Қазақстан Республикасының ¥лттық ақша жүйесі

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
I — тарау. ҚР . ның ¥лттық ақша жүйесі.
1.1. Қазақтың теңгесі қалай пайда болды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Ақша айналымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
II . тарау. ҚР . ның ¥лттық ақша жүйесінің жағдайы.
2.1. Теңге инфляция қосымша құн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2. Мемлекеттік бюджет тапшылығын қысқарту ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3. Қазақстанның ұлтық валютасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Қрытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Әдебеиттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26

Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып абылады. Тауар - бұл сату немесе айырбастау үшін жас-алынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі (зат), оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға ай-налуы ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды, Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. "Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша"'.
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады. Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-біріне аүысаяы
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға кездейсоқ айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ формалары қолданылады (1 балта = 5 қүмыра, 1 қой = 1 қап бидай және ъб.).
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын тауардың бөлініп шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Мысалы, бидайды етке, майға, жүнге және т.б. айырбастауға мүмкін болды.

1.2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы» ереже-Актілер жинағы,2002,18құжат.
2.Валюталарды айырбастаудың нарықтық бағамын анықтау тәртібін белгілеу-Актілер жинағы,2003 N8.
3.«ҚР ұлттық банкі туралы» ҚР заңы.-Егемен Қазақстан, 1995,5шілде.
4."Ұлттық банктің статистикалық бюллетені"-1999-2004жж-Ақиқат,1999,N5.
5.Коммерциялық банк құрылымы.- "АльПари" 2002ж, 6.
6.Валюта түсінігі.-"Банки Казахстана", 2005-ж., N6.
7.Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред.
8.Екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясаты.-Аль-Пари,2004,N6.
9.Қазақстандағы депозиттер нарығы –Қаржы-Қаражат,2001

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..5
I — тарау. ҚР - ның ¥лттық ақша жүйесі.
1. Қазақтың теңгесі қалай пайда
болды ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 7
2. Ақша
айналымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .9

II - тарау. ҚР - ның ¥лттық ақша жүйесінің жағдайы.
1. Теңге инфляция қосымша
құн ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. Мемлекеттік бюджет тапшылығын қысқарту ... ... ... ... ... ... ... .19
3. Қазақстанның ұлтық
валютасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21

Қрытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 25

Әдебеиттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..26

Кіріспе.
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің
дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып абылады. Тауар - бұл сату немесе
айырбастау үшін жас-алынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі
(зат), оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра
отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға ай-налуы ақшаның
пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды, Бірақ кез келген зат
тауар бола алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып
алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны
дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтан да әрбір
тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне
қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. "Айырбас құн тауарлардың
өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол
ақша"'.
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның
құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады.
Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы
жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-
біріне аүысаяы
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға
кездейсоқ айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ
формалары қолданылады (1 балта = 5 қүмыра, 1 қой = 1 қап бидай және ъб.).
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы
тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын тауардың бөлініп
шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Мысалы, бидайды
етке, майға, жүнге және т.б. айырбастауға мүмкін болды. Ақша дегеніміз —
тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік
формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше тауар. Яғни ақша — тауар
өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше
тауар, оның айрықша қызметі - барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент)
рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қоғамдағы
мәнін К. Маркс "жеке адам өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен байланысын
да өзінің қалтасына салып жүреді" деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан
айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық еңбектің
нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар айырбасында
делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі айқындалып, сандық
есебі жүргізіледі.

1.1 Қазақтың тенгесі қалай пайда болды.
Тайпалық рулық дэуірлерді басынан кешірген қазақ деген ұлттық сан
ғасырлар бұрынғы бабалары да өздерінің шағын аймақтық тенгелерін
шығарғандығын қазырғы қазба деректері дэлелдеп отыр.
Одан бері де патшалық Ресеидің Кенестік дэуірде тағыда сол орыстардың
рублін алақандарына салған қазекем Жарықтық күні кешеге дейін атадан қалған
тенге сөзін үмытып төскей мен төсекте бірге болған қырғыз бен өзбектің
ыңғайымен сом дегенді жаныфна жалау етті.
1993жылдың қара күзінде тәуелсіздігін жария еткен жас мемлекеттің
ұлттық валютасы өмірге келді .Оған дейін Әнұранын Көкбайрағын ,Елтакңбасын
сайлап алған ел сомның соңынажүр еді
Тенге шығару жөніндегі идеяның түңғыш авторы Қайролла Қапжэлелов Ел
тэуелсіздігін жариялады деген аты болмаса элі де коп салада Ресейге
түгелдей дерлік тэуелділіктен арыла алмаған кез еді.
Бұл кезде тенге жобасын жасау мақсатын тікелей көздеген Қайролла
Алматыдан Қазақстан дизаин орталығын қүрып іске кіріседі Оған Ақпарат алуға
Жоғарғы Кеңесте Істейтін Темір Сүлейменов көмек береді.
Алғашқы жоспар сол кездегі үлттық банктың төрағасы Ғалым Байназаров пен
жүргізіліп ,қолдан тауып келісімін алған соң қаржының қорын жинаған
Қайролла үлкен. іске бел буып кіріседі . Жоғарғы кеңестік
саяжайының бірінде Тимур
Сүлейменов Қайролла Қапжэлелов Мендібай Алин Ағымсали Дүзелханов сынды
азаматтар бірігіп идеядан іске көшеді . Атқарылған әр іске Ішкі істер
министрлігі қатаң бақылау жасап отырады.
Белгілі толық екшелеген эск қолда болмағандықтан ақша авторлары түрлі
варианттар сызады. Алғашында тенге нұсқасына елдің бүрынғы сонғы тариқы
табиғаты мен тарихы архитектурасы енгізіледі . Жоғарғы кеңестік басшылары
Ерік Асанбаев Сауық Тэкежановтардың ұсынысынан соң авторлар портретпен
бейнелеуге тоқталады . Дайын болған Экциздер елбасының талғамына үсынылып
ол кісі келісім береді. Сөйтіп өнерлі төрт азамат 92-нің жазында Англиядағы
Наггізоп апсі 8опз Лпііесі фирмасына аттанады олар эксщті көріп өзге де
елдердің валюталарымен таныстырады . Әр детал қайта сызылып металдық
қалыпқа түсіріледі .Дайын болған эталлон үлгі құпия түрде қазақ еліне
жетеді . Президент барлық іске ырзалығын беріп 93-тің дэуірінде дайын
тенгені елге жеткізуге тапсырма береді.
Ақырында қазақтың 1,3,5,10,20,50,100, тенгелік наминацияларының
нұсқасы толық дайын болған соң тағы бір проблема туындайды . Ол-Қазақстанға
қанша ақша керек .Елде оны ешкім білмейді ондай тэжірбие жоқ Бүл ретте
фирма біздің еліміздің халық санын ,эканомикасын тауар айналымын басқа да
мәселелерін сүрап алып мөлшерлі ақшаның жобасын өздері шығарып беріпті.
Ал ақша дайын тенгек құпиясы қатаң сақталды. Себебі Ресей білсе өз
рубілінің күшімен қыспаққа алатынын білген басшылар Қайроллаға қүпияны
қүпия зерттеу жолын тапсырады. Сөйтіп ол кісі Шымкенттің бір ұшағын жолға
алып , Оралға ұшады Осылайша эр жолы 40тонна тенге артып ұшақпен Англиядан
Оралға 18мэрте сапар шегеді .ЗОнаурызда елге түгел жеткен тенге күздегі
ауысымға дейін де өз құпиялығымен жоғалтпайды.
Тенгенің айналымға түскен соң бірден құнсыздануы басшылардың эбден
қүнсызданып сабан ақша деген атқа ие болған Ресей рубілімен есеп
айырысуынан. Рубілдің 500-ін Ітенгеге бағалау инфляцияға үрындырады.
1.2. Ақша айналымы.
Эканомикадағы өзгерістер сапалық жаңа басқару жүйесіне көшу түбегейлі
саяси жэне эканомикалық реформалардың жемісті болуы көп жағдайдаақша
қаражатының айналымына байланысты Ақша айналымының заңын бүзудың ауыл
шаруашылығына зардабы орасаң зор .Атап айтқанда қолда бар жоғалады, жоқтық
жайлайды , рынокта баға көтеріліп монополистер қоғамның күшіне айналады.
Олай болса эр уақытта ақша айналымының заңы сақтауң қоғам өркендеуінің
қажеттілігінен туған шартты жағдай Ақша айналымы -елдегі айналымның күйін
нақты көрсететін қүрметті күш берік тұтқа . Ақша жалпыға бірдей қүндылық
баламасы ретінде шаруашылық айналымына қызмет етеді жэне мемлекет
аумағындағы барлық айналымдар мен шаруашылық операциясын тексеруге
мүмкіндік береді.
ІІ.ҚР-ның Ұлттық ақша жүйесінің жағдайы.
2.1 Теңге инфляция қосымша құн.
Бұл күні ақша айналымына өзіміздің үлттық валютамыз - теңге енгізілді.
Осынау тарихи күннен бастап қаржы-ақша тегершігін егемен мемлекетіміз өз
қолына алды. Бірақ теңгенің нарықтық қатынастар қойнауына баратын жолы аса
күрделі болды. Егер советтік сомның құны бүкіл 1993 жылдың өн бойында екі
еседен астам қүлдыраса, теңге мұндай құлдырауға небары екі-ақ айдың ішінде
ғана ұшырап үлгерді. Осының салдарынан орасан зор көлемде материалдық
эквивалент немесе сатып алу қабілеттілігі жоғалтылды. Өз кезегінде бұл ақша
қаражатын банктердін, есеп шоттарында сақтап жэне шоғырландырып отырған
түрғындардың салымдары мен кэсіпорындардың қаржы қорларына салқынын
тигізді.
Атап айтқанда, халықтық банктер баланстарындағы салымшылар борыштарының
көлемі бойынша баланс бабтарын объективті жэне эквивалентті бағалаудьш,
есепті заңын реформаторлық бейтараптандыру халық салымдарының
эквиваленттерін қайта қүрып өзгертуге жэне тұтынуға мүмкіндік туғызды. Сол
аталған екі айда қаржы ресурстары екі есе кеміді, басқаша айтсақ, нақ осы
көлемде кэсіпорындардың айналымдағы қаражаты жэне түрғындар салымының
эквиваленті қатардан шығарылды.
Егер ақша массасының материалдық қамтамасыз етілуі сондай қарқынмен
қысқармаған болса, онда бүл жағдайдың орын алуы неліктен? Осыдан қызмет
бедері айқын көрініп түрған категорияларды атайық. Олар - жасанды құнды
есептік-қаржылық материалдандыру, үлттық валютаны енгізу кезінде бұрынғы
көтеріңкі несие ставкаларын немесе инфляцияның сомдық
(рубльдық) потенциалын сақтау.
Қаржы жүйесінің осынау тетіктері арқылы ақшаның құнсыздану процесі жүзеге
асты, сөйтіп регистрациялық негізде өзін жаңа ақшаға айналдыруды талап
еткен жаңа есептік-ақшалық масса немесе жаңа жасанды қүн жасалды. Яғни
үлттық валютаны енгізген кезде сомдық инфляциялық потенциал қолма-қол
бірден ұлттық валютаға ауысты.
Қолма-қол емес, аударылымдағы теңге қызметінің нашарлауы салыстырмалы
түрде алғанда қолма-қол теңгенің беделін шүғыл арттырды, жұмыс қабілетін
неғүрлым жоғары сатыға көтерді немесе табыстарды құрау жөніндегі жаңа
міндетті қоса жүктеді. Банкілік ақша монополиясы жэне директивалық кассалық-
нормативтік тетік (механизм) үлттық валютаның екі жақты табиғатын сэтті
қалыптастырды.
Контрактылардың реформалық мэртебесі мен төлем режимін ашық жүргізу
кэсіпорындар баланстарындағы дебиторлық-кредиторлық субъектілердің түрін
өзгертуі және өзара жабылуы жолымен капитал үлғайту үшін банктердің қолына
шексіз мүмкіндіктер берді. Осы орайда жаңа инфрақұрылым, делдалдық жүйе
пайда болды Олар негізінен банктегі есеп шоттар бойынша аудару
операцияларын жүзеге асыру, есепті-төлемдік есеп айырысу схемаларын жасау
жэне елеулі көлемдегі есеп айырысу-делдалдық табыстары мен комиссиялық
төлемдерді алу жұмыстарымен айналысты. Мұндай қаржы жүйесі іс жүзінде жоқ
нэрседен жаңа қосымша қүн жасап шығаруға қабілетті болды.
Қосымша құнды емес, яғни өміріміздің бүлтартпас шындығына айналды.
Демек, іс жүзінде меншікті қайтадан бөлу процесі жүріп жатты немесе жаңа
меншік иелерінің, қаржылық және басқа қүрылымдардың пайдасына қүнсыз
қаржылық экспроприяциялау жүзеге асырылды. Мұндай эрекет -қызметтің құралы
және жетектегіш қуаты етіліп үлттық валютаның курсын жасанды түрде есептік-
тіркемелік (регистрациялық) төмендету тандальш алынды.
Айталық, 1994 жылдың бірінші жарты жылдығында өте қысқа мерзім
аралығында тұтыну рыногындағы инфляция оншалық елеулі болмаған жағдайда
теңгенің курсы екі есеге жуық төмендеді. Сонымен қатар теңгенің түтыну
рыногындағы сатып алу қабілеті бұрынғы дэрежесінде қала берді, бірақ оның
валюталық рыноктағы сатып алу қабілеті екі есе құлдырады. . Тауар жэне ақша
массалары арасында іс жүзінде орын алған тепе- теңдікке жасанды түрде тепе-
теңдіктің аласталу идеясы енгізілді.
Теңгенің сатып алу қабілеті жасанды (регистрациялық) кемітілуі
нэтижесінде тауар массасының жарты эквиваленті валюталық операциялар
саласында жүмыс істейтін банк, қаржы, коммерциялық қүрылымдардың есептік-
баланс. несиелік тетіктері арқылы қайта бөлудің жэне аластап алудың
объектілеріне айналды. Ұлттық валютаны енгізген кезден бері тағы бір қайта
бөлу генераторы элемдік валюта рыногында өзін ұзақ жылдардағы жұмысымен
танытқан валюталармен салыстырғанда біздің жас үлттық валютаның жұмыс
қабілетінің табиғи тең еместігі (дисбаланс) Соның нэтижесінде 1993 жылдың
аяғынан бастап доллар ұлттық валютаны қысымға алып жэне оның жұмыс
қабілетін одан эрі төмендетіп, Қазақстан ішіндегі есеп айырысу салаларын
асқан шапшаңдықпен жаулап ала бастады. Теңгенің курсы (катировкасы)
төмендеп кетті.
Алайда, ахуал екінші арна бойынша да дамып жатты. Мыса-лы, ¥лттык, банк
1994 жылдың наурызында инфляцияның тіркелу қарқынын тежеу мақсатында
биржада 40 теңгелік ресми курс қалыптастырды, ал рынок осы уақытта 1
долларға 45 теңгеден жэне одан да көп берді. Осының нэтижесінде биржада
сатылған валюта шетелге жіберілді жэне сосын қолма-қол валюта түрінде
қайтып оралып, ішкі рынокта кэдеге жаратылып, іске асырылды. Тура бір
аптаның ішінде жеке қаржы құрылымдарының тапқан табысы биржада сатылған
валюта көлемінің 12,5 проценті мөлшерінде болды.
Нарық конъюнктурасына сэйкес теңгеге қатысты доллардың биржалық курсын
жасанды тежеу республикадағы валюта ресурстарын курстық кему көлемі шегінде
аластап алу жөніндегі қаржы операцияларын өмірге келтірді. Жоғарыда аталған
операцияларды өткізу үшін тартылған қолма-қол ұлттық валюта теңге
дефицитінің феноменін қалыптастырды немесе оған ақша бірлігі ретіндегі
сұранымның жаппай келуін тудырды.
Сонымен бір мезгілде астана мен ірі қалаларда ақша ресурстарының
жинақталуы елді мекендердегі айырбас шығынын адам айтқысыз көтеріп жіберді.
Сөйтіп айырбастың мынадай теңдеуі пайда болды: 5 кесек сабын= 1 қой.
Тек 1995 жылы ғана басқа да экономикалық факторлар жиынтығын қоса
келгенде Қазақстан рыногындағы тұрақты валюталар қызметін шектеу жөніндегі
үкімет шаралары жұмыс қабілетінің тепе-теңдігін (паритетін) теңгенің
пайдасына бұзды жэне ұлттық валюта курсын жасанды арттыру феноменін
тудырды.
Теңгенін, қызметінде екінші дисбаланс пайда болды, сыртқы рынокта
теңгенің долларлық эквиваленті Қазақстанның ішкі рыногымен салыстырғанда
едэуір жоғары сатып алу қабілетін иеленді. Осының нэтижесінде жэне күтпеген
жағдайда теңге өндірістік қызметтің орынына қайтадан долларды
конверттендіруге бағытталады жэне шетел тауарларының импорты мен қапшықты
биз-несті дамытады. Бұл арқылы теңге курсының жасанды арттырылған көлемі
аласталып отырды.

Осылайша, ұлттық валюта енгізілген кезден бастап ұлттық валютаның
салыстырмалы бағасы мен теңгенің валюталық эквивалентінің жасанды
инфляциялық қүнына дисэквивалент үздіксіз енгізіліп отырды. Ақшаның
(қағаздың) қызметі - ол экономикалық қатынастарды белгілеу, тіркеу, бірақ
оның қызметіне жаңа құн жасау кірмейді.
Осы негізде 1993 жылдан бері үлттық валютаның теңдеуі мына түрде
сипатталды: 1 теңге (ақшалай)= 1,2-1.5 теңге (бартермен).
Нарықтан тыс жасанды қүн жасаған экономикалық ортада бюджет пен
зейнетақы қорына тұрақты төленбейтін борыштылық бүрын болып көрмеген
позитивке айналды жэне өзінің экономикалық мэні бойынша инфляцияның жүзеге
асырылмаған, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.