КСРО - дағы экономикалық саяси дағдарыс (ХХ ғасырдың 90 жылдары)
1990 жылы КСРО-ның орасан зор кеңістігінде экономикалық дағдарыс бодды. КПСС басшылары басқаруға қабілет-сіздігін көрсетті. Орталықтың іс-қимылы белең алып келе жатқан әрі алдарында кедейлік пен ең қажет тауарлардың,
Қазақ ССР-нің "Қазақ ССР Президенті қызметін тағайыңцаужәне Қазақ ССР Констшуциясына (Негізгі Заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңына сөйкес Қазақстанда президенттік институтының іргесі қаланды.
Қазақстан Конституциясы Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Басшысы алты жыл мерзімге сайланып Қазақ ССР-інің Президенті болып табылады деп жария етті. Мемлекет басшысы республика аумағында азаматгардың қүқықтары мен бостандықтарын, Қазақ ССР-інің Конститу-циясы мен заңдарын сақтаудың кепілі болып табылды, республиканың егемендігін, қауіпсіздігін, аумақтық түтасты-ғын қорғау жөнінде қажетті шаралар қабылдады, Қазақстан атынан ел ішінде және халықаралык қатынастарда, сондай-ақ КСРО Федерация Кеңесінде өкілдік етті.
Конституцияға сәйкес Қазақ ССР Президенті Резиденция-сының орналасатьш жері мемлекет астанасы — Алматы қаласы болып айқындалды.
Президент сайлауы Қазақ ССР-інің "Қазақ КСР Президентін сайлау туралы" Заңының негізінде жүзеге асырылды.
Мемлекет басшысы жоғары қызметке сайланысымен реформаланып отырған КСР Одағының шеңберінде Қазақстанның саяси және экономикалық дербестігін нығайтуға бағытталған белсенді қадамдарды қолға алды және сонымен бірге халықтар арасында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және тарихи байланыстардың ыдырауына жол бермеу үшін ерік-жігер мен табандылық танытты.
Егемендік жарияланғаннан кейін Мемлекет басшысы бірінші кезекке елдің мемлекетгік басқару оргаңдарын нығайту жөніндегі шараларды қолға алды.
1990 жылғы 20 қарашада Қазақстан Президенті "Қазақ ССР-індегі мемлекеттік билік пен басқару құрылымын жетілдіру және Конституцияға (Негізгі Заңға) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңға қол қойды, оған сәйкес Қазақ ССР-інің Президенті жоғары атқару және өкім жасау билігінің басшысы болып табылады деп белгіленді; ел вице-президенті қызметі тағайындалды. Министрлер Кеңесі таратылып, Қазақстанның Министрлер Кабинеті құрылды.
Қазақ ССР-нің "Қазақ ССР Президенті қызметін тағайыңцаужәне Қазақ ССР Констшуциясына (Негізгі Заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңына сөйкес Қазақстанда президенттік институтының іргесі қаланды.
Қазақстан Конституциясы Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Басшысы алты жыл мерзімге сайланып Қазақ ССР-інің Президенті болып табылады деп жария етті. Мемлекет басшысы республика аумағында азаматгардың қүқықтары мен бостандықтарын, Қазақ ССР-інің Конститу-циясы мен заңдарын сақтаудың кепілі болып табылды, республиканың егемендігін, қауіпсіздігін, аумақтық түтасты-ғын қорғау жөнінде қажетті шаралар қабылдады, Қазақстан атынан ел ішінде және халықаралык қатынастарда, сондай-ақ КСРО Федерация Кеңесінде өкілдік етті.
Конституцияға сәйкес Қазақ ССР Президенті Резиденция-сының орналасатьш жері мемлекет астанасы — Алматы қаласы болып айқындалды.
Президент сайлауы Қазақ ССР-інің "Қазақ КСР Президентін сайлау туралы" Заңының негізінде жүзеге асырылды.
Мемлекет басшысы жоғары қызметке сайланысымен реформаланып отырған КСР Одағының шеңберінде Қазақстанның саяси және экономикалық дербестігін нығайтуға бағытталған белсенді қадамдарды қолға алды және сонымен бірге халықтар арасында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және тарихи байланыстардың ыдырауына жол бермеу үшін ерік-жігер мен табандылық танытты.
Егемендік жарияланғаннан кейін Мемлекет басшысы бірінші кезекке елдің мемлекетгік басқару оргаңдарын нығайту жөніндегі шараларды қолға алды.
1990 жылғы 20 қарашада Қазақстан Президенті "Қазақ ССР-індегі мемлекеттік билік пен басқару құрылымын жетілдіру және Конституцияға (Негізгі Заңға) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңға қол қойды, оған сәйкес Қазақ ССР-інің Президенті жоғары атқару және өкім жасау билігінің басшысы болып табылады деп белгіленді; ел вице-президенті қызметі тағайындалды. Министрлер Кеңесі таратылып, Қазақстанның Министрлер Кабинеті құрылды.
1 Қазақстан - тәуелсіз егеменді мемелекет
Жоспар
1. КСРО - дағы экономикалық саяси дағдарыс (ХХ ғасырдың 90 жылдары)
2. Қазақстан Республикасының мемемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң.
3. ҚР – ның Ішкі саясатының негізгі бағыттары, мақсаттары.
1990 жылы КСРО-ның орасан зор кеңістігінде экономикалық дағдарыс
бодды. КПСС басшылары басқаруға қабілет-сіздігін көрсетті. Орталықтың іс-
қимылы белең алып келе жатқан әрі алдарында кедейлік пен ең қажет
тауарлардың,
Қазақ ССР-нің "Қазақ ССР Президенті қызметін тағайыңцаужәне Қазақ ССР
Констшуциясына (Негізгі Заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы"
Заңына сөйкес Қазақстанда президенттік институтының іргесі қаланды.
Қазақстан Конституциясы Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Басшысы
алты жыл мерзімге сайланып Қазақ ССР-інің Президенті болып табылады деп
жария етті. Мемлекет басшысы республика аумағында азаматгардың қүқықтары
мен бостандықтарын, Қазақ ССР-інің Конститу-циясы мен заңдарын сақтаудың
кепілі болып табылды, республиканың егемендігін, қауіпсіздігін, аумақтық
түтасты-ғын қорғау жөнінде қажетті шаралар қабылдады, Қазақстан атынан ел
ішінде және халықаралык қатынастарда, сондай-ақ КСРО Федерация Кеңесінде
өкілдік етті.
Конституцияға сәйкес Қазақ ССР Президенті Резиденция-сының
орналасатьш жері мемлекет астанасы — Алматы қаласы болып айқындалды.
Президент сайлауы Қазақ ССР-інің "Қазақ КСР Президентін сайлау туралы"
Заңының негізінде жүзеге асырылды.
Мемлекет басшысы жоғары қызметке сайланысымен реформаланып отырған
КСР Одағының шеңберінде Қазақстанның саяси және экономикалық дербестігін
нығайтуға бағытталған белсенді қадамдарды қолға алды және сонымен бірге
халықтар арасында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және тарихи
байланыстардың ыдырауына жол бермеу үшін ерік-жігер мен табандылық танытты.
Егемендік жарияланғаннан кейін Мемлекет басшысы бірінші кезекке елдің
мемлекетгік басқару оргаңдарын нығайту жөніндегі шараларды қолға алды.
1990 жылғы 20 қарашада Қазақстан Президенті "Қазақ ССР-індегі
мемлекеттік билік пен басқару құрылымын жетілдіру және Конституцияға
(Негізгі Заңға) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңға қол қойды,
оған сәйкес Қазақ ССР-інің Президенті жоғары атқару және өкім жасау
билігінің басшысы болып табылады деп белгіленді; ел вице-президенті қызметі
тағайындалды. Министрлер Кеңесі таратылып, Қазақстанның Министрлер Кабинеті
құрылды. Жаңа заңмен премьерминистр және мемлекеттік кеңесшілер
тағайындалды. Мемлекет басшысы мен елдің Министрлер Кеңесі аппараттарын
Қазақ ССР Президенті мен Министрлер Кабинетінің біртүтас аппараттарына
біріктіру орын алды. Ел Президенті жанынан консультативтік кеңесші орган —
Республика Кеңесі құрылды.
Жаңа Одақтық шартты қабылдауға байланысты, оған қол қоюдан бірқатар
республика басшылары бас тартқан 1991 жылғы 21 қазан оқиғаларынан кейін
күйреген КСР Одағының ыдырауын растайтын айқын керініс қалыптасты.
Үдей түскен "егемендік шеруі" жене жаңа одақтық шарттың мазмүны
жөнінде республикалар арасында бірыңғай көзқарастың болмауы жағдайында 1990
жылғы 25 қазанда Мемлекет басшысының бастамашылығымен елдің жоғары заң
шығару органы Қазақ ССР-інің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияны
қабылдады, онда былай делінген:
1. Қазақ Советтік Социалистік Республикасы — егеменді мемлекет, ол басқа
республикалармен Егеменді Республикалар Одағына ерікті түрде бірігеді және
олармен өзара қарым-қатынастарын шарттық негізде құрады.
Қазақ ССР-і Одақтан еркін шығу правосын өзінде сақтап қалды.
2. Қазақ ССР-і үлттық мемлекеттігін сақтау, қорғау және нығайту жөнінде
шаралар қолданады сонымен 25 қазан Республика күні болып жарияланды.
Ресейде қалыптасқан саяси күрмеулер Қазақстандағы ахуалға да мейілінше
тікелей ықпал етті. Нақ осы кезде КСРО-да қалыптасқан шекараларды қайта
қарау мәселесі республикаларда өткір алға тартылды. Осындай жағдайда
Қазақстан Президентінің батыл қадамдары мен принципі көзқарасының арқасында
өз елінде, Ресейде ұлттық негізде туындаған шиеленістің бетін қайтарудың
ұлтаралық және аумақтық жанжалды тоқтатудың сәті түсті.
1990 жылы 24 қарашада Қазақ Советтік Социалистік Республикасы мен
Россия Советтік федерациялық Социалистік Республикасы арасында болашақ екі
республиканың қарым-қатынасы туралы шарт жасалды.
Шартта: Қазақ Советік Социалистік Республикасы мен Россия Советтік
Федерациялық Социалистік Республикасы, бұдан әрі олар Шарт жасаушы
мәртебелі жақтар деп аталатын болды,
- Қазақ Советтік Социалистік Республикасының мемлекеттік егенмендігі туралы
Декларация мен Россия Советтік Федерациялық Социалистік Республикасының
мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны негізге ала отырып;
- Қазақстан мен Россия Федерациялық халықтары достығының сан ғасырлар
бойына қалыптасқан дәстүрлерін, тығыз экономикалық және мәдени
байланыстарын дамытуға ұмтыла отырып;
— Қазақ ССР-і мен РСФСР-де демократиялық праволық мемлекеттер орнату
мақсатын көздей отырып;
— өздерінің мемлекетаралық қатынастарын егеменді тендік принциптері, ішкі
істерге араласпау, территориялық тұтастықты құрметтеу, күш немесе қысым
жасаудың экономикалық әдістерін қолданудан бас тарту, даулы проблемаларды
халықаралық правоның жалпы жұрт таныған нормаларына сәйкес келісу
құраддарымен реттеу негізіңде дамытуды көздей отырып;
— өздерінің арасындағы достық, тату көршілік және өзара тиімді
ынтымақтастық қатынастарын одан әрі дамыту мен нығайту екі мемлекет
халықтарының түбегейлі ұлттық мүдделеріне сай келеді және бейбітшілік пен
қауіпсіздік ісіне қызмет етеді деп санай отырып;
— егеменді мемлекеттер одағы негізінде ССРО-ның мемлекеттік құрылымын
жаңарту ниетін басшылыққа ала отырып;
— Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысының, Хельсинки Қорытынды актісінің және
Европадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі кеңестің басқа да
құжаттарының мақсаттары мен принциптеріне өзінің адалдығын қуаттай келіп:
— адам праволары туралы жалпы жұрт таныған халықаралық нормаларды
сақтауға міңдеттене отырып, мына төмендегілер жөнінде уағдаласты:
1-бап
Шарт жасушы мәртебелі жақтар бірін-бірі егеменді мемлекеттер деп
танып, екінші жақтың мемлекеттік егемендігіне нұқсан келтіруі мүмкін
әрекеттерден тартынуға міндеттенеді.
2-бап
Шарт жасаушы мәртебелі жақтар өз азаматгарьша, олардың ұлтына немесе басқа
да айырмашылықтарына қарамастан, тең праволар мен бостандықтар кепілдігін
береді.
Шарт жасаушы мәртебелі жақтар Қазақ және Ресей Советтік Федерациялық
Социалистік Республикасының территорияларында тұратын ССРО азаматтарына екі
жақ азаматтық туралы заңдар қабылдағаннан кейін олар өз территориясында
тұратын жақтың азаматтығын сақтау правосына кепілдік береді.
көрсетті және осы орайда Қазақстан басшысы республика Компартиясын СОКП
құрылымынан шығара отырып, дәл саяси қадамдар жасады, ал кейін коммунистік
идеология догматтарынан мүлде бас тартты.
Сонымен қорыта келгенде 1990 жылғы 24 сәуірде — Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевты Республика Президенті сайлауымен байланысты мемлекет тарихында
өшпес маңызға ие акт жүзеге асты.
Қазақстан қоғамының барлық күштерін республиканың басына түскен
экономикалық және әлеуметтік дағдарысты еңсеру үшін топтастыру мақсатында,
елдің күллі халқының сенімін алу, бастаған реформаларды жедел әрі табанды
жалғастыру үшін Мемлекет басшысы Қазақстан Президентін сайлауды
жалпыхалықтық етіп өткізу жөнінде адал әрі батыл саяси шешім қабылдады.
1991 жылғы 16 қазанда Мемлекет басшысы Қазақ ССР-і Президентін сайлау
туралы Заңға қол қойды. Нақ осы кезде Қазақстан Магниткасының металлургтері
Н.Ә. Назарбаевты елдегі тұңғыш жалпыхалықтық сайлауда президенттікке
кандидат етіп ұсынды.
1. Қазақстан Республикасының конституциясы және елдегі құқықтық
реформалар.
Жоспар
1. Қазақстан Республикасының Конституциясының қабылдануы
2. ҚР – ғы құқықтық реформалар
1991 жылғы 1 желтоқсанда шиеленісті сайлау алдындағы күрес нәтижелері
қорытындыланғаннан кейін Н.Ә.Назарбаев дауыс беруге қатысқан
қазақстандықтардың 98 пайызынан астамының қолдауын алып, бүкіл халық
сайлаған тұңғыш Президент болды.
Мемлекет басшысының алғашқы аса маңызды қимылының бірі оның
бастамашылығымен өзірленген "Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының
атауын өзгерту туралы", Қазақстан Республикасын әлемге жария еткен Заңға
1991 жылғы 10 желтоқсанда қол қойылуы болып табылды.
1991 жылғы 16 желтоқсанда "Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңына
Президенттің қол қоюының және жаңа тәуелсіз мемлекеттің шынайы егемендігін
жариялаудың Қазақстан халықтары үшін өмірнің маңызы болды. Ол занда:
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан хылқының еркін
білдіре отырып, Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясында,
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған өзге де нормаларында баянды етілген
жеке адамның құқүлары мен бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып,
қазақ ұлтының өзін-өзі билеу құқын растай отырып, азаматтық қоғам және
құқылық мемлекет құруға бел байлағандығын басшылыққа ала отырып,
бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясат жүргізе отырып, ядролық қаруды таратпау
принципі мен қарусыздану процесіне ададдығын мәлімдей отырып, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды.
1-бап. Қазақстан Республикасы — тәуелсіз, демократиялық және құқылық
мемлекет. Ол өз территориясында өкімет билігін толық иеленеді, өзінің ішкі
және сыртқы саясатын дербес белгілеп жүргізеді.
2-бап. Қазақстан Республикасының барлық мемлекеттермен өзара қатынасын
халықаралық қүқық принциптері бойынша құрады.
3-бап. Өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін басқа мемлекеттер тануы үшін
Қазақстан Республикасы ашық.
4-бап. Қазақстан Республикасының бүкіл территориясында Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдары, сондай-ақ ол таныған халықаралық
құқық нормалары қолданылады.
5-бап. Қазақстан Республикасының территориясы қазіргі шекараларында
біртұтас, бөлінбейтін және қол сұғуға болмайтын территория болып табылады.
2. Өтпелі кезеңдегі Қазақстанның Конституциясы және елдегі
құқықтық реформалар. Елде қүқықтың реформаны жүзеге асыру мен жаңа зандар
базасын жасаудың басты нүктесі 1993 жылғы 28 қаңтарда өтпелі кезең
кезіндегі Қазақстан Конституциясын қабылдау болды.
Уақыт және Ресейдегі биліктің екі тармағының дағдарысы өкілді билік
органдарын кеңестік принциптер бойынша құрудың күні өткендігін өрі бойында
бұған жатқан егіс қаупі барын айқын керсетті.
Осы кезеңде республика басшылығы қолға алған батыл саяси қадамдар
"Ресей синдромын" болдырмауға мүмкіндік берді. Қазақстанның өкілді және
атқарушы органдарын реформалау, орталық мемлекеттік жене жергілікті
органдар өкілеттіктерін бөлу, Халық депутаттары кеңесі тәрізді коммунистік
өткеннің көнерген көбесін сөгу — осының куөсі. 1993 жылғы 10 желтоқсанда
"Қазақстан Республикасының Президенті мен жергілікті әкімдерге уақытша
қосымша өкілеттіктер беру туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
қабылданды. Алайда бұл да, дүниенің тез өзгеріп жатқан жағдайларына
жеткіліксіз болып шықты.
Қазақстан Республикасының Конституциясы — тәуелсіз Қазақ мемлекетінің
негізін қалап отырған түңғыш Ата Заңы.
Бұл жағдайдың ұлттар арасына ірікті салушыларға ұнамайтыны сөзсіз.
Ондай адамдар қазақ тілімен қатар, мемлекетімізде орыс тілін де ресми тіл
ретінде баянды еткенді қалаған, талап еткен. Ал осы көзқарас жеңе қалғанда
қазақ тілі қайтып күш ала алмай, дағдарысқа белшесінен батып, біржолата
күйреу жолына түсер еді. Сөз жоқ, мемлекеттік тіл болып жариялану тілді
өздігінен қаз қалпына келтіре алмайды. Тілімізді жоғары деңгейге көтеру
үшін, шын мәнінде өмірдің барлық салаларында қодданылатын тілге айнаддыру
үшін мемлекеттік бағдарлама жасап оны жүзеге асыруға ұлт жанды әрбір азамат
өз үлесін қосу қажет.
Үшіншіден, мемлекет органдарының ресми тілі — қазақ тілі. Әрине,
мемлекеттік іс жүргізуді бірден қазақ тіліне көшіру асыра сілтеушілік болар
еді. Кейбір жерде осындай асыра сілтеушілік орын алып орыс тілінде
сөйлейтін азаматгардың наразьшығын туғызуға себеп болып отырғаны да рас.
"Басқа пәле тілден" дегендей, тіл мәселені төңірегенідегі кейбір
проблемалар ұлттар арасыңда қайшылықтар тууының негізгі бір себебіне
айналуда. Осы жағдайды, осыған дейін Қазақстанда орыс тілінің үстем болып
келгенін ескере отырып, Конституция орыс тілін ұлтаралық қарым-қатынас тілі
деп белгіледі. Ата Заң қабылданбас бұрын да, қабылданғаннан кейін де
айтылып жүрген пікірлерге қарағанда, кейбір қазақ азаматтарына бұл ереже
ұнамайтын сияқты. Олардың пайымдауынша, осы жағдай қазак тілінің
мемлекеттігін жоққа шығарады мыс. Әрине, мұндай қауіп бар. Конституцияның
жобасын жасағанда, оны талқылағанда тіл мәселесінің төңірегінде қисапсыз
көп айтыстар болды. Жоғарғы Кеңестін, сессиясында Конституцияның жобасы
бойынша 110 депутат сөйлесе, солардың 108-і тек тіл мәселесін қозғады.
Мәселе тығырыққа тірелгендей болды. Ақырында депутаттар бір мәселеге келді.
Ол келісім өтпелі кезең ережелерінің 4-бабында айтылады. Онда өтпелі
кезеңде мемлекеттік тілді еркін және тегін оқып-үйрену үшін жағдай жасалып,
осы кезенде Қазақстан Республикасында іс қазақ және орыс тілінде
жүргізіледі делінген. Есте болатын бір жәйт — ана тілінің мемлекеттік тіл
болып танылуы қазақтың ербір азаматына үлкен жауапкершілік артады. Мемлекет
қызметінде қазақ тілін кең қолдану үшін өзіміз жетік білуіміз керек.
Төртіншіден, Қазақ мемлекетінің жері тұтас, ол бөлінбейді және оған
қол сүғуға болмайды деп жазылған конституциялық құрылыс негіздерінде
Қазақстан үшін бұл ете маңызды қағида, өйткені қазақтың кең байтақ
атамекеніне көз алартушылар баршылық. М.Горбачевтің ұялмай-қызармай, Қазақ
Республикасының бес облысы Ресейдің жері деп, екі халықтың арасына от
тастамақ болғаны белгілі. Осындай ұшқары пікірді демеушілер біздің елімізде
де бар. Олар ауық-ауық өз дауыстарын котеріп қояды. Конституциямыз
мемлекетіміздің жерінің тұтастығын баянды етіп, осындай әрекеттерге қарсы
бұзылмас қорған қойған сияқты... Конституцияда жеріміздің тұтастығын
қамтамасыз ететін тағы бір қағида бар. 129-бапқа сәйкес, конституциялық
құрылыс негіздеріне қатысты түзетулер Жоғарғы Кеңес депутаттары жалпы
санының кемінде төрттен үші жақтап дауыс бергенде ғана енеді. Демек,
мемлекетіміздің жерін, шекарасын өзгерту мәселесі кеңес заманындағыдай бір
басшының айта салуымен шешілмейді. Оны өзгерту үшін Жоғарғы Кеңес
депутатгарының кем дегенде 75 проценті дауыс беруі қажет. Бұл — жердің
тағдырын шешу мәселесін өкілдер арқылы халықтың өз қолына берудеген сөз.
Бесіншіден, Конституция тәуелсіздік жағдайда ұлтымыздың сана-сезімін
қалыптасуының ерекшеліктерін ескеріп ұлттық мемлекеттің өркендеуіне қажет
саяси-құқықтық алғышарттар жасап отыр. Қазақ елін отарлап, халқымызды қанап
жаншып, өз жерінде азапқа салған патша үкіметі қазақ-орыс әскеріне сүйеніп,
оларға ең құнарлы жерлерді тартып алып беріп еді. Қазақ - орыстардың
жазалау жорықтары, ата-бабаларымызға істеген зорлықпен халкымыздың жадында
көп уақытқа дейін сақталар. Міне, солардың "тарихи қызметтерін" аңсаушылар,
олардың әдеттерін жаңғыртуға тырысушылар бүгін де жоқ емес. Конституция
осыны ескере отырып, ондай пыйғылдағы ұйымдарға және өрекеттерге тыйым
салды Конституцияның 55-бабы тектік-дәулеттік астамшылықтары жариялайтын,
немесе іс жүзіне асыратын, конституциялық құрылысты күш қолданып кұлатуға
шақыратын, республиканың аумақтық тұтастығына қол сұғатын қоғамдық
бірлестіктердің құрылуына және олардың қызметіне тыйым салады. Қазақстан
Республикасы аумағында мемлекетіміздің заңдарында көзделмеген
әскерилендірілген құрамалар, сондай-ақ жасырын қоғамдар мен бірлестіктер
құруға болмайды.
Алтыншыдан, Конституцияның тағы бір ерекшелігі қазақ ұлтының
шаруашылыққа, табиғи байлыққа, ортаға ежелден қалыптасқан көзқарасын
ескеруі болып табылады. Қазақтарда бұрыннан жерге табиғи байлыкқа
жекеменшік болғаны белгілі. Кеңестік дөуірде жердің, табиғатгың қасиетін
бағаламау кең өріс алды. Нарықтық шаруашылққа кошу алғышарттарының бірі —
жерді жекеменшікке айналдыру. Бірақ өзін мекендеген халықпен бірге зардап
шеккен, астан-кестеңі шыққан жер-ананы қазіргі өтпелі кезеңде жекеменшікке
беру проблеманы шеше алмайды. Қисапсыз шығынды қажет ететін жерді қалпына
келтіру, игеру шаралары тек мемлекеттің қамқорлығымен жүзеге асырылуы
мүмкін. Сондықтан жер, оның қойнауы, су, жабайы өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі, басқа да табиғи байлық тек мемлекеттің меншігінде болады. Рас, осы
байлықтар бұрын да мемлекеттің меншігінде болды ғой, содан көрген пайдамыз
кәні? деген сұрақ тууы да мүмкін. Үміттің ақталатынына бірақ кепілдік бар,
ол мемлекетіміз ұлттық болғандықтан, онда қызмет атқаратын лауазымды
қандастарымыз өздерінің халық алдыңцағы, тарих алдындағы жауапкершілігін
сезінуі. Әрине, ондай сезім өздігінен пайда болмайды, оны мемлекет
кадрларын даярлауда басты мақсат етіп қою қажет. Мемлекет қызметі туралы
заң дайындап, қызметке шыққан тегіне, туған жеріне қарап емес, біліміне,
білігіне, қабілетіне, жауапкершілікті сезінуіне қарап кадр іріктеуді әдетке
айналдырған жөн.
Жетінші ұлттық мемлекет қасиетінің тағы бір көрінісі халқымыздың
басына түскен нәубет салдарынан елінен, жерінен кеткен қандастарымызға
қамқорлық жасаудың заңдастырылуы болып табылады. Бұрынғы кездерді
айтпағанда, жиырмасыншы ғысырдың өзінде қазақтар бірнеше рет "ақтабан
шұбырындыға" ұшырады. Миллиондаған қандастарымыз осы уақытқа дейін ботадай
боздап шет елдерде емір сүріп жатыр. Аты Заңның 4-бабында айтылғандай,
Қазақстаннан лажсыз кеткен барлық азаматтарымыздың, сондай-ақ басқа
мемлекеттерде тұратын казақтардың егер өздері тұрған мемлекеттердің
заңдарына қайшы келмесе, басқа мемлекеттің азаматтығымен қатар Қазақстанның
азаматы болу құқығы танылды. Қазір мыңдаған отандастарымыз басқа елдерден
атамекеніне оралып жатыр. Оларға қажетті жағдайлар жасау, қамқорлыққа бөлеу
біздің елемізді танытады, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың
азаматтық борышы болып табылады.
Осы айтжағандардан туындайтын қорытынды 1993 жылғы Конституция
Қазақстан Республикасының ұлттық мемлекет ретіндегі құқықтық негізін салып,
қазақ халқына қазір де, болашақта да қамқорлық жасайтынын дүниежүзіне паш
етті. Сонымен бірге, ұлтына қарамай барлық азаматтардың құқықтық теңдігін
қамтамасыз ету кепілдігі жасалды. Конституцияның 6-бабында "Тарихи тағдыр
ортақтастығы қазақ ұлтымен бірікгірген республиканың барлық ұлттарының
азаматтары Қазақстанның біртұтас халқын құрайды"деп жазылған. Бұл құр ереже
болып қалмай, "кеңес халқының" аяғын құшып жүрмеуі үшін түрлі ұлт
өкілдерінің мызғымас бірлігін құрайтын белгілі шарттар болуы керек. Ол Ата
Заңда толығымен ескерілген. Мысалы қазақ тілінен басқа да тілдердің
қолданылуы аясын сақтауға кепілдік беріледі, олардың еркін дамуына
қамқорлық жасалады. Конституцияда Қазақстан халқы демократиялық қоғам мен
құқықты мемлекет құруға бекем бел байлап, азаматтық татулық пен ұлтаралық
келісімді, өзіміз үшін және өз ұрпақтарымыз үшін лайықты өмірді қалайды
делінген. Алдағы мақсат — барлық ұлт өкілдерінің мүддесін қорғайтын үлттық
мемлекетімізді құқықтық мемлекетке айнаддыру, емірдің барлық саласында
заңның үстемдік құруына қол жеткізу. Осы тұрғыдан алғаңда Жоғарғы Кеңестің
жаңа заңдарды қабылдауға асқан жауапкершілікпен, мүқияттылықпен қарауын
қалар едік. Бірақ сол жылдары қабылданған сапасыз заң жалпы заң атаулының
беделін түсіреді, адамдардың құқықтық санасына нұқсан келтіреді.
Сол бір жылдар парламент жүмысы туралы Президент өзінің "Ғасырлар
тоғысында" атты кітабында: "Бөлу, үлестіру қызметін өзіне алып, реформа
барысын жауапкершілігімен атқарушы билікке итере салу ортақ үрдіске
айнадды. Сөйтіп, Парламент жалақыны көтеру, орындалмайтын әлеуметтік
бағдарламалар туралы популистік шешімдер қабылдады, ал олардың жоқ-жітікті
бюджет жағдайында орындалмауының жауапкершілігін атқарушы билік көтеруге
тиісті болды. Атқарушы билік орындары баспасөздің, депутаттардың, қоғамның
қатал сынына ұшырады. Ал, парламенттер бүндай жағдайда бөліс жолындағы
биліктің қарқынымен, реформа табиғатымен атымен сиыспайтын қайшылықтарға
үшырай бастады. Ақырында, жаңарту баяулады, күні өткен экономикалық
құрылымдар өзгеріссіз қалды. Оқиғалардың даму барысы атқарушы билік пен
парламент арасында объективті қарама-қайшылықты өрбітті" деді.
Сонымен 1994 жылғы 7 наурызда сайланған Қазақстанның тұңғыш кәсіби
парламенті жедел даму үстіндегі ахуалға барабар оңтайласуға дайын болмай
шықты. Дауыстарды санау түрғысында сайлау қорытындылары елдің
Конституциялық сотының 1995 жылғы 10 наурыздағы шешімін заңсыз деп таныды.
Қазақстан Республикасы халық депутаттары жергілікті кеңестерінің
өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы заң қабылданды.
1995 жылғы 25 наурызда қоғамның бірлігін сақтау мен елдегі саяси және
әлеуметтік жағдайдың терең жарықшақтануына жол бермеу мақсатында, елдің
барлық ұлттары мен халықтарының мүдделерін зерделеу мен есепке алу, сондай-
ақ жан-жақты және тең құқықты даму үшін 1994 жылы Мемлекет басшысының
бастамасымен құрылған бірегей қоғамдық орган — Қазақстан Халықтарының
ассамблеясы Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігін 2000 жылғы 1
желтоқсанға дейін ұзарту жөнінде республикалық референдум өткізудің
қажеттілігі туралы қарар қабылдап, аталған ұсыныспен Мемлекет басшысына
өтініш білдірді.
Қалыптасқан ахуалды негізге ала отырып, сондай-ақ қоғамның жіктелуіне
жол бермеуге Президенттен шаралар қолдануын талап еткен ел тұрғындарының
күллі әлеуметтік топтарының пікірін ескере отырып, Мемлекет басшысы уақыт
талабына орай референдум өткізуге шешім қабылдады.
1995 жылғы 29 сәуірде өткізілген референдум қорытындысында Қазақстан
Республикасы Президенті өкілдігінің мерзімін ұзартуды жақтап сайлаушылардың
95,46 пайызы дауыс берді және Н.Ә.Назарбаевтың реформашыл жолын бүкіл халық
болып қолдайтынының жарқын дәлелі болды.
Осы кезде Президент қызметі әдеттегіден әлдеқайда қауырт та ауқымды
еді. Парламент тараған кезде мемлекет басшысы жауапкершілік жүгін батыл
түрде өзі қолға алып, жаңа әрі жеткілікті нормативтік-құқықтық база жасау
жолымен экономиканы жандандыруға бағытталған 511 Жарлық шығарды, оның 132-
сінің заң күші бар еді. Дәл осы уақытта реформаны жалғастыру үшін өмірлік
қажеттіліктен туындаған "Жер туралы", "Мұнай туралы", "Ұлттық банктуралы",
"Акциздер туралы", "Банкроттық туралы" және басқа заңдар шығарылды.
Мемлекет басшысының "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы", "Қазақстан
Республикасының Президенті туралы", "Қазақстан Республикасының Парламенті
және оның депутаттарының мәртебесі туралы", "Қазақстан Республикасының
Үкіметі туралы", "Республикалық референдум туралы", "Қазақстан
Республикасындағы шет ел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы",
"Мемлекетгік туралы", "Қазақстан Республикасының соттары және судьяларының
мәртебесі туралы", "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы",
"Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары туралы"
Қазақстандағы экономикалық, әлеуметтік, саяси дамудың құқықтық базасы
1995 жылы жаңа Конституция қабылданды.
Реформаларды жалғастыру және терендету үшін Қазақстан Республикасы
Президентінің басшылығымен және тікелей қатысуымен әзірленген елдің жаңа
Конституциясын қабылдау жөніндегі республикалық референдумның маңызы аса
зор болды. Жаңа Конституцияны қабылдауды білдірген 1995 жылғы 30 тамыздағы
референдумның оң қорытындылары (сайлаушылардың 89 пайызы жақтап дауыс
берген) таңдаған жолдың дұрыстығын тағы да дәлелдеп берді.
Президенттің Қазақстан Республикасының егемендігін жариялауымен бірге
аумақтық тұтастықты сақтау мен елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
неғұрлым өткір мәселелері де шешімін тапты. Жаңа Конституцияның қабыддануы
Президенттік басқару нысанының ауқымында Мемлекет басшысының мәртебесі оның
"ахуалды" меңгеруіне, сөйтіп Қазақстан жағдайында мемлекеттік билік
органдарының үйлесімді қызмет етуін қамтамасыз етуге, коғамды ойдағыдай
және түпкілікті реформалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қуатгы
әлеуметтік жіктеліс жүріп жатқан кезде көп ұлтты өрі көп дінді қоғамда
азаматтық татулықтың, қоғамдық тұрақтылықтың және ұлтаралық келісімнің
кепілі Президент сынды тұлғаның болуы өмірлік мәнді мәселеге айналады. Ол
сонымен қатар өкіметтің өзін тағайындап отырған халықтың алдындағы
жауапкершілігін көтерудің де ұтымды құралы болды.
4. Қазақстан Республиксының инвестициялық саясат
Жоспар
1. Қазақсстан қазыналы ел.
2. Шет инвестициясының пайдасы мен зияны
3. Қазақстанда ішкі инвестицияның дамуы.
Қазақстан қазыналы ел
Минералдық қазба байлықтар қорынан дүниежузіндеі і 170-тен астам еддердің
арасывда Қазақстанның алатын орпы мынадай:
вольфрам — 1 орын
хромит — 2 орын
фосфор — 2 орын
марганец — 3 орын
уран — 3 орын
қорғасын — 4 орын
молибден — 4 орын
мырыш — 5 орын
мыс — 6 орын
күміс — 7 орын
темір рудасы — 8 орын (371 жылға жетеді)
көмір — 9 орын
никаль — 10 орын
мүнай — 12 орын (81 жылға жетеді — 7 орын)
Қазақстан жерінің көлемі жағынан өлемде 9-орым, халқының саны жағынан — 71—
орын алады.
Бұрынғы Совет еліңде Қазақстан қазына байлықтар қоры жағынан аддыңғы
орынды алатын.
Екіншіден, Қазақстанда "Тікелей инвестицияларді.і мемлекеттік қолдану
туралы" заң қабылданған. Ол республп кадағы инвестициялық ахуалды одан әрі
жақсарта түсуіг бағытталған. Бүл құжат инвесторлардың мүдделеріп қорғайды.
Жаңа кепілдіктер инвесторлардың бәсекеге түсу еркіндігін, бір жағынан өз
бәсекелестеріне деген қарым қатынас жасау құқықтарын, екінші жағынан -
кәсіпкерлік қызмет түрлерінің еркіндігін, яғни, олардың мемлекет деген
қарым қатынас жасау құқықтарын қамтамасыз етеді.
Үшіншіден, Қазақстанның инвестициялар үшін тартым дылығы мынада.
Әлемде 50-ден астам сирек металдар бар. Олар жер бетінде аз, квп
кездеспейді. Бірақ алынуы ки ы 11, қолға қиямет-қайым қиыңдықпен түседі.
Шартты айтқанда, өтіп бара жатқан XX ғасырда түсті металдар заманы десек,
келе жатқан XXI ғасырды сирек металдар ғасыры деп атауымызға болады. Бұл
жаңа ғасырдың басты бір бағдары.
Сирек металдар кез келген жерде кездесе бермейді, олар таза күйіңде
жалпы ұшыраспайды, басқа түсті металдардың құрамынан жоғары технология
жәрдемімен алынады. Қазақстанда олар Алтай таулары мен Сарыарқа даласында
шоғырланған. Қазақстан жер бетінде сирек метадцар бойынша Оңтүстік Африка
мен Оңтүстік Америка секілді аса бай олке. Біздің кен орындарында
кездеспейтін сирек металл жоқ десе де болады. Уран мен вольфрамды (екеуінен
де Қазақстан дүние жүзінде бірінші орынды алады) былай қойғанда кен
орындарынан тантал мен титан, ниобий мен цирконий, рений мен гелий,
молибден мен ванадий алынады.
Бұл ғасырды уран мен берилийдің заманы деп атайтын боламыз.
Қазақстандағы бұл қазыналы қуаттың мол екені келешегіміздің көкжиегін де
аңғартады. Президент Н. Ә. Назарбаев 2000 жылы қыркүйекте Америкаға барып
БҰҰ саммитіне қатысқан кезде американдық фирмалармен бірнеше маңызды
келісімдерге қол қойылды. Соның ішінде берилий мсн уран жөніндегі қол
қойылған шарт ерекше аталды. Урап да, берилий де ғасырдың аса ғажап та
қажет қымбат мотаддары. Бұл екеуіне ғана арнайы келісім-шарттың жасалуында
үлкен мән-мағына жатыр.
Әлемдегі бар уран қорының төрттен бірі Қазақстан жерінде жатыр. Оның
мөлшері 926 мың (яғни миллиондай тонна), ал әлемдік қоры 4 миллион тоннаға
барады. Қазір дүние жүзінде бір жылда 50-60 мың тонна уран шығатын болса,
қазақ жерінің қазынасы қаншаға жететінін осыған қарап-ақ есептей беріңіз.
Одан қуатты мұнайға қарағанда он мың есе көп алуға болады. Әзірге бар
уранның он пайызы да пайдаланылып отырған жоқ.
Бір тонна рудадан 0,045-0,06 грамм таза уран алуға болады. Бұл кен
орнын 1976 жылы Волков экспедициясының геологгары Н.Петров пен Л.Павлов
ашқан. Ал қазір Созақ жерінде үш рудник істейді. Оларда уранды жер астынан
қышқылдың күшімен ерітіп, сорғытып алады.
Қазақстанның таулы-тасты аймақтарының бөрі уранға толып тұрған
секілді. Уран өндіру қарт Қаратау қойнауынан басталған, Қазақстан ғана
емес, бүкіл Кеңес одағының тұңғыш руднигі елуінші жылдардың басында Қордай
даласында орнаған. Оған ілесе Шу — Сарысу, Іңкәр, Буденновск, Мыңқұдық
кеніштері осы Қаратау мен Бетпақдала өңіріңде, уран қорының тең жартысы
Созақ ауданында жатыр.
Ондағы уранның сапасы қандай?
Жерінің беті коріксіз болса да асты қазына екен. Содан әрі Маңғыстау
даласында, Көкшетау, Атбасар аймағында табылып, Ақтауда, Ақмолада аса ірі
комбинаттар жүмыс істеді.
Сондықтан да біздің еліміз уран қоры жағынан дүние-жүзінде бірінші
орын алып отыр. Кеңес заманында атом қаруы шүғыл қажет болғанда іздегенде
уранның мол қоры осы қазақ даласынан табылған. Содан сол ураннан жасалған
атом бомбалары сыналып, жарылып сол мол уран жатқан алқапқа алапат өкелді.
Енді уран қатер әкелер бомба емес, бейбітшілікке қуат берер атом
электр станцияларына отын болып, адамдарға қызмет етеді.
Мұнай сарқылып, кейін көмір таусылған кезде (ол да осы XXI ғасырдың
ішінде болатын оқиғалар) адам жылу мен жарықты атом қуатынан алатын уақытта
уранның қажетілігі арта түседі.
Төртіншіден Мемлекет басшысының сыртқы саяси қызметі мен Қазақстанның
әлем мемлекеттерімен сыртқы экономикалық байланыстарын дамыту мәселелерін
шешумен тығыз сабақтасып жатыр.
Экономикалық ынтымақтастық туралы шарттарға іс жүзінде Шығыс және
Батыс Еуропаның барлық мемлекеттерімен, арабтық Шығыс елдерімен,
Үндіқытаймен, Корей түбегімен, Түркиямен, Иранмен және Пәкістанмен қол
қойылды. Экономикалық ынтымақтастық ұйымы шеңберінде көрсетілген елдермен
ынтьшақтастық табысы жүзеге асырылуда. Қазақстан мен Германия арасындағы
белсенді өрі ұзақ мерзімді ынтымақтастық дамуда, Балтық және Қара теңіз
жағалауы елдерімен байланыс жолға қойыды. "Шеврон", "Мобил", "ЭНИ", "Бритиш
Газ", "Мицуи", "Харрикейн", "АЕС" және басқа жетекші корпорация,
компаниялармен жемісті ынтымақтастық дамуда. Ірі келісімдерге қол
жеткізіліп, Каспий мұнайы мен газын өндіру, Қарашығанақ пен Теңіз
кеншілерін, сондай-ақ Екібастүз көмір разрездерін пайдалану жөніндегі
жобалар іс жүзінде іске асуда. Каспий құбыр жүргізу консорциумының
жобасы іске асуда. Трансазиялық келік дәлізі жасалып, байлығы мен жер асты
кендерін игеруге өлемнің дамыған елдерімен ынтымақтастық кеңейе түсуде.
Қазақстанда іргелі әлемдік компаниялардың пайда болуы — Мемлекет
басшысының елге шетелдік инвестицияларды тарту жөніндегі табанды қызметінің
нәтижесі. Қазақстан жетекшісінің Давостағы дүниежүзілік экономикалық
форумның, Кранс-Монтана мен Зальцбургтағы инвестициялық саммиттердің
жұмысына белсенді қатысуы да осыған бағытталған.
Қазақстанның Еуропалық қоғамдық, Халықаралық валюта қоры, Халықаралық
және Еуропалық қайта құру және даму банктері, Азиялық банк және басқа
кептеген іргелі әлемдік институттармен ынтымақтастық нығайып келеді.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың әлем елдеріне сапарлары барысында Қазақстандағы
қүрылған жеткілікті нормативтік-құқықтық база негізінде өзара тиімді
ынтымақтастық жобаларына назарлары ауған әлемдік бизнес-элитаның
өкілдерімен көптеген кездесулер өткізілді.
Қазақстанда Алматы инвестициялық саммиті және кәсіпкерлік форумы
өткізілді; Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Шетелдік инвесторлар
кеңесі табысты жүмыс істеп келді. Бірақ мұнай құбырының кілтін
ұстанғандардың билікке ықпал етуге мүмкіндігі мол.
Мұнай саясат. Себебі ол — байлық. Ал байлыққа барлығының қол
артатыны тағы мәлім. Десе де келер ғасырдағы даудамайдың да, жетістіктің
де, геосаясаттың да көкесі мұнай айналасында болатын тәрізді. Мұнай
саясатының күрделілігі сол, кейде алып мемлекеттірдің өздері қатаң ұстанған
басым бағыттан ауытқуына да мәжбүрлейді. Мәселен, мүнайға деген мүдделік
АҚШ-тың да, түбегейлі Батыстың да демократия, адам құқығы деген айқындамасы
тұрғысынан "өз тағдырын өзі шешіп алған" Түркіменстанға көзжүмбайлықпен
қарауға итермелейді. "Қалғанының қажеті шамалы, ең бастысы
энергоресурстарға қол жеткізу керек". Саясаттың сан қүбылмалылығы осы
жерден тағы бір байқалады.
Каспий теңізіндегі мұнай әлемдік ықыластың нүктесіне айналғаны қашан.
Әуелі Ресей теңіздегі өз үлесіне қоса басқа мемлекеттердің еншісіне ықпал
етуге ұмтылып отыр. Мұхиттың арғы бетіндегі алпауыт АҚШ та Каспийдегі
энергетикалық корларға қол жеткізуді "АҚШ Әкімшілігінің шешуші басымдығы"
ретінде бағалайды. Сол себепті, Баку-Тбилиси-Жейхун бағытына барын салып
ұмтылуда. Алайда ара ағайындықта Түркия жүрген бұл бағыт соңғы кезде іске
аса бастады. Әзербайжан жағы аталған құбырды жарым жартылай толтырамын деп
мәлімдегеннен кейін-ақ жобаның жүзеге асуы қияметке айналды. Осы сәтті
пайдаланып Қазақстан АҚШ жағына қарай ойысып, мұнай тасымалдау жөніндегі
келісімге қол қойды.
Астана да Атырау-Самара бағытын қуаттайтындығын білдірді. Сөйтіп әлі
күнге дейін кеңестік кеңістіктігі ықпалынан айырьша қоймаған Ресей
стратегиялық бағыттағы тізгінді уысынан шығармауға түбегейлі бет бұрды.
Қазақстап мұнайын тасымалдауға ықылас танытып отырған елдіц іргелесінің
бірі — Қытай. Батыс Қазақстан-Батыс Қытай бағыты болашақта жылына 20
миллион тонна мұнай тасымалдауды, әрі оны болашақта қуаттылығын 40 миллион
тоннаға жеткізуді көздейді. Азия аумағындағы беделін ол да пайдаланғысы
келеді.
Каспий аумағындағы қалған елдерге ықпал етуді Ираи да костайды. Таяу
Шығысқа тасымалданатын мұнай құбырының өз жерінен өткенін ол да қалайды.
Каспий жағалауындағы елдер халқының басым көпшілігін исламға мінәжат
ететіндер құрайтындықтан, Иран осы көзірді тиімді пайдаланғысы келеді. Ең
бастысы әлемдік аренада саяси қарсыласы болып табылатын АҚШ-тың Каспий
аймағыңдағы ықиалым әлсірету болып табылады. Алайда, иран бағыты
экономикалық жағынан тиімді болғанымен, саяси жағынан күрделі. Каспий
аумағындағы басқа елдердің бүл бағытқа тәуекел ете алмай отырғаны да
сондықтан. Әлемдік аренадағы қарым-қатынас көп полюсті бағытқа құрылып отыр
дегенімем дс басты әуеннің кімнің сұранысына қатысты орындалатыны тағы да
белгілі. Сол себепті Қазақстан, Түркіменстан, Әзербайжан бұл төңіректе
жалғыз бағыттан гөрі көп векторлы бағытты қуаттайды. Жалғыз бағытқа
жолығып, арандан қалмасақ деген аландаушылық басым бұл жерде.
Каспийдегі көздің қүртына айналған байлық геосаясатпсп қосыла
өрілетініне ешкім шек келтіре қоймас. Қалай болғанда да басты нәтиже
Астананың өуелі Ресеймен, одан соң Қытай, АҚШ және басқа да Батыстың алып
мемлскеттерімен арадағы қарым-қатынасына келіп тірелді. Рессй мен Қытайдың,
АҚШ-тың, қажетті жерінде Иранның ережесіне құрылған саясат ойыны күрделі
қимылға ұласады. Мұнай төңірегінде мыңсан қатпардан тұратын сан құбылмалы
саясатгың аражігін ашып, "диагаозына сәйкес" амал істегендс ғана Астана
алпауыт әлемнің қырғи қабақ көзқарасына ілікпейді. Ал бұл дегеніміз
қазіргідей кезеңде дипломатиялық
дәстүрі енді қалыптасып келе жатқан Қазақстан үшін үлкен сынақ. Өйткені
геосаяси мүдделердің бастауы әр елдің ішкі "менінен" бастау алып жатқандығы
зандылық. Сондықтан, байлығы шалқыған Каспий көзін тапсаң экономикалық
өркендеуге бастайды. Ал шалыс бассаң қасіретке бастау болатыны да ғажап
емес. Келер ғасырда мұнай төңірегіндегі ықпалдастық қимылдың Каспий
жағалауынан орын теуіп қалуы да ғажап емес деп айтып отырғанымыз да сол.
Каспий жағалауындағы тағы бір ел әзербайжандардың да таңдаған ез жолы бар.
Мемлекет басшысы Гейдар Әлиев ұлы Ильхамды мұнай өндірісіне "жегіп
жіберді". Ол — мемлекеттік мұнай компаниясының вицепрезиденті, содан соң
премьер министр болды. 2003-жылы 16 қазанда Әзір-байжан президентінің
сайлауы өтті деп таныдды. Президент сайлауы барысында "Жаңа Әзербайжан"
партиясының атынан ұсынған президенттіктен үміткер, елдің премьерминистрі
Йльхам Әлиев жеңіске жетгі. Оған сайлауға қатысушьшардың КО пайызына жуығы
дауыс берген. Қалай болғаңда да Ильхам мүиай арқылы билікке бір табан
жақындап келеді. Сөйтіп, Кавказ бойындағы тағы бір елдің мұнай мен биліктің
ажырамас үғым екендігін дәлелдеді.
3. Қазақстанда ішкі инвестицияның дамуы және шағын кәсіпкерлік.
Қазақстандық патриотизмнің қалыптасуы
1996 жылы Мемлекет басшысының Жарлығымен Инвестициялар жөніндегі
мемлекеттік комитеті құрылды, ал 1997 жылғы ақпанда Қазақстан Президенті
"Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы" Заңға қол қойды.
Инвестициялық қызметтің өрістеуі Қазақстан экономикасын жандандырды.
Ахуалды дамытуда Мемлекет басшысы лрнайы нормативтік-құкықтық актілерді
шығару жолымен және орта кәсіпкерлікті ынталандыруға, әйелдерді Ол іске
тартуға бағытталған шаралар қабылдады.
Елдегі кәсіпкерлікті дамытуға Мемлекет басшысының "Шағын
кәсіпкерлікті дамытуға мемлекеттік қолдауды және оны жандандыру жөніндегі
шаралар туралы", "Кәсіпкерлік қызмет бостандығына мемлекеттік кепіддіктерді
іске асыру жөніндегі қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығына толықтырулар енгізу туралы, "Қазақстан
Республикасында шағын кәсіпкерлікті колдау мен дамытудың басымдықтары мен
аймақтық бағдарламалары туралы" жарлықтары серпін берді.
Егемен Қазақстанның өзіндік экономикалық және әлеуметтік саясатын
жүргізуге ықпал еткен маңызды және стратегиялық факторлардың бірі, дер
кезінде өзірленген ұлттық валюта — теңгенің енгізуі болды, ол бұрынғы
кеңестікте пайда болған валюталардың ең жақсысы және тұрақтысы деп
мойындалды. Тәуелсіз мемлекеттің қажетті нышаны болып табылатын теңге еддің
қаржы ақша жүйесін жұмысшы жағдайға келтіруге, ақша айналасындағы
қаражаттың жетіспеушілігі проблемасын шешуге ықпал етті.
Ішкі капитал мен жинақталымдардың жеткіліксіздігінен Қазақстанның шет
елдік капиталға тәуелді бола түскені анық. Елдегі кезеңнің қиыншылқтары
және қаржы дағдарысы экономиканы сауықтыру ісін инвестициялардың көптеп
құйылуына тәуелді етіп қойды.
Соңғы жылдары еліміздің инвестициялық дағдарысты басынан кешіріп
отырғаны рас. Ішкі жалпы өнімнің мөлшері 1997-98 жылдары 90-шы жылмен
салыстырғанда 64 процентке қүлдырап кетті. Сонымен қатар, сол тоқсаныншы
жылмен салыстырғанда инвестиция көлемі де төмендеп, оның деңгейі 11-ақ
проценті құрады. Ал, Ресейдегі мәліметтерге сүйенсек, инвестицияның көлемі
тоқсаныншы жыл деңгейімен салыстырғанда 30 процентті құрап отыр. Яғни, онда
инвестицияның құлдырауы 70 процент болса, бізде 90 проценттей.
Ал, енді сырттан тартатын инвестицияға келетін болсақ оның тартылуы
жөніндегі есеп 1993 жылдан бастап жүргізілді. Бұл — шетелдік инвестиция.
Сонымен қатар, мынаны да айта кеткім келеді, сыртқы несиелер мен займдар
бар және тікелей шетел инвестициялары бар, екеуін шатастырмау керек. Несие
мен займдардың бәрі инвестицияға жатпайды. Әсіресе, 1993-1994 жылдардағы
несиелер мен займандар инвестицияға кірмегенін айтқан жөн. Олар бюджет
тапшылығын жабу үшін, басқа да зәруліктерді қамтамасыз ету үшін жұмсалды.
Ал, тікелей шет ел инвестициялары кәсіпорындар құруға, бірлескен
кәсіпорындар ашу үшін жарғылық қорға құйылады. Ірі кәсіпорындарды
шетелдіктерге басқаруға бергенде де олар инвестиция әкеліп құюы керек.
Осылардың бәрін есептей келгенде, 1993-1996 жылдар аралығында елімізге
құйылған инвестиция 3,5 миллиард долларды қүрапты. Ал, 1997 жылы тартылған
тікелей шетелдік инвестиция 1 млрд. 800 миллион, 1998 жылы одан аздау 1
млрд. 200 миллион доллар тартылды. Бұлардың қатарына сыртқы зайымдарды,
несиелерді қосып отырған жоқпыз. Сонымен 1996-1997 жылдар қорытындысы
бойынша шетелдік инвестициялар барлық инвестициялар көлемінің 26 процентін
қүрады. Ал, 1998 жылы шамамен 20 процентін құрады. Бұдан келіп шығатын
қорытынды, басты инвестиция шетелдік емес, өзіміздің инвестиция болып отыр.
Әлемдік өлшем бойынша мемлекетгің экономикасын шетелдік инвестиция 10
процентке дейін инвестициялайтындай болса, ондай жағдай қалыпты деп
есептеледі.
— Кеңес өкіметі кезінде инвестициялаудың екі көзі болатын. Ол —
мемлекеттік бюджет және кәсіпорындардың өздерінің қаржылары және
колхозшылар мен үй, саяжай салғысы келетін түрғындардың аз ғана қаржысы.
Мемлекетгің инвестициялаудағы үлесі 40 проценттей де, 60 процент
кәсіпорындар мен мекемелердің қаржысы болды. Олар оны табыстан, басқа да
пайда салып отыратын. Яғни, мемлекет 40 процент қаржы бөледі, кәсіпорынның
өзі 60 процент қаржы қосады. Мемлекет кәсіпорынды дамытуға бөлген қаржысын
ешқаңдай қайтарымсыз бергенін де ескеру қажет. Қазір олай емес, бюджет күрт
қысқарды, осыған орай мемлекеттің беретін ақшасы 7-ақ процентті құрайды.
Бүл республикалық және жергілікті бюджетгі қосып есептегенде. Жергілісгі
бюджет экономиканы дамытуға ешқандай да үлес қоспайды десе де болады. 7-8
процент бюджеттен бөлінетін қаржы қай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
1. КСРО - дағы экономикалық саяси дағдарыс (ХХ ғасырдың 90 жылдары)
2. Қазақстан Республикасының мемемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң.
3. ҚР – ның Ішкі саясатының негізгі бағыттары, мақсаттары.
1990 жылы КСРО-ның орасан зор кеңістігінде экономикалық дағдарыс
бодды. КПСС басшылары басқаруға қабілет-сіздігін көрсетті. Орталықтың іс-
қимылы белең алып келе жатқан әрі алдарында кедейлік пен ең қажет
тауарлардың,
Қазақ ССР-нің "Қазақ ССР Президенті қызметін тағайыңцаужәне Қазақ ССР
Констшуциясына (Негізгі Заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы"
Заңына сөйкес Қазақстанда президенттік институтының іргесі қаланды.
Қазақстан Конституциясы Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Басшысы
алты жыл мерзімге сайланып Қазақ ССР-інің Президенті болып табылады деп
жария етті. Мемлекет басшысы республика аумағында азаматгардың қүқықтары
мен бостандықтарын, Қазақ ССР-інің Конститу-циясы мен заңдарын сақтаудың
кепілі болып табылды, республиканың егемендігін, қауіпсіздігін, аумақтық
түтасты-ғын қорғау жөнінде қажетті шаралар қабылдады, Қазақстан атынан ел
ішінде және халықаралык қатынастарда, сондай-ақ КСРО Федерация Кеңесінде
өкілдік етті.
Конституцияға сәйкес Қазақ ССР Президенті Резиденция-сының
орналасатьш жері мемлекет астанасы — Алматы қаласы болып айқындалды.
Президент сайлауы Қазақ ССР-інің "Қазақ КСР Президентін сайлау туралы"
Заңының негізінде жүзеге асырылды.
Мемлекет басшысы жоғары қызметке сайланысымен реформаланып отырған
КСР Одағының шеңберінде Қазақстанның саяси және экономикалық дербестігін
нығайтуға бағытталған белсенді қадамдарды қолға алды және сонымен бірге
халықтар арасында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және тарихи
байланыстардың ыдырауына жол бермеу үшін ерік-жігер мен табандылық танытты.
Егемендік жарияланғаннан кейін Мемлекет басшысы бірінші кезекке елдің
мемлекетгік басқару оргаңдарын нығайту жөніндегі шараларды қолға алды.
1990 жылғы 20 қарашада Қазақстан Президенті "Қазақ ССР-індегі
мемлекеттік билік пен басқару құрылымын жетілдіру және Конституцияға
(Негізгі Заңға) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңға қол қойды,
оған сәйкес Қазақ ССР-інің Президенті жоғары атқару және өкім жасау
билігінің басшысы болып табылады деп белгіленді; ел вице-президенті қызметі
тағайындалды. Министрлер Кеңесі таратылып, Қазақстанның Министрлер Кабинеті
құрылды. Жаңа заңмен премьерминистр және мемлекеттік кеңесшілер
тағайындалды. Мемлекет басшысы мен елдің Министрлер Кеңесі аппараттарын
Қазақ ССР Президенті мен Министрлер Кабинетінің біртүтас аппараттарына
біріктіру орын алды. Ел Президенті жанынан консультативтік кеңесші орган —
Республика Кеңесі құрылды.
Жаңа Одақтық шартты қабылдауға байланысты, оған қол қоюдан бірқатар
республика басшылары бас тартқан 1991 жылғы 21 қазан оқиғаларынан кейін
күйреген КСР Одағының ыдырауын растайтын айқын керініс қалыптасты.
Үдей түскен "егемендік шеруі" жене жаңа одақтық шарттың мазмүны
жөнінде республикалар арасында бірыңғай көзқарастың болмауы жағдайында 1990
жылғы 25 қазанда Мемлекет басшысының бастамашылығымен елдің жоғары заң
шығару органы Қазақ ССР-інің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияны
қабылдады, онда былай делінген:
1. Қазақ Советтік Социалистік Республикасы — егеменді мемлекет, ол басқа
республикалармен Егеменді Республикалар Одағына ерікті түрде бірігеді және
олармен өзара қарым-қатынастарын шарттық негізде құрады.
Қазақ ССР-і Одақтан еркін шығу правосын өзінде сақтап қалды.
2. Қазақ ССР-і үлттық мемлекеттігін сақтау, қорғау және нығайту жөнінде
шаралар қолданады сонымен 25 қазан Республика күні болып жарияланды.
Ресейде қалыптасқан саяси күрмеулер Қазақстандағы ахуалға да мейілінше
тікелей ықпал етті. Нақ осы кезде КСРО-да қалыптасқан шекараларды қайта
қарау мәселесі республикаларда өткір алға тартылды. Осындай жағдайда
Қазақстан Президентінің батыл қадамдары мен принципі көзқарасының арқасында
өз елінде, Ресейде ұлттық негізде туындаған шиеленістің бетін қайтарудың
ұлтаралық және аумақтық жанжалды тоқтатудың сәті түсті.
1990 жылы 24 қарашада Қазақ Советтік Социалистік Республикасы мен
Россия Советтік федерациялық Социалистік Республикасы арасында болашақ екі
республиканың қарым-қатынасы туралы шарт жасалды.
Шартта: Қазақ Советік Социалистік Республикасы мен Россия Советтік
Федерациялық Социалистік Республикасы, бұдан әрі олар Шарт жасаушы
мәртебелі жақтар деп аталатын болды,
- Қазақ Советтік Социалистік Республикасының мемлекеттік егенмендігі туралы
Декларация мен Россия Советтік Федерациялық Социалистік Республикасының
мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны негізге ала отырып;
- Қазақстан мен Россия Федерациялық халықтары достығының сан ғасырлар
бойына қалыптасқан дәстүрлерін, тығыз экономикалық және мәдени
байланыстарын дамытуға ұмтыла отырып;
— Қазақ ССР-і мен РСФСР-де демократиялық праволық мемлекеттер орнату
мақсатын көздей отырып;
— өздерінің мемлекетаралық қатынастарын егеменді тендік принциптері, ішкі
істерге араласпау, территориялық тұтастықты құрметтеу, күш немесе қысым
жасаудың экономикалық әдістерін қолданудан бас тарту, даулы проблемаларды
халықаралық правоның жалпы жұрт таныған нормаларына сәйкес келісу
құраддарымен реттеу негізіңде дамытуды көздей отырып;
— өздерінің арасындағы достық, тату көршілік және өзара тиімді
ынтымақтастық қатынастарын одан әрі дамыту мен нығайту екі мемлекет
халықтарының түбегейлі ұлттық мүдделеріне сай келеді және бейбітшілік пен
қауіпсіздік ісіне қызмет етеді деп санай отырып;
— егеменді мемлекеттер одағы негізінде ССРО-ның мемлекеттік құрылымын
жаңарту ниетін басшылыққа ала отырып;
— Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысының, Хельсинки Қорытынды актісінің және
Европадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі кеңестің басқа да
құжаттарының мақсаттары мен принциптеріне өзінің адалдығын қуаттай келіп:
— адам праволары туралы жалпы жұрт таныған халықаралық нормаларды
сақтауға міңдеттене отырып, мына төмендегілер жөнінде уағдаласты:
1-бап
Шарт жасушы мәртебелі жақтар бірін-бірі егеменді мемлекеттер деп
танып, екінші жақтың мемлекеттік егемендігіне нұқсан келтіруі мүмкін
әрекеттерден тартынуға міндеттенеді.
2-бап
Шарт жасаушы мәртебелі жақтар өз азаматгарьша, олардың ұлтына немесе басқа
да айырмашылықтарына қарамастан, тең праволар мен бостандықтар кепілдігін
береді.
Шарт жасаушы мәртебелі жақтар Қазақ және Ресей Советтік Федерациялық
Социалистік Республикасының территорияларында тұратын ССРО азаматтарына екі
жақ азаматтық туралы заңдар қабылдағаннан кейін олар өз территориясында
тұратын жақтың азаматтығын сақтау правосына кепілдік береді.
көрсетті және осы орайда Қазақстан басшысы республика Компартиясын СОКП
құрылымынан шығара отырып, дәл саяси қадамдар жасады, ал кейін коммунистік
идеология догматтарынан мүлде бас тартты.
Сонымен қорыта келгенде 1990 жылғы 24 сәуірде — Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевты Республика Президенті сайлауымен байланысты мемлекет тарихында
өшпес маңызға ие акт жүзеге асты.
Қазақстан қоғамының барлық күштерін республиканың басына түскен
экономикалық және әлеуметтік дағдарысты еңсеру үшін топтастыру мақсатында,
елдің күллі халқының сенімін алу, бастаған реформаларды жедел әрі табанды
жалғастыру үшін Мемлекет басшысы Қазақстан Президентін сайлауды
жалпыхалықтық етіп өткізу жөнінде адал әрі батыл саяси шешім қабылдады.
1991 жылғы 16 қазанда Мемлекет басшысы Қазақ ССР-і Президентін сайлау
туралы Заңға қол қойды. Нақ осы кезде Қазақстан Магниткасының металлургтері
Н.Ә. Назарбаевты елдегі тұңғыш жалпыхалықтық сайлауда президенттікке
кандидат етіп ұсынды.
1. Қазақстан Республикасының конституциясы және елдегі құқықтық
реформалар.
Жоспар
1. Қазақстан Республикасының Конституциясының қабылдануы
2. ҚР – ғы құқықтық реформалар
1991 жылғы 1 желтоқсанда шиеленісті сайлау алдындағы күрес нәтижелері
қорытындыланғаннан кейін Н.Ә.Назарбаев дауыс беруге қатысқан
қазақстандықтардың 98 пайызынан астамының қолдауын алып, бүкіл халық
сайлаған тұңғыш Президент болды.
Мемлекет басшысының алғашқы аса маңызды қимылының бірі оның
бастамашылығымен өзірленген "Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының
атауын өзгерту туралы", Қазақстан Республикасын әлемге жария еткен Заңға
1991 жылғы 10 желтоқсанда қол қойылуы болып табылды.
1991 жылғы 16 желтоқсанда "Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңына
Президенттің қол қоюының және жаңа тәуелсіз мемлекеттің шынайы егемендігін
жариялаудың Қазақстан халықтары үшін өмірнің маңызы болды. Ол занда:
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан хылқының еркін
білдіре отырып, Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясында,
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған өзге де нормаларында баянды етілген
жеке адамның құқүлары мен бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып,
қазақ ұлтының өзін-өзі билеу құқын растай отырып, азаматтық қоғам және
құқылық мемлекет құруға бел байлағандығын басшылыққа ала отырып,
бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясат жүргізе отырып, ядролық қаруды таратпау
принципі мен қарусыздану процесіне ададдығын мәлімдей отырып, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялайды.
1-бап. Қазақстан Республикасы — тәуелсіз, демократиялық және құқылық
мемлекет. Ол өз территориясында өкімет билігін толық иеленеді, өзінің ішкі
және сыртқы саясатын дербес белгілеп жүргізеді.
2-бап. Қазақстан Республикасының барлық мемлекеттермен өзара қатынасын
халықаралық қүқық принциптері бойынша құрады.
3-бап. Өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін басқа мемлекеттер тануы үшін
Қазақстан Республикасы ашық.
4-бап. Қазақстан Республикасының бүкіл территориясында Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдары, сондай-ақ ол таныған халықаралық
құқық нормалары қолданылады.
5-бап. Қазақстан Республикасының территориясы қазіргі шекараларында
біртұтас, бөлінбейтін және қол сұғуға болмайтын территория болып табылады.
2. Өтпелі кезеңдегі Қазақстанның Конституциясы және елдегі
құқықтық реформалар. Елде қүқықтың реформаны жүзеге асыру мен жаңа зандар
базасын жасаудың басты нүктесі 1993 жылғы 28 қаңтарда өтпелі кезең
кезіндегі Қазақстан Конституциясын қабылдау болды.
Уақыт және Ресейдегі биліктің екі тармағының дағдарысы өкілді билік
органдарын кеңестік принциптер бойынша құрудың күні өткендігін өрі бойында
бұған жатқан егіс қаупі барын айқын керсетті.
Осы кезеңде республика басшылығы қолға алған батыл саяси қадамдар
"Ресей синдромын" болдырмауға мүмкіндік берді. Қазақстанның өкілді және
атқарушы органдарын реформалау, орталық мемлекеттік жене жергілікті
органдар өкілеттіктерін бөлу, Халық депутаттары кеңесі тәрізді коммунистік
өткеннің көнерген көбесін сөгу — осының куөсі. 1993 жылғы 10 желтоқсанда
"Қазақстан Республикасының Президенті мен жергілікті әкімдерге уақытша
қосымша өкілеттіктер беру туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
қабылданды. Алайда бұл да, дүниенің тез өзгеріп жатқан жағдайларына
жеткіліксіз болып шықты.
Қазақстан Республикасының Конституциясы — тәуелсіз Қазақ мемлекетінің
негізін қалап отырған түңғыш Ата Заңы.
Бұл жағдайдың ұлттар арасына ірікті салушыларға ұнамайтыны сөзсіз.
Ондай адамдар қазақ тілімен қатар, мемлекетімізде орыс тілін де ресми тіл
ретінде баянды еткенді қалаған, талап еткен. Ал осы көзқарас жеңе қалғанда
қазақ тілі қайтып күш ала алмай, дағдарысқа белшесінен батып, біржолата
күйреу жолына түсер еді. Сөз жоқ, мемлекеттік тіл болып жариялану тілді
өздігінен қаз қалпына келтіре алмайды. Тілімізді жоғары деңгейге көтеру
үшін, шын мәнінде өмірдің барлық салаларында қодданылатын тілге айнаддыру
үшін мемлекеттік бағдарлама жасап оны жүзеге асыруға ұлт жанды әрбір азамат
өз үлесін қосу қажет.
Үшіншіден, мемлекет органдарының ресми тілі — қазақ тілі. Әрине,
мемлекеттік іс жүргізуді бірден қазақ тіліне көшіру асыра сілтеушілік болар
еді. Кейбір жерде осындай асыра сілтеушілік орын алып орыс тілінде
сөйлейтін азаматгардың наразьшығын туғызуға себеп болып отырғаны да рас.
"Басқа пәле тілден" дегендей, тіл мәселені төңірегенідегі кейбір
проблемалар ұлттар арасыңда қайшылықтар тууының негізгі бір себебіне
айналуда. Осы жағдайды, осыған дейін Қазақстанда орыс тілінің үстем болып
келгенін ескере отырып, Конституция орыс тілін ұлтаралық қарым-қатынас тілі
деп белгіледі. Ата Заң қабылданбас бұрын да, қабылданғаннан кейін де
айтылып жүрген пікірлерге қарағанда, кейбір қазақ азаматтарына бұл ереже
ұнамайтын сияқты. Олардың пайымдауынша, осы жағдай қазак тілінің
мемлекеттігін жоққа шығарады мыс. Әрине, мұндай қауіп бар. Конституцияның
жобасын жасағанда, оны талқылағанда тіл мәселесінің төңірегінде қисапсыз
көп айтыстар болды. Жоғарғы Кеңестін, сессиясында Конституцияның жобасы
бойынша 110 депутат сөйлесе, солардың 108-і тек тіл мәселесін қозғады.
Мәселе тығырыққа тірелгендей болды. Ақырында депутаттар бір мәселеге келді.
Ол келісім өтпелі кезең ережелерінің 4-бабында айтылады. Онда өтпелі
кезеңде мемлекеттік тілді еркін және тегін оқып-үйрену үшін жағдай жасалып,
осы кезенде Қазақстан Республикасында іс қазақ және орыс тілінде
жүргізіледі делінген. Есте болатын бір жәйт — ана тілінің мемлекеттік тіл
болып танылуы қазақтың ербір азаматына үлкен жауапкершілік артады. Мемлекет
қызметінде қазақ тілін кең қолдану үшін өзіміз жетік білуіміз керек.
Төртіншіден, Қазақ мемлекетінің жері тұтас, ол бөлінбейді және оған
қол сүғуға болмайды деп жазылған конституциялық құрылыс негіздерінде
Қазақстан үшін бұл ете маңызды қағида, өйткені қазақтың кең байтақ
атамекеніне көз алартушылар баршылық. М.Горбачевтің ұялмай-қызармай, Қазақ
Республикасының бес облысы Ресейдің жері деп, екі халықтың арасына от
тастамақ болғаны белгілі. Осындай ұшқары пікірді демеушілер біздің елімізде
де бар. Олар ауық-ауық өз дауыстарын котеріп қояды. Конституциямыз
мемлекетіміздің жерінің тұтастығын баянды етіп, осындай әрекеттерге қарсы
бұзылмас қорған қойған сияқты... Конституцияда жеріміздің тұтастығын
қамтамасыз ететін тағы бір қағида бар. 129-бапқа сәйкес, конституциялық
құрылыс негіздеріне қатысты түзетулер Жоғарғы Кеңес депутаттары жалпы
санының кемінде төрттен үші жақтап дауыс бергенде ғана енеді. Демек,
мемлекетіміздің жерін, шекарасын өзгерту мәселесі кеңес заманындағыдай бір
басшының айта салуымен шешілмейді. Оны өзгерту үшін Жоғарғы Кеңес
депутатгарының кем дегенде 75 проценті дауыс беруі қажет. Бұл — жердің
тағдырын шешу мәселесін өкілдер арқылы халықтың өз қолына берудеген сөз.
Бесіншіден, Конституция тәуелсіздік жағдайда ұлтымыздың сана-сезімін
қалыптасуының ерекшеліктерін ескеріп ұлттық мемлекеттің өркендеуіне қажет
саяси-құқықтық алғышарттар жасап отыр. Қазақ елін отарлап, халқымызды қанап
жаншып, өз жерінде азапқа салған патша үкіметі қазақ-орыс әскеріне сүйеніп,
оларға ең құнарлы жерлерді тартып алып беріп еді. Қазақ - орыстардың
жазалау жорықтары, ата-бабаларымызға істеген зорлықпен халкымыздың жадында
көп уақытқа дейін сақталар. Міне, солардың "тарихи қызметтерін" аңсаушылар,
олардың әдеттерін жаңғыртуға тырысушылар бүгін де жоқ емес. Конституция
осыны ескере отырып, ондай пыйғылдағы ұйымдарға және өрекеттерге тыйым
салды Конституцияның 55-бабы тектік-дәулеттік астамшылықтары жариялайтын,
немесе іс жүзіне асыратын, конституциялық құрылысты күш қолданып кұлатуға
шақыратын, республиканың аумақтық тұтастығына қол сұғатын қоғамдық
бірлестіктердің құрылуына және олардың қызметіне тыйым салады. Қазақстан
Республикасы аумағында мемлекетіміздің заңдарында көзделмеген
әскерилендірілген құрамалар, сондай-ақ жасырын қоғамдар мен бірлестіктер
құруға болмайды.
Алтыншыдан, Конституцияның тағы бір ерекшелігі қазақ ұлтының
шаруашылыққа, табиғи байлыққа, ортаға ежелден қалыптасқан көзқарасын
ескеруі болып табылады. Қазақтарда бұрыннан жерге табиғи байлыкқа
жекеменшік болғаны белгілі. Кеңестік дөуірде жердің, табиғатгың қасиетін
бағаламау кең өріс алды. Нарықтық шаруашылққа кошу алғышарттарының бірі —
жерді жекеменшікке айналдыру. Бірақ өзін мекендеген халықпен бірге зардап
шеккен, астан-кестеңі шыққан жер-ананы қазіргі өтпелі кезеңде жекеменшікке
беру проблеманы шеше алмайды. Қисапсыз шығынды қажет ететін жерді қалпына
келтіру, игеру шаралары тек мемлекеттің қамқорлығымен жүзеге асырылуы
мүмкін. Сондықтан жер, оның қойнауы, су, жабайы өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі, басқа да табиғи байлық тек мемлекеттің меншігінде болады. Рас, осы
байлықтар бұрын да мемлекеттің меншігінде болды ғой, содан көрген пайдамыз
кәні? деген сұрақ тууы да мүмкін. Үміттің ақталатынына бірақ кепілдік бар,
ол мемлекетіміз ұлттық болғандықтан, онда қызмет атқаратын лауазымды
қандастарымыз өздерінің халық алдыңцағы, тарих алдындағы жауапкершілігін
сезінуі. Әрине, ондай сезім өздігінен пайда болмайды, оны мемлекет
кадрларын даярлауда басты мақсат етіп қою қажет. Мемлекет қызметі туралы
заң дайындап, қызметке шыққан тегіне, туған жеріне қарап емес, біліміне,
білігіне, қабілетіне, жауапкершілікті сезінуіне қарап кадр іріктеуді әдетке
айналдырған жөн.
Жетінші ұлттық мемлекет қасиетінің тағы бір көрінісі халқымыздың
басына түскен нәубет салдарынан елінен, жерінен кеткен қандастарымызға
қамқорлық жасаудың заңдастырылуы болып табылады. Бұрынғы кездерді
айтпағанда, жиырмасыншы ғысырдың өзінде қазақтар бірнеше рет "ақтабан
шұбырындыға" ұшырады. Миллиондаған қандастарымыз осы уақытқа дейін ботадай
боздап шет елдерде емір сүріп жатыр. Аты Заңның 4-бабында айтылғандай,
Қазақстаннан лажсыз кеткен барлық азаматтарымыздың, сондай-ақ басқа
мемлекеттерде тұратын казақтардың егер өздері тұрған мемлекеттердің
заңдарына қайшы келмесе, басқа мемлекеттің азаматтығымен қатар Қазақстанның
азаматы болу құқығы танылды. Қазір мыңдаған отандастарымыз басқа елдерден
атамекеніне оралып жатыр. Оларға қажетті жағдайлар жасау, қамқорлыққа бөлеу
біздің елемізді танытады, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың
азаматтық борышы болып табылады.
Осы айтжағандардан туындайтын қорытынды 1993 жылғы Конституция
Қазақстан Республикасының ұлттық мемлекет ретіндегі құқықтық негізін салып,
қазақ халқына қазір де, болашақта да қамқорлық жасайтынын дүниежүзіне паш
етті. Сонымен бірге, ұлтына қарамай барлық азаматтардың құқықтық теңдігін
қамтамасыз ету кепілдігі жасалды. Конституцияның 6-бабында "Тарихи тағдыр
ортақтастығы қазақ ұлтымен бірікгірген республиканың барлық ұлттарының
азаматтары Қазақстанның біртұтас халқын құрайды"деп жазылған. Бұл құр ереже
болып қалмай, "кеңес халқының" аяғын құшып жүрмеуі үшін түрлі ұлт
өкілдерінің мызғымас бірлігін құрайтын белгілі шарттар болуы керек. Ол Ата
Заңда толығымен ескерілген. Мысалы қазақ тілінен басқа да тілдердің
қолданылуы аясын сақтауға кепілдік беріледі, олардың еркін дамуына
қамқорлық жасалады. Конституцияда Қазақстан халқы демократиялық қоғам мен
құқықты мемлекет құруға бекем бел байлап, азаматтық татулық пен ұлтаралық
келісімді, өзіміз үшін және өз ұрпақтарымыз үшін лайықты өмірді қалайды
делінген. Алдағы мақсат — барлық ұлт өкілдерінің мүддесін қорғайтын үлттық
мемлекетімізді құқықтық мемлекетке айнаддыру, емірдің барлық саласында
заңның үстемдік құруына қол жеткізу. Осы тұрғыдан алғаңда Жоғарғы Кеңестің
жаңа заңдарды қабылдауға асқан жауапкершілікпен, мүқияттылықпен қарауын
қалар едік. Бірақ сол жылдары қабылданған сапасыз заң жалпы заң атаулының
беделін түсіреді, адамдардың құқықтық санасына нұқсан келтіреді.
Сол бір жылдар парламент жүмысы туралы Президент өзінің "Ғасырлар
тоғысында" атты кітабында: "Бөлу, үлестіру қызметін өзіне алып, реформа
барысын жауапкершілігімен атқарушы билікке итере салу ортақ үрдіске
айнадды. Сөйтіп, Парламент жалақыны көтеру, орындалмайтын әлеуметтік
бағдарламалар туралы популистік шешімдер қабылдады, ал олардың жоқ-жітікті
бюджет жағдайында орындалмауының жауапкершілігін атқарушы билік көтеруге
тиісті болды. Атқарушы билік орындары баспасөздің, депутаттардың, қоғамның
қатал сынына ұшырады. Ал, парламенттер бүндай жағдайда бөліс жолындағы
биліктің қарқынымен, реформа табиғатымен атымен сиыспайтын қайшылықтарға
үшырай бастады. Ақырында, жаңарту баяулады, күні өткен экономикалық
құрылымдар өзгеріссіз қалды. Оқиғалардың даму барысы атқарушы билік пен
парламент арасында объективті қарама-қайшылықты өрбітті" деді.
Сонымен 1994 жылғы 7 наурызда сайланған Қазақстанның тұңғыш кәсіби
парламенті жедел даму үстіндегі ахуалға барабар оңтайласуға дайын болмай
шықты. Дауыстарды санау түрғысында сайлау қорытындылары елдің
Конституциялық сотының 1995 жылғы 10 наурыздағы шешімін заңсыз деп таныды.
Қазақстан Республикасы халық депутаттары жергілікті кеңестерінің
өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы заң қабылданды.
1995 жылғы 25 наурызда қоғамның бірлігін сақтау мен елдегі саяси және
әлеуметтік жағдайдың терең жарықшақтануына жол бермеу мақсатында, елдің
барлық ұлттары мен халықтарының мүдделерін зерделеу мен есепке алу, сондай-
ақ жан-жақты және тең құқықты даму үшін 1994 жылы Мемлекет басшысының
бастамасымен құрылған бірегей қоғамдық орган — Қазақстан Халықтарының
ассамблеясы Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігін 2000 жылғы 1
желтоқсанға дейін ұзарту жөнінде республикалық референдум өткізудің
қажеттілігі туралы қарар қабылдап, аталған ұсыныспен Мемлекет басшысына
өтініш білдірді.
Қалыптасқан ахуалды негізге ала отырып, сондай-ақ қоғамның жіктелуіне
жол бермеуге Президенттен шаралар қолдануын талап еткен ел тұрғындарының
күллі әлеуметтік топтарының пікірін ескере отырып, Мемлекет басшысы уақыт
талабына орай референдум өткізуге шешім қабылдады.
1995 жылғы 29 сәуірде өткізілген референдум қорытындысында Қазақстан
Республикасы Президенті өкілдігінің мерзімін ұзартуды жақтап сайлаушылардың
95,46 пайызы дауыс берді және Н.Ә.Назарбаевтың реформашыл жолын бүкіл халық
болып қолдайтынының жарқын дәлелі болды.
Осы кезде Президент қызметі әдеттегіден әлдеқайда қауырт та ауқымды
еді. Парламент тараған кезде мемлекет басшысы жауапкершілік жүгін батыл
түрде өзі қолға алып, жаңа әрі жеткілікті нормативтік-құқықтық база жасау
жолымен экономиканы жандандыруға бағытталған 511 Жарлық шығарды, оның 132-
сінің заң күші бар еді. Дәл осы уақытта реформаны жалғастыру үшін өмірлік
қажеттіліктен туындаған "Жер туралы", "Мұнай туралы", "Ұлттық банктуралы",
"Акциздер туралы", "Банкроттық туралы" және басқа заңдар шығарылды.
Мемлекет басшысының "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы", "Қазақстан
Республикасының Президенті туралы", "Қазақстан Республикасының Парламенті
және оның депутаттарының мәртебесі туралы", "Қазақстан Республикасының
Үкіметі туралы", "Республикалық референдум туралы", "Қазақстан
Республикасындағы шет ел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы",
"Мемлекетгік туралы", "Қазақстан Республикасының соттары және судьяларының
мәртебесі туралы", "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы",
"Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары туралы"
Қазақстандағы экономикалық, әлеуметтік, саяси дамудың құқықтық базасы
1995 жылы жаңа Конституция қабылданды.
Реформаларды жалғастыру және терендету үшін Қазақстан Республикасы
Президентінің басшылығымен және тікелей қатысуымен әзірленген елдің жаңа
Конституциясын қабылдау жөніндегі республикалық референдумның маңызы аса
зор болды. Жаңа Конституцияны қабылдауды білдірген 1995 жылғы 30 тамыздағы
референдумның оң қорытындылары (сайлаушылардың 89 пайызы жақтап дауыс
берген) таңдаған жолдың дұрыстығын тағы да дәлелдеп берді.
Президенттің Қазақстан Республикасының егемендігін жариялауымен бірге
аумақтық тұтастықты сақтау мен елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
неғұрлым өткір мәселелері де шешімін тапты. Жаңа Конституцияның қабыддануы
Президенттік басқару нысанының ауқымында Мемлекет басшысының мәртебесі оның
"ахуалды" меңгеруіне, сөйтіп Қазақстан жағдайында мемлекеттік билік
органдарының үйлесімді қызмет етуін қамтамасыз етуге, коғамды ойдағыдай
және түпкілікті реформалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қуатгы
әлеуметтік жіктеліс жүріп жатқан кезде көп ұлтты өрі көп дінді қоғамда
азаматтық татулықтың, қоғамдық тұрақтылықтың және ұлтаралық келісімнің
кепілі Президент сынды тұлғаның болуы өмірлік мәнді мәселеге айналады. Ол
сонымен қатар өкіметтің өзін тағайындап отырған халықтың алдындағы
жауапкершілігін көтерудің де ұтымды құралы болды.
4. Қазақстан Республиксының инвестициялық саясат
Жоспар
1. Қазақсстан қазыналы ел.
2. Шет инвестициясының пайдасы мен зияны
3. Қазақстанда ішкі инвестицияның дамуы.
Қазақстан қазыналы ел
Минералдық қазба байлықтар қорынан дүниежузіндеі і 170-тен астам еддердің
арасывда Қазақстанның алатын орпы мынадай:
вольфрам — 1 орын
хромит — 2 орын
фосфор — 2 орын
марганец — 3 орын
уран — 3 орын
қорғасын — 4 орын
молибден — 4 орын
мырыш — 5 орын
мыс — 6 орын
күміс — 7 орын
темір рудасы — 8 орын (371 жылға жетеді)
көмір — 9 орын
никаль — 10 орын
мүнай — 12 орын (81 жылға жетеді — 7 орын)
Қазақстан жерінің көлемі жағынан өлемде 9-орым, халқының саны жағынан — 71—
орын алады.
Бұрынғы Совет еліңде Қазақстан қазына байлықтар қоры жағынан аддыңғы
орынды алатын.
Екіншіден, Қазақстанда "Тікелей инвестицияларді.і мемлекеттік қолдану
туралы" заң қабылданған. Ол республп кадағы инвестициялық ахуалды одан әрі
жақсарта түсуіг бағытталған. Бүл құжат инвесторлардың мүдделеріп қорғайды.
Жаңа кепілдіктер инвесторлардың бәсекеге түсу еркіндігін, бір жағынан өз
бәсекелестеріне деген қарым қатынас жасау құқықтарын, екінші жағынан -
кәсіпкерлік қызмет түрлерінің еркіндігін, яғни, олардың мемлекет деген
қарым қатынас жасау құқықтарын қамтамасыз етеді.
Үшіншіден, Қазақстанның инвестициялар үшін тартым дылығы мынада.
Әлемде 50-ден астам сирек металдар бар. Олар жер бетінде аз, квп
кездеспейді. Бірақ алынуы ки ы 11, қолға қиямет-қайым қиыңдықпен түседі.
Шартты айтқанда, өтіп бара жатқан XX ғасырда түсті металдар заманы десек,
келе жатқан XXI ғасырды сирек металдар ғасыры деп атауымызға болады. Бұл
жаңа ғасырдың басты бір бағдары.
Сирек металдар кез келген жерде кездесе бермейді, олар таза күйіңде
жалпы ұшыраспайды, басқа түсті металдардың құрамынан жоғары технология
жәрдемімен алынады. Қазақстанда олар Алтай таулары мен Сарыарқа даласында
шоғырланған. Қазақстан жер бетінде сирек метадцар бойынша Оңтүстік Африка
мен Оңтүстік Америка секілді аса бай олке. Біздің кен орындарында
кездеспейтін сирек металл жоқ десе де болады. Уран мен вольфрамды (екеуінен
де Қазақстан дүние жүзінде бірінші орынды алады) былай қойғанда кен
орындарынан тантал мен титан, ниобий мен цирконий, рений мен гелий,
молибден мен ванадий алынады.
Бұл ғасырды уран мен берилийдің заманы деп атайтын боламыз.
Қазақстандағы бұл қазыналы қуаттың мол екені келешегіміздің көкжиегін де
аңғартады. Президент Н. Ә. Назарбаев 2000 жылы қыркүйекте Америкаға барып
БҰҰ саммитіне қатысқан кезде американдық фирмалармен бірнеше маңызды
келісімдерге қол қойылды. Соның ішінде берилий мсн уран жөніндегі қол
қойылған шарт ерекше аталды. Урап да, берилий де ғасырдың аса ғажап та
қажет қымбат мотаддары. Бұл екеуіне ғана арнайы келісім-шарттың жасалуында
үлкен мән-мағына жатыр.
Әлемдегі бар уран қорының төрттен бірі Қазақстан жерінде жатыр. Оның
мөлшері 926 мың (яғни миллиондай тонна), ал әлемдік қоры 4 миллион тоннаға
барады. Қазір дүние жүзінде бір жылда 50-60 мың тонна уран шығатын болса,
қазақ жерінің қазынасы қаншаға жететінін осыған қарап-ақ есептей беріңіз.
Одан қуатты мұнайға қарағанда он мың есе көп алуға болады. Әзірге бар
уранның он пайызы да пайдаланылып отырған жоқ.
Бір тонна рудадан 0,045-0,06 грамм таза уран алуға болады. Бұл кен
орнын 1976 жылы Волков экспедициясының геологгары Н.Петров пен Л.Павлов
ашқан. Ал қазір Созақ жерінде үш рудник істейді. Оларда уранды жер астынан
қышқылдың күшімен ерітіп, сорғытып алады.
Қазақстанның таулы-тасты аймақтарының бөрі уранға толып тұрған
секілді. Уран өндіру қарт Қаратау қойнауынан басталған, Қазақстан ғана
емес, бүкіл Кеңес одағының тұңғыш руднигі елуінші жылдардың басында Қордай
даласында орнаған. Оған ілесе Шу — Сарысу, Іңкәр, Буденновск, Мыңқұдық
кеніштері осы Қаратау мен Бетпақдала өңіріңде, уран қорының тең жартысы
Созақ ауданында жатыр.
Ондағы уранның сапасы қандай?
Жерінің беті коріксіз болса да асты қазына екен. Содан әрі Маңғыстау
даласында, Көкшетау, Атбасар аймағында табылып, Ақтауда, Ақмолада аса ірі
комбинаттар жүмыс істеді.
Сондықтан да біздің еліміз уран қоры жағынан дүние-жүзінде бірінші
орын алып отыр. Кеңес заманында атом қаруы шүғыл қажет болғанда іздегенде
уранның мол қоры осы қазақ даласынан табылған. Содан сол ураннан жасалған
атом бомбалары сыналып, жарылып сол мол уран жатқан алқапқа алапат өкелді.
Енді уран қатер әкелер бомба емес, бейбітшілікке қуат берер атом
электр станцияларына отын болып, адамдарға қызмет етеді.
Мұнай сарқылып, кейін көмір таусылған кезде (ол да осы XXI ғасырдың
ішінде болатын оқиғалар) адам жылу мен жарықты атом қуатынан алатын уақытта
уранның қажетілігі арта түседі.
Төртіншіден Мемлекет басшысының сыртқы саяси қызметі мен Қазақстанның
әлем мемлекеттерімен сыртқы экономикалық байланыстарын дамыту мәселелерін
шешумен тығыз сабақтасып жатыр.
Экономикалық ынтымақтастық туралы шарттарға іс жүзінде Шығыс және
Батыс Еуропаның барлық мемлекеттерімен, арабтық Шығыс елдерімен,
Үндіқытаймен, Корей түбегімен, Түркиямен, Иранмен және Пәкістанмен қол
қойылды. Экономикалық ынтымақтастық ұйымы шеңберінде көрсетілген елдермен
ынтьшақтастық табысы жүзеге асырылуда. Қазақстан мен Германия арасындағы
белсенді өрі ұзақ мерзімді ынтымақтастық дамуда, Балтық және Қара теңіз
жағалауы елдерімен байланыс жолға қойыды. "Шеврон", "Мобил", "ЭНИ", "Бритиш
Газ", "Мицуи", "Харрикейн", "АЕС" және басқа жетекші корпорация,
компаниялармен жемісті ынтымақтастық дамуда. Ірі келісімдерге қол
жеткізіліп, Каспий мұнайы мен газын өндіру, Қарашығанақ пен Теңіз
кеншілерін, сондай-ақ Екібастүз көмір разрездерін пайдалану жөніндегі
жобалар іс жүзінде іске асуда. Каспий құбыр жүргізу консорциумының
жобасы іске асуда. Трансазиялық келік дәлізі жасалып, байлығы мен жер асты
кендерін игеруге өлемнің дамыған елдерімен ынтымақтастық кеңейе түсуде.
Қазақстанда іргелі әлемдік компаниялардың пайда болуы — Мемлекет
басшысының елге шетелдік инвестицияларды тарту жөніндегі табанды қызметінің
нәтижесі. Қазақстан жетекшісінің Давостағы дүниежүзілік экономикалық
форумның, Кранс-Монтана мен Зальцбургтағы инвестициялық саммиттердің
жұмысына белсенді қатысуы да осыған бағытталған.
Қазақстанның Еуропалық қоғамдық, Халықаралық валюта қоры, Халықаралық
және Еуропалық қайта құру және даму банктері, Азиялық банк және басқа
кептеген іргелі әлемдік институттармен ынтымақтастық нығайып келеді.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың әлем елдеріне сапарлары барысында Қазақстандағы
қүрылған жеткілікті нормативтік-құқықтық база негізінде өзара тиімді
ынтымақтастық жобаларына назарлары ауған әлемдік бизнес-элитаның
өкілдерімен көптеген кездесулер өткізілді.
Қазақстанда Алматы инвестициялық саммиті және кәсіпкерлік форумы
өткізілді; Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Шетелдік инвесторлар
кеңесі табысты жүмыс істеп келді. Бірақ мұнай құбырының кілтін
ұстанғандардың билікке ықпал етуге мүмкіндігі мол.
Мұнай саясат. Себебі ол — байлық. Ал байлыққа барлығының қол
артатыны тағы мәлім. Десе де келер ғасырдағы даудамайдың да, жетістіктің
де, геосаясаттың да көкесі мұнай айналасында болатын тәрізді. Мұнай
саясатының күрделілігі сол, кейде алып мемлекеттірдің өздері қатаң ұстанған
басым бағыттан ауытқуына да мәжбүрлейді. Мәселен, мүнайға деген мүдделік
АҚШ-тың да, түбегейлі Батыстың да демократия, адам құқығы деген айқындамасы
тұрғысынан "өз тағдырын өзі шешіп алған" Түркіменстанға көзжүмбайлықпен
қарауға итермелейді. "Қалғанының қажеті шамалы, ең бастысы
энергоресурстарға қол жеткізу керек". Саясаттың сан қүбылмалылығы осы
жерден тағы бір байқалады.
Каспий теңізіндегі мұнай әлемдік ықыластың нүктесіне айналғаны қашан.
Әуелі Ресей теңіздегі өз үлесіне қоса басқа мемлекеттердің еншісіне ықпал
етуге ұмтылып отыр. Мұхиттың арғы бетіндегі алпауыт АҚШ та Каспийдегі
энергетикалық корларға қол жеткізуді "АҚШ Әкімшілігінің шешуші басымдығы"
ретінде бағалайды. Сол себепті, Баку-Тбилиси-Жейхун бағытына барын салып
ұмтылуда. Алайда ара ағайындықта Түркия жүрген бұл бағыт соңғы кезде іске
аса бастады. Әзербайжан жағы аталған құбырды жарым жартылай толтырамын деп
мәлімдегеннен кейін-ақ жобаның жүзеге асуы қияметке айналды. Осы сәтті
пайдаланып Қазақстан АҚШ жағына қарай ойысып, мұнай тасымалдау жөніндегі
келісімге қол қойды.
Астана да Атырау-Самара бағытын қуаттайтындығын білдірді. Сөйтіп әлі
күнге дейін кеңестік кеңістіктігі ықпалынан айырьша қоймаған Ресей
стратегиялық бағыттағы тізгінді уысынан шығармауға түбегейлі бет бұрды.
Қазақстап мұнайын тасымалдауға ықылас танытып отырған елдіц іргелесінің
бірі — Қытай. Батыс Қазақстан-Батыс Қытай бағыты болашақта жылына 20
миллион тонна мұнай тасымалдауды, әрі оны болашақта қуаттылығын 40 миллион
тоннаға жеткізуді көздейді. Азия аумағындағы беделін ол да пайдаланғысы
келеді.
Каспий аумағындағы қалған елдерге ықпал етуді Ираи да костайды. Таяу
Шығысқа тасымалданатын мұнай құбырының өз жерінен өткенін ол да қалайды.
Каспий жағалауындағы елдер халқының басым көпшілігін исламға мінәжат
ететіндер құрайтындықтан, Иран осы көзірді тиімді пайдаланғысы келеді. Ең
бастысы әлемдік аренада саяси қарсыласы болып табылатын АҚШ-тың Каспий
аймағыңдағы ықиалым әлсірету болып табылады. Алайда, иран бағыты
экономикалық жағынан тиімді болғанымен, саяси жағынан күрделі. Каспий
аумағындағы басқа елдердің бүл бағытқа тәуекел ете алмай отырғаны да
сондықтан. Әлемдік аренадағы қарым-қатынас көп полюсті бағытқа құрылып отыр
дегенімем дс басты әуеннің кімнің сұранысына қатысты орындалатыны тағы да
белгілі. Сол себепті Қазақстан, Түркіменстан, Әзербайжан бұл төңіректе
жалғыз бағыттан гөрі көп векторлы бағытты қуаттайды. Жалғыз бағытқа
жолығып, арандан қалмасақ деген аландаушылық басым бұл жерде.
Каспийдегі көздің қүртына айналған байлық геосаясатпсп қосыла
өрілетініне ешкім шек келтіре қоймас. Қалай болғанда да басты нәтиже
Астананың өуелі Ресеймен, одан соң Қытай, АҚШ және басқа да Батыстың алып
мемлскеттерімен арадағы қарым-қатынасына келіп тірелді. Рессй мен Қытайдың,
АҚШ-тың, қажетті жерінде Иранның ережесіне құрылған саясат ойыны күрделі
қимылға ұласады. Мұнай төңірегінде мыңсан қатпардан тұратын сан құбылмалы
саясатгың аражігін ашып, "диагаозына сәйкес" амал істегендс ғана Астана
алпауыт әлемнің қырғи қабақ көзқарасына ілікпейді. Ал бұл дегеніміз
қазіргідей кезеңде дипломатиялық
дәстүрі енді қалыптасып келе жатқан Қазақстан үшін үлкен сынақ. Өйткені
геосаяси мүдделердің бастауы әр елдің ішкі "менінен" бастау алып жатқандығы
зандылық. Сондықтан, байлығы шалқыған Каспий көзін тапсаң экономикалық
өркендеуге бастайды. Ал шалыс бассаң қасіретке бастау болатыны да ғажап
емес. Келер ғасырда мұнай төңірегіндегі ықпалдастық қимылдың Каспий
жағалауынан орын теуіп қалуы да ғажап емес деп айтып отырғанымыз да сол.
Каспий жағалауындағы тағы бір ел әзербайжандардың да таңдаған ез жолы бар.
Мемлекет басшысы Гейдар Әлиев ұлы Ильхамды мұнай өндірісіне "жегіп
жіберді". Ол — мемлекеттік мұнай компаниясының вицепрезиденті, содан соң
премьер министр болды. 2003-жылы 16 қазанда Әзір-байжан президентінің
сайлауы өтті деп таныдды. Президент сайлауы барысында "Жаңа Әзербайжан"
партиясының атынан ұсынған президенттіктен үміткер, елдің премьерминистрі
Йльхам Әлиев жеңіске жетгі. Оған сайлауға қатысушьшардың КО пайызына жуығы
дауыс берген. Қалай болғаңда да Ильхам мүиай арқылы билікке бір табан
жақындап келеді. Сөйтіп, Кавказ бойындағы тағы бір елдің мұнай мен биліктің
ажырамас үғым екендігін дәлелдеді.
3. Қазақстанда ішкі инвестицияның дамуы және шағын кәсіпкерлік.
Қазақстандық патриотизмнің қалыптасуы
1996 жылы Мемлекет басшысының Жарлығымен Инвестициялар жөніндегі
мемлекеттік комитеті құрылды, ал 1997 жылғы ақпанда Қазақстан Президенті
"Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы" Заңға қол қойды.
Инвестициялық қызметтің өрістеуі Қазақстан экономикасын жандандырды.
Ахуалды дамытуда Мемлекет басшысы лрнайы нормативтік-құкықтық актілерді
шығару жолымен және орта кәсіпкерлікті ынталандыруға, әйелдерді Ол іске
тартуға бағытталған шаралар қабылдады.
Елдегі кәсіпкерлікті дамытуға Мемлекет басшысының "Шағын
кәсіпкерлікті дамытуға мемлекеттік қолдауды және оны жандандыру жөніндегі
шаралар туралы", "Кәсіпкерлік қызмет бостандығына мемлекеттік кепіддіктерді
іске асыру жөніндегі қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығына толықтырулар енгізу туралы, "Қазақстан
Республикасында шағын кәсіпкерлікті колдау мен дамытудың басымдықтары мен
аймақтық бағдарламалары туралы" жарлықтары серпін берді.
Егемен Қазақстанның өзіндік экономикалық және әлеуметтік саясатын
жүргізуге ықпал еткен маңызды және стратегиялық факторлардың бірі, дер
кезінде өзірленген ұлттық валюта — теңгенің енгізуі болды, ол бұрынғы
кеңестікте пайда болған валюталардың ең жақсысы және тұрақтысы деп
мойындалды. Тәуелсіз мемлекеттің қажетті нышаны болып табылатын теңге еддің
қаржы ақша жүйесін жұмысшы жағдайға келтіруге, ақша айналасындағы
қаражаттың жетіспеушілігі проблемасын шешуге ықпал етті.
Ішкі капитал мен жинақталымдардың жеткіліксіздігінен Қазақстанның шет
елдік капиталға тәуелді бола түскені анық. Елдегі кезеңнің қиыншылқтары
және қаржы дағдарысы экономиканы сауықтыру ісін инвестициялардың көптеп
құйылуына тәуелді етіп қойды.
Соңғы жылдары еліміздің инвестициялық дағдарысты басынан кешіріп
отырғаны рас. Ішкі жалпы өнімнің мөлшері 1997-98 жылдары 90-шы жылмен
салыстырғанда 64 процентке қүлдырап кетті. Сонымен қатар, сол тоқсаныншы
жылмен салыстырғанда инвестиция көлемі де төмендеп, оның деңгейі 11-ақ
проценті құрады. Ал, Ресейдегі мәліметтерге сүйенсек, инвестицияның көлемі
тоқсаныншы жыл деңгейімен салыстырғанда 30 процентті құрап отыр. Яғни, онда
инвестицияның құлдырауы 70 процент болса, бізде 90 проценттей.
Ал, енді сырттан тартатын инвестицияға келетін болсақ оның тартылуы
жөніндегі есеп 1993 жылдан бастап жүргізілді. Бұл — шетелдік инвестиция.
Сонымен қатар, мынаны да айта кеткім келеді, сыртқы несиелер мен займдар
бар және тікелей шетел инвестициялары бар, екеуін шатастырмау керек. Несие
мен займдардың бәрі инвестицияға жатпайды. Әсіресе, 1993-1994 жылдардағы
несиелер мен займандар инвестицияға кірмегенін айтқан жөн. Олар бюджет
тапшылығын жабу үшін, басқа да зәруліктерді қамтамасыз ету үшін жұмсалды.
Ал, тікелей шет ел инвестициялары кәсіпорындар құруға, бірлескен
кәсіпорындар ашу үшін жарғылық қорға құйылады. Ірі кәсіпорындарды
шетелдіктерге басқаруға бергенде де олар инвестиция әкеліп құюы керек.
Осылардың бәрін есептей келгенде, 1993-1996 жылдар аралығында елімізге
құйылған инвестиция 3,5 миллиард долларды қүрапты. Ал, 1997 жылы тартылған
тікелей шетелдік инвестиция 1 млрд. 800 миллион, 1998 жылы одан аздау 1
млрд. 200 миллион доллар тартылды. Бұлардың қатарына сыртқы зайымдарды,
несиелерді қосып отырған жоқпыз. Сонымен 1996-1997 жылдар қорытындысы
бойынша шетелдік инвестициялар барлық инвестициялар көлемінің 26 процентін
қүрады. Ал, 1998 жылы шамамен 20 процентін құрады. Бұдан келіп шығатын
қорытынды, басты инвестиция шетелдік емес, өзіміздің инвестиция болып отыр.
Әлемдік өлшем бойынша мемлекетгің экономикасын шетелдік инвестиция 10
процентке дейін инвестициялайтындай болса, ондай жағдай қалыпты деп
есептеледі.
— Кеңес өкіметі кезінде инвестициялаудың екі көзі болатын. Ол —
мемлекеттік бюджет және кәсіпорындардың өздерінің қаржылары және
колхозшылар мен үй, саяжай салғысы келетін түрғындардың аз ғана қаржысы.
Мемлекетгің инвестициялаудағы үлесі 40 проценттей де, 60 процент
кәсіпорындар мен мекемелердің қаржысы болды. Олар оны табыстан, басқа да
пайда салып отыратын. Яғни, мемлекет 40 процент қаржы бөледі, кәсіпорынның
өзі 60 процент қаржы қосады. Мемлекет кәсіпорынды дамытуға бөлген қаржысын
ешқаңдай қайтарымсыз бергенін де ескеру қажет. Қазір олай емес, бюджет күрт
қысқарды, осыған орай мемлекеттің беретін ақшасы 7-ақ процентті құрайды.
Бүл республикалық және жергілікті бюджетгі қосып есептегенде. Жергілісгі
бюджет экономиканы дамытуға ешқандай да үлес қоспайды десе де болады. 7-8
процент бюджеттен бөлінетін қаржы қай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz