Мемлекеттің салық-бюджет саясатын жетілдіру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 САЛЫҚ. БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... 8
1.1 Салық ұғымы және оның әлеуметтік . экономикалық мәні ... ... ... ... ... ..8
1.2 Салық түрлері, атқаратын қызметтері және элементтері ... ... ... ... ... ..15
1.3 Шетел мемлекеттерінің салықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 2010.2011 ЖЫЛДАРДАҒЫ САЛЫҚ ТӨЛЕМДЕРІНІҢ БЮДЖЕТКЕ ТӨЛЕНУІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 Салық түсімдерін талдау Салық комитетінің 2010.2011 жылдарға арналған құзіретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Жер қойнауын пайдаланушылар салығының бюджетке түсуі ... ... ... ... ...35
2.3 Аймақтар бөлінісіндегі кәсіпорындар бойынша төленбеген ҚҚС талдау (мәселелері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3 МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚ. БЮДЖЕТ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ...44
3.1 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жүйені дамыту ... ... ... ... ... ...44
3.2Экономиканың жаһандануына байланысты мемлекеттік салық.бюджет саясатын жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОСЫМШАЛАР
1 САЛЫҚ. БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... 8
1.1 Салық ұғымы және оның әлеуметтік . экономикалық мәні ... ... ... ... ... ..8
1.2 Салық түрлері, атқаратын қызметтері және элементтері ... ... ... ... ... ..15
1.3 Шетел мемлекеттерінің салықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 2010.2011 ЖЫЛДАРДАҒЫ САЛЫҚ ТӨЛЕМДЕРІНІҢ БЮДЖЕТКЕ ТӨЛЕНУІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 Салық түсімдерін талдау Салық комитетінің 2010.2011 жылдарға арналған құзіретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Жер қойнауын пайдаланушылар салығының бюджетке түсуі ... ... ... ... ...35
2.3 Аймақтар бөлінісіндегі кәсіпорындар бойынша төленбеген ҚҚС талдау (мәселелері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3 МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚ. БЮДЖЕТ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ...44
3.1 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жүйені дамыту ... ... ... ... ... ...44
3.2Экономиканың жаһандануына байланысты мемлекеттік салық.бюджет саясатын жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОСЫМШАЛАР
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарық экономика жағдайында елдің экономикасына әсер етудің басты құралы салықтың маңыздылығы жоғары. Фискалды саясаттың негізгі құралы ретінде салық жүйесі мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларының орындалуында маңызды орын алады.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі құраушы көзі болып саналады және болып қала бермек. Қазіргі экономикамыздың қарқындап өрлеуі мен дамуы жағдайында бюджеттік реттеудің маңызы зор.
Көптеген экономикалық нарықтардың ішінде ең басты жерді салықтар алады. Салықтар – әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Салықтар барлық салықтық жүйе сияқты нарық жағдайында экономиканы басқару құралы болып табылады.
Салықтар мемлекеттің өсіп-дамуының және қызметтерді қаржыландырудың бірден-бір көзі. Осыған байланысты мемлекет өзінің салық жүйесін құрастырды. Әр салық бойынша өзінің салық төлеушілері, салық салу объектісі, ставкалары, төлеу тәртібі және жеңілдіктер тағайындалған. Салық органдарының ең басты мақсаты болып, бюджетке салықтық түсімдердің толық және уақытылы түсуін қадағалап отыру және мемлекет алдында өзге де қаржылық міндеттерді орындау. Сонымен «мемлекет бар жерде салықтар алынады, салықтар алынатын жерде мемлекет бар» деп тұжырымдауымызға болады.
Салықтардың теориялық және тәжірибелік негіздерін қарастыруға А.Смит пен К.Маркстың, Д.Рикардо, Ж.С.Сисмонди, У.Петти, Ф.Кенэ, Дж.Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың еңбектерінде арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салықтар экономикалық құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян. Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: Л.К.Воронова, Э.Д.Соколова, В.И.Гуреев, С.Г.Пепеляев, Қазақстандық белгілі экономист-ғалым Г.М.Қарағұсова, С.М.Найманбаев, В.Д.Мельников, А.И.Худяков, Н.К.Мамыров, А.А.Нұрымов және т.б.
Аталған авторлардың еңбектерінде қолданыстағы салықтардың есептеу мен төлеуді талдау кейбір тұстары қарастырылған. Әрине, бұл авторлардың еңбектері салық салу жүйесін дамытуда маңызды орын алады. Дегенмен, бұл еңбектердің бірқатары нарықтық экономиканың және халықаралық-сауда, экономикалық байланыстардың тұрақты орын алуына дейін жарық көргендіктен, қазіргі экономикалық өзгерістер мен жаңа талаптар салық жүйесін жетілдіруді қажет етіп отыр.
Сондай-ақ салық салуға жатқызылатын төлемдер құрамы бүгінге дейін толық анықталмаған. Соңғы уақытта салық жүйесінің жедел қарқынмен дамуына қарамастан, ондағы салық салу жүйесін жетілдіру мәселелеріне арнап жазылған ғылыми-зерттеу жұмыстары жоқтың қасы.
Сондықтан салықтардан бюджетке түсетін түсімдер арасындағы алшақтық сияқты мәселелер салық салу жүйесін оңтайландыру қажеттігін білдіреді.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі құраушы көзі болып саналады және болып қала бермек. Қазіргі экономикамыздың қарқындап өрлеуі мен дамуы жағдайында бюджеттік реттеудің маңызы зор.
Көптеген экономикалық нарықтардың ішінде ең басты жерді салықтар алады. Салықтар – әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Салықтар барлық салықтық жүйе сияқты нарық жағдайында экономиканы басқару құралы болып табылады.
Салықтар мемлекеттің өсіп-дамуының және қызметтерді қаржыландырудың бірден-бір көзі. Осыған байланысты мемлекет өзінің салық жүйесін құрастырды. Әр салық бойынша өзінің салық төлеушілері, салық салу объектісі, ставкалары, төлеу тәртібі және жеңілдіктер тағайындалған. Салық органдарының ең басты мақсаты болып, бюджетке салықтық түсімдердің толық және уақытылы түсуін қадағалап отыру және мемлекет алдында өзге де қаржылық міндеттерді орындау. Сонымен «мемлекет бар жерде салықтар алынады, салықтар алынатын жерде мемлекет бар» деп тұжырымдауымызға болады.
Салықтардың теориялық және тәжірибелік негіздерін қарастыруға А.Смит пен К.Маркстың, Д.Рикардо, Ж.С.Сисмонди, У.Петти, Ф.Кенэ, Дж.Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың еңбектерінде арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салықтар экономикалық құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян. Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: Л.К.Воронова, Э.Д.Соколова, В.И.Гуреев, С.Г.Пепеляев, Қазақстандық белгілі экономист-ғалым Г.М.Қарағұсова, С.М.Найманбаев, В.Д.Мельников, А.И.Худяков, Н.К.Мамыров, А.А.Нұрымов және т.б.
Аталған авторлардың еңбектерінде қолданыстағы салықтардың есептеу мен төлеуді талдау кейбір тұстары қарастырылған. Әрине, бұл авторлардың еңбектері салық салу жүйесін дамытуда маңызды орын алады. Дегенмен, бұл еңбектердің бірқатары нарықтық экономиканың және халықаралық-сауда, экономикалық байланыстардың тұрақты орын алуына дейін жарық көргендіктен, қазіргі экономикалық өзгерістер мен жаңа талаптар салық жүйесін жетілдіруді қажет етіп отыр.
Сондай-ақ салық салуға жатқызылатын төлемдер құрамы бүгінге дейін толық анықталмаған. Соңғы уақытта салық жүйесінің жедел қарқынмен дамуына қарамастан, ондағы салық салу жүйесін жетілдіру мәселелеріне арнап жазылған ғылыми-зерттеу жұмыстары жоқтың қасы.
Сондықтан салықтардан бюджетке түсетін түсімдер арасындағы алшақтық сияқты мәселелер салық салу жүйесін оңтайландыру қажеттігін білдіреді.
1 Төреғожина М.Б. Экономиканы мемлекеттік реттеу: Лекциялар курсы. – Алматы: Экономика, 2008.
2 Нұрымов А.А., Шоимбаева С.А. Салық және салық салу: Оқу құралы. – Астана, 2010. – 546 б.
3 Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
4 Бекболсынова А.С. Салық жүйесінің негіздері: Оқу құралы. – Астана: Фолиант, 2007. – 120 б.
5 // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2011г. - № 4 (116).
6 // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2011 г. - № 6 (118).
7 // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2011 г. - № 5 (117).
8 // BulletinВестник по налогам, инвестициям и Таможенному делу. – 2011 г. – 7-9 (87-89).
9 // Bulletin Вестник по налогам, инвестициям и Таможенному делу. – 2011 г. – 4-6 (84-86).
10 // Bulletin Вестник по налогам, инвестициям и Таможенному делу. – 2011 г. – 1-3 (81-83).
11 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы 2008 ж. 06 ақпан.
12 Найманбаев С.М., Мухитдинов Н.Б., Мұқажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар: маңызы, ерекшеліктері, түрлері, заңды сипаттамалары. – Алматы, 2000.
13 Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2010. № 1.
14 Қазақстан Республикасының Конституциясы 1996 ж.
15 Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңы. 1991 ж. 25 желтоқсан.
16 Қазақстан Республикасы Президентінің «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлығы. 1995 ж. 24 сәуір.
17 Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңы 1999 ж. 16 шілде.
18 Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Салық кодексі). 2001 ж. 12 маусым.
19 Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Жаңа Салық кодексі) 2008 ж. 10 желтоқсан.
20 Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. 2008 ж. 4 желтоқсан.
21 Қазақстан Республикасының Кеден кодексі. 2003 ж. 5 сәуір.
22 Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. – Алматы: Норма-К, 2002.
23 Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов: Учеб. Пособие. – М.: ИНФРА-М, 1996.
24 Миляков Н.В. Налоги и налогообложение. Курс лекций. – М.: ИНФРА-М, 2002.
25 Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы: LTM, 2002.
26 Карагусова Г.Д. Налоги: сущность и практика использования. – Алматы: Қаржы-қаражат. 1994.
27 Мельников В.Д. Основы финансов. – Алматы, 2005.
28 Нурумов А.А. Налоги и финансы рыночной экономики. – Астана: Елорда, 2004.
29 Найманбаев С.М. Салықтық құқық. – Алматы: Жеті Жарғы, 2006.
30 Нурхалиева Д.М., Омирбаев С.М., Омарова Ш.А. Налоги и налогообложение в Республики Казахстан: Учебник для вузов. – Астана: Сарыарка, 2007.
31 Идрисова Э.К. Налоги и налогообложение в Казахстане. Алматы: ОФ «Формирование налоговой службы», 2003.
32 Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. – Алматы, 1998.
33 Мукажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар. Алматы, 2002.
34 Назарбаев Н. Қазақстан – 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Алматы, «Білім», 1998 ж.
35 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Егемен Қазақстан» газеті. 7 ақпан, 2008 жыл.
36 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: «Жеті жарғы», 2007 ж.
37 Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015 гг. – Астана, 2003 г.
38 Основные направления денежно-кредитной политики Национального банка Республики Казахстан на 2005-2007 годы // Казахстанская правда. 2005.
39 Закон РК «Об автомобильном транспорте» от 4 июля 2003 г. № 476-И.
40 Закон РК «О безопасности и охране труда» от 28 февраля 2004 г. № 528-ІІ.
41 Закон РК «О естественных монополиях» по состоянию на 1 апреля 2002 г.
42 Закон РК «О конкуренции и ограничении монополистической деятельности» // Казахстанская правда. 2006, июль.
43 Закон РК «О недобросовестной конкуренции» от 9 июня 1998 г. № 232-1 3 РК.
2 Нұрымов А.А., Шоимбаева С.А. Салық және салық салу: Оқу құралы. – Астана, 2010. – 546 б.
3 Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
4 Бекболсынова А.С. Салық жүйесінің негіздері: Оқу құралы. – Астана: Фолиант, 2007. – 120 б.
5 // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2011г. - № 4 (116).
6 // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2011 г. - № 6 (118).
7 // Вестник налоговой службы Республики Казахстан. – 2011 г. - № 5 (117).
8 // BulletinВестник по налогам, инвестициям и Таможенному делу. – 2011 г. – 7-9 (87-89).
9 // Bulletin Вестник по налогам, инвестициям и Таможенному делу. – 2011 г. – 4-6 (84-86).
10 // Bulletin Вестник по налогам, инвестициям и Таможенному делу. – 2011 г. – 1-3 (81-83).
11 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы 2008 ж. 06 ақпан.
12 Найманбаев С.М., Мухитдинов Н.Б., Мұқажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар: маңызы, ерекшеліктері, түрлері, заңды сипаттамалары. – Алматы, 2000.
13 Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2010. № 1.
14 Қазақстан Республикасының Конституциясы 1996 ж.
15 Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңы. 1991 ж. 25 желтоқсан.
16 Қазақстан Республикасы Президентінің «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлығы. 1995 ж. 24 сәуір.
17 Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңы 1999 ж. 16 шілде.
18 Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Салық кодексі). 2001 ж. 12 маусым.
19 Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Жаңа Салық кодексі) 2008 ж. 10 желтоқсан.
20 Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. 2008 ж. 4 желтоқсан.
21 Қазақстан Республикасының Кеден кодексі. 2003 ж. 5 сәуір.
22 Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. – Алматы: Норма-К, 2002.
23 Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов: Учеб. Пособие. – М.: ИНФРА-М, 1996.
24 Миляков Н.В. Налоги и налогообложение. Курс лекций. – М.: ИНФРА-М, 2002.
25 Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы: LTM, 2002.
26 Карагусова Г.Д. Налоги: сущность и практика использования. – Алматы: Қаржы-қаражат. 1994.
27 Мельников В.Д. Основы финансов. – Алматы, 2005.
28 Нурумов А.А. Налоги и финансы рыночной экономики. – Астана: Елорда, 2004.
29 Найманбаев С.М. Салықтық құқық. – Алматы: Жеті Жарғы, 2006.
30 Нурхалиева Д.М., Омирбаев С.М., Омарова Ш.А. Налоги и налогообложение в Республики Казахстан: Учебник для вузов. – Астана: Сарыарка, 2007.
31 Идрисова Э.К. Налоги и налогообложение в Казахстане. Алматы: ОФ «Формирование налоговой службы», 2003.
32 Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. – Алматы, 1998.
33 Мукажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар. Алматы, 2002.
34 Назарбаев Н. Қазақстан – 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Алматы, «Білім», 1998 ж.
35 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Егемен Қазақстан» газеті. 7 ақпан, 2008 жыл.
36 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: «Жеті жарғы», 2007 ж.
37 Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015 гг. – Астана, 2003 г.
38 Основные направления денежно-кредитной политики Национального банка Республики Казахстан на 2005-2007 годы // Казахстанская правда. 2005.
39 Закон РК «Об автомобильном транспорте» от 4 июля 2003 г. № 476-И.
40 Закон РК «О безопасности и охране труда» от 28 февраля 2004 г. № 528-ІІ.
41 Закон РК «О естественных монополиях» по состоянию на 1 апреля 2002 г.
42 Закон РК «О конкуренции и ограничении монополистической деятельности» // Казахстанская правда. 2006, июль.
43 Закон РК «О недобросовестной конкуренции» от 9 июня 1998 г. № 232-1 3 РК.
Мемлекеттің салық-бюджет саясатын жетілдіру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050510 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 САЛЫҚ- БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... 8
1.1 Салық ұғымы және оның әлеуметтік - экономикалық мәні ... ... ... ... ... ..8
1.2 Салық түрлері, атқаратын қызметтері және элементтері ... ... ... ... ... ..15
1.3 Шетел мемлекеттерінің салықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2 2010-2011 ЖЫЛДАРДАҒЫ САЛЫҚ ТӨЛЕМДЕРІНІҢ БЮДЖЕТКЕ ТӨЛЕНУІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 Салық түсімдерін талдау Салық комитетінің 2010-2011 жылдарға арналған құзіретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
2.2 Жер қойнауын пайдаланушылар салығының бюджетке түсуі ... ... ... ... ...35
2.3 Аймақтар бөлінісіндегі кәсіпорындар бойынша төленбеген ҚҚС талдау (мәселелері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3 МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚ- БЮДЖЕТ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ...44
3.1 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жүйені дамыту ... ... ... ... ... ...44
3.2Экономиканың жаһандануына байланысты мемлекеттік салық-бюджет саясатын жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарық экономика жағдайында елдің экономикасына әсер етудің басты құралы салықтың маңыздылығы жоғары. Фискалды саясаттың негізгі құралы ретінде салық жүйесі мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларының орындалуында маңызды орын алады.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі құраушы көзі болып саналады және болып қала бермек. Қазіргі экономикамыздың қарқындап өрлеуі мен дамуы жағдайында бюджеттік реттеудің маңызы зор.
Көптеген экономикалық нарықтардың ішінде ең басты жерді салықтар алады. Салықтар - әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Салықтар барлық салықтық жүйе сияқты нарық жағдайында экономиканы басқару құралы болып табылады.
Салықтар мемлекеттің өсіп-дамуының және қызметтерді қаржыландырудың бірден-бір көзі. Осыған байланысты мемлекет өзінің салық жүйесін құрастырды. Әр салық бойынша өзінің салық төлеушілері, салық салу объектісі, ставкалары, төлеу тәртібі және жеңілдіктер тағайындалған. Салық органдарының ең басты мақсаты болып, бюджетке салықтық түсімдердің толық және уақытылы түсуін қадағалап отыру және мемлекет алдында өзге де қаржылық міндеттерді орындау. Сонымен мемлекет бар жерде салықтар алынады, салықтар алынатын жерде мемлекет бар деп тұжырымдауымызға болады.
Салықтардың теориялық және тәжірибелік негіздерін қарастыруға А.Смит пен К.Маркстың, Д.Рикардо, Ж.С.Сисмонди, У.Петти, Ф.Кенэ, Дж.Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың еңбектерінде арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салықтар экономикалық құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян. Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: Л.К.Воронова, Э.Д.Соколова, В.И.Гуреев, С.Г.Пепеляев, Қазақстандық белгілі экономист-ғалым Г.М.Қарағұсова, С.М.Найманбаев, В.Д.Мельников, А.И.Худяков, Н.К.Мамыров, А.А.Нұрымов және т.б.
Аталған авторлардың еңбектерінде қолданыстағы салықтардың есептеу мен төлеуді талдау кейбір тұстары қарастырылған. Әрине, бұл авторлардың еңбектері салық салу жүйесін дамытуда маңызды орын алады. Дегенмен, бұл еңбектердің бірқатары нарықтық экономиканың және халықаралық-сауда, экономикалық байланыстардың тұрақты орын алуына дейін жарық көргендіктен, қазіргі экономикалық өзгерістер мен жаңа талаптар салық жүйесін жетілдіруді қажет етіп отыр.
Сондай-ақ салық салуға жатқызылатын төлемдер құрамы бүгінге дейін толық анықталмаған. Соңғы уақытта салық жүйесінің жедел қарқынмен дамуына қарамастан, ондағы салық салу жүйесін жетілдіру мәселелеріне арнап жазылған ғылыми-зерттеу жұмыстары жоқтың қасы.
Сондықтан салықтардан бюджетке түсетін түсімдер арасындағы алшақтық сияқты мәселелер салық салу жүйесін оңтайландыру қажеттігін білдіреді.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін толыққанды зерттелмегендігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы салықтарының экономикалық құралын анықтау және салық жүйесін әлеуметтік тұрғыдан оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
салықтардың теориялық және әдістемелік негіздерін талдай отырып, салықтардың рөлі мен маңызын анықтау;
республикалық, жергілікті бюджет көздерін молайту арқылы бюджет тапшылығын азайту;
салық жүйесінің қоғамдық процесстерге, оның ішінде әлеуметтік салаға қаншалықты ықпал ететіндігін сипаттау;
салық органының жұмысын негізге ала отырып салықтардың жетілдіру бағыттарын қарастыруды көздеу;
салықтардың тиімділігін арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларға негіздер беру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері пайдаланылды, сонымен бірге, ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары мен халыққа жолдауы, ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
Дипломыдық жұмыста берілген ұсыныстар мен қорытындылар салық жүйесін жетілдіру бойынша тәжірибелік міндеттерді шешуге бағытталған.
Зерттеу нәтижелерін салық комитеттері салық салу жүйесін жетілдіруде пайдалана алады, сондай-ақ қаржы және несие мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,13 кестеден және 6 қосымшадан тұрады.
1 САЛЫҚ- БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
4.1 Салық ұғымы және оның әлеуметтік - экономикалық мәні
Мемлекет табыстарының негізгі көзі - салық болып табылады. Салықтағы кез келген өзгерістер саяси күрестің, ақпарат құралдарындағы сынның объектісі болады.
Салыққа назар аудару соңғы екі мың жылдықта толық ақталған болып қалады, өйткені салықтар - бұл а) салық төлеушілердің табысынан шегерім; ә) қазіргі заманғы мемлекеттің табыстарының негізгі көздері; б) рыноктық экономиканы реттеудің тиімді құралдары (бюджеттік және ақша-кредит құралдарымен ұштастырылуы) [1].
Осындай жағдайда келесі анықтама шығады:
Салық - бұл алдын ала белгіленген заңды тәртіпте шаруашылық субъектісінің табысының бір бөлігін мемлекет пайдасына алу.
Салықтар адам өркениетінің бастапқы кезеңінде пайда болған. Ежелгі Грецияда б.э. дейінгі VI-VII ғасырларда тұрғындардың табысының 110 бөлігі салық түрінде алынған, бұл қаражат армияны ұстап тұруға, қалалар, көпірлер, көшелер салуға жұмсалған.
Ежелгі Римде б.э.дейінгі III-IV ғасырларда тікелей және жанама салықтар болды. Тікелей салықтардың ішіндегі ең негізгісі - жер салығы болды. Оның орташа ставкасы жер учаскесі табысының 110 бөлігін құрады. Рим империясында тікелей салықтардан басқа жанама салықтар да болды. Осылайша салықтарды қазіргідей тікелей және жанама деп бөлу ерте заманнан бар.
Ежелгі Римнің тәжірибесін Византия өзіне қабылдады. Б.э.дейінгі VII-да Византияда тікелей салықтардың 21 түрі болды.
Міне, салықтар осы күнгі дәрежеге жеткенге дейін бірнеше ғасырлық тарих елегінен өтті.
Тарихи салықтар мемлекеттің пайда болуымен бірге туындайды. Салықтар қанша ғасырдан бері бар болса, экономикалық теория салық салудың оңтайлы қағидасын соншалықты іздеуде. Оның бірінші қағидасын А.Смит қалыптастырды. Оның көзқарастары негізінде салық салудың екі ірі тұжырымдамасы қалыптасты.
Біріншісі - салық төлеуші оған мемлекет көрсеткен қызметтен алатын пайдаға салық үйлесімді болуы қажет деген идеяға негізделген. (А.Смит мысалы: жолды кім пайдаланса, жөнделуін сол төлеуі тиіс).
Екінші тұжырым алынған табыс мөлшеріне салықтың байланысты болуын қарастырады.
Салық мемлекеттің пайда болуымен бірге қалыптасты. Салықта мемлекет өмір сүруінің экономикалық бейнесі көрсетілген, - деп К.Маркс атап көрсеткен. Капиталистік қатынастардың құрылуы және дамуы кезеңінде салықтың маңызы арта түсті: жаңа аймақтарды басып алуға қажетті әскер мен флотты қамтамасыз ететін шикізат нарығы мен дайын өнімді өткізуге және қазынаға қосымша қаражат қажет болды.
Мемлекет қазынасының жарнасын өндірістің негізгі қатысушылары: материалдық және материалдық емес игіліктерді өз еңбегімен жасайтын және белгілі табыс алатын қызметкерлер, сонымен қатар шаруашылық субъектілері, капитал иеленушілері жүзеге асырады. Салық жарнасының есебінен бюджетте шоғырланған мемлекет ресурсы құрылады, кейін ол ғылым мен білімнің дамуы үшін, әлеуметтік-экономикалық, әскери-қорғаныс, құқық қорғау және басқа да мәселелерді шешу үшін пайдаланылады.
Бюджет-қаржы жүйесіндегі негізгі күре тамыр салық болып табылады. Салық салу тәсілдері мен нысандары әр түрлі болып келеді. Бұл салық төлеушілердің төлем қабілеттілігін тұрақтандыруға, жалпы салық ауыртпалығын психологиялық білдірмеуге, табыстың түрлі нысанын (формасын) бейнелеуге, тұтынуға және жинақтауға әсер етуге мүмкіндік туғызады [2].
Макроэкономикалық деңгейдегі мазмұны бойынша салық - мемлекет қызметін жүзеге асыру мақсатында қайта бөлінетін, оның ішінде: халықтың қорғалмаған бөлігі - балалар, көп балалы аналар, зейнеткерлер, мүгедектерге көмек берудің әлеуметтік бағдарламасын; экономиканың, аймақтардың, кәсіпорындардың жеке салаларына көмек көрсетуге, әскерді қамтамасыз етуге, денсаулық сақтау, білім, құқық тәртібін қорғау, басқару органдары сияқты әлеуметтік сала қызметкерлеріне көмек көрсетуге бағытталған экономикалық бағдарламаларды қаржыландыруға арналған мемлекеттің жалпы ішкі өнімінің үлесі. Микроэкономикалық тұрғыда салық - өз қызметін жүзеге асыруда шаруашылықтандыру субъектісімен шығарылған өнімнен алынатын үлес.
Көптеген ғалымдардың салық жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні бірдей болғанымен, кемшілік, олқылықтары да жоқ емес. Осы берілген түсініктердің негізгілерін қарастырып өтсек. Мысалы, Л.К.Воронова: Салықтар - мемлекеттің өкілетті органдардың актілерінің негізінде, белгілі мөлшерде және белгіленген мерзімде жалпы мемлекеттің мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгізетін төлемдер деп түсіндіреді. Бұл жерде айтылмай кеткен салықтың белгілері (өзіне тән): міндеттілік, қайтарымсыздық және баламасыздық [3].
Ал, Э.Д.Соколова болса, қысқаша анықтамасын беруге тырысқан: Салық - заңмен белгіленген, белгілі мөлшерде және белгілі уақытта салық төлеуші жүзеге асыратын міндетті баламасыз төлем (жарна).
Мысалы, В.И.Гуреев салықтарды міндетті жарна деп атайды және мынадай түсінік береді: міндетті жарна дегеніміз - заңды және жеке тұлғалардың кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу.
Белгілі ғалым С.Г.Пепеляев салыққа мынадай анықтама береді: Салық - мемлекеттің өкімет билігі субъектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында, мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілген міндетті, қайтарылмайтын және жекелей ақысыз түрде заңды және жеке тұлғалардан заңда белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері. Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда оларды алу заңсыз болып табылады. Ал, салық төлеуші бұл жерде тек азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі де болғандықтан, салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі құқығынан шығатын әлеуметтік міндеті.
Қазақстандық белгілі экономист-ғалым, мемлекет қайраткері Г.М.Қарағұсова Салықтар деп, жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады деген анықтама береді.
Ең қысқаша берілген ұғым В.Д.Мельниковтікі болуы керек: Салықтар - белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын заң жүзінде көзделген міндетті төлемдер.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға болады:
* материалдық төлем, яғни салық төлеушінің ақша қаражаттарын мемлекет пайдасына алу болып табылады.
* ақшаларды қайтарымсыз алу. Салықтарды төлеу кезінде ақша нысанындағы құн салық төлеушілердің тек мемлекет қарамағына қозғалады.
* баламасыз төлем болып табылады. Былайша айтқанда салықты еріксіз алу кезінде мемлекет тарапынан салық төлеушілерге ешқандай қызмет көрсетілмейді.
* міндетті түрде салық салу объектісі болуымен сипатталатын төлем. Қандай да болмасын салық тек нақты салық салу объектісі болғанда ғана алынады.
* субъектісі айқындалған төлем, яғни салық төлеушілері әрқашанда нақты заңды және жеке тұлғалар болып табылатын төлем.
* мөлшері айқындалған төлем. Яғни салықтың мөлшері күні бұрын, заң жүзінде белгіленеді.
* мемлекеттің кірісі болып табылады. Белгіленіп алынған салық сомалары әрқашанда мемлекет кірісіне түседі.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
1. Салық - әрқашанда мемлекеттік белгілену. Тек мемлекет өз азаматтарына салық салу режимін белгілей алады. Бұл жерде Қазақстан Республикасында салықты төлеу міндеті Конституциялық міндеттеме болып табылатынын білу қажет, сондықтан мемлекет өзінің саяси билік субъектісі ретінде уәкілеттілігіне сүйенеді.
2. Салық - мемлекеттің бір жақты ерік білдіруінің жемісі деп айтамыз. Теориялық тұрғыдан салық екі жақтың арасындағы келісім арқылы (мемлекет пен халықтың) алынады деп айтылғанымен, заңдық мағынасында мемлекет салықты белгілеп алу кезінде ешкімнің келісімін қажет қылмайды.
3. Салық - әрқашанда құқықтық нысанда болады. Оның құқықтық нысанда болуы заң қабылдау арқылы негізделген.
Салықтар - әрқашанда нормативтік-құқықтық актімен белгіленеді.
4. Салық - заңмен белгіленген төлем деп айтамыз. Қазақстан Республикасының Конституциясында заңмен белгіленген салықтарды төлеу жөніндегі міндет белгіленген.
5. Салық мәжбүрлі сипатта болады. Оны былайша түсіндіреміз: салық мәжбүрлеу түрінде, салық төлеушілердің еркіне, келісіміне қарамай белгіленіп алынады және егер салық төлеуші өз еркімен салық міндеттемесін орындамаған жағдайда мемлекет күш көрсету арқылы алады.
6. Салық міндетті төлем болып табылады. Бұл белгілі салық төлеушіге заң жүзінде белгіленген салықты, дер кезінде және толық мөлшерде төлеуге міндеттілігін көрсетеді. Мемлекет алдындағы қаржылық міндеттемесін орындамаған жағдайда ақшалар мәжбүрлі түрде алынады және оны төлемеген субъектіге белгіленген жауапкершілік шарасы қолданылады.
Салықтың міндетті төлем болуы оны мемлекеттік өкілетті органның алуымен немесе ұстап қалуымен (өндіріп алумен) тығыз байланысқан. Яғни, салықты төлеу міндетті, оны қабылдап алу міндетін туындатады.
7. Салықты төлеу салық төлеушінің заңды міндеті болып табылады. Мемлекеттің салықтарды заң жүзінде белгілеуі салық төлеу жөніндегі салық төлеу заңды міндетін туындатады. Бұл міндет заңды сипатта болады, яғни оны орындамаған жағдайда салық төлеуші заңда белгіленген жауапкершілікке тартылады.
Салықты төлеу міндеті азаматтық борыштық міндет болып табылады. Міндет қаржылық-құқықтық сипатта болғандықтан салық төлеушінің әрекет ету шеңберін көрсетеді.
Бұл жерде ескеретін әрекет, салықты төлеумен қоса, оларды мерзімінде, белгіленген тәртіппен төлеу де міндетке жатады.
Салықты төлеу міндеті салық міндеттемесімен тығыз байланысты. Салық міндеттемесі болмаса, салық төлеу міндеті де болмайды.
8. Салық тұрақты қаржылық міндеттеме туындатады. Бұл жерде салық қаржылық-құқықтық құрал ретінде қызмет атқарады. Салықты белгілеген кезден бастап қаржылық міндеттеме пайда болады және ол міндеттемелерге сай екі субъектіден тұрады: кредитор, мемлекеттің өкілетті органы болып табылса, борышқор ретінде салық төлеуші болып есептеледі. Осы міндеттемелер басқа міндетті төлемдерге қарағанда тұрақтылығымен, яғни ұзақ мерзімге белгіленуімен ерекшеленеді. Осы арада тағы бір ескеретін жайт, салық міндеттемесі тек салық төлеу міндетін белгілеумен шектелмей, сонымен бірге салық төлеушінің кейбір заңмен белгіленген құқықтарын да қарастырады.
9. Салықты төлеу ақшаны құқыққа сай алу деген мағынада айтылады. Былайынша айтсақ, мемлекет меншік иелерінің (заңды, жеке тұлғалардың) ақшаларын ашықтан-ашық өз меншігіне алып қояды. Сонымен бірге салықтардың жазалау шарасы емес екенін білеміз. Салықты төлеу міндеті құқыққа қарсы әрекетке байланысты туындамайды.
10. белгі, салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілген. Салық төлеушілер салық міндеттемелерін ойдағыдай орындамаған жағдайда мемлекет тарапынан заңда белгіленген жауапкершілік шарасын қолдануға әкеліп соқтырады. Ал, салық төлеу мәжбүрлі сипатта болғанымен субъектіні жазалау түріне жатпайды. Құқық бұзушыларға қаржылық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық және қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар қолданылады.
11. белгі бойынша, салыққа тән оны төлеуге байланысты мемлекеттік бақылаудың болуы. Өкілетті орган салық комитеті тарапынан салықтардың тиісті бюджеттерге уақытылы және толығымен түсуіне жүргізілетін салықтық бақылау әрқашанда мемлекеттік бақылау сипатында болады. Сондықтан мемлекеттік өкілетті органдарға жеткілікті мөлшерде, өте қуатты-күшті тексеру өкілеттілігі берілген.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді [4].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салық салу тарихының өте ертеден бастау алуы салық салудың принциптерін айқындады. Кез-келген мемлекеттің салық жүйесі осы принциптерге жауап беруі тиіс, олай болмағанда салықтар өзінің экономиканы реттеу құралы ретіндегі қызметтерін тиімді атқармайды. Өйткені бұл принциптер талай тексеруден өткен, уақыт таразысына салынған. Салық салудың принциптері келесілер:
1 кесте
Салық салу принциптері
Принциптер
Сипаттама көрінісі
Әділеттілік
Салық ставкасы, салық мөлшері, төлеушінің табысына тікелей байланысты болып, соның негізінен белгіленуі қажеттігін қарастырады және тиісті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылу керектігін көрсетеді
Қарапайымдылық
Бюджеттің кіріс көзін құраудағы, салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі болып саналады. Салық салу механизмі мен оны есептеу барынша қарапайым, салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс. Салық төлеуші оны мемлекет алдап жатпағандығына көз жеткізуі тиіс
Салыстыру
Салық ставкаларын бекіткен кезде ол ставкалар мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген ставкаларымен салыстырылып, солардың деңгейінде белгілену тиімді. Себебі, шектен тыс жоғары ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді, шетелдік инвесторлардың ынтасын төмендетіп, олардың республика экономикасына қаржыларын салуына кедергі болуы мүмкін
Мемлекет жоғарыда келтірілген салық қызметтерін пайдалана отырып, еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясаттың бағыттарын есепке ала отырып, салық саясатын анықтайды. Салық салудың негізгі принциптері 1 кестеде көрсетілген [5].
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізделеді [6].
Салық салудың міндеттілігі қағидасы
Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салық салудың айқындылығы қағидасы
Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әділдігі қағидасы
Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
Салық жүйесінің біртұтастығы қағидасы
Қазақстан Республикасының салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: Шаруашылық субъектілермен азаматтық қарым - қатынас бір жағынан және мемлекет екінші жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қолданылады:
* Салық салу
* Облигацияларды сату
* Шетелдік қарыздардың тегін көмектері
* Ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс.
Салық салу - мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды реттеу әдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Салық салу - мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Тең салық салу - бұл ретте әрбір салық төлеушіден бірдей мөлшерде салық алынады.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
* Декларация;
* Салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру материалдары;
* Табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын ақпараты;
* Ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.
Салық салуға қойылатын талаптар:
* Қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
* Мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды;
* Әлеуметтік-әділеттік болуы керек;
* Салықты - салық төлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру керек;
* Халықтың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту.
Мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:
* мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы
* салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау
* арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру
* салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру [7].
2.2 Салық түрлері, атқаратын қызметтері және элементтері
Салық салу объектілері бойынша салықтар тікелей және жанама салықтар деп бөлінеді.
Тікелей жеке немесе заңды тұлғаның табысынан өндіріп алынады, ол нақты және жекеге бөлінеді. Нақты тікелей салыққа жер салығы, бағалы қағаздарға алымдар енеді. Жеке тікелей салықтар: азаматтардан алынатын табыс салығы; табыс көзінен немесе декларация бойынша өндіріп алынатын салықтар; пайдаға, мұраға, сыйға, мүлік бойынша және т.б. салықтар.
Тікелей салықтардың келесідей өзіне тән артықшылықтары бар:
* тікелей салықтар мемлекетке белгіленген кірістер береді;
* тікелей салықтар салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттілігін дәл есептей алады;
* тікелей салықтарды төлеу негізінде мемлекет салық төлеуші мен тікелей жолығып, оның мемлекет азаматы ретінде міндеттемелерін дәл анықтап береді;
* тікелей салықтар негізінде жеке табыстардан алынғандықтан тұтас экономикаға әсерін тигізе алмайды.
Жанама салықтар тауарлар мен қызметтерге үстеме салықтарды көрсетеді, олар тауар (қызметтер), тарифтер бағасына тікелей қосылады. Олар үш түрлі болады: акциздер, ҚҚС (НДС), сатудың кейбір түріне салықтар, кедендік баж салықтары.
Жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағандағы артықшылығы.
Жанама салықтарды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде, мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкеледі. Мысалы, қосылған құнға салынатын салық қазіргі кезеңде бюджеттік түсімдердің басты көздерінің бірі болып отырғаны белгілі.
Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге айтарлықтай ауыртпашылығын түсірмейді.
Жанама салықтар төлеу төлеушінің (сатып алушының) ақшасы бар кезде ғана жүргізіледі.
Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.
Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші және сатып алушы тұлғалардың саны аз болғанымен, бұл процеске өте көп адамдар қатынасады.
Қазақстандағы міндетті төлемдердің түрлері [9]
1. Салықтар:
1. Корпоративтік табыс салығы;
2. Жеке табыс салығы;
3. Қосылған құн салығы;
4. Акциздер;
5. Экспортқа рента салығы;
6. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
7. Әлеуметтік салық;
8. Көлік құралы салығы;
9. Жер салығы;
10. Мүлік салығы;
11. Ойын бизнесі салығы;
12. Тіркелген салық;
13. Бірыңғай жер салығы.
2. Алымдар:
1. Тіркеу алымдары;
2. Автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым;
3. Аукционнан алынатын алым;
4. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
5. Телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
3. Төлемақылар:
1. Жер учаскесін пайдаланғаны үшін;
2. Үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;
3. Қоршаған ортаға эмиссия үшін;
4. Жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;
5. Орманды пайдаланғаны үшін;
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
8. Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы байланысты бергені үшін;
9. Кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
10. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар.
4. Мемлекеттік баж;
5. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы;
2. Кеден алымдары;
3. Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы;
4. Алымдар.
Экономиканы жанама жолмен реттеу құралы ретінде салықтар келесідей қызметтер атқарады [10]:
Реттеу қызметі - салықтық ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең негізгі мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып табылады. Бұл салықтық реттеу тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді жұмыс атқаруы үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы керек. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салықтық жеңілдіктердің алатын орны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын төмендетеді, ал шектен тыс төмен ставкалар салық төлеушілердің жауапкершіліктерін төмендетеді, өндірістің төмендеуі мен мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына алып келеді. Осы сияқты салықтық жеңілдіктердің де тиімсіз жағы бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде келесілерді байқауға болады:
* егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына алып келеді;
* егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50%-ы аралығында болса, онда ол жәй ұдайы өндіріске әкеледі;
* егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35-40%-ы аралығында болса, онда үдемелі ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі - фискальдық қызметі. Бұл қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, демографиялық, әскери-қорғаныс шараларын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі жалпы ішкі өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықталады.
Мемлекет жоғарыда келтірілген салық қызметтерін пайдалана отырып, еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясаттың бағыттарын есепке ала отырып, салық саясатын анықтайды.
Салық элементтері - салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктері [11].
Салық міндеттемелерінің элементтері: салық объектісі, салық субъектісі, салық базасы, салық кезеңі, салық ставкасы, салық жеңілдіктері, салықты есептеу тәртібі, салықты төлеу тәртібі мен мерзімдері.
Салық объектісі - заң жүзінде негізделген табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар т.б. көптеген салық салуға негіз болатын тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық субъектісі - салық міндеттемелерін орындауға заңды міндет жүктелген тұлғалар.
Салық базасы - салық салу бірліктерімен көрсетілген салық тақырыбының сандық сипаттамасы.
Салық кезеңі - төлемге жатқызылатын салық сомасын есептеу мен салықтық база анықталатын күнтізбелік жыл.
Салық ставкасы - салықтық базаның өлшем бірлігіне салықтық есептеулер шамасы.
Салық жеңілдіктері - заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату.
Салықты есептеу тәртібі - нақты салық база өлшемінен салық мөлшерін есептеудің заңнамалық процедурасы.
Салықты төлеу тәртібі мен мерзімдері - салық міндеттемелерін орындаудағы заңнамалық регламент.
1.3 Шетел мемлекеттерінің салықтары
Қазіргі еуропалық салық салу. Батыс Еуропа елдеріндегі салық жүйелерінің бір-бірінен айырмашылықтары бар. Соған қарамастан, XX ғасырдың 80-жылдарының аяғынан бастап жүргізілген салық реформалары оларды жақындастырды. Мысалы, Италия жаппай нарыққа көшу алдында, басқа елдердегі салық жүйелеріне сүйене отырып, өз салық жүйесін өзгертті. Экономикалық бірлестікке деген беталыс, халықаралық шаруашылық байланыстардың кеңеюі, екі рет салық салудан құтылуға ұмтылыс осы процеске әсер етті. Экономикасы мен ел салтының ерекшеліктері есебінде Еуропа елдері салық жүйесінің жалпы ерекшеліктерін игеруде. Тікелей және жанама салықтардың бірдей түрі әрекет етеді, қосылған құн салығы кең таралған, азаматтардың жеке табысына салық салу реттеліп келеді. Тәжірибе жүзінде барлық елдерде салық жүйелері үш деңгейлі сипатқа ие. Жалпымемлекеттік немесе федералды салықтар, аймақтық салықтар - жер салығы, провинция салығы, автономиялық, аймақтық және жергілікті немесе муниципалды салықтар алынады [12].
Ұлыбритания салықтары. Бұл елдегі салық жүйесі негізінен XIX ғасырда қалыптасты. Алайда ол да өзгерістерге ұшырады. Салық реформалары 1965 ж., 1973 ж. байыпты өзгерістерге ұшырады, әсіресе 90-жылдарда жергілікті салық салуда нақты өзгерістер болды. Ұлыбританияның салық жүйесі екі сатылы болып келеді: жалпымемлекеттік және жергілікті салықтар. Негізгі жалпымемлекеттік салықтар: жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, корпорация пайдасына, мұнайдың табыс капиталының өсуіне салынатын салық, мұра салығы, қосылған құн салығы, баждар, акциздер, елтаңбалық алым. Олар 90%-дан астам салық түсімін береді. Негізгі мүлік салығын құрайтын жергілікті салықтар үлесіне 10%-ға жуық салық түсімі келеді. Ұлыбританияның мемлекеттік бюджетіне түсетін тікелей салықтың үштен екісі - халықтан алынатын табыс салығы. Ол ең алғаш 1799 жылы Наполеонға қарсы әскерді қаржыландыру мақсатында уақытша шара ретінде енгізілген болатын, ал 1842 жылдан бастап ағылшынның салық тәжірибесінде түпкілікті бекітілді.
Ұлыбританияда табыс салығын құрудың шедулярлық нысаны қабылданған, ол табыс көзіне (жалақы, дивидендтер, рента және т.б.) байланысты оларды бөліктерге (шедулалар) болжайды. Әр шедулаға ерекше тәртіппен салық салынады. Табысқа бұлайша бөлектеп салық салу табыс көзін табу мақсатын көздейді. Бұл орайда алты шедула әрекет етеді және де олардың кейбіреуі табыстың ішкі дамуына ие.
А шедуласы - мүлік табысы, нақтырақ айтсақ, жер меншігінен, құрылыстардан түсетін кіріс, жалға берілетін тұрғын үйлер немесе пәтерлердің төлемақысы.
В шедуласы - коммерциялық мақсаттарда пайдаланылатын ормандық шабындықтардың кірісі.
С шедуласы - мемлекеттік бағалы қағаздардан түсетін кіріс.
Д шедуласы - өндірістік коммерциялық қызмет кірісі. Берілген шедулаға табыстың көптеген түрі кіреді, сондықтан ол алты бөлікке бөлінген:
1. саудадан немесе іскерлік операциялардан (бизнес) түскен табыстар, мысалы, дүкен иесінің пайдасы;
2. кәсіби қызмет көрсеткен кезде түскен табыстар, мысалы, дәрігердің немесе адвокаттың табысы;
3. салық салуға жататын, алынған пайыздар мен алименттер;
4. Е шедуласына енбейтін, шетелдегі бағалы қағаздар табысы;
5. шетелдегі мүліктен түскен табыстар;
6. жоғарыдағы бөліктерге енбеген барлық табыстар (мысалы, қаламақы).
Е шедуласы - жалақы, зейнетақы, жәрдемақы және басқа да еңбек табыстары.
Fшедуласына Ұлыбритания компанияларымен жүзеге асырылатын дивидендтер мен басқа да төлемдер кіреді.
Табыссалығы заңмен шешілген жеңілдіктер шегерімі есебіндегі жылдық жиынтық табыс ретіндегі салық салынатын табыстан ұсталады. Сонымен қатар ол жалақылық және инвестициялық (еңбекпен табылмаған) болып бөлінеді.
Төлем көзінен жалақы мен айлықтан табыс салығы ұсталады. Бұл жағдайда тек қана айлықтан түскен табыспен тұратын жалданған еңбек тұлғасы үшін салық декларациясы толтырылмайды. Басқа жағдайларда табысқа салынатын салық заңмен белгіленген мерзімде, салық төлеушілермен ұсынылған декларация негізінде жүргізіледі.
Британиялық табысқа салынатын салық шешуші деңгейде 1965-1973 жж. реформалар көмегімен ұйымдастырылды. 1965 жылға дейін табыс салығын жеке тұлғалар сияқты заңды тұлғалар да, оның ішінде корпорациялар төледі. Корпорация пайдасына жеке салық енгізілгеннен кейін, оның әрекет ету саласы жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатын немесе іскерлік серіктестік әріптестері ретінде танылатын адамдарды қосқанда, азаматтардың жеке табысына дейін қысқарды. 1973 жылғы реформа негізінде табысқа салынатын салыққа елеулі өзгерістер енгізілді, нәтижесінде жалақылық және инвестициялық табыстарға мөлшерлемелердің бірыңғай шкаласы бойынша салық салына бастады. Бұл салық салу техникасын жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар жеңілдіктер мен түсірімдерді есептеуге арналған шедулалар міндетін түпкілікті деңгейде өзгертті.
Ең маңызды жеңілдік - табыс көзінен тәуелсіз, барлық салық төлеушілердің пайдалануға құқығы бар жеке жеңілдік және отбасы басшысына салық салынуда есептелетін қосымша отбасылық жеңілдік. Жеке және отбасылық жеңілдік мөлшері бөлшек сауда бағасы индексінің өсімі есебінде (және де ерекше экономикалық жағдайларға байланысты Парламент Үкімет ұсынысы бойынша жеңілдік мөлшеріне тыйым салуға құқылы) әр қаржылық жылда жедел түрде қарастырылып отырады. Қазіргі кезде Ұлыбританиядағы жеке жеңілдік 3445 фунт стерлинг мөлшерінде анықталды.
Табыс салығының үш түрлі мөлшерлемесі әрекет етеді. Салық салынатын табыс (барлық жеңілдіктер есебінен кейін) - 2500 фунт стерлингке дейін - 20%, 2501-ден 23700 фунт стерлингке дейін - 25% және 23700 фунт стерлингтен жоғары - 40%.
Пайда салығының мөлшерлемесі 33%-ды құрайды. 10 жыл бұрын 52% болса, 90-жылдардың басында - 35% болған.
Салық салынатын пайданы анықтау кезінде жалпы табыстан жай шығыннан басқа, өкілеттік шығындар, компания қызметкерлерінің көңіл-күйін көтеру сипатындағы шығындар, компания қаржысының мәселелері бойынша заңды консультация шығындары, коммерциялық және коммерциялық емес сипаттағы шығындар, ғылыми-зерттеу жұмыстарына жұмсалған барлық шығындар алынады [13].
Шағын бизнеске төмендетілген мөлшерлеме түрінде 25% жеңілдік беріледі. Критерий ретінде компанияда жұмыс істейтін қызметкерлер саны емес, алынған пайда саналады. Шағын бизнеске жылына 250 мың фунт стерлинг мөлшерінде пайдасы бар кәсіпорын жатады.
Ерекше санатқа мұнай өндіретін компаниялар бөлінеді. Олар бюджетке жай мөлшерлеме бойынша салық төлеуден қалған табыстың 50%-ын әкеледі.
Капитал өсімінің салығы пайда әкелетін капиталды активтердің белгілі түрін өткізеді (меншікті автомобиль, тұрғын үй, ұлттық жинақтау сертификаттары мен облигациялар және т.б.). Бұл салықтың мақсаты - алыпсатарлық келісім мөлшерін және пайдалылығын шектеу. Табыстар берілген мүліктің нарық бағасы мен оның ие болу бағасының айырмашылықтарымен анықталады. Егер төлеуші ретінде жеке тұлға болса және корпорация пайдасы салығының негізгі мөлшері бойынша төлеуші компания болса, салық табыс салығының жүзеге асырылып жүрген жоғары мөлшері бойынша төленеді.
Мұрагерлік салық берілетін мүлік құнының алғашқы 150 мың фунт стерлингіне салынбайды. Одан кейін 40% мөлшерлеме қолданылады. 20-80%-ды құрайтын салық жеңілдіктері мен түсірімдерінің жүйесі әрекет етеді.
Зейнетақы мен жәрдемақы төлеуге жұмсалатын, әлеуметтік сақтандыру мұқтажына жұмсалатын жарналар маңызды орын алады. Бұл жарналар төрт кластың біреуі бойынша төленеді. Біріншісіне (негізгіге) жұмыс берушілер мен жалдамалы еңбекпен шұғылданушы тұлғалар жатады. Екінші класқа өздігінен шұғылданушылар жатады (яғни, жалданбай еңбек етушілер). Үшінші класс бойынша жарналарды жұмыс істемейтіндер мен алғашқы екі класқа жатпайтын азаматтар аударады. Төртінші класқа, табысы анықталған сомадан жоғары болатын екінші класс бойынша жарна төлейтін тұлғалар жатады. Жарна кластары сәйкес төлемдерге құқық береді.
Жалдамалы еңбекпен айналысушы тұлғалар мен оларға жұмыс берушілер үшін жарна мөлшері сараланған. Аптасына 54 фунт стерлингтен аз табушылар жарна төлеуден толығымен босатылады. Егер де тапқан табыс бұл сомадан жоғары болса, онда жарна мөлшері бірінші 54 фунттан 2%-ды құрайды, қалған бөлігінен 9%, бірақ жұмасына 405 фунттан артық болмайды. Екінші және үшінші класс бойынша жарналар аптасына 5,35 және 5,25 фунтқа сәйкес тұрақты мөлшерлеме бойынша төленеді. Төртінші класс бойынша жарналар 6,3% мөлшерлеме бойынша төленеді.
Жанама салық ішіндегі ең басты орын алатыны - қосылған құн салығы. Табыс көздерінің ішінде ол табыс салығынан кейін екінші орынға ие және ел бюджетінің 17%-ын құрайды.
Өндірістің әр кезеңінде және тауар мен қызмет өткізуде (яғни, жеткізушілердің сатып алудағы түсімі мен құны арасындағы айырмашылық) қосылған құн саналады. Салық мөлшерлемесі - 17,5%. Салық салуға азық-түлік тауарлары, кітаптар, дәрі-дәрмектер, импорт және экспорт тауарлары, үй шаруашылығында пайдаланылатын отын мен энергия, су және су құбырына төлем, тұрғын үй құрылысы, транспорттық қызметтер, балалар киімі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050510 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 САЛЫҚ- БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... 8
1.1 Салық ұғымы және оның әлеуметтік - экономикалық мәні ... ... ... ... ... ..8
1.2 Салық түрлері, атқаратын қызметтері және элементтері ... ... ... ... ... ..15
1.3 Шетел мемлекеттерінің салықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2 2010-2011 ЖЫЛДАРДАҒЫ САЛЫҚ ТӨЛЕМДЕРІНІҢ БЮДЖЕТКЕ ТӨЛЕНУІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 Салық түсімдерін талдау Салық комитетінің 2010-2011 жылдарға арналған құзіретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
2.2 Жер қойнауын пайдаланушылар салығының бюджетке түсуі ... ... ... ... ...35
2.3 Аймақтар бөлінісіндегі кәсіпорындар бойынша төленбеген ҚҚС талдау (мәселелері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3 МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚ- БЮДЖЕТ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ...44
3.1 Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жүйені дамыту ... ... ... ... ... ...44
3.2Экономиканың жаһандануына байланысты мемлекеттік салық-бюджет саясатын жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарық экономика жағдайында елдің экономикасына әсер етудің басты құралы салықтың маңыздылығы жоғары. Фискалды саясаттың негізгі құралы ретінде салық жүйесі мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларының орындалуында маңызды орын алады.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі құраушы көзі болып саналады және болып қала бермек. Қазіргі экономикамыздың қарқындап өрлеуі мен дамуы жағдайында бюджеттік реттеудің маңызы зор.
Көптеген экономикалық нарықтардың ішінде ең басты жерді салықтар алады. Салықтар - әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Салықтар барлық салықтық жүйе сияқты нарық жағдайында экономиканы басқару құралы болып табылады.
Салықтар мемлекеттің өсіп-дамуының және қызметтерді қаржыландырудың бірден-бір көзі. Осыған байланысты мемлекет өзінің салық жүйесін құрастырды. Әр салық бойынша өзінің салық төлеушілері, салық салу объектісі, ставкалары, төлеу тәртібі және жеңілдіктер тағайындалған. Салық органдарының ең басты мақсаты болып, бюджетке салықтық түсімдердің толық және уақытылы түсуін қадағалап отыру және мемлекет алдында өзге де қаржылық міндеттерді орындау. Сонымен мемлекет бар жерде салықтар алынады, салықтар алынатын жерде мемлекет бар деп тұжырымдауымызға болады.
Салықтардың теориялық және тәжірибелік негіздерін қарастыруға А.Смит пен К.Маркстың, Д.Рикардо, Ж.С.Сисмонди, У.Петти, Ф.Кенэ, Дж.Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың еңбектерінде арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салықтар экономикалық құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян. Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: Л.К.Воронова, Э.Д.Соколова, В.И.Гуреев, С.Г.Пепеляев, Қазақстандық белгілі экономист-ғалым Г.М.Қарағұсова, С.М.Найманбаев, В.Д.Мельников, А.И.Худяков, Н.К.Мамыров, А.А.Нұрымов және т.б.
Аталған авторлардың еңбектерінде қолданыстағы салықтардың есептеу мен төлеуді талдау кейбір тұстары қарастырылған. Әрине, бұл авторлардың еңбектері салық салу жүйесін дамытуда маңызды орын алады. Дегенмен, бұл еңбектердің бірқатары нарықтық экономиканың және халықаралық-сауда, экономикалық байланыстардың тұрақты орын алуына дейін жарық көргендіктен, қазіргі экономикалық өзгерістер мен жаңа талаптар салық жүйесін жетілдіруді қажет етіп отыр.
Сондай-ақ салық салуға жатқызылатын төлемдер құрамы бүгінге дейін толық анықталмаған. Соңғы уақытта салық жүйесінің жедел қарқынмен дамуына қарамастан, ондағы салық салу жүйесін жетілдіру мәселелеріне арнап жазылған ғылыми-зерттеу жұмыстары жоқтың қасы.
Сондықтан салықтардан бюджетке түсетін түсімдер арасындағы алшақтық сияқты мәселелер салық салу жүйесін оңтайландыру қажеттігін білдіреді.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін толыққанды зерттелмегендігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы салықтарының экономикалық құралын анықтау және салық жүйесін әлеуметтік тұрғыдан оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
салықтардың теориялық және әдістемелік негіздерін талдай отырып, салықтардың рөлі мен маңызын анықтау;
республикалық, жергілікті бюджет көздерін молайту арқылы бюджет тапшылығын азайту;
салық жүйесінің қоғамдық процесстерге, оның ішінде әлеуметтік салаға қаншалықты ықпал ететіндігін сипаттау;
салық органының жұмысын негізге ала отырып салықтардың жетілдіру бағыттарын қарастыруды көздеу;
салықтардың тиімділігін арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларға негіздер беру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері пайдаланылды, сонымен бірге, ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары мен халыққа жолдауы, ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
Дипломыдық жұмыста берілген ұсыныстар мен қорытындылар салық жүйесін жетілдіру бойынша тәжірибелік міндеттерді шешуге бағытталған.
Зерттеу нәтижелерін салық комитеттері салық салу жүйесін жетілдіруде пайдалана алады, сондай-ақ қаржы және несие мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,13 кестеден және 6 қосымшадан тұрады.
1 САЛЫҚ- БЮДЖЕТ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
4.1 Салық ұғымы және оның әлеуметтік - экономикалық мәні
Мемлекет табыстарының негізгі көзі - салық болып табылады. Салықтағы кез келген өзгерістер саяси күрестің, ақпарат құралдарындағы сынның объектісі болады.
Салыққа назар аудару соңғы екі мың жылдықта толық ақталған болып қалады, өйткені салықтар - бұл а) салық төлеушілердің табысынан шегерім; ә) қазіргі заманғы мемлекеттің табыстарының негізгі көздері; б) рыноктық экономиканы реттеудің тиімді құралдары (бюджеттік және ақша-кредит құралдарымен ұштастырылуы) [1].
Осындай жағдайда келесі анықтама шығады:
Салық - бұл алдын ала белгіленген заңды тәртіпте шаруашылық субъектісінің табысының бір бөлігін мемлекет пайдасына алу.
Салықтар адам өркениетінің бастапқы кезеңінде пайда болған. Ежелгі Грецияда б.э. дейінгі VI-VII ғасырларда тұрғындардың табысының 110 бөлігі салық түрінде алынған, бұл қаражат армияны ұстап тұруға, қалалар, көпірлер, көшелер салуға жұмсалған.
Ежелгі Римде б.э.дейінгі III-IV ғасырларда тікелей және жанама салықтар болды. Тікелей салықтардың ішіндегі ең негізгісі - жер салығы болды. Оның орташа ставкасы жер учаскесі табысының 110 бөлігін құрады. Рим империясында тікелей салықтардан басқа жанама салықтар да болды. Осылайша салықтарды қазіргідей тікелей және жанама деп бөлу ерте заманнан бар.
Ежелгі Римнің тәжірибесін Византия өзіне қабылдады. Б.э.дейінгі VII-да Византияда тікелей салықтардың 21 түрі болды.
Міне, салықтар осы күнгі дәрежеге жеткенге дейін бірнеше ғасырлық тарих елегінен өтті.
Тарихи салықтар мемлекеттің пайда болуымен бірге туындайды. Салықтар қанша ғасырдан бері бар болса, экономикалық теория салық салудың оңтайлы қағидасын соншалықты іздеуде. Оның бірінші қағидасын А.Смит қалыптастырды. Оның көзқарастары негізінде салық салудың екі ірі тұжырымдамасы қалыптасты.
Біріншісі - салық төлеуші оған мемлекет көрсеткен қызметтен алатын пайдаға салық үйлесімді болуы қажет деген идеяға негізделген. (А.Смит мысалы: жолды кім пайдаланса, жөнделуін сол төлеуі тиіс).
Екінші тұжырым алынған табыс мөлшеріне салықтың байланысты болуын қарастырады.
Салық мемлекеттің пайда болуымен бірге қалыптасты. Салықта мемлекет өмір сүруінің экономикалық бейнесі көрсетілген, - деп К.Маркс атап көрсеткен. Капиталистік қатынастардың құрылуы және дамуы кезеңінде салықтың маңызы арта түсті: жаңа аймақтарды басып алуға қажетті әскер мен флотты қамтамасыз ететін шикізат нарығы мен дайын өнімді өткізуге және қазынаға қосымша қаражат қажет болды.
Мемлекет қазынасының жарнасын өндірістің негізгі қатысушылары: материалдық және материалдық емес игіліктерді өз еңбегімен жасайтын және белгілі табыс алатын қызметкерлер, сонымен қатар шаруашылық субъектілері, капитал иеленушілері жүзеге асырады. Салық жарнасының есебінен бюджетте шоғырланған мемлекет ресурсы құрылады, кейін ол ғылым мен білімнің дамуы үшін, әлеуметтік-экономикалық, әскери-қорғаныс, құқық қорғау және басқа да мәселелерді шешу үшін пайдаланылады.
Бюджет-қаржы жүйесіндегі негізгі күре тамыр салық болып табылады. Салық салу тәсілдері мен нысандары әр түрлі болып келеді. Бұл салық төлеушілердің төлем қабілеттілігін тұрақтандыруға, жалпы салық ауыртпалығын психологиялық білдірмеуге, табыстың түрлі нысанын (формасын) бейнелеуге, тұтынуға және жинақтауға әсер етуге мүмкіндік туғызады [2].
Макроэкономикалық деңгейдегі мазмұны бойынша салық - мемлекет қызметін жүзеге асыру мақсатында қайта бөлінетін, оның ішінде: халықтың қорғалмаған бөлігі - балалар, көп балалы аналар, зейнеткерлер, мүгедектерге көмек берудің әлеуметтік бағдарламасын; экономиканың, аймақтардың, кәсіпорындардың жеке салаларына көмек көрсетуге, әскерді қамтамасыз етуге, денсаулық сақтау, білім, құқық тәртібін қорғау, басқару органдары сияқты әлеуметтік сала қызметкерлеріне көмек көрсетуге бағытталған экономикалық бағдарламаларды қаржыландыруға арналған мемлекеттің жалпы ішкі өнімінің үлесі. Микроэкономикалық тұрғыда салық - өз қызметін жүзеге асыруда шаруашылықтандыру субъектісімен шығарылған өнімнен алынатын үлес.
Көптеген ғалымдардың салық жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні бірдей болғанымен, кемшілік, олқылықтары да жоқ емес. Осы берілген түсініктердің негізгілерін қарастырып өтсек. Мысалы, Л.К.Воронова: Салықтар - мемлекеттің өкілетті органдардың актілерінің негізінде, белгілі мөлшерде және белгіленген мерзімде жалпы мемлекеттің мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгізетін төлемдер деп түсіндіреді. Бұл жерде айтылмай кеткен салықтың белгілері (өзіне тән): міндеттілік, қайтарымсыздық және баламасыздық [3].
Ал, Э.Д.Соколова болса, қысқаша анықтамасын беруге тырысқан: Салық - заңмен белгіленген, белгілі мөлшерде және белгілі уақытта салық төлеуші жүзеге асыратын міндетті баламасыз төлем (жарна).
Мысалы, В.И.Гуреев салықтарды міндетті жарна деп атайды және мынадай түсінік береді: міндетті жарна дегеніміз - заңды және жеке тұлғалардың кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу.
Белгілі ғалым С.Г.Пепеляев салыққа мынадай анықтама береді: Салық - мемлекеттің өкімет билігі субъектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында, мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілген міндетті, қайтарылмайтын және жекелей ақысыз түрде заңды және жеке тұлғалардан заңда белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері. Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда оларды алу заңсыз болып табылады. Ал, салық төлеуші бұл жерде тек азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі де болғандықтан, салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі құқығынан шығатын әлеуметтік міндеті.
Қазақстандық белгілі экономист-ғалым, мемлекет қайраткері Г.М.Қарағұсова Салықтар деп, жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады деген анықтама береді.
Ең қысқаша берілген ұғым В.Д.Мельниковтікі болуы керек: Салықтар - белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын заң жүзінде көзделген міндетті төлемдер.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға болады:
* материалдық төлем, яғни салық төлеушінің ақша қаражаттарын мемлекет пайдасына алу болып табылады.
* ақшаларды қайтарымсыз алу. Салықтарды төлеу кезінде ақша нысанындағы құн салық төлеушілердің тек мемлекет қарамағына қозғалады.
* баламасыз төлем болып табылады. Былайша айтқанда салықты еріксіз алу кезінде мемлекет тарапынан салық төлеушілерге ешқандай қызмет көрсетілмейді.
* міндетті түрде салық салу объектісі болуымен сипатталатын төлем. Қандай да болмасын салық тек нақты салық салу объектісі болғанда ғана алынады.
* субъектісі айқындалған төлем, яғни салық төлеушілері әрқашанда нақты заңды және жеке тұлғалар болып табылатын төлем.
* мөлшері айқындалған төлем. Яғни салықтың мөлшері күні бұрын, заң жүзінде белгіленеді.
* мемлекеттің кірісі болып табылады. Белгіленіп алынған салық сомалары әрқашанда мемлекет кірісіне түседі.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
1. Салық - әрқашанда мемлекеттік белгілену. Тек мемлекет өз азаматтарына салық салу режимін белгілей алады. Бұл жерде Қазақстан Республикасында салықты төлеу міндеті Конституциялық міндеттеме болып табылатынын білу қажет, сондықтан мемлекет өзінің саяси билік субъектісі ретінде уәкілеттілігіне сүйенеді.
2. Салық - мемлекеттің бір жақты ерік білдіруінің жемісі деп айтамыз. Теориялық тұрғыдан салық екі жақтың арасындағы келісім арқылы (мемлекет пен халықтың) алынады деп айтылғанымен, заңдық мағынасында мемлекет салықты белгілеп алу кезінде ешкімнің келісімін қажет қылмайды.
3. Салық - әрқашанда құқықтық нысанда болады. Оның құқықтық нысанда болуы заң қабылдау арқылы негізделген.
Салықтар - әрқашанда нормативтік-құқықтық актімен белгіленеді.
4. Салық - заңмен белгіленген төлем деп айтамыз. Қазақстан Республикасының Конституциясында заңмен белгіленген салықтарды төлеу жөніндегі міндет белгіленген.
5. Салық мәжбүрлі сипатта болады. Оны былайша түсіндіреміз: салық мәжбүрлеу түрінде, салық төлеушілердің еркіне, келісіміне қарамай белгіленіп алынады және егер салық төлеуші өз еркімен салық міндеттемесін орындамаған жағдайда мемлекет күш көрсету арқылы алады.
6. Салық міндетті төлем болып табылады. Бұл белгілі салық төлеушіге заң жүзінде белгіленген салықты, дер кезінде және толық мөлшерде төлеуге міндеттілігін көрсетеді. Мемлекет алдындағы қаржылық міндеттемесін орындамаған жағдайда ақшалар мәжбүрлі түрде алынады және оны төлемеген субъектіге белгіленген жауапкершілік шарасы қолданылады.
Салықтың міндетті төлем болуы оны мемлекеттік өкілетті органның алуымен немесе ұстап қалуымен (өндіріп алумен) тығыз байланысқан. Яғни, салықты төлеу міндетті, оны қабылдап алу міндетін туындатады.
7. Салықты төлеу салық төлеушінің заңды міндеті болып табылады. Мемлекеттің салықтарды заң жүзінде белгілеуі салық төлеу жөніндегі салық төлеу заңды міндетін туындатады. Бұл міндет заңды сипатта болады, яғни оны орындамаған жағдайда салық төлеуші заңда белгіленген жауапкершілікке тартылады.
Салықты төлеу міндеті азаматтық борыштық міндет болып табылады. Міндет қаржылық-құқықтық сипатта болғандықтан салық төлеушінің әрекет ету шеңберін көрсетеді.
Бұл жерде ескеретін әрекет, салықты төлеумен қоса, оларды мерзімінде, белгіленген тәртіппен төлеу де міндетке жатады.
Салықты төлеу міндеті салық міндеттемесімен тығыз байланысты. Салық міндеттемесі болмаса, салық төлеу міндеті де болмайды.
8. Салық тұрақты қаржылық міндеттеме туындатады. Бұл жерде салық қаржылық-құқықтық құрал ретінде қызмет атқарады. Салықты белгілеген кезден бастап қаржылық міндеттеме пайда болады және ол міндеттемелерге сай екі субъектіден тұрады: кредитор, мемлекеттің өкілетті органы болып табылса, борышқор ретінде салық төлеуші болып есептеледі. Осы міндеттемелер басқа міндетті төлемдерге қарағанда тұрақтылығымен, яғни ұзақ мерзімге белгіленуімен ерекшеленеді. Осы арада тағы бір ескеретін жайт, салық міндеттемесі тек салық төлеу міндетін белгілеумен шектелмей, сонымен бірге салық төлеушінің кейбір заңмен белгіленген құқықтарын да қарастырады.
9. Салықты төлеу ақшаны құқыққа сай алу деген мағынада айтылады. Былайынша айтсақ, мемлекет меншік иелерінің (заңды, жеке тұлғалардың) ақшаларын ашықтан-ашық өз меншігіне алып қояды. Сонымен бірге салықтардың жазалау шарасы емес екенін білеміз. Салықты төлеу міндеті құқыққа қарсы әрекетке байланысты туындамайды.
10. белгі, салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілген. Салық төлеушілер салық міндеттемелерін ойдағыдай орындамаған жағдайда мемлекет тарапынан заңда белгіленген жауапкершілік шарасын қолдануға әкеліп соқтырады. Ал, салық төлеу мәжбүрлі сипатта болғанымен субъектіні жазалау түріне жатпайды. Құқық бұзушыларға қаржылық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық және қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар қолданылады.
11. белгі бойынша, салыққа тән оны төлеуге байланысты мемлекеттік бақылаудың болуы. Өкілетті орган салық комитеті тарапынан салықтардың тиісті бюджеттерге уақытылы және толығымен түсуіне жүргізілетін салықтық бақылау әрқашанда мемлекеттік бақылау сипатында болады. Сондықтан мемлекеттік өкілетті органдарға жеткілікті мөлшерде, өте қуатты-күшті тексеру өкілеттілігі берілген.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді [4].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салық салу тарихының өте ертеден бастау алуы салық салудың принциптерін айқындады. Кез-келген мемлекеттің салық жүйесі осы принциптерге жауап беруі тиіс, олай болмағанда салықтар өзінің экономиканы реттеу құралы ретіндегі қызметтерін тиімді атқармайды. Өйткені бұл принциптер талай тексеруден өткен, уақыт таразысына салынған. Салық салудың принциптері келесілер:
1 кесте
Салық салу принциптері
Принциптер
Сипаттама көрінісі
Әділеттілік
Салық ставкасы, салық мөлшері, төлеушінің табысына тікелей байланысты болып, соның негізінен белгіленуі қажеттігін қарастырады және тиісті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылу керектігін көрсетеді
Қарапайымдылық
Бюджеттің кіріс көзін құраудағы, салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі болып саналады. Салық салу механизмі мен оны есептеу барынша қарапайым, салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс. Салық төлеуші оны мемлекет алдап жатпағандығына көз жеткізуі тиіс
Салыстыру
Салық ставкаларын бекіткен кезде ол ставкалар мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген ставкаларымен салыстырылып, солардың деңгейінде белгілену тиімді. Себебі, шектен тыс жоғары ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді, шетелдік инвесторлардың ынтасын төмендетіп, олардың республика экономикасына қаржыларын салуына кедергі болуы мүмкін
Мемлекет жоғарыда келтірілген салық қызметтерін пайдалана отырып, еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясаттың бағыттарын есепке ала отырып, салық саясатын анықтайды. Салық салудың негізгі принциптері 1 кестеде көрсетілген [5].
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізделеді [6].
Салық салудың міндеттілігі қағидасы
Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салық салудың айқындылығы қағидасы
Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әділдігі қағидасы
Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
Салық жүйесінің біртұтастығы қағидасы
Қазақстан Республикасының салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: Шаруашылық субъектілермен азаматтық қарым - қатынас бір жағынан және мемлекет екінші жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қолданылады:
* Салық салу
* Облигацияларды сату
* Шетелдік қарыздардың тегін көмектері
* Ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс.
Салық салу - мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды реттеу әдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Салық салу - мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Тең салық салу - бұл ретте әрбір салық төлеушіден бірдей мөлшерде салық алынады.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
* Декларация;
* Салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру материалдары;
* Табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын ақпараты;
* Ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.
Салық салуға қойылатын талаптар:
* Қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
* Мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды;
* Әлеуметтік-әділеттік болуы керек;
* Салықты - салық төлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру керек;
* Халықтың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту.
Мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:
* мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы
* салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау
* арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру
* салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру [7].
2.2 Салық түрлері, атқаратын қызметтері және элементтері
Салық салу объектілері бойынша салықтар тікелей және жанама салықтар деп бөлінеді.
Тікелей жеке немесе заңды тұлғаның табысынан өндіріп алынады, ол нақты және жекеге бөлінеді. Нақты тікелей салыққа жер салығы, бағалы қағаздарға алымдар енеді. Жеке тікелей салықтар: азаматтардан алынатын табыс салығы; табыс көзінен немесе декларация бойынша өндіріп алынатын салықтар; пайдаға, мұраға, сыйға, мүлік бойынша және т.б. салықтар.
Тікелей салықтардың келесідей өзіне тән артықшылықтары бар:
* тікелей салықтар мемлекетке белгіленген кірістер береді;
* тікелей салықтар салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттілігін дәл есептей алады;
* тікелей салықтарды төлеу негізінде мемлекет салық төлеуші мен тікелей жолығып, оның мемлекет азаматы ретінде міндеттемелерін дәл анықтап береді;
* тікелей салықтар негізінде жеке табыстардан алынғандықтан тұтас экономикаға әсерін тигізе алмайды.
Жанама салықтар тауарлар мен қызметтерге үстеме салықтарды көрсетеді, олар тауар (қызметтер), тарифтер бағасына тікелей қосылады. Олар үш түрлі болады: акциздер, ҚҚС (НДС), сатудың кейбір түріне салықтар, кедендік баж салықтары.
Жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағандағы артықшылығы.
Жанама салықтарды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде, мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкеледі. Мысалы, қосылған құнға салынатын салық қазіргі кезеңде бюджеттік түсімдердің басты көздерінің бірі болып отырғаны белгілі.
Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге айтарлықтай ауыртпашылығын түсірмейді.
Жанама салықтар төлеу төлеушінің (сатып алушының) ақшасы бар кезде ғана жүргізіледі.
Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.
Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші және сатып алушы тұлғалардың саны аз болғанымен, бұл процеске өте көп адамдар қатынасады.
Қазақстандағы міндетті төлемдердің түрлері [9]
1. Салықтар:
1. Корпоративтік табыс салығы;
2. Жеке табыс салығы;
3. Қосылған құн салығы;
4. Акциздер;
5. Экспортқа рента салығы;
6. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
7. Әлеуметтік салық;
8. Көлік құралы салығы;
9. Жер салығы;
10. Мүлік салығы;
11. Ойын бизнесі салығы;
12. Тіркелген салық;
13. Бірыңғай жер салығы.
2. Алымдар:
1. Тіркеу алымдары;
2. Автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым;
3. Аукционнан алынатын алым;
4. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
5. Телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
3. Төлемақылар:
1. Жер учаскесін пайдаланғаны үшін;
2. Үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;
3. Қоршаған ортаға эмиссия үшін;
4. Жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;
5. Орманды пайдаланғаны үшін;
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
8. Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы байланысты бергені үшін;
9. Кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
10. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар.
4. Мемлекеттік баж;
5. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы;
2. Кеден алымдары;
3. Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы;
4. Алымдар.
Экономиканы жанама жолмен реттеу құралы ретінде салықтар келесідей қызметтер атқарады [10]:
Реттеу қызметі - салықтық ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең негізгі мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып табылады. Бұл салықтық реттеу тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді жұмыс атқаруы үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы керек. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салықтық жеңілдіктердің алатын орны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын төмендетеді, ал шектен тыс төмен ставкалар салық төлеушілердің жауапкершіліктерін төмендетеді, өндірістің төмендеуі мен мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына алып келеді. Осы сияқты салықтық жеңілдіктердің де тиімсіз жағы бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде келесілерді байқауға болады:
* егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына алып келеді;
* егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50%-ы аралығында болса, онда ол жәй ұдайы өндіріске әкеледі;
* егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35-40%-ы аралығында болса, онда үдемелі ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі - фискальдық қызметі. Бұл қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, демографиялық, әскери-қорғаныс шараларын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі жалпы ішкі өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықталады.
Мемлекет жоғарыда келтірілген салық қызметтерін пайдалана отырып, еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясаттың бағыттарын есепке ала отырып, салық саясатын анықтайды.
Салық элементтері - салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктері [11].
Салық міндеттемелерінің элементтері: салық объектісі, салық субъектісі, салық базасы, салық кезеңі, салық ставкасы, салық жеңілдіктері, салықты есептеу тәртібі, салықты төлеу тәртібі мен мерзімдері.
Салық объектісі - заң жүзінде негізделген табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар т.б. көптеген салық салуға негіз болатын тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық субъектісі - салық міндеттемелерін орындауға заңды міндет жүктелген тұлғалар.
Салық базасы - салық салу бірліктерімен көрсетілген салық тақырыбының сандық сипаттамасы.
Салық кезеңі - төлемге жатқызылатын салық сомасын есептеу мен салықтық база анықталатын күнтізбелік жыл.
Салық ставкасы - салықтық базаның өлшем бірлігіне салықтық есептеулер шамасы.
Салық жеңілдіктері - заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату.
Салықты есептеу тәртібі - нақты салық база өлшемінен салық мөлшерін есептеудің заңнамалық процедурасы.
Салықты төлеу тәртібі мен мерзімдері - салық міндеттемелерін орындаудағы заңнамалық регламент.
1.3 Шетел мемлекеттерінің салықтары
Қазіргі еуропалық салық салу. Батыс Еуропа елдеріндегі салық жүйелерінің бір-бірінен айырмашылықтары бар. Соған қарамастан, XX ғасырдың 80-жылдарының аяғынан бастап жүргізілген салық реформалары оларды жақындастырды. Мысалы, Италия жаппай нарыққа көшу алдында, басқа елдердегі салық жүйелеріне сүйене отырып, өз салық жүйесін өзгертті. Экономикалық бірлестікке деген беталыс, халықаралық шаруашылық байланыстардың кеңеюі, екі рет салық салудан құтылуға ұмтылыс осы процеске әсер етті. Экономикасы мен ел салтының ерекшеліктері есебінде Еуропа елдері салық жүйесінің жалпы ерекшеліктерін игеруде. Тікелей және жанама салықтардың бірдей түрі әрекет етеді, қосылған құн салығы кең таралған, азаматтардың жеке табысына салық салу реттеліп келеді. Тәжірибе жүзінде барлық елдерде салық жүйелері үш деңгейлі сипатқа ие. Жалпымемлекеттік немесе федералды салықтар, аймақтық салықтар - жер салығы, провинция салығы, автономиялық, аймақтық және жергілікті немесе муниципалды салықтар алынады [12].
Ұлыбритания салықтары. Бұл елдегі салық жүйесі негізінен XIX ғасырда қалыптасты. Алайда ол да өзгерістерге ұшырады. Салық реформалары 1965 ж., 1973 ж. байыпты өзгерістерге ұшырады, әсіресе 90-жылдарда жергілікті салық салуда нақты өзгерістер болды. Ұлыбританияның салық жүйесі екі сатылы болып келеді: жалпымемлекеттік және жергілікті салықтар. Негізгі жалпымемлекеттік салықтар: жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, корпорация пайдасына, мұнайдың табыс капиталының өсуіне салынатын салық, мұра салығы, қосылған құн салығы, баждар, акциздер, елтаңбалық алым. Олар 90%-дан астам салық түсімін береді. Негізгі мүлік салығын құрайтын жергілікті салықтар үлесіне 10%-ға жуық салық түсімі келеді. Ұлыбританияның мемлекеттік бюджетіне түсетін тікелей салықтың үштен екісі - халықтан алынатын табыс салығы. Ол ең алғаш 1799 жылы Наполеонға қарсы әскерді қаржыландыру мақсатында уақытша шара ретінде енгізілген болатын, ал 1842 жылдан бастап ағылшынның салық тәжірибесінде түпкілікті бекітілді.
Ұлыбританияда табыс салығын құрудың шедулярлық нысаны қабылданған, ол табыс көзіне (жалақы, дивидендтер, рента және т.б.) байланысты оларды бөліктерге (шедулалар) болжайды. Әр шедулаға ерекше тәртіппен салық салынады. Табысқа бұлайша бөлектеп салық салу табыс көзін табу мақсатын көздейді. Бұл орайда алты шедула әрекет етеді және де олардың кейбіреуі табыстың ішкі дамуына ие.
А шедуласы - мүлік табысы, нақтырақ айтсақ, жер меншігінен, құрылыстардан түсетін кіріс, жалға берілетін тұрғын үйлер немесе пәтерлердің төлемақысы.
В шедуласы - коммерциялық мақсаттарда пайдаланылатын ормандық шабындықтардың кірісі.
С шедуласы - мемлекеттік бағалы қағаздардан түсетін кіріс.
Д шедуласы - өндірістік коммерциялық қызмет кірісі. Берілген шедулаға табыстың көптеген түрі кіреді, сондықтан ол алты бөлікке бөлінген:
1. саудадан немесе іскерлік операциялардан (бизнес) түскен табыстар, мысалы, дүкен иесінің пайдасы;
2. кәсіби қызмет көрсеткен кезде түскен табыстар, мысалы, дәрігердің немесе адвокаттың табысы;
3. салық салуға жататын, алынған пайыздар мен алименттер;
4. Е шедуласына енбейтін, шетелдегі бағалы қағаздар табысы;
5. шетелдегі мүліктен түскен табыстар;
6. жоғарыдағы бөліктерге енбеген барлық табыстар (мысалы, қаламақы).
Е шедуласы - жалақы, зейнетақы, жәрдемақы және басқа да еңбек табыстары.
Fшедуласына Ұлыбритания компанияларымен жүзеге асырылатын дивидендтер мен басқа да төлемдер кіреді.
Табыссалығы заңмен шешілген жеңілдіктер шегерімі есебіндегі жылдық жиынтық табыс ретіндегі салық салынатын табыстан ұсталады. Сонымен қатар ол жалақылық және инвестициялық (еңбекпен табылмаған) болып бөлінеді.
Төлем көзінен жалақы мен айлықтан табыс салығы ұсталады. Бұл жағдайда тек қана айлықтан түскен табыспен тұратын жалданған еңбек тұлғасы үшін салық декларациясы толтырылмайды. Басқа жағдайларда табысқа салынатын салық заңмен белгіленген мерзімде, салық төлеушілермен ұсынылған декларация негізінде жүргізіледі.
Британиялық табысқа салынатын салық шешуші деңгейде 1965-1973 жж. реформалар көмегімен ұйымдастырылды. 1965 жылға дейін табыс салығын жеке тұлғалар сияқты заңды тұлғалар да, оның ішінде корпорациялар төледі. Корпорация пайдасына жеке салық енгізілгеннен кейін, оның әрекет ету саласы жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатын немесе іскерлік серіктестік әріптестері ретінде танылатын адамдарды қосқанда, азаматтардың жеке табысына дейін қысқарды. 1973 жылғы реформа негізінде табысқа салынатын салыққа елеулі өзгерістер енгізілді, нәтижесінде жалақылық және инвестициялық табыстарға мөлшерлемелердің бірыңғай шкаласы бойынша салық салына бастады. Бұл салық салу техникасын жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар жеңілдіктер мен түсірімдерді есептеуге арналған шедулалар міндетін түпкілікті деңгейде өзгертті.
Ең маңызды жеңілдік - табыс көзінен тәуелсіз, барлық салық төлеушілердің пайдалануға құқығы бар жеке жеңілдік және отбасы басшысына салық салынуда есептелетін қосымша отбасылық жеңілдік. Жеке және отбасылық жеңілдік мөлшері бөлшек сауда бағасы индексінің өсімі есебінде (және де ерекше экономикалық жағдайларға байланысты Парламент Үкімет ұсынысы бойынша жеңілдік мөлшеріне тыйым салуға құқылы) әр қаржылық жылда жедел түрде қарастырылып отырады. Қазіргі кезде Ұлыбританиядағы жеке жеңілдік 3445 фунт стерлинг мөлшерінде анықталды.
Табыс салығының үш түрлі мөлшерлемесі әрекет етеді. Салық салынатын табыс (барлық жеңілдіктер есебінен кейін) - 2500 фунт стерлингке дейін - 20%, 2501-ден 23700 фунт стерлингке дейін - 25% және 23700 фунт стерлингтен жоғары - 40%.
Пайда салығының мөлшерлемесі 33%-ды құрайды. 10 жыл бұрын 52% болса, 90-жылдардың басында - 35% болған.
Салық салынатын пайданы анықтау кезінде жалпы табыстан жай шығыннан басқа, өкілеттік шығындар, компания қызметкерлерінің көңіл-күйін көтеру сипатындағы шығындар, компания қаржысының мәселелері бойынша заңды консультация шығындары, коммерциялық және коммерциялық емес сипаттағы шығындар, ғылыми-зерттеу жұмыстарына жұмсалған барлық шығындар алынады [13].
Шағын бизнеске төмендетілген мөлшерлеме түрінде 25% жеңілдік беріледі. Критерий ретінде компанияда жұмыс істейтін қызметкерлер саны емес, алынған пайда саналады. Шағын бизнеске жылына 250 мың фунт стерлинг мөлшерінде пайдасы бар кәсіпорын жатады.
Ерекше санатқа мұнай өндіретін компаниялар бөлінеді. Олар бюджетке жай мөлшерлеме бойынша салық төлеуден қалған табыстың 50%-ын әкеледі.
Капитал өсімінің салығы пайда әкелетін капиталды активтердің белгілі түрін өткізеді (меншікті автомобиль, тұрғын үй, ұлттық жинақтау сертификаттары мен облигациялар және т.б.). Бұл салықтың мақсаты - алыпсатарлық келісім мөлшерін және пайдалылығын шектеу. Табыстар берілген мүліктің нарық бағасы мен оның ие болу бағасының айырмашылықтарымен анықталады. Егер төлеуші ретінде жеке тұлға болса және корпорация пайдасы салығының негізгі мөлшері бойынша төлеуші компания болса, салық табыс салығының жүзеге асырылып жүрген жоғары мөлшері бойынша төленеді.
Мұрагерлік салық берілетін мүлік құнының алғашқы 150 мың фунт стерлингіне салынбайды. Одан кейін 40% мөлшерлеме қолданылады. 20-80%-ды құрайтын салық жеңілдіктері мен түсірімдерінің жүйесі әрекет етеді.
Зейнетақы мен жәрдемақы төлеуге жұмсалатын, әлеуметтік сақтандыру мұқтажына жұмсалатын жарналар маңызды орын алады. Бұл жарналар төрт кластың біреуі бойынша төленеді. Біріншісіне (негізгіге) жұмыс берушілер мен жалдамалы еңбекпен шұғылданушы тұлғалар жатады. Екінші класқа өздігінен шұғылданушылар жатады (яғни, жалданбай еңбек етушілер). Үшінші класс бойынша жарналарды жұмыс істемейтіндер мен алғашқы екі класқа жатпайтын азаматтар аударады. Төртінші класқа, табысы анықталған сомадан жоғары болатын екінші класс бойынша жарна төлейтін тұлғалар жатады. Жарна кластары сәйкес төлемдерге құқық береді.
Жалдамалы еңбекпен айналысушы тұлғалар мен оларға жұмыс берушілер үшін жарна мөлшері сараланған. Аптасына 54 фунт стерлингтен аз табушылар жарна төлеуден толығымен босатылады. Егер де тапқан табыс бұл сомадан жоғары болса, онда жарна мөлшері бірінші 54 фунттан 2%-ды құрайды, қалған бөлігінен 9%, бірақ жұмасына 405 фунттан артық болмайды. Екінші және үшінші класс бойынша жарналар аптасына 5,35 және 5,25 фунтқа сәйкес тұрақты мөлшерлеме бойынша төленеді. Төртінші класс бойынша жарналар 6,3% мөлшерлеме бойынша төленеді.
Жанама салық ішіндегі ең басты орын алатыны - қосылған құн салығы. Табыс көздерінің ішінде ол табыс салығынан кейін екінші орынға ие және ел бюджетінің 17%-ын құрайды.
Өндірістің әр кезеңінде және тауар мен қызмет өткізуде (яғни, жеткізушілердің сатып алудағы түсімі мен құны арасындағы айырмашылық) қосылған құн саналады. Салық мөлшерлемесі - 17,5%. Салық салуға азық-түлік тауарлары, кітаптар, дәрі-дәрмектер, импорт және экспорт тауарлары, үй шаруашылығында пайдаланылатын отын мен энергия, су және су құбырына төлем, тұрғын үй құрылысы, транспорттық қызметтер, балалар киімі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz