Сәбит Мұқановтың «Өмір мектебі» романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім министрлігі

Курстық жұмыс

Ғылыми жетекші:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі

1. 1 Кітаби фразеологизмдер . . . 9

1. 2 Бейтарап фразеологизмдер . . . 10

1. 3 Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер . . . 12

1. 4 Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер . . . 12

1. 5 Шығарма тіліндегі антоним, синоним, көнерген сөздер, диалект сөздер, қос сөздер мен варваризмдердің қолданыс ерекшелігі . . . 14

ІІ. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдер мен символдық сөздердің қолданысы

2. 1 Мақал - мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық - танымдық қызметі . . . 61

2. 2 Теңеу . . . 77

2. 3 Эпитет . . . 82

2. 4 Портрет . . . 84

2. 5 Концепт . . . 87

2. 6 Шығармадағы этнолингвистикалық элементтердің қолданысы . . . 89

Қорытынды . . . 94

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 95

Кіріспе

Бір тілде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында лексика немесе сөздік құрам деп атайды. Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді. Лексикологияның зерттейтін объектісі - сөз . Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.

Сөз байлығы лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица. Тілдің сөз байлығына тұрақты тіркестер де жатады. Бұлар замандар бойы біртіндеп туып қалыптасқан, ұзақ дамудың жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас алғанда бір бүтін система деп қарауды міндеттейді. Яғни лексикология жекелеген сөздер тобын емес, тілді қалыптасқан лексикалық жүйесі тұрғысынан қарайды. Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, мәнімен (көп мағыналығымен) да өлшенеді. Сөздік құрам неғұрлым бай болса, тіл де соншалықты дамыған болады. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады [1; 3] .

Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І. Кеңесбаев, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Ә. Болғанбаев, Р. Сыздық, Т. Жанұзақов, Ғ. Қалиев, Б. Хасанов, К. Хұсайын, Б. Қалиев, Н. Уәлиев, Ф. Оразбаева, Ж. Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.

Курстық жұмыс тақырыбы - Сәбит Мұқановтың «Өмір мектебі» романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.

Жұмыстың мақсаты - Сәбит Мұқановтың «Өмір мектебі» романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, мақал-мәтелдердің қолданылу ерекшелігін, қос сөз, көнерген сөз, синоним, антонимдердің қолданылуын, варваризм, диалект сөздердің қолданылу аясын және көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портрет, концепт, этнолингвистикалық элементтерінің шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.

Жұмыстың міндеттері :

Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:

1) Шығарма тіліндегі лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;

2) Шығармадан мақал-мәтелдер, афоризмдерді теріп, олардың шығармадағы қолданыстарын анықтау;

3) Шығармадан синоним, антонимдерді, қос сөздерді, қарапайым сөздерді, көнерген сөздердің стильдік ерекшеліктерін табу;

4) Шығармадан эпитет, теңеу, қайталама, кейіптеу, метафора, синекдоха тағы басқа көркемдік тәсілдерді тауып, олардың стильдік қызметіне тоқталып, талдау, ерекшеліктерін анықтау.

Жұмыстың нысаны - Сәбит Мұқановтың «Өмір мектебі» романы І том

Зерттеу жұмыстың жаңалығы:

Шығармада мақал-мәтелдердің, авторлық афоризмдердің аз қолданылуы.
Шығармада қос сөздердің көп қолданылуы.
Шығармада «өлім» концептісінің қолданылуы.

Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІ бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі

Қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің зерттелу жайы

Тіл - ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық қазына. Халық өміріндегі тарихи бел-белестер, ұлы өзгерістер сыры ұрпақтан-ұрпаққа тіл арқылы жетеді. Ұлт мәдениетінің негізгі көрсеткіші - көркем әдебиеттің де шынайы болмысы, шеберлігі оның тілі арқылы көрінеді. Ал осы тілдің бейнелілігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың ауқымды бөлігі - фразеологизмдер болғандықтан, әлем жұртшылығы XXI ғасырдың табалдырығын аттаған бүгінгі таңда әдеби тілдің фразеологиялық қорын зерттеудің теориялық және практикалық жағынан да өз негізі бар.

Тілдегі фразеологизмдер - тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтар бойына пайда болып, дамып, қалыптасқан, әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы өз өресіне қарай тілдің фразеологиялық қорынан қажетін алады да, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына үлесін қосып отырады.

Ғалым Р. Авакова «Фразеология теориясы» атты еңбегінде фразеологизмдерге мынадай анықтама береді: «Тілдің бейнелігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың ауқымды бөлігін құрап тұратын тілдік бірліктер - фразеологизмдер. Фразеологизмдер - халықтың тұрмыс-салтының, әдет-ғұрпының, мінез-құлқының, өмір сүру ортасының, тұрмыс-тіршілігінің, экономикалық және саяси көзқарастары мен өзгерістерінің және т. б, айнасы» [2; 15] .

Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды. Профессор М. Балақаев фразеологиялық тіркесті, құрамындағы сөздердің мағыналарының айтылар ойға қатынасына қарай фразалық («қара қылды қақ жару») және идиомалық («көз қырын салу») деп екіге бөлген [3; 22 бет] .

Фразеологизмдердің өзіне тән негізгі қасиеттері:
1. Дайын тілдік единица ретінде жұмсалады;
2. Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады;
3. Мағына бірлігі сақталады;
4. Екі сөзден кем болмайды.

Фразеологизмдердің тарихи категория екені белгілі. Олар ұзақ тілдік қолданыс нәтижесінде ғана тұрақтылыққа ие болды. Жалпы фразеологизмдерді басқа тілдік бірліктерден ажыратудың айырма белгілері деп зерттеушілер мынадай үш негізге сүйенеді:

1. мағына тұтастығы (белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бастапқы мағынасынан түгел немесе ішінара жартылай айырылып қалады да, шоғыр тіркес тек біртұтас мағына береді) .

2. тіркес тиянақтылығы (белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бір-бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тәртібі нық келеді, барлық жағдайда да дерлік бір шақ тіркесу өз қалпын сақтайды) .

3. қолдану тұрақтылығы (белгілі фразеологизм әрдайым айна-қатесіз, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай қайталана қолданылады) [4; 590] .

Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәріде ең алғаш халықтық сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Фразеологизмдер алдымен адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді. Фразеология өз алдына бөлек лингвистикалық пән ретінде еліміздегі фразеологизмдерді құрылысына, мағыналық ерекшелігіне қарай жіктеп топтастырады және жасалу жолдарын, даму заңдылықтарын зерттейді. Тұрақты сөз тіркестерінің мәселелері қазіргі таңда тіл ғылымында өзекті проблемердың бірі есебінде зерттеліп жүр.

Қазақ тіл біліміндегі фразеологизмдерді жинақтаған ғалым Гүлдархан Смағұлова фразеологизмдерді 5 стильдік қабатқа бөлген:

1. кітаби фразеологизмдер;

2. бейтарап;

3. ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;

4. қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;

5. қарапайым дөрекі-сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер.

Сонымен қатар, Г. Смағұлова тіліміздегі фразеологизм компоненттерінің вариантты тұлғаларын бірнеше түрге бөлуге болады деп көрсетеді:

1. Грамматикалық құрылысы дұрыс, құрамы толық, тура мағынадағы еркін сөз тіркестерін ауыспалы мағынада қолдану арқылы жасалған фразеологиялық тіркес варианттары. Мысалы, «айы оңынан туу-жұлдызы оңынан туу», «аяқ астынан - табан астынан» т. б.

2. Фразеологиялық мағынасы сәл көмескіленген, ауыспалы мағынада қолданылған еркін тіркестер варианттары: «домалақ арыз» - «домалақ хат» - домалақ қағаз». «бойын аулақ салу» - «іргесін аулақ салу».

3. Тұрақты сөз тіркестерінің әр компоненті жеке варианттарға бөлінеді. Мысалы, көкейіне құйылу, көкірегіне ұялау, қону; жанжал қылу, дау салу, шатақ шығару.

4. Вариант компоненттері мағына жағынан жақын, мысалы: жаны ұстараның үстінде (жүзінде) - пышақтың үстінде (ұшында) деген фразеологизмдермен қоса, кейде мағына жақындығы жоқ, бірақ та туыстас ұғымды білдіретін немесе бір семантикалық бірліктен туатын компоненттер вариант болады. «Төбе шашы тік тұру» - тұла бойы тік тұру», «ауызыңа қан толсын» - «ауызыңа құм құйылсын».

5. Бірде фразеологиялық вариант пен фразеологиялық синонимдердің екі аралығында ұғынылатын кейде синоним, кейде вариант аталып жүрген (гибрид) тұрақты тіркестер. Мұндай топтарға компоненттік құрамы әр түрлі фразеологизмдер жатады. Мысалы, сенімді ақтау - үмітті ақтау; ала жібін алмау - ала жібін аттамау; аумалы-төкпелі заман - аумалы-төкпелі дүние; бағыт беру - бағыт сілтеу; бой тасалау - бой жасыру т. б. [5; 29] .

Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының аға ғылыми қызметкері Қ. Есенова қазақ газеттері тақырыптары атауындағы фразеологизмнің қолданылу ерекшеліктеріне талдау жасай келе, оларды төмендегідей үлгіде топтастырады:

1. Бір немесе бірнеше сөзі түсірілу арқылы ықшамдалған фразеологиялық бірліктер. Мысалы, Егеулі найза («Жас алаш» 28. 03. 06. ) Махамбеттің «Егеулі найза қолға алмай» деген өлең жолын ықшамдау арқылы жасалған трансформация деп көрсетеді т. б.

2. Бір сөзі алмастырылған, өзгертіліп, жаңартылған тілдік бірліктер. Мысалы, Сайлауға әркімнің-ақ бар таласы («Ег. Қазақстан», 06. 01. 04. ) . Білімге әркімнің-ақ бар таласы («Ег. Қазақстан», 11. 06. 04. ) . Билікке әркімнің-ақ бар таласы («Ана тілі» 06. 10. 05. ) . Бұл үш мысал Абайдың «Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы» деген өлең жолындағы бір сөзді алмастыру жолымен жасалғандығын айтқан.

3. Бірнеше тәсілмен түрлендірілген құрақ фразеологизмдер. Мысалы, Аузың жемесең де қан болмағай («Ана тілі», 12. 02. 04. ) тіліміздегі «Бөрінің аузы жесе де қан, жемесе де қан» деген мәтелдің, «Дымды түсінбейтін депутаттар» («Түркістан», 02. 06. 05. ) «Ымды түсінген дымды түсінбейді» деген мәтелдің негізінде ықшамдалып өзгертілген қолданыс деп көрсетеді [ 6; 87] .

Г. Смағұлова «Мағыналас фразеологизмдер сөздігі» еңбегінде «Әрбір жеке адамның өзіндік қабылдауынан туатын сезімдік «дүние суреті» әсерінің көрінісі лексикаға қарағанда фразеологизмдердегі эмоция мен экспрессияда анағұрлым көбірек қамтылады», - дейді (7/6) . Осы тұрғыдан алғанда фразеологизмдердің тілімізде алатын орны зор.

Қазақ тіл біліміндегі фразеологизмдерді жинақтап, алғаш рет фразеологиялық сөздік жазған ғалым Гүлдархан Смағұлова. Ғалым Гүлдархан Смағұлова фразеолгизмдерді 5 стильдік қабатқа бөлген:

1. кітаби фразеологизмдер;

2. бейтарап;

3. ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;

4. қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;

5. қарапайым дөрекі-сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер.

1. 1 Кітаби фразеологизмдер

Кітаби фразеологизмдер жоғарғы стилистикалық бояу тудыратын әр түрлі эмоционалды-экспрессивті реңк тән. Кітаби фразеологизмдер сөйлеу тіліне салтанаттылық реңк беріп, көбіне әдеби тілді көрсетеді.

Шығармада кездесетін кітаби фразеологизмдер:

1. Анау отырған біздің тоқал да, деді Тұрағал, жас бір әйелді иегімен нұсқап, аузы мұрнынан шығып отыр, оған біздің Әлгі бұрау басын сындыртпайды , бірдемеге қолғабыс тигіз десең, іштегі баласына зақым келер деп, зыр-зыр етеді (11 бет) .

Бұрау басын сындыртпайды - еш нәрсе істемейді (жалқаулық туралы айтылады) [8; 73] .

2 . Өкпемен Жаманшұбарға көшіп кеткеннен кейін, бір жаз ат ізін салмай қойған Мұстафа, қысқа қарай іздеп кеп, Мұқанмен жыласып көрісті де, сол қыста ат ізін суытпай қайта-қайта келгіштеп жүріп, алдағы көктемде өз қасына көшіріп алып кетті (73 бет) .

Ат ізін салмай - қатынаспады, хабарласпады, хабарсыз кетті.

Ат ізін суытпай - жиі-жиі келіп тұрады, көп зарықтырмай, қатынас жасайды [8; 37] .

3. Сүттей ұйып отырғанда қашып шығып, жұрт алдында масқара қылған жоқпын ба ол үйді (96 бет) ?

Сүттей ұйып - қалқысыз сенді, шын иланды, шын беріле, ықыласы түсе қалды [8; 264] .

4. Бірақ ол қадірсіз екен: сол үйдің отымен кіріп, күлімен шығады екен, құлқын сәріден тұрғаннан тас қарайғанша тізе бүкпей, үйдің де шаруасын дамыл тиыштықсыз істей береді екен (101 бет) .

Отымен кіріп, күлімен шығады - бар үй бейнетін, түз бейнетін арқалады; барлық ауыр салмақты көтерді [8; 234] .

5 . Сонша еңбегіне қарай, оны теңдікте ұстаса да бір сәрі ғой, олай емес екен: «отырса опақ, тұрса сопақ» дегендей, оның жүрісі де қылығы да Сүлеймен мен бәйбішесі Қанапияға жақпайды екен (101 бет) .

«Отырса опақ, тұрса сопақ» - кемітіп-мінеп бітті; жүріс-тұрысымды жақтырмады; қалай етсем де мін таба берді [8; 234] .

6 . Сағат дегенің биенің бір-ақ сауымындай уақыт қой (117 бет) .

Биенің бір-ақ сауымындай уақыт - биенің екі сауымының арасы, бір сағат шамасындағы мезгіл [8; 68] .

7. Қайтсін өйтпей, біз сияқты бай кісі емес, кедей кісі, - «қысқа жібі күрмеуге келмей» жүр де (126 бет) .

«Қысқа жібі күрмеуге келмей» - жоқтық көп нәрсеге ерік бермейді деген мағынада. Жанталасып жүріп тапқан ақшаң, мұқтажыңның біріне жетпейді [8; 208] .

8. Соныңды жат елде де істесең, сүйекке таңба түсіресің (172 бет) .

Сүйекке таңба түсіресің - 1. Тұтас бір әулеттің, тұтас бір ата ұрпақтың арына дақ түсірді деген мағынада айтылады. 2. Үлкен ар-намысқа тиді, мін болды [8; 263] .

1. 2 Бейтарап фразеологизмдер

Бейтарап сөзі жалпылама деген мағынаны білдіреді. Бейтарап фразеологизмдер ауызекі сөйлеу стилінде де қолданыла береді. Бейтарап фразеологизмдердің қосымша бағалауыштық қасиеті қолданылып жүре береді.

Шығарма тілінде кездескен бейтарап фразеологизмдер:

1. Денесінде сүлік жүргенін көрген жүрексіз бала жан даусы шығып, жанын қоярға жер таппай бақырса, жүректі бала қанға тойғанда тұрқы қысқарып, денесі жуандап, быртия қалған сүлікті жабысып тұрған жерінен жұлып алады да, басынан бір қолымен ұстап тұрып, бір қолының саусағымен сүлікті созып, денесін сығады (33 бет) .

Жанын қоярға жер таппай - әбден мазасызданды, әбігерге түсті, жек болды, жаны көзіне көрінді, әбден қинлды [8 ; 105] .

2. Ересектеу балалар одан:

- Шәйін ағай, бала неге оқытпайсыз? - десе:

- Оның күні туған жоқ, - дейді Шәйін ағай.

- Қашан туады ондай күн? - деген сұрауға ол кейде күмілжіп, жауап бермейді, кейде:

«Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман болады» -деп, ол заманды сипаттай бастайды (72 бет) .

«Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман болады» - тыныштық, бейбіт заман орнады [8; 188] .

3. Бірақ ол қадірсіз екен: сол үйдің отымен кіріп, күлімен шығады екен, құлқын сәріден тұрғаннан тас қарайғанша тізе бүкпей, үйдің де шаруасын дамыл тиыштықсыз істей береді екен (101 бет) .

Отымен кіріп, күлімен шығады - бар үй бейнетін, түз бейнетін арқалады; барлық ауыр салмақты көтерді [8; 234] .

4. Сонша еңбегіне қарай, оны теңдікте ұстаса да бір сәрі ғой, олай емес екен: «отырса опақ, тұрса сопақ» дегендей, оның жүрісі де қылығы да Сүлеймен мен бәйбішесі Қанапияға жақпайды екен (101 бет) .

5. Соныңды жат елде де істесең, сүйекке таңба түсіресің (172 бет) .

6. Денесінде сүлік жүргенін көрген жүрексіз бала жан даусы шығып, жанын қоярға жер таппай бақырса, жүректі бала қанға тойғанда тұрқы қысқарып, денесі жуандап, быртия қалған сүлікті жабысып тұрған жерінен жұлып алады да, басынан бір қолымен ұстап тұрып, бір қолының саусағымен сүлікті созып, денесін сығады (33 бет) .

Жанын қоярға жер таппай - әбден мазасызданды, әбігерге түсті, жек болды, жаны көзіне көрінді, әбден қиналды [8 ; 105] .

1. 3 Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер

Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер күнделікті тұрмыс тіршілігімізде, сөйлеу тілінің диалог формасында, көркем әдебиетте еркін қолданылатын тұрақты тіркестер.

1. Денесінде сүлік жүргенін көрген жүрексіз бала жан даусы шығып, жанын қоярға жер таппай бақырса, жүректі бала қанға тойғанда тұрқы қысқарып, денесі жуандап, быртия қалған сүлікті жабысып тұрған жерінен жұлып алады да, басынан бірі қолымен ұстап тұрып, бір қолының саусағымен сүлікті созып, денесін сығады (33 бет) .

2. Көңілім осылай тасып жүргенде, бір жаман хабар құлағыма қорытқан қорғасындай құйыла қалды. Зәрем ұшып кетті . Не істеуді білмедім (83 бет) . . .

Зәрем ұшып кетті - қатты қорықты, жүрегі ұшты, үрейі қашты, көзі қас төбесіне шықты [8; 127] .

3. Етігімді ауылдағы етікшіге ұлтандатуға апарып бергенмен кейін, манағы қылығыма бетімнен отым шыққандай мен сәкелік асқа барған жоқпын (184 бет) .

Бетімнен отым шыққандай - қызарды, қатты қысылды, ұялды [8; 67] .

4. Көп үйлі, әлденеше көшелі үлкен поселкінің күнгей жағын қоршай біткен телегей теңіз бұл көлдің түрі өгіздің имейген сыңар мүйізше ұқсайды (214 бет) .

Телегей теңіз - көп, мол деген мағынада [8; 275] .

1. 4 Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер

Әдеби тіл нормасына сай келмейтін мағынасы дөрекі фразеологизмдерді қарапайым фразеология дейміз. Алайда, бұл тұрақты тіркестер әдеби тіл нормасын бұзғанымен тілімізде, әсіресе, көркем әдебиетте кейіпкер тілінде кездеседі. Осы фразеологизмдер арқылы кез келген жазушы кейіпкердің бейнесін ашу үшін соның ой-өрісін, мінез-құлқын, әлеуметтік жағдайын, өскен ортасын көрсету мақсатында қолданылады.

Шығармада кездесетін қарапайым фразеологизмдер:

1. Жалшылармен бірге жататын мен, солармен бірге тұрып, қолымнан келетін жұмысты атқарып бірге жүрем . . . Өйтпейін десем, Бізәләң «арам тамақ» деп көзге шұқиды (95 бет) .

«Арам тамақ» - еңбексіз күнелтуші адам, жатып ішер жалқау туралы айтылады [8; 28] .

2. Мені мыти ұстаған және боқтай сөйлеген қалпына қарағанда, «сорым енді қайнаған болар» деп ақ тұр ем, сыр тарта алмайтынын білгендей Махмет қатаң үнін жуасытты (104 бет) .

«Сорым енді қайнаған болар» - бақытсыздыққа тап болды, қасіретке ұшырады; қасіретке салды [8; 257] .

3. Малға іші тар ит болушы еді Тортай (158 бет) .

Іші тар - қызғаншақ, біреудің болғанын көре алмайтын күншіл [8; 326] .

4. Сөздің арты дауға соғып, нағашысы:«Мені ренжіттің, игілігіңе мінбессің », - деп назаланып аттанады.

- Сілесі қатты иіп болмағай да!- деді Таспай (194 бет) .

Сілесі қатты - әбден шаршады, қажыды, дәрмен, қуаты бітті [8; 266] .

С. Мұқановтың ұлттық тілдің бай қазынасы - сөздік құрамын шебер пайдаланып, әр сөзін, сөйлемін, тұтас мәтінін мәнерлі, өткір шебер тілмен өрнектеген және оларды белгілі бір стильдік мақсатпен ұтымды пайдаланып отырған. Көптеген лексикалық тіл ерекшеліктерін, фразеологизмдерді өз мәнінде, өз қалпында жұмсаумен қатар, бастапқы мәніне қосымша реңк кіргізіп түрлендіреді де, өзінің мақсатты ойына лайықтап қолданады.

Осы шығарманы талдау барысында: 22 фразеологизм табылып, барлық фразеологизмдер талдауға түсті.

1. 5. Антоним, синоним сөздердің қолданысы

Антонимдер

Қазақ тіл білімі ғылымында Қ. Аханов, Ә. Болғанбаев, Ж. Мусин, Ғ. Мұсабаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Қалиев т. б. ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.

Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.

Ж. Мусин «Қазақ тілінің антонимдер сөздігі» атты еңбегінде, антонимдерге әр түрлі бағыттағы анықтама берген.

1. Әдетте мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер - антоним деп аталады.

2. Антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады деген пікір жиі қолданады.

3. Антоним сөздердің қарама-қарсылықты мәні, олар бір сөйлем ішінде қатар қолданғанда айқын аңғарылады. Мұндайда антоним сөздердің мағыналық қарама-қарсылығы айрықша баса көрсетіліп, ерекше көзге түседі [9; 27] .

Зерттеуші-ғалым Ә. Болғанбаев «Қазақ тілінің лексикологиясы» атты еңбегінде антонимдердің осындай негізгі белгілерін атап көрсетеді [10; 21] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.