Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Қазақ экономика, қаржы және халықаралық
сауда университеті
Жакупов А.С.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050507 - мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Астана 2012
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Қазақ экономика, қаржы және халықаралық
сауда университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _____________
______________Д.М. Турекулова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы; Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару
050507 - мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Орындады:
Жакупов А.С
Ғылыми жетекшісі
Байғабулова Қ. К
Ph.D.
.
Астана 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1 АЙМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
10
1.2 Аймақтағыхалықтыәлеуметтікқорғаудыб асқару ... ... ... ... ... ... ... . .
18
1.3 Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНДАҒЫ - ДАҒЫ АЙМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ (АҚМОЛА ОБЛЫСЫ, ЕСІЛ ҚАЛАСЫ ӘКІМШІЛІГІ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Қазақстан Республикасындағы еркін экономикалық аймақтардың дамуының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
2.2 Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу ...
36
2.3 Ақмола облысы, Есіл қаласы әкімшілігі туралы жалпы статистикалық мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНДАҒЫ - ДАҒЫ АЙМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аймақтық дамуда индустриялық - инновациялық даму бағдарламасының жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
3.2 Аймақтардың әлеуметтік - экономикалық жағдайларын теңестіру және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
74
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Републикасының Президенті Н.А.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына арнаған 2012 жылғы Әлеуметтік-экономикалық дамуды жаңғырту - Қазақстанның басты бағыты атты Жолдауында ел экономикасының басымды бағыттарының бірі ретінде аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын ерекше атап өткен болатын [1]. Сонымен бірге ел Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді бағдарламасына және он жылдық стратегиялық жоспарға сәйкес Қазақстан ілгері дамып келеді, көзделген шаралардың бәрі рет-ретімен жүзеге асырылуда[2]. Экономика қарышты дамып, тұрақтылық орнауда. Қай салада болмасын рыноктық қатынастардың алғы шарттары қалыптастырып, оның даму жолы айқындалуда.
Экономиканы басқаруды жетілдірудің маңызды бағыттарының бірі сыртқы экономикалық іс-әрекеттер, соның ішінде еркін экономикалық аймақтарды басқару жүйесін жасау және дамыту. Қазіргі уақытта Қазақстанда бес арнайы экономикалық аймақ жұмыс жасайды. Бірақ олардың экономикалық тиімділігі толық ғылыми сараптамадан өтті деп айтуға болмайды. Бұл құбылыс осы аймақтарды жасауда жеткілікті дәлелдер қаралмауына, оларды қалыптастыру концепциясының әлі де анық болмауына байланысты. Онда еркін экономикалық аймақтың келешек дамуын анықтайтын маңызды жағдайлар бағаланбаған. Олар: экономикалық-географиялық жағдайының тиімділігі, аймақта керекті өндіріс инфрақұрылымының қалыптасуы және шын мәнінде кедендік, салықтық және валюталық жеңілдіктер тәртібін іске асыруды қамтамасыз ететін еркін экономикалық аймақты басқарудың икемді механизмін жасау болып табылады.
Алғашқы еркін экономикалық аймақтар тиісті талдаусыз пайда болған және олар экономикалық тиімсіз болды. Арнайы экономикалық аймақтарға үлкен аумақтар берілген, бірақ оларды басқару механизмі толық ойластырылмаған және жауапкершілік орталықтары анықталмаған. Арнайы экономикалық аймақтардың қызмет етуінің жалпы мәселелерінің шешілмеуі табыстылығына қарамай 1996 жылы жабылған. 2002 жылдан бастап жаңа аймақтар пайда болды, бірақ көп мәселелер шешілмеген, ал оңды нәтижелер жағдайларға байланысты.
Қазақстанда еркін экономикалық аймақтардың іс-әрекетін, оларды басқару әдістерін және нысандарын, нормативтік-құқықтық қамтамасыз етуін талдау еркін экономикалық аймақтарды басқару механизмдері, оның теориялық және әдістемелік негіздері жеткілікті ғылыми дәлелденбеген.
Еркін экономикалық аймақтарда көлік транспорты арқылы жүктерді тасымалдау нарығын жетілдіру мәселелерін шешу әдістері механизмін жеткілікті деңгейде басқару жүйесіне сәйкес жасалған ішінара зерттеулер бар. Еркін экономикалық аймақ теңіз портының кеңінен дамуы және аймақтың барлық экономикалық көрсеткіштерін көтеру, бірқатар маңызды
инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруды керек етеді. Жаңа теориялық және тәжірибелік қорытындыларды жасау, жүк тасымалдау жүйесін жақсартуды дәлелдеу зерттеудің өзектілігін, диплом жұмысының мақсатын және міндетін анықтады.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық даму көбінесе инвестициялық саясатқа тәуелді. Оның тиімділігі қоғам ілгерішілдігін айқындайды. Инвестициялық қызмет табыстылығы баламаны таңдауға байланысты: не болмаса болашаққа әлеуметтік ғылыми-технологиялық сілкініске бағытталған, не болмаса елдің болашағы жоқ шикізат бағыты. Сілкініске инвестициялық үдерістер стратегиясы мен оларды іске асыру әдіс-темесін, тетіктері мен заңдық-құқықтық негізін, сондай-ақ ұйымдық құрылымын біріктіретін инвестициялық үдерістерді әдістемелік қамтамасыз етудің институционалдық жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді.
Инвестициялық саясаттың маңызды бағыты - әлеуметтік-экономикалық тиімділіктің артуын беретін жоғары өнімді машиналар мен жабдықтарды, үдемелі технологияларды қолдану негізінде әлеуметтік және шаруашылық дамуды инвестициялау. Күрделі қаржы жұмсалымының нәтижелілігі экономикалық және заңды-құқықтық тетіктердің сенімділігімен, сондай-ақ басқару сапасының арттыруға шарттасқан[3].
Қазақстанның әлеуметтік-бағытталған инвестициялық саясатын іске асыру үшін қаржы және экономикалық тұрақтылықтың негізгі басымдықтары, 10-15 жыл шегінде көз жететін болжау шегінің негіздемесі мен жаңартпалық стратегия негізінде ұлттық экономика дамуының жетекші бағыттарын бөліп көрсету тұр.
Экономика мақсаттары нарық қажеттіліктеріне мәжбүр болып отырған жағдайда капиталды біріктіру нысаны ерікті бола түседі. Бұл қаржы-өнеркәсіптік конгломераттар мен банкілік капитал, ғылым ресурстарын өнеркәсіптілік пен мемлекетті біріктірудің өзге де ұйымдық нысандарын құру мен қолдау көрсету арқылы біршама тиімді іске асырылады. Біріктірілген корпорациялық кұрылымдар, атап айтқанда каржы-өнеркәсіптік топтар өздерін өнеркәсіп және қаржы капиталының біршама жетілген ұйымы ретінде көрсетті. Біріктірілген корпорациялық құрылымдардың негізгі мақсаты отандық және шетелдік бағалы қағаздар нарығында операцияларды инвестициялаудың тиімді тетіктерін қолдану арқылы инвестициялық қызмет үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыру болып табылады.
Инвестициялық белсенділікті күшейту мәселесі қаржы ағындарын қалыптастыру және пайдалануды оңтайландырумен тығыз байланысты. Бұл міндеттің бірнеше ұйымдық шешімі бар. Олардың бірқатары Қазақстан корпорациялар, концерндер, ассовдациялар, инвестициялық-қаржы компаниялары мен қорлар, қаржы одақтары, сауда-өнеркәсіптік және банкілік бірлестіктер. Қазақстан үшін болашақты ұйымдық нысан қаржы-өнеркәсіптік топтарды құру болып табылады. Нақ осылар экономиканың құрылымдық қайта құрылуын жандандыру мен олардың тиімділігін арттырудың елеулі резервтеріне ие. Басқа елдердің тәжірибесі көрсеткендей, біріктірілген корпорациялық құрылымдар, атап айтқанда, қаржы-өнеркәсіптік топтар өнеркәсіпке инвестицияларды ынталандырудың тиімді нұсқаларының бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экономикалық аймақтарды басқарудың әдіснамасын дамытуға, нарықтық қатынастарда еркін экономикалық аймақтарды басқару тәжірибесін жетілдіруге ықпал ететін мәселені қозғаған ғылыми-зерттеулер жүргізілген. Дегенмен, еркін экономикалық аймақтарды дамытуға белгілі бір тақырыптар аясында ғана ғылыми жаңалықтар мен ғылыми ашылымдарды баяндайды. Мысалы, зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздерін еркін экономикалық аймақтар бойынша ресейлік Б.Богуславский, И.Бунегина, А.Быков, В.Караваева, Л.Вардамский, Л.Васильев және т.б., әлеуметтік даму бойынша А.Барышева, К.Боулдин, Е.Мишин, Д.Уайтком және т.б. және қазақстандық ғалымдарының Е.М.Арын, К.Бабагулов, С.Б.Байзаков, А.Есентугелов, М.Б.Кенжегузин, А.И.Кошанов, С.С.Сатубалдин, А.П.Рау, К.Аширбаев, Б.Сапарбаев, А.Т.Жадигерова, У.Баймұратов, Б.Б.Дюйсенбаева және т.б. зерттеген еңбектері құрайды.
Зерттеу пәні. ҚР - да аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы мемлекеттік басқаруды зерттеу.
Зерттеу объектісі. Ақмола облысы, Есіл қаласы әкімшілігінің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару мәселелері.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Республикамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды дамытуға, дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, сонымен қатар шағын және орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді шешуге айтарлықтай көңіл бөлініп, нақты іс-шаралар кешені жүзеге асырылуда. Сондықтан зерттеу жұмысының да тақырыбы аймақтық дамумен байланысты, яғни оның стратегиясын болжау және өндіру болғандықтан курс жұмысына мынадай мақсаттар қойылды:
аймақтық даму стратегиясын, яғни аймақтың экономикалық өсуіне бөңіл бөлу;
Аймақтық және салалық инвестициялық саясаттың рөлі және мағынасын қарастыру.
Диплом жұмысының мақсаттарына байланысты мынадай міндеттер туындады:
аймақтық дамудың стратегиясын болжауды қарастыру;
аймақтық дамуағы инвестиция стратегиясын болжауды және өндіруді бақылау;
аймақтық әлеуметтік саясатты зерттеу;
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару мәселелерін талдау;
Ақмола облысы, Есіл қаласы әкімшілігінің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқаруын талдау;
Ақмола облысы, Есіл қаласы әкімшілігі Экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімінің құрылымы және қызметін талдау;
аймақтық даму стратегиясын болжау, өндіру шараларын қарастыру т.б.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация) құрылымымен, нашар дамыған инфракұрылымымен сипатталатын аймақтар жатады Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж. Сондықтан да экономикалық ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет - аймақтар үшін жағымсыз салдарлардың бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені ұлғайту.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 АЙМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6.1 Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері
Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының стратегиялық позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы аймақтық экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ оған қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік - экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны, географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады[4].
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады. Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған бір елдің ірі территориясы.
Аймақтық экономикаға теориялық - әдістемелік зерттеулер жасаған ғалымдар Альфред Вебер, Аугуст Леш, Вильгелм Кристаллер, Иоганн Тюнен, Энтони Куклинский, орыс ғалымдары Н.Барановский, Н.Комосовский және тағы да басқа АҚШ, Германия, Франция ғалымдары үлес қосқан.
Аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқаруды жіктеуде зерттеудің бір міндеті еркін экономикалық аймақтарды басқарудың әдістерін және принциптерін негіздеуге және еркін экономикалық аймақтың әр үлгісінің басқару ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін еркін экономикалық аймақтардың жалпы белгілерін бөлу болып табылады.
Н.Смородинская, А.Капустин еркін экономикалық аймақтарды шаруашылық мамандану белгісі бойынша жіктеуді ұсынады. Осы белгіге сәйкес еркін сауда аймағы, өнеркәсіп-өндірістік, техникалық-енгізу, қызмет көрсету және кешенді аймақтар болып бөлінеді, олар өз кезегінде, жеке белгілер бойынша бөлінеді. Н.Смородинская еркін экономикалық аймақтарды тағы бір белгімен жіктеуді ұсынады: мөлшерімен және оларды ұйымдастыру әдісімен. Ондай әдісте еркін экономикалық аймақтар аумақтық және тәртіптік болып бөлінеді.
Осы белгі бойынша жіктеу еркін экономикалық аймақты ұйымдастыруда екі түрлі әдістің бар болуымен байланысты: аумақтық және тәртіптік. Бірінші әдіске сәйкес еркін экономикалық аймақтар бөлектенген аумақ ретінде қарастырылады, онда барлық резидент-кәсіпорындар шаруашылық іс-әрекетте жеңілдетілген тәртіппен пайдаланады. Екінші әдіске сәйкес еркін экономикалық аймақ деп сәйкес фирманың немесе аумақтың орналасуына тәуелсіз кәсіпкерлік іс-әрекеттің белгіленген түріне жеңілдетілген тәртіп ретінде қарастырылады.
Аймақтың мәнін терең түсіну үшін, басқа әдіске сәйкес жіктеудің тағы үш белгісін қолданған жөн болады: жасау мақсаты және еркін экономикалық аймақтың ұлттық экономикаға әсерін тигізу дәрежесі, еркін экономикалық аймақты басқаруды ұйымдастыру үлгісі бойынша[5].
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру үлгісі бойынша еркін экономикалық аймақты ашу туралы шешім қабылдаған билік құрылымдардың деңгейіне байланысты республикалық және өңірлік болып бөлінеді. Бұл белгі маңызды, себебі ол аймақтың статусын, экономикалық механизмінің ерекшелігін, жеңілдіктер мен кепілдіктер жүйесін, инвесторлар үшін еркін экономикалық аймақтың тартымлығын анықтайды.
Аймақтың әкімшілік-шараушылық басқару моделін таңдау оның үлгісіне және жерінің мөлшеріне, елдің мемлекеттік құрылыс ерекшелігіне, жеке сектордың дамуына және т.с.с. байланысты. Бірақ жалпы міндетті жағдай болып табылатыны, аймақ, жергілікті әлеуметтік-экономикалық жүйе бола тұрып, жергілікті және жеке шаруашылық жүйе болу керек, яғни экономиканың әртүрлі салаларына басшылық ететін салалық министірліктердің және ортылық ведомстволардың қарауынан тыс болу керек. Аймақтың белгіленген шаруашылық жекеленуі жоғары тұрған әкімшілік-аймақтық басқару мүшелерінің өзара байланысына әсерін тигізеді. Ондай өзгешілік қақтығыстарға негіз жасайды.
Мемлекет фискалды, қаржы, сыртқы сауда, әкімшілік және әлеуметтік шараларды пайдаланып, ынталандыру жүйесі арқылы нақты аймақта экономиканы дамыту және қойылған мақсаттарға жету үшін жағымды шарттар жасайды.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару құралдары - жеңілдетілген мемлекеттік несиелер және инвестициялар, жалдауға және коммуналдық қызметтерге төмен бағалар жүйесі, т.б. қамтитын қаржы шаралары болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқарудағы жеңілдіктер мен ынталандырулар жүйесін тиімді жасау - болашақта оның ойдағыдай дамуының кепілі. Дәл осыдан инвесторларды тартудан түскен пайда мен салық және кеден жеңілдіктерінің берілуінен болған бюджеттік шығындар ара қатысы тәуелді. Жалпы жеңілдіктер, мұндағы жоқ даму факторларының өтемақы механизмы емес, берілген аймақтың салыстырамлы басымдылықтарды іске асыруда қосымша құрал қызметін атқаруы тиіс. Мемлекет рөлі тек осындай оңтайлы жүйені қалыптастыруда ғана емес, сонымен бірге оның орнатылған жеңілдіктерді және преференцийлерді сақтау үшін тұрақты түзетулер мен бақылау жасауда да маңызды.
Экономикалық аймақты құрудың әлемдік тәжірибесі дәлелдегендей, еркін экономикалық аймақтар жасалатын жерлерде, елдің өңірлік күйімен және дамуымен ерекшеленетін, еркін экономикалық аймақты құруды жүргізудің екі әдісін бөлуге болады:
1.Экономикалық аймақтарды тарихи қалыптасқан шаруашылық жүйесі бар, өндірістік және өндірістік емес белгіленген кәсіпорындар жүйесі бар, ерте қалыптасқан шаруашылық байланыстардың барлық үлгілері бар (ішкі өңірлік, өңірлік аралық, сыртқы экономикалық және т.б.) жерлерде жасауға болады.
2.Экономикалық аймақтарды шаруашылық жүйесі жоқ, кәсіпорындары жоқ, экономикалық белсенді халқы жоқ, шаруашылық байланыстары жоқ жерлерде жасауға болады. Бұл игеру өңірлер, жас аймақтар.
Арнайы экономикалық аймақтардың шетелдік тәжірибесі мен отандық даму тарихы келесідей қорытынды беріп отыр. Жеке арнайы аймақтардың нақты мақсаттарының ерекшеліктерінің белгілі болып жіктеліну сипатымен айқындалуы керек. Ұлттық мүдденің дамуы мен әлеуетті инвесторлардың мүдделерінің сәйкес келуі, экспорттың дамуына көліктік-географиялық және басқада алғы шарттардың орын алуы тиіс[6].
Экономикалық аймақты жасаудың және дамытудың жоспарлауын жетілдіру жиынтықта еркін экономикалық аймақтың басқару жүйесінің элементі ретінде сыртқы экономикалық ортаны қалыптастыратын, ең алдымен ғылыми-техникалық, әлеуметтік, сыртқы экономикалық және басқа да мемлекеттік саясаттарын дәлелдеу деңгейін көтеруге бағыттау керек.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей араласпағанмен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы шектеулер т.б.) араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді кызмет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын мемлекетгік реттеу - бұл олардың дамуьшың қажетті шарты.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті мәселеге айналады. Осы мақсатта аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін тигізетін негізгі жағдайларды сараптауға жүгінейік.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру барысында жүргізілген реформалар аймақаралық саралауды (дифференциация) тым күшейтіп жіберді. Нәтижесінде жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімді (ЖАӨ) өндіру көлемі бойынша республика халқының айырмашылығы он есеге дейін жетті. Ал АҚШ-та ең алдыңғы және ең артта қалған штаттарының арасындағы айырмашылық - небәрі 1,8 есе ғана. Кесте деректері көрсетіп отырғанындай, жан басына шаққандагы жалпы аймақтық өнімнің ең жоғары көлемі - Атырау облысына, ал ең төменгі көлем Жамбыл облысына тиесілі болып отыр. 2003 жылғы деректер бойынша осы екі облыстың жан басына шаққандағы ЖАӨ-дегі айырмашылық 12 есе болған.
Мұндай тым саралау, әрине, миграцияның күшеюіне, дағдарысты және кедей ареалдардың кеңеюіне, аймақтардың экономикалық өзара әрекет ету механизмінің әлсіреуіне және аймакаралық қарама-қайшылықтардың өсуіне алып келері сөзсіз. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясатты жүргізуді айтарлықтай қиындатады[7]. Аумақтық әлеуметтік-экономикалық теңсіздіктер (диспропорциялар) көбінесе объективті сипаттағы себептермен байланысты болғанмен де, оларды жұмсарту қажеттілігі айқын. Мемлекеттің тұтастығын сақтауға ұмтылған бір де бір мемлекет аумақтық теңсіздіктердің соншалықты алшақтығына жол бермейді. Мұны дамыған мемлекеттердің тәжірибесі де дәлелдей түседі. Сондықтан Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. Ұлттық экономиканың тұрақты өсуі елдің проблемалық аймақтарындағы өмір суру жағдайын жақсартпайынша мүмкін емес. Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік, экономи-калық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу қағидасына сэйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
индустриялық дамыған;
агроөнеркәсіптік;
дағдарыстық.
Бірінші топ - стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
:: минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен өңдеудің жаңа технологияларын енгізуі негізінде стратегиялық шикізат түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
:: отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды құру;
:: ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған, күрделі проблемаларды (әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық ресурстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін проблемалар қатарына төмендегілерді жатқызуға болады:
:: шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті қалыптастыру;
:: жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер технологиясын дамыту;
:: нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету. Үшінші топ - ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет[8].
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
:: ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды жүзеге асыру;
:: ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен техникаларды енгізу және пайдалану;
:: тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материалдық-техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа - қысылшаң (экстремальный) табиғи-климаттық, әлеуметтік-экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған проблемалардан арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет. Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мэселелер келесідей:
:: экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;
:: осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
:: қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
:: шетелдік техникалық жэне гуманитарлық көмектерді тарту және оларды тиімді пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық мәселелерін тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға мүмкіндік береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация) кұрылымымен, нашар дамыған инфракұрылымымен сипатталатын аймақтар жатады Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж. Сондықтан да экономикалык ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет - аймақтар үшін жағымсыз салдарлардың бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нэтижені ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
:: өндіріс қарқынының төмендеуі;
:: халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басын шаққандағы табыстың төмендігі);
:: жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардьн өрістеуі (жүмыссыздықтың жоғары деңгейі);
:: демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б.
Ғалымдардың зерттеулерін қорыту және талдау негізінде, нарықтық экономикалық жүйеде мемлекеттің және оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер ететін негізгі факторларды ерекшелеп шығардық.
-аймақтық;
-ұлттық;
-әлемдік.
-аймақтық;
-ұлттық;
-әлемдік;
-өмір сапасы;
-инновация;
-инвестиция.
-өнеркәсіп;
-ауыл шаруашылығы;
-құрылыс;
-қызмет;
-кіші және орта бизнес;
-тағы басқалар
Әлеуметтік-экономикалық даму факторлары
Нарық
Бәсекелестік
Өндіріс
-аймақтық;
-ұлттық;
-әлемдік.
-аймақтық;
-ұлттық;
-әлемдік;
-өмір сапасы;
-инновация;
-инвестиция.
-өнеркәсіп;
-ауыл шаруашылығы;
-құрылыс;
-қызмет;
-кіші және орта бизнес;
-тағы басқалар
Әлеуметтік-экономикалық даму факторлары
Нарық
Бәсекелестік
Өндіріс
Сурет 1 Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер ететін басты факторлар
Дереккөз: Смағұлова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелеріАлматы, 2007
Стратегияны ойдағыдай жүзеге асыру экономика құрылымында сапалы өзгерістер жүргізуге мүмкіндік жасауы тиіс. Бұл адамды, өндірісті және табиғи капиталды тиімді пайдалану негізінде оның тұрақты өсуіне, Қазақстанның әлеуметтік дамуы мен қоғамдық құрылыстың жаңа деңгейге көтерілуіне алып келеді. Өнеркәсіп саясатының орталық міндеті қазіргі техникалар мен материалдардың прогрессивтік базалық өндірісін сақтау және дамыту болуы тиіс. Қазақстанның өнеркәсіп өндірістері әлеуметтік-экономикалық жағдайды дамытудың және қазақстандық экономиканың гүлденуінің негізін құрауы мүмкін.
Бірінші фактор, бәсекелестік - ол әлеуметтік-экономикалық жағдайды, оның ішінде халықтың өмір сүру сапасына, екінші фактордың өндіріс өнімдерінің ішкі және сыртқы нарықта бәсекелігін арттырған жағдайда дамиды, үшінші фактор нарықта өнімдердің тиімділігін айқындау негізінде жоғарылайды. Бұл факторлар мемлекеттің және оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуының ойдағыдай болуының шарттары, индикаторлары болып табылады. Сондай-ақ территорияға кәсіпорындарды орналастыру, инвестиция тарту үшін қосымша мүмкіндіктер жасау, еңбекпен қамтуды арттыру және басқа да өзекті мәселелерін шешу үшін қолайлы (Сурет 1) [9].
Экономика - аймақтың өндірістік әлеуеті, оның табиғи ресурстарын біліп, ескермей дамыту мүмкін емес. Демографияда, еңбек ресурстарында, әлемдік шаруашылықта Қазақстанның алатын орны, еліміздің аймақтарындағы экономикалық даму қарқыны, ерекшеліктері - бәрі ескеріліп, талдау жасалынып, дұрыс шешімдер қабылдануына үлкен әсерін тигізеді. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму барысында аймақтардың және олардың билік ететін органдарының рөлі арта түсуі тиіс.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын, өнеркәсіп кәсіпорындарының жағдайын анықтау мақсатында негізгі бірнеше көрсеткіштерді ұстанғанымыз тиімді болып табылады (Сурет 2).
Зерттеулерге негізделе отырып, аймақтық органдардың шаруашылық басқару міндеті үнемі жоғары сатыға жетілдіруді қажет етеді, осы негізде келесі талаптарды ұстанған тиімді болып табылады:
- мәселелерді анықтау, көптеген жағдайларда, ақпараттар болғанда ұйымдық деңгейдегі шешім жасау және оны таңдау жинақталып топталады;
- әр түрлі деңгейде болатын, әр қилы рөл атқаратын және қажетті, нақты ұсыныс бере алатын, барлық ұйым мүшелерінен ақпарат түсіп отыру қажет;
- таңдалған іс-әрекетті тиімді атқаруға әсерін тигізетін деңгейлер мен ұйымдар мүшелерінің рөлін анықтайтын соңғы, тиімді құрылымды таңдау;
- әрбір орындаушы билік құрылымдық деңгейде болуы қажет, рөліне және орындаушылар арасында қалыптасатын қарым-қатынас белгілі нақты мәселені шешуде оның қабілеттілігі барабар.
Бұл міндеттерді шешу Қазақстанның және оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуын қалыптастыруға көмектеседі. Сонымен қатар, толық экономикалық тәуелсіздікке жету - Қазақстанның экономикасын дамытудың және нығайтудың негізгі факторы, мемлекет ішіндегі облыстар мен аймақтардың нақты және бірқалыпты әлеуметтік-экономикасының дамуы.
Жерді алып жатқан аймақтың мақсатына, тұрған жеріне және болашақ дамуына байланысты. Ол бірнеше гектарды қамтитын алымсыз сауда-көлік аймақтарынан, бірнеше жүз шаршы текше метрлерді алып жататын ауданды, күрделі салалық құрылымды және оны қамтамасыз ететін инфрақұрылымды, өнеркәсіптік техникаға бағытталған аймақтардан тұрады.
Аймақтар, географиялық жағдайлары бойынша қабылдайтын елдің ішінде - ішкі, әдетте, импорттың орнын басатын және сыртқы, экспортқа бағытталған стратегиясымен қолданатынға бөлінеді.
1.2 Аймақтағы халықты әлеуметтік қорғауды басқару
Аймақтағы мемлекеттің халықты әлеуметтік қорғау принциптері:
- муниципалды басқару органы мен мемлекет тарапынан әлеуметтік қорғау;
- мекеме, фирма әкімшілігі сондай-ак, жұмыс берушілер тарапынан әлеуметтік қорғау;
- кәсіподақ, әртүрлі мемлекеттік емес ұйымдар және еңбек ұжымдары тарапынан әлеуметтік қорғау;
- отбасылық қорғау және адамның өзін-өзі қорғау. Объект (нысана) бойынша әлеуметтік қорғаудың келесі түрлері:
- баланың әлеуметтік қорғалуы;
- жағдайлары төмен отбасы мен әрбір азаматтарды әлеуметтік қорғау;
- әйелдерді және көп балалы аналарды әлеуметтік қорғау;
- жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау;
- зейнеткер жасындағы адамдарды әлеуметтік қорғау;
- ауыру адамдарды, мүгедектерді әлеуметтік қорғау;
- білім және денсаулық саласын қорғау.
Мемлекеттің игілігі үшін басты ұтымды бағытты айқындады:
- қоғам және мемлекет тарапынан барлык халықты әлеуметтік қамсыздандыру;
- медицина, әлеуметтік және кәсіптік реабилитацияны қажет жағдайда іске асыру;
- жұмыс істейтін халықты әлеуметтік және кәсіптік қауіп-қатерден міндетті түрде қорғау;
- халықтың әлеуметтік қорғау жүйесінің тенденциясын кеңейту[10].
Мемлекеттің халықты әлеуметтік тұрғыдан қорғау міндеттерін біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда кеңінен қарастырып отырмыз. Олардың қатарына мемлекеттің өзінің халқын әрбір адамды кедейліктен, жұмыссыздықтан т. б. күнделікті қиындықтарға дейінгі жағдайларда қорғау мемлекеттің әлеуметтік қорғау істеріне айналып отыр. Осылардың ішіндегі халықаралық деңгейдегі ең маңыздысы деп адамдарды кедейліктен қоргғауды айтады. Кедей топтар жалпы алғанда кез-келген қоғамның барлық тарихи кезеңдерінде болған және қазірде де бар. Кедейлер тобы экономикалық-өндірістік дамуы артта қалған елдерде тұрғындардың алаңсыз басым көпшілігін құрайды. Ондай әлеуметтік топтар мен қатарлар өндірістік экономикасы жақсы дамыған елдерде де аз емес. Сондықтан ауылшаруашылығымен айналысатын аймақтардағы тұрғындар мен сол салаларда еңбек ететін, немесе жұмыссыздардың арасындағы үрдістерге байланысты кедейлік деген ұғымының мазмұнына, ең алдымен әлеуметтік қатынастар тұрғысынан қарау қажет. Кедей топтың өзі іштей біркелкі емес.
Біріншіден, кедейлердің бірсыпырасы алаңсыз жұмыста жоқ болса, екінші біреулері жұмыс істейді, білімдері айтарлықтай жоғары, тұрғын үйлері, күнделікті тамақтары бар. Ал екінші бір жұмысы бар кедейлердің білімі төмен, мамандығы жоқ. Бірақ осындай айырмашылықтарына қарамастан, олардың тапкан табыстары адамның қанағаттанарлықтай денгейде өмір сүруіне мүмкіндік бермейді.
Екіншіден, тікелей жұмысы жоқ кедей топтардың мүшелері, кез-келген жэне тұрақсыз да болса, тамақ табуға мүмкіндіктер беретін істердің арқасында аштан елмеу жағдайларын жасайды.
Үшіншіден, кедей топтардың құрамының негізгі белігін жалғыз басты зейнеткерлер кұрайды.
Тертіншіден, студенттер де әлеуметтік кедей топтардың қатарына жатады. Егер олар ата-аналарынан кемек алмаса, жалғыз стипендиясымен күн кере алмаған болар еді.
Бесіншіден, кедейлер қатарына айлықтары оте темен және басқа қосымша түсімі жоқ зиялылар қатарына жататын оқытушылар, дәрігерлер, енер қызметкерлері, жазушылар, суретшілер т. б. жатады.
Алтыншыдан, кедейлердің қатарына банкротка ұшыраган бұрынғы іскерлер, кәсіпкерлер де енеді.
Сонымен кедейлік деген ұғым, біріншіден, әлеуметтік топтың экономикалық әл-ахуалын білдіреді. Сондай-ақ, жеке кедей адамның кедейлігі тек оның ез басымен ғана байланысты деп қарауға болмайды. Дұрыстап караған жағдайда, кедейліктің көп жақтары қоғамдық ортамен тікелей тығыз байланыста болады.
Бұл аталған жағдайларды қоғамдық қатынастар мен мемлекеттік іс-әрекеттер тұрғысынан алғанда олардың кедейлер жағдайын түзетуге күш салмауы деп корытындылауға болады. Ал өтпелі кезеңнің қиындықтары, жалпы мемлекеттің өндірістік-экономикалық деңгейінің төмендігі деген сияқты мэселелер - тарихи объективті үрдіс, сондықтан мемлекеттің қоғамдық еңбекті ұйымдастыруды және қоғамдық қатынастарды дұрыс жолға қоя алмай отыр деп айтуға болады. Бірақ мұндай жағдайлар болып отырғанымен, салыстырмалық түрде алғанда, мемлекет өзінің әлеуметтік кедей топтарына "бар әлі, жоқ жағдайы" дегендей деңгейінің тұрғысынан лайықты көмектер көрсетіп, арнайы құқықтық және саяси көңіл бөлуі керек. Бұл мемлекеттік құрылымның кедей топтар алдындағы ашықтығы, оларға деген шынай қайрымдылық пен демеушілік саясаты болып табылады. Қазақстандағы әлеуметтік қорғаудың денсаулыққа, әл-ауқатқа байланысты жақтарының айтарлықтай жоғарғы деңгейде деп біржақты айтуымызға мүмкүндік бермейді[11].
Қазақстанда халықтың денсаулық жағдайы мен адамдардың өмір сүруінің ұзақтығы басқа елдердің көрсеткіштерімен салыстырғанда елеулі түрде артта қалып отыр. Осылайша халықтың өмір сүруінің ұзақтығы 2005 жылы 65,9 жасты құраса, ал Жапонияда бұл көрсеткіш 80 жастан асады екен. Сонымен 2024 жылға дейін Қазақстан Республикасы өмір сүру сапасы деңгейі бойынша әлемдегі барынша бәсекеге қабілетті елдердің қатарына орнығу үшін ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру, өмір сүру жасын ұзартуды камтамасыз ету қажет. Халық санын 2024 жылы 18 миллионға жеткізу және халықтың омір сүру ұзақтығын 73 жасқа дейін ұлғайту алдағы міндет болып отыр. Сонымен кедейлікке қарсы күрес және әлеуметтік жіктелуді болдырмауға байланысты, Н.Ә. Назарбаев қоғамның орнықты дамуын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар аясында өзара байланысты шаралар кешенін, әсіресе ауылдық жерлерде, қабылдау жолымен кедейшілікті жою жөніндегі бұдан кейінгі шараларды қолға алу қажеттігін атап көрсетті.
1998 жылы болған кедейлікке қарсы күреске арналған дүниежүзі мемлекет басшыларының бас қосуындағы баяндамада 1995-1998 жылдар арасында кедейлікпен күресуі қажет әлемнің 130 елінің тек 38-і ғана өте кедей адамдардың жағдайын жақсартуға және тек 39 ел ғана жалпы кедейлікпен күресу бағдарламаларын жасаған екен.
Дүниежүзілік кедейлікпен күресу бағдарламасы негізінен алты тармақтан тұрады:
1.Әр адамның күшті жақтары мен артықшылыгын дұрыс пайдалануға мүмкіндіктер беретін жағдайларды жасауда және адамдардың өміріне түбегейлі ықпалдар жасайтын мәселелерді анықтап, шешу ісіне ерлер мен әйелдердің бірдей араласа алуына мүмкіндік жасау.
2.Жынысаралық айырмашылықтарды жойып, әйелдерге барлық мүмкіндіктерді жасау және қайыршылықпен күрес.
3.Мемлекеттердің экономикалық артта қалуын жою барысында ең басты мақсаттардың бірі ретінде кедейлердің кызығушылыгына көңіл болу және экономикасы өтпелі жағдайдағы мемлекеттердің өсу қарқынының төмендемеуін әртүрлі жақтардан қадағалау.
4.Планетамыздың көлеміндегі жаһандандыру үрдістерді байсалдылықпен баскару ісінде теңдік принципін ұстану.
5.Кедейлердің жағдайына ыңғайланған саясат пен нарықты демейтін коалиция құруды қамтамасыз ететін ыңғайлы саяси жағдайларды жасау.
6.Ерекше жағдайлардағы мемлекеттерге халықаралық көмек көрсету -- оте кедей елдердің қарыздарын тез арада қысқартуға, берілетін көмектердегі олардың үлесін көтеру және ауылшаруашылық өнімдерінің экспортын көбейту үшін рыноктар ашу.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 28-бабында көрсетілген әлеуметтік қорғауға алынатын адамдардың топтарын арнайы әлеуметтік тұрғыдан қорғайтын заңнама, мемлекеттік биліктің ең жогарғы тұғырының бірі - Қазақстан Үкіметі бекіткен Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы. Бұл заңнамалық күші бар құжатта әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру кезі мен жалпы реттеушісі мемлекет болып табылады деп көрсетілген. Қазақстандагы арнайы әлеуметтік қорғауға алынатын топтардың қатарына:
1. Зейнеткерлер, мүгедектер,
2. Асыраушысынан айрылғандар,
3. Жұмыссыздар,
4. Өміріне қатерлі жағдай туындағандар
Қазақстандағы аймақтарда халықтың аймақтық даму стратегиясының қазіргі жағдайын талдауға келетін болсақ, онда әлеуметтік қорғауға алынуы керек топтардың барлығы тек экономикалық критерий тұрғысынан белгіленген.
Мемлекет осындай жанұяны әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету үшін халықарарлық бейбітшілік сақтау ұжымдарына, ен алдымен Біріккен ұлттар ұйымына мүше болып кірген. Сонымен қатар Қазакстан терроризм мен халықаралық есірткі таратушы мафияларға қарсы күресті тиімді түрде жүргізу үшін әр түрлі халықаралық ұжымдарға мүше болып кіріп, олардың шарттарына қол қойды.
Конституцияда әлеуметтік қорғауға алынатын топтар деп арнайы аталған топтардың эркайсысының заңнамалық тұғырларын және әлеуметтік сипаттарын жеке-жеке қарастырайық.
1. Зейнеткерлер -- саны жағынан еліміздегі ең үлкен әлеуметтік топ. Қазіргі Қазакстан мемлекетінде халықтың 10,4 %-ын зейнеткерлер құрайды. Зейнеткерлікке шығу ерлер мен әйелдердің, табиғи физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес дүние жүзінің әр түрлі елдерінде әр түрлі жаста шығады. Зейнетақымен қамтамасыз ету -- қарттарды әлеуметтік қорғаудың басты формасы.
Мән-мазмұндық тұрғылардан алғанда, алғашқы қауымдық қоғамнан бастап карттарға қамқорлық көрсету ісі адамзат тарихында ерекше орын алып келген. Мұның себептері әр түрлі болған:
- кез келген адам қартаяды және оларды кезекті ретімен қамкорлыққа алу, бір жағынан дәстүр, екінші жағынан, әділеттіліктің, адамгершіліктің бір көрінісі болып табылады;
- қарттардың өмірлік жинаған еңбек тәжирбиесі жас ұрпақтарды еңбекке баулудың, шеберлікке үйретудің сенімді негізі болған;
- қарттар адамдардың рухани, имандылык, діни, әдет-ғұрыптық, дәстүрлік нормалары мен құндылықтардың мәнісін білетін, оларды сақтаушылар, орындаушылар болған;
- күнделікті қоғам өмірін, қоғамдық қатынастарды ұйымдастырушылар, түсіндірушілер, жетілдірушілер болған.
Сондықтан, қоғамның сапалық дамуы дегеніміз қарттарға деген қамқорлықтың артуымен байланысты болған. Осы жағдайларға байланысты қарттарға рухани, дәстүрлік құрметпен бірге материалдық-тұрмыстық қамқорлық жасалып келген[13].
Қазақстан Республикасы Зейнеткерлік туралы заңы бойынша ерлердің зейнеткерлік жасы - 63, әйелдерге 58 жас белгіленген. Әрбір адам өзінің еңбек ету кезінде айлық жалақысының 10 %-ын зейнетақы қорындағы жинақ шотта өз атына жинақтайды. Ал жұмысшыларға жұмыс беруші жұмыс орны айлық ақы қорының 15 %-ын мемлекеттік қамсыздандыру қорына аударады. Осылардың негізінде мемлекеттік зейнетақылық және әлеуметтік қамсыздандыру қоры құрылады. Көп елдерде ерлердің зейнеткерлікке шығу жасы 65 болса, олардан әйелдердің жасы онша кеп қалыса қоймайды. Ал кейбір елдерде ерлер мен әйелдердің зейнеткерлікке шығу жасы бірдей.Зейнеткерлердің Қазақстан бойынша жалпы саны 2003 жылы - 1830,1 мың, 2004 жылы - 1749,1 мың, 2005 жылы - 1690,5 мың, 2006 жылы - 1666,0 мың, 2007 жылы - 1640,7 мың, 2008 жылы 1645,9 мың болды. Яғни, Қазакстандағы зейнеткерлердің жалпы саны да, олардың жалпы халық құрамындағы үлесі де жылдан жылға азайып келеді.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылдың 2 наурызындағы халыққа Жолдауында жалпы зейнеткерлерге көрсетілетін көмектің жоғарғы деңгейлері анықталған. Ол бойынша зейнетақының орташа деңгейі 12000 теңгені құрады. Бюджеттен қаржыланатын мекемелер мұғалімдер мен дәрігерлер, мәдениет пен әлеуметтік қамсыздандыру қызметкерлерінің жалақысына 32 % төлемақы қосылды.
2. Қазақстандағы мүгедектердің жалпы саны шамамен 420 мың адамды немесе барлық халықтың 3 пайызын құрайды. Мүгедектер тобына қай кезде де, қай елде де халық, мемлекет тараптарынан әр түрлі көмектер, демеушілік, қайырымдылықтар көрсетіліп келген. Еңбек ету қабілеті болып, сонан соң зейнеткерлік жаста зейнеткерлер қатарына өтіп, тиесілі зейнетақы алу табиғи да заңдық тұрғыдан алғанда әділеттілік болса, туғанынан мешел, еңбекке жарамсыз болып туған нәресте мен өмірде бақытсыздыққа ұшырап мүгедек болып қалғандарға қоғам мен мемлекет тарапынан камқорлық көрсету де әлеуметтік құбылыс.
Қазақстан мемлекетінің 2008-2010 жылдарға арналған бағдарламасы бойынша мүгедектер мен Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне арнап коммуналдық үйлер салынады. Бірақ ол үйлерді мұралыққа қалдыруға, сатуға болмайды. Қазіргі өркениетті мемлекеттерде туғанынан немесе бақытсыз жағдайдан мүгедек болғандарға арнайы жәрдемақы тағайындау мемлекеттік тұрғыдан әлеуметті қорғау ісінің бір түрі болып есептеледі. Оның тағайындалу реті мен мөлшерін анықтау, берілу тәртібі және т. б. мәселелер заң арқылы бекітіледі және мемлекеттің қамсыздандыру мекемелері арқылы беріледі.
Статистикалық мәлімет бойынша Қазақстан бойынша мүгедектер саны 2003 жылы - 388,7 мың адам, 2004 жылы - 386,4 мың адам, 2005 жылы - 389,9 мыңадам, 2006 жылы - 389,5 мың адам, 2007 жылы - 395,1 мың адам, 2008 жылы 396,2 мың адамды кұрады.
3.Асыраушысынан айрылған(дар) деп, жанұясын еңбек ақысы арқылы асыраушысы қайтыс болған жағдайда, еңбек ете алмайтын жанұя мүшелері, 8 жаска дейінгі баланы бағушы анасы есептеледі. Мұндай жәрдемақыны жергілікті жердегі әлеуметтік қорғау мекемесі жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы бойынша 1998 жылы асыраушысынан айрылғандығына байланысты жәрдемақы алғандардың саны 378,4 мың адам болды. Бұл сол жылғы жалпы жәрдемакы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ экономика, қаржы және халықаралық
сауда университеті
Жакупов А.С.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050507 - мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Астана 2012
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Қазақ экономика, қаржы және халықаралық
сауда университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _____________
______________Д.М. Турекулова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы; Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару
050507 - мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Орындады:
Жакупов А.С
Ғылыми жетекшісі
Байғабулова Қ. К
Ph.D.
.
Астана 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1 АЙМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
10
1.2 Аймақтағыхалықтыәлеуметтікқорғаудыб асқару ... ... ... ... ... ... ... . .
18
1.3 Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНДАҒЫ - ДАҒЫ АЙМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ (АҚМОЛА ОБЛЫСЫ, ЕСІЛ ҚАЛАСЫ ӘКІМШІЛІГІ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Қазақстан Республикасындағы еркін экономикалық аймақтардың дамуының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
2.2 Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу ...
36
2.3 Ақмола облысы, Есіл қаласы әкімшілігі туралы жалпы статистикалық мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНДАҒЫ - ДАҒЫ АЙМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аймақтық дамуда индустриялық - инновациялық даму бағдарламасының жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
3.2 Аймақтардың әлеуметтік - экономикалық жағдайларын теңестіру және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
74
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Републикасының Президенті Н.А.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына арнаған 2012 жылғы Әлеуметтік-экономикалық дамуды жаңғырту - Қазақстанның басты бағыты атты Жолдауында ел экономикасының басымды бағыттарының бірі ретінде аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын ерекше атап өткен болатын [1]. Сонымен бірге ел Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді бағдарламасына және он жылдық стратегиялық жоспарға сәйкес Қазақстан ілгері дамып келеді, көзделген шаралардың бәрі рет-ретімен жүзеге асырылуда[2]. Экономика қарышты дамып, тұрақтылық орнауда. Қай салада болмасын рыноктық қатынастардың алғы шарттары қалыптастырып, оның даму жолы айқындалуда.
Экономиканы басқаруды жетілдірудің маңызды бағыттарының бірі сыртқы экономикалық іс-әрекеттер, соның ішінде еркін экономикалық аймақтарды басқару жүйесін жасау және дамыту. Қазіргі уақытта Қазақстанда бес арнайы экономикалық аймақ жұмыс жасайды. Бірақ олардың экономикалық тиімділігі толық ғылыми сараптамадан өтті деп айтуға болмайды. Бұл құбылыс осы аймақтарды жасауда жеткілікті дәлелдер қаралмауына, оларды қалыптастыру концепциясының әлі де анық болмауына байланысты. Онда еркін экономикалық аймақтың келешек дамуын анықтайтын маңызды жағдайлар бағаланбаған. Олар: экономикалық-географиялық жағдайының тиімділігі, аймақта керекті өндіріс инфрақұрылымының қалыптасуы және шын мәнінде кедендік, салықтық және валюталық жеңілдіктер тәртібін іске асыруды қамтамасыз ететін еркін экономикалық аймақты басқарудың икемді механизмін жасау болып табылады.
Алғашқы еркін экономикалық аймақтар тиісті талдаусыз пайда болған және олар экономикалық тиімсіз болды. Арнайы экономикалық аймақтарға үлкен аумақтар берілген, бірақ оларды басқару механизмі толық ойластырылмаған және жауапкершілік орталықтары анықталмаған. Арнайы экономикалық аймақтардың қызмет етуінің жалпы мәселелерінің шешілмеуі табыстылығына қарамай 1996 жылы жабылған. 2002 жылдан бастап жаңа аймақтар пайда болды, бірақ көп мәселелер шешілмеген, ал оңды нәтижелер жағдайларға байланысты.
Қазақстанда еркін экономикалық аймақтардың іс-әрекетін, оларды басқару әдістерін және нысандарын, нормативтік-құқықтық қамтамасыз етуін талдау еркін экономикалық аймақтарды басқару механизмдері, оның теориялық және әдістемелік негіздері жеткілікті ғылыми дәлелденбеген.
Еркін экономикалық аймақтарда көлік транспорты арқылы жүктерді тасымалдау нарығын жетілдіру мәселелерін шешу әдістері механизмін жеткілікті деңгейде басқару жүйесіне сәйкес жасалған ішінара зерттеулер бар. Еркін экономикалық аймақ теңіз портының кеңінен дамуы және аймақтың барлық экономикалық көрсеткіштерін көтеру, бірқатар маңызды
инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруды керек етеді. Жаңа теориялық және тәжірибелік қорытындыларды жасау, жүк тасымалдау жүйесін жақсартуды дәлелдеу зерттеудің өзектілігін, диплом жұмысының мақсатын және міндетін анықтады.
Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық даму көбінесе инвестициялық саясатқа тәуелді. Оның тиімділігі қоғам ілгерішілдігін айқындайды. Инвестициялық қызмет табыстылығы баламаны таңдауға байланысты: не болмаса болашаққа әлеуметтік ғылыми-технологиялық сілкініске бағытталған, не болмаса елдің болашағы жоқ шикізат бағыты. Сілкініске инвестициялық үдерістер стратегиясы мен оларды іске асыру әдіс-темесін, тетіктері мен заңдық-құқықтық негізін, сондай-ақ ұйымдық құрылымын біріктіретін инвестициялық үдерістерді әдістемелік қамтамасыз етудің институционалдық жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді.
Инвестициялық саясаттың маңызды бағыты - әлеуметтік-экономикалық тиімділіктің артуын беретін жоғары өнімді машиналар мен жабдықтарды, үдемелі технологияларды қолдану негізінде әлеуметтік және шаруашылық дамуды инвестициялау. Күрделі қаржы жұмсалымының нәтижелілігі экономикалық және заңды-құқықтық тетіктердің сенімділігімен, сондай-ақ басқару сапасының арттыруға шарттасқан[3].
Қазақстанның әлеуметтік-бағытталған инвестициялық саясатын іске асыру үшін қаржы және экономикалық тұрақтылықтың негізгі басымдықтары, 10-15 жыл шегінде көз жететін болжау шегінің негіздемесі мен жаңартпалық стратегия негізінде ұлттық экономика дамуының жетекші бағыттарын бөліп көрсету тұр.
Экономика мақсаттары нарық қажеттіліктеріне мәжбүр болып отырған жағдайда капиталды біріктіру нысаны ерікті бола түседі. Бұл қаржы-өнеркәсіптік конгломераттар мен банкілік капитал, ғылым ресурстарын өнеркәсіптілік пен мемлекетті біріктірудің өзге де ұйымдық нысандарын құру мен қолдау көрсету арқылы біршама тиімді іске асырылады. Біріктірілген корпорациялық кұрылымдар, атап айтқанда каржы-өнеркәсіптік топтар өздерін өнеркәсіп және қаржы капиталының біршама жетілген ұйымы ретінде көрсетті. Біріктірілген корпорациялық құрылымдардың негізгі мақсаты отандық және шетелдік бағалы қағаздар нарығында операцияларды инвестициялаудың тиімді тетіктерін қолдану арқылы инвестициялық қызмет үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыру болып табылады.
Инвестициялық белсенділікті күшейту мәселесі қаржы ағындарын қалыптастыру және пайдалануды оңтайландырумен тығыз байланысты. Бұл міндеттің бірнеше ұйымдық шешімі бар. Олардың бірқатары Қазақстан корпорациялар, концерндер, ассовдациялар, инвестициялық-қаржы компаниялары мен қорлар, қаржы одақтары, сауда-өнеркәсіптік және банкілік бірлестіктер. Қазақстан үшін болашақты ұйымдық нысан қаржы-өнеркәсіптік топтарды құру болып табылады. Нақ осылар экономиканың құрылымдық қайта құрылуын жандандыру мен олардың тиімділігін арттырудың елеулі резервтеріне ие. Басқа елдердің тәжірибесі көрсеткендей, біріктірілген корпорациялық құрылымдар, атап айтқанда, қаржы-өнеркәсіптік топтар өнеркәсіпке инвестицияларды ынталандырудың тиімді нұсқаларының бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экономикалық аймақтарды басқарудың әдіснамасын дамытуға, нарықтық қатынастарда еркін экономикалық аймақтарды басқару тәжірибесін жетілдіруге ықпал ететін мәселені қозғаған ғылыми-зерттеулер жүргізілген. Дегенмен, еркін экономикалық аймақтарды дамытуға белгілі бір тақырыптар аясында ғана ғылыми жаңалықтар мен ғылыми ашылымдарды баяндайды. Мысалы, зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздерін еркін экономикалық аймақтар бойынша ресейлік Б.Богуславский, И.Бунегина, А.Быков, В.Караваева, Л.Вардамский, Л.Васильев және т.б., әлеуметтік даму бойынша А.Барышева, К.Боулдин, Е.Мишин, Д.Уайтком және т.б. және қазақстандық ғалымдарының Е.М.Арын, К.Бабагулов, С.Б.Байзаков, А.Есентугелов, М.Б.Кенжегузин, А.И.Кошанов, С.С.Сатубалдин, А.П.Рау, К.Аширбаев, Б.Сапарбаев, А.Т.Жадигерова, У.Баймұратов, Б.Б.Дюйсенбаева және т.б. зерттеген еңбектері құрайды.
Зерттеу пәні. ҚР - да аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы мемлекеттік басқаруды зерттеу.
Зерттеу объектісі. Ақмола облысы, Есіл қаласы әкімшілігінің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару мәселелері.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Республикамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды дамытуға, дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, сонымен қатар шағын және орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді шешуге айтарлықтай көңіл бөлініп, нақты іс-шаралар кешені жүзеге асырылуда. Сондықтан зерттеу жұмысының да тақырыбы аймақтық дамумен байланысты, яғни оның стратегиясын болжау және өндіру болғандықтан курс жұмысына мынадай мақсаттар қойылды:
аймақтық даму стратегиясын, яғни аймақтың экономикалық өсуіне бөңіл бөлу;
Аймақтық және салалық инвестициялық саясаттың рөлі және мағынасын қарастыру.
Диплом жұмысының мақсаттарына байланысты мынадай міндеттер туындады:
аймақтық дамудың стратегиясын болжауды қарастыру;
аймақтық дамуағы инвестиция стратегиясын болжауды және өндіруді бақылау;
аймақтық әлеуметтік саясатты зерттеу;
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару мәселелерін талдау;
Ақмола облысы, Есіл қаласы әкімшілігінің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқаруын талдау;
Ақмола облысы, Есіл қаласы әкімшілігі Экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімінің құрылымы және қызметін талдау;
аймақтық даму стратегиясын болжау, өндіру шараларын қарастыру т.б.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация) құрылымымен, нашар дамыған инфракұрылымымен сипатталатын аймақтар жатады Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж. Сондықтан да экономикалық ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет - аймақтар үшін жағымсыз салдарлардың бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені ұлғайту.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 АЙМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6.1 Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері
Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Академик Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын зерттейді".
Аймақтық экономика өндіргіш күштерді аймақтық дамуының стратегиялық позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы аймақтық экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.
Аймақтық экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ оған қарағанда қолданбалы практикалық нәтижелерге бағытталған. Аймақтық экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік - экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны, географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады[4].
Аймақтың экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады. Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған бір елдің ірі территориясы.
Аймақтық экономикаға теориялық - әдістемелік зерттеулер жасаған ғалымдар Альфред Вебер, Аугуст Леш, Вильгелм Кристаллер, Иоганн Тюнен, Энтони Куклинский, орыс ғалымдары Н.Барановский, Н.Комосовский және тағы да басқа АҚШ, Германия, Франция ғалымдары үлес қосқан.
Аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқаруды жіктеуде зерттеудің бір міндеті еркін экономикалық аймақтарды басқарудың әдістерін және принциптерін негіздеуге және еркін экономикалық аймақтың әр үлгісінің басқару ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін еркін экономикалық аймақтардың жалпы белгілерін бөлу болып табылады.
Н.Смородинская, А.Капустин еркін экономикалық аймақтарды шаруашылық мамандану белгісі бойынша жіктеуді ұсынады. Осы белгіге сәйкес еркін сауда аймағы, өнеркәсіп-өндірістік, техникалық-енгізу, қызмет көрсету және кешенді аймақтар болып бөлінеді, олар өз кезегінде, жеке белгілер бойынша бөлінеді. Н.Смородинская еркін экономикалық аймақтарды тағы бір белгімен жіктеуді ұсынады: мөлшерімен және оларды ұйымдастыру әдісімен. Ондай әдісте еркін экономикалық аймақтар аумақтық және тәртіптік болып бөлінеді.
Осы белгі бойынша жіктеу еркін экономикалық аймақты ұйымдастыруда екі түрлі әдістің бар болуымен байланысты: аумақтық және тәртіптік. Бірінші әдіске сәйкес еркін экономикалық аймақтар бөлектенген аумақ ретінде қарастырылады, онда барлық резидент-кәсіпорындар шаруашылық іс-әрекетте жеңілдетілген тәртіппен пайдаланады. Екінші әдіске сәйкес еркін экономикалық аймақ деп сәйкес фирманың немесе аумақтың орналасуына тәуелсіз кәсіпкерлік іс-әрекеттің белгіленген түріне жеңілдетілген тәртіп ретінде қарастырылады.
Аймақтың мәнін терең түсіну үшін, басқа әдіске сәйкес жіктеудің тағы үш белгісін қолданған жөн болады: жасау мақсаты және еркін экономикалық аймақтың ұлттық экономикаға әсерін тигізу дәрежесі, еркін экономикалық аймақты басқаруды ұйымдастыру үлгісі бойынша[5].
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру үлгісі бойынша еркін экономикалық аймақты ашу туралы шешім қабылдаған билік құрылымдардың деңгейіне байланысты республикалық және өңірлік болып бөлінеді. Бұл белгі маңызды, себебі ол аймақтың статусын, экономикалық механизмінің ерекшелігін, жеңілдіктер мен кепілдіктер жүйесін, инвесторлар үшін еркін экономикалық аймақтың тартымлығын анықтайды.
Аймақтың әкімшілік-шараушылық басқару моделін таңдау оның үлгісіне және жерінің мөлшеріне, елдің мемлекеттік құрылыс ерекшелігіне, жеке сектордың дамуына және т.с.с. байланысты. Бірақ жалпы міндетті жағдай болып табылатыны, аймақ, жергілікті әлеуметтік-экономикалық жүйе бола тұрып, жергілікті және жеке шаруашылық жүйе болу керек, яғни экономиканың әртүрлі салаларына басшылық ететін салалық министірліктердің және ортылық ведомстволардың қарауынан тыс болу керек. Аймақтың белгіленген шаруашылық жекеленуі жоғары тұрған әкімшілік-аймақтық басқару мүшелерінің өзара байланысына әсерін тигізеді. Ондай өзгешілік қақтығыстарға негіз жасайды.
Мемлекет фискалды, қаржы, сыртқы сауда, әкімшілік және әлеуметтік шараларды пайдаланып, ынталандыру жүйесі арқылы нақты аймақта экономиканы дамыту және қойылған мақсаттарға жету үшін жағымды шарттар жасайды.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару құралдары - жеңілдетілген мемлекеттік несиелер және инвестициялар, жалдауға және коммуналдық қызметтерге төмен бағалар жүйесі, т.б. қамтитын қаржы шаралары болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқарудағы жеңілдіктер мен ынталандырулар жүйесін тиімді жасау - болашақта оның ойдағыдай дамуының кепілі. Дәл осыдан инвесторларды тартудан түскен пайда мен салық және кеден жеңілдіктерінің берілуінен болған бюджеттік шығындар ара қатысы тәуелді. Жалпы жеңілдіктер, мұндағы жоқ даму факторларының өтемақы механизмы емес, берілген аймақтың салыстырамлы басымдылықтарды іске асыруда қосымша құрал қызметін атқаруы тиіс. Мемлекет рөлі тек осындай оңтайлы жүйені қалыптастыруда ғана емес, сонымен бірге оның орнатылған жеңілдіктерді және преференцийлерді сақтау үшін тұрақты түзетулер мен бақылау жасауда да маңызды.
Экономикалық аймақты құрудың әлемдік тәжірибесі дәлелдегендей, еркін экономикалық аймақтар жасалатын жерлерде, елдің өңірлік күйімен және дамуымен ерекшеленетін, еркін экономикалық аймақты құруды жүргізудің екі әдісін бөлуге болады:
1.Экономикалық аймақтарды тарихи қалыптасқан шаруашылық жүйесі бар, өндірістік және өндірістік емес белгіленген кәсіпорындар жүйесі бар, ерте қалыптасқан шаруашылық байланыстардың барлық үлгілері бар (ішкі өңірлік, өңірлік аралық, сыртқы экономикалық және т.б.) жерлерде жасауға болады.
2.Экономикалық аймақтарды шаруашылық жүйесі жоқ, кәсіпорындары жоқ, экономикалық белсенді халқы жоқ, шаруашылық байланыстары жоқ жерлерде жасауға болады. Бұл игеру өңірлер, жас аймақтар.
Арнайы экономикалық аймақтардың шетелдік тәжірибесі мен отандық даму тарихы келесідей қорытынды беріп отыр. Жеке арнайы аймақтардың нақты мақсаттарының ерекшеліктерінің белгілі болып жіктеліну сипатымен айқындалуы керек. Ұлттық мүдденің дамуы мен әлеуетті инвесторлардың мүдделерінің сәйкес келуі, экспорттың дамуына көліктік-географиялық және басқада алғы шарттардың орын алуы тиіс[6].
Экономикалық аймақты жасаудың және дамытудың жоспарлауын жетілдіру жиынтықта еркін экономикалық аймақтың басқару жүйесінің элементі ретінде сыртқы экономикалық ортаны қалыптастыратын, ең алдымен ғылыми-техникалық, әлеуметтік, сыртқы экономикалық және басқа да мемлекеттік саясаттарын дәлелдеу деңгейін көтеруге бағыттау керек.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей араласпағанмен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы шектеулер т.б.) араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді кызмет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың дамуын мемлекетгік реттеу - бұл олардың дамуьшың қажетті шарты.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті мәселеге айналады. Осы мақсатта аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін тигізетін негізгі жағдайларды сараптауға жүгінейік.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру барысында жүргізілген реформалар аймақаралық саралауды (дифференциация) тым күшейтіп жіберді. Нәтижесінде жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімді (ЖАӨ) өндіру көлемі бойынша республика халқының айырмашылығы он есеге дейін жетті. Ал АҚШ-та ең алдыңғы және ең артта қалған штаттарының арасындағы айырмашылық - небәрі 1,8 есе ғана. Кесте деректері көрсетіп отырғанындай, жан басына шаққандагы жалпы аймақтық өнімнің ең жоғары көлемі - Атырау облысына, ал ең төменгі көлем Жамбыл облысына тиесілі болып отыр. 2003 жылғы деректер бойынша осы екі облыстың жан басына шаққандағы ЖАӨ-дегі айырмашылық 12 есе болған.
Мұндай тым саралау, әрине, миграцияның күшеюіне, дағдарысты және кедей ареалдардың кеңеюіне, аймақтардың экономикалық өзара әрекет ету механизмінің әлсіреуіне және аймакаралық қарама-қайшылықтардың өсуіне алып келері сөзсіз. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясатты жүргізуді айтарлықтай қиындатады[7]. Аумақтық әлеуметтік-экономикалық теңсіздіктер (диспропорциялар) көбінесе объективті сипаттағы себептермен байланысты болғанмен де, оларды жұмсарту қажеттілігі айқын. Мемлекеттің тұтастығын сақтауға ұмтылған бір де бір мемлекет аумақтық теңсіздіктердің соншалықты алшақтығына жол бермейді. Мұны дамыған мемлекеттердің тәжірибесі де дәлелдей түседі. Сондықтан Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. Ұлттық экономиканың тұрақты өсуі елдің проблемалық аймақтарындағы өмір суру жағдайын жақсартпайынша мүмкін емес. Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік, экономи-калық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу қағидасына сэйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
индустриялық дамыған;
агроөнеркәсіптік;
дағдарыстық.
Бірінші топ - стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
:: минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен өңдеудің жаңа технологияларын енгізуі негізінде стратегиялық шикізат түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
:: отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды құру;
:: ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған, күрделі проблемаларды (әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық ресурстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін проблемалар қатарына төмендегілерді жатқызуға болады:
:: шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті қалыптастыру;
:: жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер технологиясын дамыту;
:: нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету. Үшінші топ - ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет[8].
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
:: ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды жүзеге асыру;
:: ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен техникаларды енгізу және пайдалану;
:: тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материалдық-техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа - қысылшаң (экстремальный) табиғи-климаттық, әлеуметтік-экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған проблемалардан арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет. Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мэселелер келесідей:
:: экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;
:: осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
:: қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
:: шетелдік техникалық жэне гуманитарлық көмектерді тарту және оларды тиімді пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық мәселелерін тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға мүмкіндік береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация) кұрылымымен, нашар дамыған инфракұрылымымен сипатталатын аймақтар жатады Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж. Сондықтан да экономикалык ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет - аймақтар үшін жағымсыз салдарлардың бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нэтижені ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
:: өндіріс қарқынының төмендеуі;
:: халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басын шаққандағы табыстың төмендігі);
:: жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардьн өрістеуі (жүмыссыздықтың жоғары деңгейі);
:: демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б.
Ғалымдардың зерттеулерін қорыту және талдау негізінде, нарықтық экономикалық жүйеде мемлекеттің және оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер ететін негізгі факторларды ерекшелеп шығардық.
-аймақтық;
-ұлттық;
-әлемдік.
-аймақтық;
-ұлттық;
-әлемдік;
-өмір сапасы;
-инновация;
-инвестиция.
-өнеркәсіп;
-ауыл шаруашылығы;
-құрылыс;
-қызмет;
-кіші және орта бизнес;
-тағы басқалар
Әлеуметтік-экономикалық даму факторлары
Нарық
Бәсекелестік
Өндіріс
-аймақтық;
-ұлттық;
-әлемдік.
-аймақтық;
-ұлттық;
-әлемдік;
-өмір сапасы;
-инновация;
-инвестиция.
-өнеркәсіп;
-ауыл шаруашылығы;
-құрылыс;
-қызмет;
-кіші және орта бизнес;
-тағы басқалар
Әлеуметтік-экономикалық даму факторлары
Нарық
Бәсекелестік
Өндіріс
Сурет 1 Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер ететін басты факторлар
Дереккөз: Смағұлова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелеріАлматы, 2007
Стратегияны ойдағыдай жүзеге асыру экономика құрылымында сапалы өзгерістер жүргізуге мүмкіндік жасауы тиіс. Бұл адамды, өндірісті және табиғи капиталды тиімді пайдалану негізінде оның тұрақты өсуіне, Қазақстанның әлеуметтік дамуы мен қоғамдық құрылыстың жаңа деңгейге көтерілуіне алып келеді. Өнеркәсіп саясатының орталық міндеті қазіргі техникалар мен материалдардың прогрессивтік базалық өндірісін сақтау және дамыту болуы тиіс. Қазақстанның өнеркәсіп өндірістері әлеуметтік-экономикалық жағдайды дамытудың және қазақстандық экономиканың гүлденуінің негізін құрауы мүмкін.
Бірінші фактор, бәсекелестік - ол әлеуметтік-экономикалық жағдайды, оның ішінде халықтың өмір сүру сапасына, екінші фактордың өндіріс өнімдерінің ішкі және сыртқы нарықта бәсекелігін арттырған жағдайда дамиды, үшінші фактор нарықта өнімдердің тиімділігін айқындау негізінде жоғарылайды. Бұл факторлар мемлекеттің және оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуының ойдағыдай болуының шарттары, индикаторлары болып табылады. Сондай-ақ территорияға кәсіпорындарды орналастыру, инвестиция тарту үшін қосымша мүмкіндіктер жасау, еңбекпен қамтуды арттыру және басқа да өзекті мәселелерін шешу үшін қолайлы (Сурет 1) [9].
Экономика - аймақтың өндірістік әлеуеті, оның табиғи ресурстарын біліп, ескермей дамыту мүмкін емес. Демографияда, еңбек ресурстарында, әлемдік шаруашылықта Қазақстанның алатын орны, еліміздің аймақтарындағы экономикалық даму қарқыны, ерекшеліктері - бәрі ескеріліп, талдау жасалынып, дұрыс шешімдер қабылдануына үлкен әсерін тигізеді. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму барысында аймақтардың және олардың билік ететін органдарының рөлі арта түсуі тиіс.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын, өнеркәсіп кәсіпорындарының жағдайын анықтау мақсатында негізгі бірнеше көрсеткіштерді ұстанғанымыз тиімді болып табылады (Сурет 2).
Зерттеулерге негізделе отырып, аймақтық органдардың шаруашылық басқару міндеті үнемі жоғары сатыға жетілдіруді қажет етеді, осы негізде келесі талаптарды ұстанған тиімді болып табылады:
- мәселелерді анықтау, көптеген жағдайларда, ақпараттар болғанда ұйымдық деңгейдегі шешім жасау және оны таңдау жинақталып топталады;
- әр түрлі деңгейде болатын, әр қилы рөл атқаратын және қажетті, нақты ұсыныс бере алатын, барлық ұйым мүшелерінен ақпарат түсіп отыру қажет;
- таңдалған іс-әрекетті тиімді атқаруға әсерін тигізетін деңгейлер мен ұйымдар мүшелерінің рөлін анықтайтын соңғы, тиімді құрылымды таңдау;
- әрбір орындаушы билік құрылымдық деңгейде болуы қажет, рөліне және орындаушылар арасында қалыптасатын қарым-қатынас белгілі нақты мәселені шешуде оның қабілеттілігі барабар.
Бұл міндеттерді шешу Қазақстанның және оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуын қалыптастыруға көмектеседі. Сонымен қатар, толық экономикалық тәуелсіздікке жету - Қазақстанның экономикасын дамытудың және нығайтудың негізгі факторы, мемлекет ішіндегі облыстар мен аймақтардың нақты және бірқалыпты әлеуметтік-экономикасының дамуы.
Жерді алып жатқан аймақтың мақсатына, тұрған жеріне және болашақ дамуына байланысты. Ол бірнеше гектарды қамтитын алымсыз сауда-көлік аймақтарынан, бірнеше жүз шаршы текше метрлерді алып жататын ауданды, күрделі салалық құрылымды және оны қамтамасыз ететін инфрақұрылымды, өнеркәсіптік техникаға бағытталған аймақтардан тұрады.
Аймақтар, географиялық жағдайлары бойынша қабылдайтын елдің ішінде - ішкі, әдетте, импорттың орнын басатын және сыртқы, экспортқа бағытталған стратегиясымен қолданатынға бөлінеді.
1.2 Аймақтағы халықты әлеуметтік қорғауды басқару
Аймақтағы мемлекеттің халықты әлеуметтік қорғау принциптері:
- муниципалды басқару органы мен мемлекет тарапынан әлеуметтік қорғау;
- мекеме, фирма әкімшілігі сондай-ак, жұмыс берушілер тарапынан әлеуметтік қорғау;
- кәсіподақ, әртүрлі мемлекеттік емес ұйымдар және еңбек ұжымдары тарапынан әлеуметтік қорғау;
- отбасылық қорғау және адамның өзін-өзі қорғау. Объект (нысана) бойынша әлеуметтік қорғаудың келесі түрлері:
- баланың әлеуметтік қорғалуы;
- жағдайлары төмен отбасы мен әрбір азаматтарды әлеуметтік қорғау;
- әйелдерді және көп балалы аналарды әлеуметтік қорғау;
- жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау;
- зейнеткер жасындағы адамдарды әлеуметтік қорғау;
- ауыру адамдарды, мүгедектерді әлеуметтік қорғау;
- білім және денсаулық саласын қорғау.
Мемлекеттің игілігі үшін басты ұтымды бағытты айқындады:
- қоғам және мемлекет тарапынан барлык халықты әлеуметтік қамсыздандыру;
- медицина, әлеуметтік және кәсіптік реабилитацияны қажет жағдайда іске асыру;
- жұмыс істейтін халықты әлеуметтік және кәсіптік қауіп-қатерден міндетті түрде қорғау;
- халықтың әлеуметтік қорғау жүйесінің тенденциясын кеңейту[10].
Мемлекеттің халықты әлеуметтік тұрғыдан қорғау міндеттерін біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда кеңінен қарастырып отырмыз. Олардың қатарына мемлекеттің өзінің халқын әрбір адамды кедейліктен, жұмыссыздықтан т. б. күнделікті қиындықтарға дейінгі жағдайларда қорғау мемлекеттің әлеуметтік қорғау істеріне айналып отыр. Осылардың ішіндегі халықаралық деңгейдегі ең маңыздысы деп адамдарды кедейліктен қоргғауды айтады. Кедей топтар жалпы алғанда кез-келген қоғамның барлық тарихи кезеңдерінде болған және қазірде де бар. Кедейлер тобы экономикалық-өндірістік дамуы артта қалған елдерде тұрғындардың алаңсыз басым көпшілігін құрайды. Ондай әлеуметтік топтар мен қатарлар өндірістік экономикасы жақсы дамыған елдерде де аз емес. Сондықтан ауылшаруашылығымен айналысатын аймақтардағы тұрғындар мен сол салаларда еңбек ететін, немесе жұмыссыздардың арасындағы үрдістерге байланысты кедейлік деген ұғымының мазмұнына, ең алдымен әлеуметтік қатынастар тұрғысынан қарау қажет. Кедей топтың өзі іштей біркелкі емес.
Біріншіден, кедейлердің бірсыпырасы алаңсыз жұмыста жоқ болса, екінші біреулері жұмыс істейді, білімдері айтарлықтай жоғары, тұрғын үйлері, күнделікті тамақтары бар. Ал екінші бір жұмысы бар кедейлердің білімі төмен, мамандығы жоқ. Бірақ осындай айырмашылықтарына қарамастан, олардың тапкан табыстары адамның қанағаттанарлықтай денгейде өмір сүруіне мүмкіндік бермейді.
Екіншіден, тікелей жұмысы жоқ кедей топтардың мүшелері, кез-келген жэне тұрақсыз да болса, тамақ табуға мүмкіндіктер беретін істердің арқасында аштан елмеу жағдайларын жасайды.
Үшіншіден, кедей топтардың құрамының негізгі белігін жалғыз басты зейнеткерлер кұрайды.
Тертіншіден, студенттер де әлеуметтік кедей топтардың қатарына жатады. Егер олар ата-аналарынан кемек алмаса, жалғыз стипендиясымен күн кере алмаған болар еді.
Бесіншіден, кедейлер қатарына айлықтары оте темен және басқа қосымша түсімі жоқ зиялылар қатарына жататын оқытушылар, дәрігерлер, енер қызметкерлері, жазушылар, суретшілер т. б. жатады.
Алтыншыдан, кедейлердің қатарына банкротка ұшыраган бұрынғы іскерлер, кәсіпкерлер де енеді.
Сонымен кедейлік деген ұғым, біріншіден, әлеуметтік топтың экономикалық әл-ахуалын білдіреді. Сондай-ақ, жеке кедей адамның кедейлігі тек оның ез басымен ғана байланысты деп қарауға болмайды. Дұрыстап караған жағдайда, кедейліктің көп жақтары қоғамдық ортамен тікелей тығыз байланыста болады.
Бұл аталған жағдайларды қоғамдық қатынастар мен мемлекеттік іс-әрекеттер тұрғысынан алғанда олардың кедейлер жағдайын түзетуге күш салмауы деп корытындылауға болады. Ал өтпелі кезеңнің қиындықтары, жалпы мемлекеттің өндірістік-экономикалық деңгейінің төмендігі деген сияқты мэселелер - тарихи объективті үрдіс, сондықтан мемлекеттің қоғамдық еңбекті ұйымдастыруды және қоғамдық қатынастарды дұрыс жолға қоя алмай отыр деп айтуға болады. Бірақ мұндай жағдайлар болып отырғанымен, салыстырмалық түрде алғанда, мемлекет өзінің әлеуметтік кедей топтарына "бар әлі, жоқ жағдайы" дегендей деңгейінің тұрғысынан лайықты көмектер көрсетіп, арнайы құқықтық және саяси көңіл бөлуі керек. Бұл мемлекеттік құрылымның кедей топтар алдындағы ашықтығы, оларға деген шынай қайрымдылық пен демеушілік саясаты болып табылады. Қазақстандағы әлеуметтік қорғаудың денсаулыққа, әл-ауқатқа байланысты жақтарының айтарлықтай жоғарғы деңгейде деп біржақты айтуымызға мүмкүндік бермейді[11].
Қазақстанда халықтың денсаулық жағдайы мен адамдардың өмір сүруінің ұзақтығы басқа елдердің көрсеткіштерімен салыстырғанда елеулі түрде артта қалып отыр. Осылайша халықтың өмір сүруінің ұзақтығы 2005 жылы 65,9 жасты құраса, ал Жапонияда бұл көрсеткіш 80 жастан асады екен. Сонымен 2024 жылға дейін Қазақстан Республикасы өмір сүру сапасы деңгейі бойынша әлемдегі барынша бәсекеге қабілетті елдердің қатарына орнығу үшін ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру, өмір сүру жасын ұзартуды камтамасыз ету қажет. Халық санын 2024 жылы 18 миллионға жеткізу және халықтың омір сүру ұзақтығын 73 жасқа дейін ұлғайту алдағы міндет болып отыр. Сонымен кедейлікке қарсы күрес және әлеуметтік жіктелуді болдырмауға байланысты, Н.Ә. Назарбаев қоғамның орнықты дамуын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар аясында өзара байланысты шаралар кешенін, әсіресе ауылдық жерлерде, қабылдау жолымен кедейшілікті жою жөніндегі бұдан кейінгі шараларды қолға алу қажеттігін атап көрсетті.
1998 жылы болған кедейлікке қарсы күреске арналған дүниежүзі мемлекет басшыларының бас қосуындағы баяндамада 1995-1998 жылдар арасында кедейлікпен күресуі қажет әлемнің 130 елінің тек 38-і ғана өте кедей адамдардың жағдайын жақсартуға және тек 39 ел ғана жалпы кедейлікпен күресу бағдарламаларын жасаған екен.
Дүниежүзілік кедейлікпен күресу бағдарламасы негізінен алты тармақтан тұрады:
1.Әр адамның күшті жақтары мен артықшылыгын дұрыс пайдалануға мүмкіндіктер беретін жағдайларды жасауда және адамдардың өміріне түбегейлі ықпалдар жасайтын мәселелерді анықтап, шешу ісіне ерлер мен әйелдердің бірдей араласа алуына мүмкіндік жасау.
2.Жынысаралық айырмашылықтарды жойып, әйелдерге барлық мүмкіндіктерді жасау және қайыршылықпен күрес.
3.Мемлекеттердің экономикалық артта қалуын жою барысында ең басты мақсаттардың бірі ретінде кедейлердің кызығушылыгына көңіл болу және экономикасы өтпелі жағдайдағы мемлекеттердің өсу қарқынының төмендемеуін әртүрлі жақтардан қадағалау.
4.Планетамыздың көлеміндегі жаһандандыру үрдістерді байсалдылықпен баскару ісінде теңдік принципін ұстану.
5.Кедейлердің жағдайына ыңғайланған саясат пен нарықты демейтін коалиция құруды қамтамасыз ететін ыңғайлы саяси жағдайларды жасау.
6.Ерекше жағдайлардағы мемлекеттерге халықаралық көмек көрсету -- оте кедей елдердің қарыздарын тез арада қысқартуға, берілетін көмектердегі олардың үлесін көтеру және ауылшаруашылық өнімдерінің экспортын көбейту үшін рыноктар ашу.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 28-бабында көрсетілген әлеуметтік қорғауға алынатын адамдардың топтарын арнайы әлеуметтік тұрғыдан қорғайтын заңнама, мемлекеттік биліктің ең жогарғы тұғырының бірі - Қазақстан Үкіметі бекіткен Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы. Бұл заңнамалық күші бар құжатта әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру кезі мен жалпы реттеушісі мемлекет болып табылады деп көрсетілген. Қазақстандагы арнайы әлеуметтік қорғауға алынатын топтардың қатарына:
1. Зейнеткерлер, мүгедектер,
2. Асыраушысынан айрылғандар,
3. Жұмыссыздар,
4. Өміріне қатерлі жағдай туындағандар
Қазақстандағы аймақтарда халықтың аймақтық даму стратегиясының қазіргі жағдайын талдауға келетін болсақ, онда әлеуметтік қорғауға алынуы керек топтардың барлығы тек экономикалық критерий тұрғысынан белгіленген.
Мемлекет осындай жанұяны әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету үшін халықарарлық бейбітшілік сақтау ұжымдарына, ен алдымен Біріккен ұлттар ұйымына мүше болып кірген. Сонымен қатар Қазакстан терроризм мен халықаралық есірткі таратушы мафияларға қарсы күресті тиімді түрде жүргізу үшін әр түрлі халықаралық ұжымдарға мүше болып кіріп, олардың шарттарына қол қойды.
Конституцияда әлеуметтік қорғауға алынатын топтар деп арнайы аталған топтардың эркайсысының заңнамалық тұғырларын және әлеуметтік сипаттарын жеке-жеке қарастырайық.
1. Зейнеткерлер -- саны жағынан еліміздегі ең үлкен әлеуметтік топ. Қазіргі Қазакстан мемлекетінде халықтың 10,4 %-ын зейнеткерлер құрайды. Зейнеткерлікке шығу ерлер мен әйелдердің, табиғи физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес дүние жүзінің әр түрлі елдерінде әр түрлі жаста шығады. Зейнетақымен қамтамасыз ету -- қарттарды әлеуметтік қорғаудың басты формасы.
Мән-мазмұндық тұрғылардан алғанда, алғашқы қауымдық қоғамнан бастап карттарға қамқорлық көрсету ісі адамзат тарихында ерекше орын алып келген. Мұның себептері әр түрлі болған:
- кез келген адам қартаяды және оларды кезекті ретімен қамкорлыққа алу, бір жағынан дәстүр, екінші жағынан, әділеттіліктің, адамгершіліктің бір көрінісі болып табылады;
- қарттардың өмірлік жинаған еңбек тәжирбиесі жас ұрпақтарды еңбекке баулудың, шеберлікке үйретудің сенімді негізі болған;
- қарттар адамдардың рухани, имандылык, діни, әдет-ғұрыптық, дәстүрлік нормалары мен құндылықтардың мәнісін білетін, оларды сақтаушылар, орындаушылар болған;
- күнделікті қоғам өмірін, қоғамдық қатынастарды ұйымдастырушылар, түсіндірушілер, жетілдірушілер болған.
Сондықтан, қоғамның сапалық дамуы дегеніміз қарттарға деген қамқорлықтың артуымен байланысты болған. Осы жағдайларға байланысты қарттарға рухани, дәстүрлік құрметпен бірге материалдық-тұрмыстық қамқорлық жасалып келген[13].
Қазақстан Республикасы Зейнеткерлік туралы заңы бойынша ерлердің зейнеткерлік жасы - 63, әйелдерге 58 жас белгіленген. Әрбір адам өзінің еңбек ету кезінде айлық жалақысының 10 %-ын зейнетақы қорындағы жинақ шотта өз атына жинақтайды. Ал жұмысшыларға жұмыс беруші жұмыс орны айлық ақы қорының 15 %-ын мемлекеттік қамсыздандыру қорына аударады. Осылардың негізінде мемлекеттік зейнетақылық және әлеуметтік қамсыздандыру қоры құрылады. Көп елдерде ерлердің зейнеткерлікке шығу жасы 65 болса, олардан әйелдердің жасы онша кеп қалыса қоймайды. Ал кейбір елдерде ерлер мен әйелдердің зейнеткерлікке шығу жасы бірдей.Зейнеткерлердің Қазақстан бойынша жалпы саны 2003 жылы - 1830,1 мың, 2004 жылы - 1749,1 мың, 2005 жылы - 1690,5 мың, 2006 жылы - 1666,0 мың, 2007 жылы - 1640,7 мың, 2008 жылы 1645,9 мың болды. Яғни, Қазакстандағы зейнеткерлердің жалпы саны да, олардың жалпы халық құрамындағы үлесі де жылдан жылға азайып келеді.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылдың 2 наурызындағы халыққа Жолдауында жалпы зейнеткерлерге көрсетілетін көмектің жоғарғы деңгейлері анықталған. Ол бойынша зейнетақының орташа деңгейі 12000 теңгені құрады. Бюджеттен қаржыланатын мекемелер мұғалімдер мен дәрігерлер, мәдениет пен әлеуметтік қамсыздандыру қызметкерлерінің жалақысына 32 % төлемақы қосылды.
2. Қазақстандағы мүгедектердің жалпы саны шамамен 420 мың адамды немесе барлық халықтың 3 пайызын құрайды. Мүгедектер тобына қай кезде де, қай елде де халық, мемлекет тараптарынан әр түрлі көмектер, демеушілік, қайырымдылықтар көрсетіліп келген. Еңбек ету қабілеті болып, сонан соң зейнеткерлік жаста зейнеткерлер қатарына өтіп, тиесілі зейнетақы алу табиғи да заңдық тұрғыдан алғанда әділеттілік болса, туғанынан мешел, еңбекке жарамсыз болып туған нәресте мен өмірде бақытсыздыққа ұшырап мүгедек болып қалғандарға қоғам мен мемлекет тарапынан камқорлық көрсету де әлеуметтік құбылыс.
Қазақстан мемлекетінің 2008-2010 жылдарға арналған бағдарламасы бойынша мүгедектер мен Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне арнап коммуналдық үйлер салынады. Бірақ ол үйлерді мұралыққа қалдыруға, сатуға болмайды. Қазіргі өркениетті мемлекеттерде туғанынан немесе бақытсыз жағдайдан мүгедек болғандарға арнайы жәрдемақы тағайындау мемлекеттік тұрғыдан әлеуметті қорғау ісінің бір түрі болып есептеледі. Оның тағайындалу реті мен мөлшерін анықтау, берілу тәртібі және т. б. мәселелер заң арқылы бекітіледі және мемлекеттің қамсыздандыру мекемелері арқылы беріледі.
Статистикалық мәлімет бойынша Қазақстан бойынша мүгедектер саны 2003 жылы - 388,7 мың адам, 2004 жылы - 386,4 мың адам, 2005 жылы - 389,9 мыңадам, 2006 жылы - 389,5 мың адам, 2007 жылы - 395,1 мың адам, 2008 жылы 396,2 мың адамды кұрады.
3.Асыраушысынан айрылған(дар) деп, жанұясын еңбек ақысы арқылы асыраушысы қайтыс болған жағдайда, еңбек ете алмайтын жанұя мүшелері, 8 жаска дейінгі баланы бағушы анасы есептеледі. Мұндай жәрдемақыны жергілікті жердегі әлеуметтік қорғау мекемесі жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы бойынша 1998 жылы асыраушысынан айрылғандығына байланысты жәрдемақы алғандардың саны 378,4 мың адам болды. Бұл сол жылғы жалпы жәрдемакы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz