетті атамен, үлкен атаны румен, руын - тайпасымен, тайпаны -
жүзбен, тіптен, ұлысын - ұлтымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
үрдістерді жоюының мүмкіндік жолдары
Қазақстандағы негативті үрдістерге:
- тұрғындардың санының азаюы
тұрғындардың табиғи өсуінің төмендігі
- туудың төмендігі
- өлім-жітімнің үлғаюы
- орташа өмір ұзақтығының қысқаруы жатады.
Демография және миграция саласындағы іс-шаралардың тиімдісі жеткіліксіз
екенін ескерсек, ҚР 2015 жылға дейін демграфиялық дамуының жаңа
концепциясын қабылдау дұрыс болып табылады, ҚР демографиялық саясатты ары
қарай жетілдіру қажет.
Бұл құжат Қазақстан мемкелекетінің демографиялық процестерді реттеу
мақсатында бағыт, іс-әрекет жүйесі ретінде болмақ.
Демографиялық дамудың аспектілері: туу, отбасын қолдау, денсаулық, өмір
ұзақтығы, миграция туралы проблемаларды мемлекеттік, жергілікті билік
өкілдері шешкен кезде соларға бағыт беруші болып жаңа Концепция табылар
еді. Концепцияда ҚР демографиялық дамудың нақты мақсаттары мен міндеттері
белгіленеді.
ҚР 2015 жылға дейін демографиялық дамуының мақсаттары: тұрғындар санын
тұрақтандыру мен келесі демографиялық өсімге жағдай жасау.
ҚР демграфиялық дамуының мақсаттарын төрт салаларға бөлуге болады:
Бірінші: орташа өмір ұзақтығын ұлғайту мен денсаулық нығайту саласында:
- тұрғындардың репродуктавтік денсаулығын сақтау мен жақсарту.
- тұрғындардың орташа өмір ұзақтығын ұлғайту.
- өлім-жітім деңгейін төмендету.
- мүгедек пен ұзақ мерзімді аурулардың өмір сапасын көтеру.
Екінші: Отбасын нығайту және тууды ынталандыру саласында.
- тууды көтеру үшін жағдай жасау.
- отбасы институтын жан-жақты нығайту тұлғаның гормониялық өмір әрекеті
ретінде.
- жастарға өз қабілеттерін жүзеге асыру үшін жағдай жасау.
- бала туылғанда материялдық көмек көрсету, өмір деңгейі төмен отбасыларға,
жастарға атаулы әлеуметтік көмекті қамту.
Үшінші: Қоныстандыру және миграция саласында.
- Эмиграция процесті тоқтату мен иммиграцияны белсендіру.
ҚР тұрғындардың табиғи азаюының толықтыру механизімдерін табу мақсатында
миграциялық ағымдарды реттеу.
- миграциялық ағымдарды пайдаланудың тиімділігін көтеру жолы-олардың
көлемі мен бағыты ҚР әлеуметтік-экономикалық қызығушылықтарына сәйкес
болуы тиіс.
- Мигранттар мен оралман-репротрианттардың бірігуін қамту және оларға
толеранттық қарым-қатынасты қалыптастыру.
Төртінші: Демографиялық дамуда ақпараттық қамту саласында.
- Қоғамдық күрделі демографиялық саясатқа байланысты тақырыптарды көрсету.
- Тұрғындардың өмірі мен денсаулығына қауіп тудвратыны туралы ақпараттық
жүйені дамыту.
Мемлекеттік демографиялық саясатты жетілдіру мақсаттарында ҚР демографиялық
даму Концепциясының негізіне келесі негізгі қағидаларды жатқызуға болады.
Бірінші: ҚР демографиялық концепциясын сақтау және нығайту үшін мемлекет
пен қоғамның күшін біріктіру.
Еікнші:Мемлекетте демографиялық жағдайды жақсарту үшін орталық, аймақтық,
жергілікті деңгейдегі органдардың іс-әрекеттерінің координация жасау.
Концепция жасау мен жүзеге асыруының ҚР миграция және демография
Агентствоға жүктеуге болады.
Концепцияны жүзеге асыру барысында келесі іс-шаралар жиынтығын іске асыруға
болады.
1. Тұрғындардың өмір ұзақтығын ұлғайту және денсаулықты нығайту саласында.
Бұл саланың басымды бағыттары болып келесіні айтамыз:
- жастардың, балалардың, жасөспірімдердің денсаулығын нығайту - дене
тәрбиесі, спортты дамыту арқылы, бос уақытты дұрыс ұйымдастыру, темекі,
ішімдік, нашақорлыққа қарсы іс-шараларды жетілдіру;
- тұрғындардың репродуктивтік денсаулығын жақсарту, профилактикалық және
емдеу-диагностикалық көмек көрсету, ана мен баланы сақтау;
- еңбекке жарамды жастағы тұрғындардың денсаулығын жақсарту, тровматазим
мен отравлениенің профилактикасын жүргізу. Инфекция (жұқпалы)
аурулардың, онкология, қанайналым аурулар жүйесін алдын-алу.
- үлкен жастағы адамдардың денсаулығын сақтау, жүрек-тамыр, онкологиялық,
эндокриндік жүқпалы аурулардың алдын алу.
Профилактикалық жұмыстың тиімділігі үшін мемлекеттік билік органдардың
барлық деңгейдегі іс-әрекеттері қоғамдық бірлестіктер, салауатты өмірді
насихаттау болуы қажет, сонымен қатар белсенді БАҚ қолдауымен көпшілік
санитарлық-гигиеналық ағарту жүйесін жандандыру.
Тұрғындардың ерте қартаю, өлім-жітім факторларға қарсы күресте қайырымдылық
акциялар жақсы қор болып табылады. Салауатты өмір сүруді қалыптастыруда,
білім беру бағдарламаларын енгізу. ВИЧ-СПИД эпидемия-сына қарсы аурудың
алдын алу.
Тұрғындардың кездейсоқ жағдайдан, жарақат арулардан сақтау, өлім-жітім
деңгейін төмендету жөнінде қоғамдық денсаулық сақтау бағдарламаларын дамыту
тиіс.
Негізгі іс-шара болып тұрғындардың өз денсаулығына, болашақ ұрпақтың
денсаулығына жауапкершілігін көтеру болып табылады.
Тұрғындардың психикалық денсаулығын жақсарту мақсатында өзін-өзі өлтіру
профилактикасын жүргізу қажет, оған келесі іс-шаралар жатады: сенім
телефоны, әлеуметтік жұмысшылардың, психотеропевттердің, психиатар дәрігер
іс-әрекеттерін жетілдіру;
Ерекше көңілді әкімшілік шектеу, одисхалді (қаржы) саясат, ақпараттық әсер
арқылы алкогольды пайдалануын төмендету қажет, алкоголь өнімінің санасын
бақылау қажет, жарнама, ақы саясаттың мақсатын-пайдалануды азайту.
Қазақстандықтардың денсаулығын сақтау мен нығайту үшін мемлекеттік
медициналық мекемелерді, облыстық, республикалық денсаулық сақтау
мекемелерін дамыту, бекіту қажет, сонымен қатар ауылдарға емханалық
бригадалардың баруын қамту, орталық, облыс, аудан ауруханаларда
реабилитация, әлеуметтік-медициналық көмек бөлімдерін ашу. Емдеу процесінде
жоғарғы медициналық технологияны пайдалану.
Ауруларды уақытылы анытау үшін және оларды тиімді емдеу үшін алғашқы
медициналық көмектің рөлін арттыру.
Ана мен балалық шақты қорғау саласында негізгі бағыт болып әйелдер мен
балалардың анемия, әйелдер көкірегін (молочная железа) рак ауыруының
профилактикасын мен емдеуін жүргізу.
Ерекше көңілді тұрғындардың репродуктивтік денсаулығын қамтитын
бағдарламалар талап етеді. Балаларды, жастарды гигиеналық, адамгершілікке
тәрбиелеп, отбасылық өмірге даярлау қажет.
Тұрғындардың репродуктивтік денсаулығын жақсарту мақсатында тегін кеңес
беру, отбасыны жоспарлау, білім беру қызметтерімен қамту. Отбасын
жоспарлаған кезде, негізгі әдіс болып аборт табылады, соның деңгейін
төмендететін белсенді саясат жүргізу қажет. Әйелдерге бала тууды реттеу
үшін заң арқылы қыздар мен әйелдерге жыныстық қатынас, бала туу туралы
сапалы біліммен қамту. Қауіпсіздік аналық, балаларды тамақтандыру (емізу),
тамақ туралы психоактивті заттарды өте көп пайдаланудың зияндылығы туралы,
бүкіл өмір бойы халықтың денсаулығына әсер ететін қолайсыз экологиялық
факторлар туралы тұрғындарға білім беру. Бұл білім беру қызметі
коммерциялық қызығушылығы басым болмай, тегін болғаны дұрыс.
Сонымен қатар, келесі іс-шаралар мемлекеттік қолдауды қажет етеді:
А) репродуктивтік қызметтерді қалпына келтіру әдістерін қалыптастыру және
жүзеге асыру, бүл салада зерттеу жүмыстарын жүргізу.
Б) биомедициналық, эпидемиологиялық, санитарлық-гигиеналық аурулардың
қүрамын зерттеу, олардың әйелдер денсаулығына әсері, мысалы келесі аурулар:
көкірек рагі, жыныс жолдарының инфекциясы, венеречиские (жыныстық) аурулар,
ВИЧСПИД. Әйелдер мен ерлердің бедеусіздігі профилактикасы балалық шақтан
басталуы тиіс, оның себептері анықталып юойылуы қажет. Жастар мен
жасөспірімдерді жыныстық-адамгершілік тәрбиесінде репродуктивті денсаулықты
дұрыс қалыптастыруды қажет ету. Сонымен қатар, емдеу процесінде әйел мен ер
белсіздігі, қолайлы болуы тиіс, баланы дүниеге әкелудің басқа жолдары да
(искусственное оплодаттворение) сондай әйел мен ерге қол жеткізерлі болуы
керек. Белсіздіктің себептерін тудыратын экологиялық проблемаларды жою
қажет.
Тұрғындардың денсаулығын сақтау және нығайту жолында пайдалы механизм болып
кәсіптік травматизмнен сақтандыру, еңбекті қорғау жөнінде сертификациондық
жұмыстарды жүзеге асыру, жүмысшылардың денсаулығына кері әсер ететін
қолайсыз факторларды жою, жүмыс орындарын аттестациядан өткізу. Еңбек
жағдайын жақсарту мен сақтау іс-шараларын қамту. Заң жүзінде жүмыс
берушілер мен қызметшілердің, адамдардың денсаулығына қауіпті жағдайы
туралы ақпаратты атап айтпағаны үшін жауапкершіліктерін қарастыру қажет.
Мүгедектердің өмірін жақсарту үшін қалыптастыру (реабилитация) индустриясын
дамыту қажет.
Жұмысы, тұрақты мекен-жайы жоқ адамдарға әлеуметтік-медициналық
қызметтердің жаңа әдістерін дамыту мақсатында түнде тоқтайтын үйлерді ашу
қажет, бүл жерде оларға әлеуметтік-психологиялық, заң тарапынан қиын
жағдайға ұшыраған адамдарға көмек көрсету қажет.
2. Отбасын нығайту және ынталандыру саласында. Бұл салада демографиялық
саясаттың басымды бағыттарын белгілеу қажет.
- Екі және одан да көп балалы отьасына бағытталған қоғамдық және түлғалық
құндылықтар жүйесін қалыптастыру.
- Отбасының өмір сапасы мен деңгейін, материалдық жағдайын көтеру.
- Отбасының әлеуметтік-экономикалық жағдайын жасау, бірнеше балаларды
тәрибелеу үшін, жастарға өзін-өзі жүзеге асыру жағдайын жасау
(самореализация), соның ішінде жалпы және кәсіби білім алу, жүмысы биік
жалақымен және өзінің отбасы түрғын үй жағдайымен қамту мүмкіншіліктерін
тудыру.
- Балалы жұмысшыларға еңбек іс-әрекетімен отбасылық міндеттерді орындау
жағдайын жасау.
- Отбасылық тәрбиелік потенциялын көтеру.
- Жетім балалармен мүгедек балаларды отбасымен қамту стратегиясын
қалыптастыру мен жүзеге асыру.
Отбасылардың материялдық жағдайын жақсарту үшін еңбек нарығындағы жағдайды
тұрақтандыру, жалақ деңгейін көтеру. Нақтылай айтсақ, жастарды жұмыспен
қамтуда белсенді саясат жүргізу, жастарға несие беру, кәсіби білім алу үшін
гранттар бөлу, жастарды кіші және орта бизнес саласына тарту, жеке өзінің
ісін ашу туралы мемлекеттік бағдарламаларды қалыптастыру мен жүзеге асыру.
Тууды ынталандыруда негізгі іс-шара болып, қаржы-экономикалық
механизімдерді қалыптастыру мен қолдану, бүл балалары бар отбасыларға
материалдық көмек пен төлем жүйесін қалыптастыру. Атап айтсақ, бала санына
қарай бір мезгілдікпен ай сайын төленетін төлем, тууды ынталандыру
мақсатында әр келесі балаға өсіп отыратын жүйесін жүзеге асыру.
Отбасына қолайлы жағдай жасау үшін заңдарды, еңбек туралы (қарым-қатынас)
дамыту қажет. Сонымен қатар, балалары бар азаматтарға жәрдемақы (пособие)
төлену жүйесін жетілдіру, олардан алынатын салық дифферектті түрде болуы
керек, отбасының әлеуметтік-материалдық жағдайына қарай. Атап
айтсақ,әлеуметтік-экономикалық жағадйы төмен отбаыслардағы кішкентай
балалар сапалы тегін тамақпен қамтылу қажет. Көп балалды отбасылармен,
жалғыз ата-аналарды қолдайтын бағдарламаларды жүзеге асыру қажет.Тууды
ынатландыру келесі іс-шаралар тобында неке қүру жасын төмендету. Некеге
тұрып жатқан жастардың жасы қартаю үрдісін айналды. Бір жағына, бұны сапалы
түрде қабылдау дұрыс болар, себебі олар материалдық тәулесіздікке жетіп,
баспана проблемасын шешіп, туысқандардан тәуелсіз болып отбасын құрған
жақсы, бірақ бұл жастардың репродуктивтік мінез-құлқын ұстайды. Сол үшін
некелік қарым-қатынасты дамыту үшін қолайлы жағдайды жасау керек.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың күрделі іс-шарасы болып жас отбасыларды
қолдау, бүл бала туылған кезде олардың тұрғын үй жағдайын жақсарту қажет,
жастардың ипотекалық несиеге қол жеткізу, қайтарылмайтын субсидияларды
бөлу, отбасындағы балалар санына байланысты жеңілдік несие механизімдерді
қолдану. Жағымды әсерді көп балалы отбасылардың статусын көтеру іс-шаралары
әкелетін еді, сонымен қатар, материалдық ынталандыру мен, оның моральдық
ынатландыруды ұйымдастыру. Бұл жерде үлкен рөлді көп балалы отбасыны
(преимущество) жағымды жақтарын насихаттау болып табылады (бір-біріне
көмек, тірек, қарт әке-шешеге қамқорлықты бөлуд.); отбасылық-некелік қарым-
қатынас институттың орта және жоғарғы оқу орындар жүйесінде үлкен мазмүны
бар іс-шара демография туралы білімді (пәнді) енгізу. Оның мақсаты жастарға
отбасы институтының ролі-адам өмірінің гармониялық формасы (түрі) туралы
сауатын ашып, келесі буындарға туудың төмен деңгейінің кері әсерін
түсіндіру.
Келесі күрделі нәрсе (іс-шара) жүкті әйелдердің медициналық қызмеітн
жақасрту. Кішкентай (жас)балаларды тәрбиелеген әйелдерді, жүкті, жұмыс
атқарып ажтқан әйелдерді қолдау үшін мемлекеттік бағдарламаларды жасап,
енгізу қажет, дұрыс болар еді.
Миграция және қалыптасытру саласында . Миграция және қоныстандыру саласында
келесі бағыттар басымды:
- ҚР иммигранттарды келтіру, Иран, Түркия, Ресей мемлекеттерінен репатриант-
оралмандарды қайта келтіру.
- ҚР ғылыми-техникалық, интелектуалдық және шығармашылық потенциалын
сақтау, эмигранттардың ағымның қысқарту мақсатында экономиаклық жағдайын
жасау.
- ҚР иммигрант пен репатрианттардың бейімделу және легализация үшін
қүқықтық, ұйымдық, қаржы іс-шара жиынтығын жүзеге асыру.
- Миграциялық процестерді реттеу және мәжбүр болған мигранттардың
құқықтарын қорғау туралы заңдарды жетілдіру.
Қазақстан этнодемографиялық өлшемдерде
Біздің Республика Евразиялық континентің арасында орналасқан. Территориясы
бойынша Қазақстан Ресей, Қытай және Үндістаннан кейін орналасқан.
Түбірлі халық-қазақтар - кеше көшелі халық Евразияда сан жағынын бірінші
орында, монғолдар, тибет, маньчжур, ірі номадтарға қарағанда.
2004 жылдың ортасында Қазақстан тұрғындардың саны 15 миллионнан асты. Бұның
ішінде қазақтар-58 пайыз, орыстар-28 пайызды құрайды. Қалған 137 ұлттар әр
түрл санды құрайды-0,5 миллионнан (өзбектер және украиндер) бір адамға
дейін.
Көп ұлтты Қазақстанда этностар саны 100 мың көп, 8 басқа этностар -30
мыңнан астам (і-кесте).Тілдер бойынша топтасақ-түрік тілдестер басымды (65
пайыз), славян тілдестер- екінші орында (30 пайыз). Дін көзқарастар бойынша
бөлсек - ислам өкілдері-70 пайызды құрайды, христиандар-25 пайыз, басқалар-
5 пайыздан аспайды.
Қазақстанның 2005-2010 жылдарындағы түрғындардың ұлттық құрамының өзгеру
мүмкіншлігі (тізім 2010 күтілу жағдайына байланысты қүралған).
Этнодемографиялық жылжулар 33-35-12 - басында, 80-12-8 соңына сәйкес.
Демографиялық сипаттамасы бойынша Қазақстан ең көп түрлі мемлекет. Бұл
жерде бірдей шығыс және батыс демографиялық мінез-құлықтар орын алады, бұл
XXI ғасырдың сандық болжамдарда көрінеді. (2 кесте) Бірақ Қазақстан зайырлы
атеистік мемлекет, діниаралық қақтыңыстардың ықтималы жоқ. Осы себеп
бойынша ұлтаралық қақтығыстарда орын алмайды, отаршылық жылдары кеңес
тоталитаризм кезеңдерінде (соғыс, тың игеру барлық диаспоралар жер
аударған. Тұрғындардың тығыздығына қарай (1 км -5 адам) . Қазақстан-
Канада, Австралия, Монголия, Арабия немесе Ливия жғне Ангола мемлекетерінде
сирек тығызды. Осы себептен біз адамдардың саны басымды, ыңыздығы биік
деңгейдегі аграрлы Өзбекстан, Қытай, Орта Азиялық мемлекеттерден
.'Демографиялық қысымды күтуіміз қажет.
Қазақстанның салыстырмалы әлсіздігі 1931-1933 жылдарындағы ашаршылықпен
күштеп тұрақтандырудың салдары болып табылады, Голощекиндік геноци
себебінен.
Славян тілдес халықтардың саны күрт өсуі - ресей отаршылық саясаты мен
кеңес өкіметінің тоталитаризмнің (соғыс, тың игеру) нәтижесінде қазақтардың
үлес салмағы 27 пайыз, ал келімсектер 73 пайызды құрады.
Тәуелсіз бен егемендік қабылданып нығая келе жедел және күрделі өзгерістер
пайда болды. Миграциялық қозғалыстың қарқыны өсіп, европалық диаспоралардың
дипопуляциясы күшейіп, ал шығыс этностар өсіп жатты.
Қазақстан - Солтүстік пен Оңтүстіктің дамушы мен дамыған мемлекеттердің,
Батыс пен Шығыс көлеміндегі дүниежүзілік тұрғындардың дамуындағы жаһандық
үрдістердің айнасы. Ең жарық көрінсі болып танылады.
Біздің демографиялық ғылым нақты сан және пайызбен түбірлі, титулдық
ұлттың, өлім - жітімнің (2,2млн немесе- 49 пайыз) және шекаралас
мемлекеттерге қайтусыз көшкндердің көлемін (900мың немесе 20 пайыздан астам
) анықтады. Сонымен Голощекиндік геноциттан бастап, тотолитаризм жолдарын
қоса қазақ халқы күрделі демографиялық потенциалының 32 жоғалтты.
ХХ-ХХІ ғасырлардағы этнодемографиялық динамика (қазақ ұлтының демографиялық
қайта өрлеуі, болжамы)
ХХІ-ғасыр демографиялық жаһандануының аяқталуы, урбанизациялық жоғарғы
деңгейі, (75Г85 пайыз), мемлекетаралық миграцияның қарқыны. Қазақстан
Республикасының Демографиялық көлемінің шектігі (30-35 млн. адам).
Эгаикааралық ассимиляция қалыптасты. Бүкіл дүние тұрғындардың биік өсу
деңгейіңце 9-21-15 миллиард ("төменгі", "орта", "жоғарғы" болжам
варианттарға сғйкес). Біздің Қазақстан келесі ғасырларда өсуінің жоғарғы
деңгейдегі мемлекеттер арасында "тұрғындары аз жер" болып қалмағаны дұрыс.
Бүгін тарихи әділдік орнатылды: Қазақстан Республикасының тәуелсіз алғалы
бері өз демографиялық саясатын жүзеге асырып жатыр. Қазақстанның
этнодемографиялық қайта өрлеп, өзінің алғашқы евразиялық көрінісін
қалыптастырады..
Демографияық саясат
1. Демографиялық саясат туралы түсінік.
2. Демографиялық саясаттың құрылымы, мазмұны, әдістері.
З. Демографиялық саясаттың деңгейлері.
1. Демографиялық саясаттың мақсаттар жүйесін өзгерту және белгілеу.
2. Оларды жүзеге асыру үшін амалдарды қалыптастыру.
Демографиялық саясаттың құрылымы.
Саяси демографиялық қарым-қатынастар әр түрлі демографиялық топтардың
демографиялық қызығушылықтарының көрінісі.
Саяси демографиялық сана-сезім-қоғамдық сана-сезімде, болмыста орын табады.
Бұл психологиялық идеология ретінде.
Саяси демографиялық іс-әрекет-мемлекеттердегі демографиялық саясат-тың
дамуы, орындау амалдары және мақсаттарының жүзеге асуы.
Саяси демографиялық институттар - бұл қоғамның саяси жүйесінің бөлігі.
Мемлекеттің демографиялық саясаттың субъектісі. Саяси демографиялық іс-
әрекеттің кұрамы.
Саяси демографиялық қызығушылықтар халық, түрғындардың саяси демографиялық
мінез-құлықтарының ішкі сезімі арқылы білінетін қайнар көзі.
Саяси демографиялық және құқыктық нормалар саяси демографиялық қарым-
қатынастардың реттеушілері.
Демографиялық саясаттың мазмұны негізгі үш бағыттан тұрады;
1. Бір әлеуметтік топтан келесі әлеуметтік топқа өту жолында әлеуметтік
мобильділікті қолдау, марапаттау. Мақсаты - қоғамның көздеген құрылымын
қалыптастыру.
2. Туу және өлім-жітім процесіне әсер ету. Мақсаты - халықтың ұдайы
өндірісін, табиғи өсімін реттеу. Туу мен өлім-жітімнің қарқындылығын
белгілеу, тұрғындардың сандық, жастық, жыныстық құрамын танып білу.
З. Тұрғындардың миграциялық процестеріне әсер ету. Мемлекеттің миграциялық
саясатын жүзеге асыру барысында территория бойынша тұрғындарды орналастыру.
(Миграция-имиграция, эмиграция георафиялық бөлініс, тұрғындардың тығыздығы,
т.б).
Демографиялық саясаттың әдістері үш түрге бөлінеді: Экономикалық іс-
шаралар. Көп балалы отбасыларға жәрдемақы. Отбасының көлеміне қарай салық
төлемді жүктеу. Тұрмыс саясатында көп балалы отбасыларға жеңілдік
қарастыру, балалар мекемелер жүйесін дамыту. Тұрмыстық қызметті нығайту.
Осы іс-шаралардың жалғасы болып әр-түрлі ақылы марапаттау жатады.
1. Мемлекет үшін қажетті жерге көшкен кезде, көп баланы дүниеге әкелген
кезде, еңбек жалақысын көтеру, демографиялық аймақтарды көздеген
азаматтарға тұрмыстың қызметін дамыту. Жаңа жұмыс орындарын ашу. Ерекше
әйелдер үшін олардың өмір деңгейін көтеру.
2. Әкімшілік-қүқықтық іс-шаралар. Заңдастырылған актілер, контроцепция
некеге тұру жасы, армияға шақырған кезде жігіттерге екі баласы болса
жеңілдік жасау. Осы іс-шараны реттейді. Қоғамдық қорларды бөлгенде, ЖОО
кабылдаған кезде бірнеше әлеуметтік топтарға жеңілдіктерді қарастыру, т.б
акцияларды жүзеге асыру.
З. Идеологиялық тұрғыдан әсер ететін іс-шаралар. Бүкіл ақпараттық құралдар,
радио, телевидение. Осылар арқылы және өнер арқылы демографиялық
процестерді реттеу. Мемлекеттің демографиялық саясатының мақсатына сәйкес
саяси, құқықтық, философиялық көзқарастарды қоғамда демографиялық саясатқа
сәйкестендіру.
Соңғы екі топ экономикалық іс-шаралар ескерілмесе қажетті тиімділікті
қамтымайды. Демек, демографиялық саясат компоненттері. Демографиялық саясат
көп уақытта басқа саясаттарға ұқсас экономикалык, саяси, әлеуметтік.
Бірақоның өзінің ерекшеліктері бар:
1. Экономикалық компонент - бұл экономикалық даму мен тұрғындардың ұдайы
өндірісінің байланысын, бір-біріне әсерін, қарым-қатынасын білдіреді.
Отбасындағы туу қарқынымен байланысты.
2. Саяси компонент - мемлекеттегі және дүниежүзіндегі демографиялық
процестерді әлеуметтік-саяси салдары ретінде қарастырады. Сонымен бірге
электрат құралы ретінде.
З. Ұлттық компонент. Проблемаларды зерттеу және шешу жолдарын қарастырады.
Этностардың ерекшеліктерін, мәдениетін, тұрмысын, уақыт көлеміндегі
өзгерістерін, шығу тегін, басқа этностармен байланысын зерттейді. Нақтылай
айтсақ, туу көп мезгілде этномәдени және діни факторлармен белгіленеді.
Олардың әсері зерттеледі.
4. Моральдық компонент. Демографиялык саясат құрылымында жоғары деңгейде
орналасқан құрамы. Моралдық - бұл тұлғаның мінез-құлқына, ұжымның
қызығушылығына әсерін реттейді.
5. Тарихи компонент. Қазіргі демографиялық процестерді олардың
қызығушылығын экономикаға, әлеуметік әскери демографиялық жақтарының
түсінігін тарихтан іздейді. Демографиялық зерттеудің әдістерін дамыту және
зерттеу қажеттілігін қарастырады.
Демографиялық процестердің модельдерін қалыптастырады. Олардың барлығын
мемлекеттің демографиялық саясатында пайдаланады.
б. Медициналық компонент. Тұрғындардың денсаулығын қалыптастыру және оған
әсер ететін фактошіфды талдайды. Демографиялық факторлармен байланыстаррды.
7. Әскери компонент. Адамдар ресурсыиың ж;ілпы санының динамикасынан әскери
қатынастардың тәуе.пділігі зерттеледі. Демографиялық саясаттың мемлекеттіц-
әскери потенциалына әсер ету және сипатта белгіленеді.
8. Конфессиялық діни компонент. Демографнялық процестерге діннің әсері
зерттеледі.
Демографиялық саясатты жүзеге асыру деңгейлері:
1. Мемлекетаралық
2. Мемлекеттік
З. Аймақтық
Демографиялық саясат мемлекетаралық және мемлекеттік болып жүзеге асады, ол
стратегиялық болады. Ал аймақтық - оператифтік отбасылық тактикалық деңгей.
ӘР ҚАЗАҚТЫҢ ТӨРІНДЕ ТӨЛ ШЕЖІРЕСІ ІЛУЛІ
ТҰРҒАНҒА НЕ ЖЕТСІН
Жеті атаны білу — халқымыздың негізгі міндеттерінің бірі. Бұл тұрғыда "Жеті
атасын білген ер — жеті елдің қамын жейді" деген қанатты сөз бар. Бұған
қарама-қарсы "Жеті атасын білмеген— жетесіз" деген мәтел тағы да бар. Бұл
тәсілдердің барлығы қазақтың әрбір азаматын атасын білуге, шыққан тегін
түйсінуге, руын тануға жетелесе керек. Руға байланысты түрлі алып қашпа
сөздер де аз емес. Осы мәселелердің басын ашу үшін журналдың Ақылдастар
алқасының мүшесі, политология ғылымының докторы, профессор, көрнекті
демограф-ғалым, Орталық Азия университетінің ректоры Мақаш ТӘТІМОВ мырзаны
әңіімеге тартқан едік.
Тілші: - Қазақ ә дегеннен сұрасады. Бұл қанға сіңген қасиет. Алайда, ру
сұрасуды ескіліктің қалдығы, яғни рушылдық деп айыптап жататындар әлі күнге
баршылық. Сіз бұған қалай қарайсыз ?
Ғалым: - Қазақтың руы көшпелі заманда оның бас құжатымен (паспортымен)
пара-пар болды десек қателеспейміз. Руды білу — бөліну емес, шыққан
тегіңді, өз тарихыңды, ата-шежіреңді білу ғой. Жазуы-сызуы сақталмаған
заманда қазақ өз тарихын жадында ұстады, сөйтіп атадан балаға жеткізді.
Қырымдағы қазақ Қытайдағы ағайынын руы арқылы немесе шыққан тегі бойынша
жазбай танып, бір-бірімен тез ұғысып, білісіп жатты. Руды білудің қазір де
әбестігі жоқ. Руыңды айтсаң, бүкіл өмірбаяның, шыққан тегің, туған жерің,
тіпті, кім екенің, бәрі-бәрі маңдайыңда жазылып тұрғандай. Өйткені қазақтың
әрбір руының ата қонысы белгілі. Ол сол маңайда өсіп-өрбиді. Мәселен,
Арғын, оның ішінде Атығай - Қарауыл десең оларды Көкшетаудан табасың.
Қарабалық қыпшақты Қостанайдан кезіктіресің. Дәл солай Ұлы жүз бен Кіші жүз
өкілдері бір-бірін танып жатады емес пе? Ру бөлісу-бөлісу емес, керісінше
- бірлесу деген менің өз ұраным бар. Бүкіл Қазақстанды көзіммен көріп,
түкпір-түкпірін аралап шыққан мен үшін бұл ең керекті дерек-таным.
Тілші: - Халықтың санағы ылғи әңгімеге арқау болып жатады. Осы орайда
ғылым үшін немесе білу үшін қазақтың рулық құрамын санақ жүргізу арқылы
болжауға бола ма?
Ғалым: - Неге болмасын? Бірақ бізде демографиялық ғылым бұрын дамымаған
ғой. Еліміз егемендік алғанша рушылдық деген айыптан қорқып келсек, енді
айналысуға әбден болады. Тіпті, мұның өзі керек шаруа. Ру тайпаларымызды
зерттеуде аяулы ағамыз Мұхаммеджан Тынышбаев ертеректе біраз шұғылданды.
Әрі темір жол инженері, әрі этнограф бола білген Тынышбаевтың дерегі өте
құнды. Мен былайша да пайымдап, есептеп көрдім. Байқағаным сан жағынан ең
көбі — Орта жүз. Екінші орында Кіші жүз тұр. Ұлы жүз соңынан келеді. Ұлы
жүз – Ұлы мінезді кемеңгер, алайда ол неге Ұлы жүз деп аталынған? Мен бұл
төңіректе де көп ойландым. Аңғарғаным Ұлы жүз саны көптігінен немесе жолы
Үлкен болғандықтан Ұлы атанбаған екен. Құрамындағы тайпалардың көптігінен
Ұлы жүз болса керек. Айталық Ұлы жүзде он бір тайпа ел бар. Орта жүзде алты
(оны "Алты арыс ел" дейтіні содан), Кіші жүзде үш тайпалық рулар одағы
ғана. Сонда барша қазақ жиырма тайпа елден тұрады екен. Олардың құрамында
үш жүзге жуық ру бар көрінеді.
Ұлы жүз тайпаларының тарихы ерекше әрі көне болғанымен, саны жағынан
ірі тайпаларға жатпайды. Ең үлкені Дулат бесінші орында. Тынышбаев
деректері бойынша 1917 жылы Арғын, Байұлы, Найман, Әлімнен кейін тұр. Бұл
Ұлы жүздің көне тайпаларының демографиялық тағдырының қиын болғанын
аңғартса керек. Ең жас тайпалық одақ Жеті рудеп аталып, Әз-Тәуке ханның
өз қолымен жаугершілік заманда ыдыраған рулардың өзіндік одағын сәтті
құрған...
Тілші: - Мақаш аға, қазақтың ру тайпалық құрамының демографиялық
салмағы қандай? Оларды қалай бөлуге болады? Сіздң ру-тайпалық жүйені ғылыми
тұрғыдан жіліктеп берген зерттеушілердің бірі екеніңізді білеміз...
Ғалым: - Қытай мен Қырымның арасын алып жатқан қазақ халқы көшпенді үш
бөлікке яғни үш жүзге бөлінеді дедік. Жүздер тайпаға, тайпалар руға, ру
атаға, ата әулетке, ал, әулет жеке үйелмендерге (жанұя) бөлінеді. Қазақтың
жүзге, тайпаға, руға іріленіп бөлінуі генетикалық (туыстық) мәселеден гөрі,
көбіне әкімшілік-аймақтық қажеттіліктен туған нәрсе деп ойлаймын.
Генетикалық жалғас соңғы ұсақ аталар мен әулеттерден ғана басталады.
Мысалы, жоғарыда айтқан қазақтың жиырма тайпасы 300 руды құрайды (кестені
қараңыз). Қазіргі 300 деп жүргеніміз сол 300 рудан шығуы да әбден мүмкін
ғой. Тайпаның статусы (дәрежесі) қазіргі облыспен бірдей болса, үш жүздің
әрқайсысы географиялық үш үлкен өлкемен тең, (Оңтүсгік, Солтүстік, Батыс
дегендей). Ал, рудың дәрежесі қазіргі ауданмен бірдей болған. Әрі қарай
атаға бөлінеді.
Бұл енді қазіргі ауылдың, бұрынғы селсоветтің дәрежесіндей дейік.
Бүгінгі таңаа Қазақстанда 3500-ден астам ауыл бар екен. Қазақта шамамен 3-4
мыңдай нақты аталар бар. Сөйтіп, жүздің қазіргі өлкемен, тайпаның облыспен
рудың ауданмен атаның ауылмен сан жағынан ғана емес, мәртебе жағынан да
бірдей болуы менімше, кездейсоқ нәрсе емес. Жүздесу бүгінде өзара басқосу
деген мағынаны білдіреді. Мысалы, туған-туыстар өзара жүздесті деп жатады
емес пе?
Тілші: - Қазақ тайпаларын сөз еткенде олардың санына көңіл бөлген абзал
сияқты. Себебі, жалпы оқырманға, тпті, жалпы қазаққа десек-те болады, бұл
өте қажет. Сіздіңше қазақтың қай тайпасы сан жағынан алғашқы орындарда тұр.
Ғалым: - Бұл да орынды сұрақ. Мен бұған нақты жауап беруім үшін тағы да
Тынышбаевтың деректеріне сүйенуім қажет. Бірінші орында он екі ата Байұлы
тұр. Одан кейін Арғын, Найман, алты ата Әлім, Дулат, Жетіата... Мысалы,
ежелгі Қышпақ елі тоғызыншы орында. Сол сияқты ежелгі тайпалар Қаңлы мен
Қоңырат саны бірдей болып, 10-11 орындарды иеленеді. Ең азы Уақ пен
Сарыүйсін. Сары деген аз, қара деген түс көптік мағынаны білдіреді.
Қазақтың үш жүзіне үш бірдей нәубат пен зұлмат кезегімен килігіп, көп
қырылып, шығын болды ғой. Ақтабан-шұбырындыда, әсіресе, Ұлы жүз көп
қырылды. Жоңғарды Орта жүз аман қалған соң ғана жеңдік. Бірақ та олар
отызыншы жылғы апатта көп шығын болды. Кіші жүз азамат соғысында және сол
кездегі ашаршылықта қатты шығынға ұшырады. Асыра сілтеу кезіндегі қызыл
табан қырғын сол кезге дейін аман келген Орта жүзді ойсыратып тастады.
Міне, осы сияқты ірілі-уақты шайқастардың немесе зұлматтар мен нәубеттердің
салдарынан қазақ тайпалары зардап шегіп, халқынан айрылып отырды. Кейбір
рулар тоз-тоз болып, құрып та кетті. Мысалы Барлас, Рамадан, Маңғыт,
Қатаған, т.с.с. Бұлар өзге рулардың ішіне сіңіп кеткен...
Тілші: - Рулардың аты-жөні туралы не айтар едіңіз? Ол атты көрпплер
беріп отырған деп те айтасыз...
Ғалым: - Қазақ руларының аты көбіне таңбадан шыққан деп ойлаймын. Ру
таңбасын айтамын. Тарақты, Бағаналы, Ашамайлы, Балталы, Ошақты дейді.
Таңбаларында тарақ, ошақ, т.с.с. бейнеленген. Кейде ру-тайпа аттары сырт
пішініне, іс-әрекетіне, мінезіне, кәсібіне қарап та қойыла берген. Мысалы,
Шапырапггы, Уақ, Жалайыр, Ақсақ-Қалдау, Қарақыпшақ, Шаншар, Байбөрі,
Сарыүйсін, Қызылқаңлы деп. Жоғарыда айтқанымдай Сары түс - аз деген
мағынаны білдірсе, ал, Қара көптік мағынаны меңзейді. Демек Қаракесек ең
үлкен ру деген мағынаны білдіреді (Қара мал, Қара шаңырақ, Қара жол, т.б.
си-яқты).. Тобықты аз да болса шымыр деген мағынаны білдіреді... Олардың
даданы мен наданы жөне бар. Мен өзім нағашылар жағынан дадан тобықтыларға
жатамын.
Тілші: - Мақат аға, әңгімеңіздің басын қазақтың ру сұрасу дәстүрінен
бастаған едік, сол мәселеге қайта оралсақ. Бүгінгі шежіре жазушылардың
көбісі әулетті атамен, үлкен атаны румен, руын - тайпасымен, тайпаны -
жүзбен, тіптен, ұлысын - ұлтымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz