Жұмысбастылықты мемлекеттік реттеу: міндеті және процесстің мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
ЖҰМЫС БАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
Еңбек нарығын қалыптастыру процессі және оны реттеу ... ... ... ... 6
Жұмыс бастылықтың нарықтық қатынастарда әлеуметтік инфроқұрылым салаларында құрылуын және дамуын реттеу ... ... ...
16
Жұмыс бастылықпен толығымен қамтамасыз ету мемлекеттік саясаттың негізгі компоненті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕ ТАЛДАУ
29
Қазақстандағы еңбек нарығының дамуын талдау ... ... ... ... ... ... .. 29
Еліміздегі жұмыс бастылық деңгейінің көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫС БАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ..
48
Қазақстан Республикасындағы халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздықпен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48
Мемлекеттік жұмысшы кадрларды дайындау . әлеуметтік және ғылыми мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..
64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ЖҰМЫС БАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
Еңбек нарығын қалыптастыру процессі және оны реттеу ... ... ... ... 6
Жұмыс бастылықтың нарықтық қатынастарда әлеуметтік инфроқұрылым салаларында құрылуын және дамуын реттеу ... ... ...
16
Жұмыс бастылықпен толығымен қамтамасыз ету мемлекеттік саясаттың негізгі компоненті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕ ТАЛДАУ
29
Қазақстандағы еңбек нарығының дамуын талдау ... ... ... ... ... ... .. 29
Еліміздегі жұмыс бастылық деңгейінің көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫС БАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ..
48
Қазақстан Республикасындағы халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздықпен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48
Мемлекеттік жұмысшы кадрларды дайындау . әлеуметтік және ғылыми мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..
64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Мемлекет басшысы өзінің Жолдауында Қазақстан дамуының басты бағыты ретінде әлеуметтік-экономикалық жаңғырту мәселесін белгілей отырып, біздің алдымызға бірқатар міндеттерді жүктеді.
Елдің әлеуметтік-экономикалық жаңғыруының бірінші бағыты – қазақстандықтарды тиімді жұмыспен қамту болып айқындалды.
Бұл бағытты іске асыру жұмыспен қамту саясатын экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа бағыттарымен үйлестіруді қажет етеді.
Еңбек нарығы, жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері біздің уақыттың ең үлкен әлеуметтік – экономикалық мәселелерінің бірі болып табылады. Нарық жағдайында осы мәселелер айқын көрінеді. Алыстағы емес өткен жылдарымызда, еңбекке жалпылай құқық болғандықтан, экономикалық және құқықтық жағынан жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері қарастырылған жоқ. Белгілі бір уақытта көптеген дамыған елдерде өзінің еңбек нарығы қалыптасқан, пайда болған мәселелер шешуді білетін деген ой келеді.
Біздің елімізде еңбек нарығы қалыптасуда. Сондықтан да келесі мәселелер толығымен қарастырылмаған. Олар: еңбек нарығының қалыптасу ерекшеліктері, жұмыс қабілеттілік және жұмыссыздық, еңбек нарағына көшуде пайда болатын шарттарда реттеу мәселелері, жұмыссыздықтың аймақтық аспектілері және тағы басқалар.
Еңбек нарығы экономикасының қарастырылу маңызы еңбек нарығының практикалық мәселенің пайда болуының болжамдалуында және теоретикалық білім негізінде үйлесімді шешім қабылдау мүмкіншілігімен қорытындалады. Осымен байланысты халық өмірінің деңгейін жоғарылату үшін, сонымен қатар мәселелердің ұқсас деңгейін шешу үшін баламалық (альтернативті) мінезді нұсқалар қолданылады. Берілген жағдайдың объектісі болып шығындар және берілген нұсқаны таңдау кезінде шешілу белгісі бар нысандарды пайдалану тиімділігінен қорытындысы және салыстырылуы талданады.
Еңбек нарығы кез келген тауарлы нарық сияқты сұранысқа және ұсынысқа негізделген. Осы жағдайда сұраныс жұмысты орындауға және бос жұмыс орынды алуға талап мөлшерінде алға шығады, ал ұсыныс – жұмыс орнын ауыстыруға немесе алмаған жұмыс күші бар. Сұраныс – бұл капитал нарығында және азық-түлік нарығында, еңбек нарығының жағдайына байланысты жұмыс күшін жалдау туралы шешім қабылдайтын жұмыс берушілер.
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы-ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы категориясын зерттеп талдағанда «адамгершілік» элементтер барын, олардың көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет.
Елдің әлеуметтік-экономикалық жаңғыруының бірінші бағыты – қазақстандықтарды тиімді жұмыспен қамту болып айқындалды.
Бұл бағытты іске асыру жұмыспен қамту саясатын экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа бағыттарымен үйлестіруді қажет етеді.
Еңбек нарығы, жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері біздің уақыттың ең үлкен әлеуметтік – экономикалық мәселелерінің бірі болып табылады. Нарық жағдайында осы мәселелер айқын көрінеді. Алыстағы емес өткен жылдарымызда, еңбекке жалпылай құқық болғандықтан, экономикалық және құқықтық жағынан жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері қарастырылған жоқ. Белгілі бір уақытта көптеген дамыған елдерде өзінің еңбек нарығы қалыптасқан, пайда болған мәселелер шешуді білетін деген ой келеді.
Біздің елімізде еңбек нарығы қалыптасуда. Сондықтан да келесі мәселелер толығымен қарастырылмаған. Олар: еңбек нарығының қалыптасу ерекшеліктері, жұмыс қабілеттілік және жұмыссыздық, еңбек нарағына көшуде пайда болатын шарттарда реттеу мәселелері, жұмыссыздықтың аймақтық аспектілері және тағы басқалар.
Еңбек нарығы экономикасының қарастырылу маңызы еңбек нарығының практикалық мәселенің пайда болуының болжамдалуында және теоретикалық білім негізінде үйлесімді шешім қабылдау мүмкіншілігімен қорытындалады. Осымен байланысты халық өмірінің деңгейін жоғарылату үшін, сонымен қатар мәселелердің ұқсас деңгейін шешу үшін баламалық (альтернативті) мінезді нұсқалар қолданылады. Берілген жағдайдың объектісі болып шығындар және берілген нұсқаны таңдау кезінде шешілу белгісі бар нысандарды пайдалану тиімділігінен қорытындысы және салыстырылуы талданады.
Еңбек нарығы кез келген тауарлы нарық сияқты сұранысқа және ұсынысқа негізделген. Осы жағдайда сұраныс жұмысты орындауға және бос жұмыс орынды алуға талап мөлшерінде алға шығады, ал ұсыныс – жұмыс орнын ауыстыруға немесе алмаған жұмыс күші бар. Сұраныс – бұл капитал нарығында және азық-түлік нарығында, еңбек нарығының жағдайына байланысты жұмыс күшін жалдау туралы шешім қабылдайтын жұмыс берушілер.
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы-ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы категориясын зерттеп талдағанда «адамгершілік» элементтер барын, олардың көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет.
1 Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана. 27.01.2012 г., январь 2012.
2 Назарбаев Н.А. Долгосрочная стратегия развития Республики Казахстан: "Казахстан - 2030" - Алматы: Рауан, 1998.
3 Сабден О., Кошанов А.К., Хусаинов Б.Д., Днишев Ф.М., Додонов В.Ю., Аханов С.А., Нурланова Н.К., Альжанова Ф.Г. Конкурентоспособность национальной экономики: критерии оценки и пути повышения: Монография / Под науч. ред. д.э.н., проф., академика НИА РК О. Сабдена – Алматы: Экономика, 2007. – 175 с.
4 О состоянии рынка труда в Республике Казахстан. Бизнес уик- 11, 2011, с.3-4.
5 Кашин В., Нещадин А. Порадоксы рынка труда: спад производства и занятости // Человек и труд. № 9, 1994. С. 13-17.
6 Килибаева У. Зарубежный опыт регулирования занятости и социальная защита // Вопросы труда. № 4, 1996. С. 12-17.
7 Основы экономической теории. Учебно-методическое пособие. Тема 8: Рынок труда. Распределение доходов // Вопросы экономики. № 1, 1996. С. 25-30.
8 Татибеков Б.Л. Рынок труда и занятость в Казахстане / Отв. ред. д.э.н., проф. М.Б. Кенжегузин. – Алматы, 2006.
9 Казахстанская модель социально-экономического развития: научные основы построения и реализации. / Под ред. М.Б. Кенжегузина. - Алматы, ИЭ МОН РК. - 2005. - 368 с.
10 Кошанов А.К. Трудное восхождение. На путях к рынку. Избранные труды. Астана. Елорда. 2004 г. — 704 стр.
11 Есекина Б.К. Устойчивое развитие экономической системы в условиях глобализации.- Алматы, 2004.- 252 с.
12 Закон Республики Казахстан "О занятости населения" от 23 января 2001г.
13 Заславский И. К характеристике труда в современной России (очерк социально- трудовой политики). Вопросы экономики- 2, 2007, с.25-28.
14 Исмаилова С. Рынок труда без прикрас. Деловая неделя.- 10, 1997, с.2-3.
15 Казахстан: экономика и жизнь- 3-4, 2005, с.8-12.
16 Кашин В., Нещадин А. Порадоксы рынка труда: спад производства и занятости. Человек и труд- 9, 2004, с.13-17.
17 Кесикова Ж.О. О ситуации на рынке труда. Казахстанская правда- 136, 2006, с. 2.
18 Гражданский кодекс Республики Казахстан. Общая часть. 27 декабря 1994.
19 Килибаева У. Зарубежный опыт регулирования занятости и социальная защита. Вопросы труда- 4, 2006, с.12-17.
20 Козыбекова З. Государственная служба занятости. Предпринимательство и право- 4, 2005, с. 8-12.
21 Коржова Н. Бюджетная и социальная защита. Каржы-Каражат- 4, 2005, с.8-12.
22 Крепак П. Рынок труда в переходный период в Республике Казахстан . Саясат- 8, 2006, с.7-10.
23 Критические ситуации на рынке труда. Под ред. Гарсия-Исер М. Вопросы экономики- 2, 2007, с.15-17.
24 Қазақстан Республикасы Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі web сайты www.enbek.kz
25 Кричевский В. О социальной защите при выходе предприятия из кризисного состояния. Финансы- 1, 2007, с.7-8.
26 Кузенный А. Миллион на старт. Казахстанская правда- 30, 1998, с.2.
27 Куплин В.И. Циклы Н.Д. Кондратьева и выбор инновационных макростратегий. Вопросы изобретательства- 5-6, 2002, с.10-13.
28 Курасова А. О службе занятости в Великобритании. Вопросы труда- 5, 2006, с.8-11.
29 Казахстан: в цифрах и фактах.- Статистика, 2011.
30 Курс переходной экономики. Под ред. Абалкина Л.И.- М.: Финстатиздат, 2005.
31 Лисовик Б.С. Труд и рынок.- СПб.: Нева, 2001.
32 Модели перехода от административной экономики к рыночной. Под ред. Байзакова С.Б.- Алматы: Рауан, 2007.
33 Морозов Т.Р., Победина М.П., Поляк Г.Б. Региональная экономика: учебное пособие.- М.: Банки и биржа, ЮНИТИ, 2005.
34 Мирова Э. Рецепт от безработицы по методу южан. Панорама Шымкента- 3 мая,2006, с.3.
35 Михайлов О. Формирование рынка труда и занятости в сельском хозяйстве. Российский экономический журнал- 7, 2008, с.18-25.
36 Мухамеджанов Б., Есенов М. Малый бизнес требует уважения. Казахстан: экономика и жизнь- 2, 2006, с.23-25.
37 На рынке рабочей силы Казахстана- 25 марта, 2011, с.4.
38 Немова Л.К. Рынок труда. ЭКО- 6, 2006, с. 8-10.
39 Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы.- Алматы: ТОО "Баспа", 2005.
2 Назарбаев Н.А. Долгосрочная стратегия развития Республики Казахстан: "Казахстан - 2030" - Алматы: Рауан, 1998.
3 Сабден О., Кошанов А.К., Хусаинов Б.Д., Днишев Ф.М., Додонов В.Ю., Аханов С.А., Нурланова Н.К., Альжанова Ф.Г. Конкурентоспособность национальной экономики: критерии оценки и пути повышения: Монография / Под науч. ред. д.э.н., проф., академика НИА РК О. Сабдена – Алматы: Экономика, 2007. – 175 с.
4 О состоянии рынка труда в Республике Казахстан. Бизнес уик- 11, 2011, с.3-4.
5 Кашин В., Нещадин А. Порадоксы рынка труда: спад производства и занятости // Человек и труд. № 9, 1994. С. 13-17.
6 Килибаева У. Зарубежный опыт регулирования занятости и социальная защита // Вопросы труда. № 4, 1996. С. 12-17.
7 Основы экономической теории. Учебно-методическое пособие. Тема 8: Рынок труда. Распределение доходов // Вопросы экономики. № 1, 1996. С. 25-30.
8 Татибеков Б.Л. Рынок труда и занятость в Казахстане / Отв. ред. д.э.н., проф. М.Б. Кенжегузин. – Алматы, 2006.
9 Казахстанская модель социально-экономического развития: научные основы построения и реализации. / Под ред. М.Б. Кенжегузина. - Алматы, ИЭ МОН РК. - 2005. - 368 с.
10 Кошанов А.К. Трудное восхождение. На путях к рынку. Избранные труды. Астана. Елорда. 2004 г. — 704 стр.
11 Есекина Б.К. Устойчивое развитие экономической системы в условиях глобализации.- Алматы, 2004.- 252 с.
12 Закон Республики Казахстан "О занятости населения" от 23 января 2001г.
13 Заславский И. К характеристике труда в современной России (очерк социально- трудовой политики). Вопросы экономики- 2, 2007, с.25-28.
14 Исмаилова С. Рынок труда без прикрас. Деловая неделя.- 10, 1997, с.2-3.
15 Казахстан: экономика и жизнь- 3-4, 2005, с.8-12.
16 Кашин В., Нещадин А. Порадоксы рынка труда: спад производства и занятости. Человек и труд- 9, 2004, с.13-17.
17 Кесикова Ж.О. О ситуации на рынке труда. Казахстанская правда- 136, 2006, с. 2.
18 Гражданский кодекс Республики Казахстан. Общая часть. 27 декабря 1994.
19 Килибаева У. Зарубежный опыт регулирования занятости и социальная защита. Вопросы труда- 4, 2006, с.12-17.
20 Козыбекова З. Государственная служба занятости. Предпринимательство и право- 4, 2005, с. 8-12.
21 Коржова Н. Бюджетная и социальная защита. Каржы-Каражат- 4, 2005, с.8-12.
22 Крепак П. Рынок труда в переходный период в Республике Казахстан . Саясат- 8, 2006, с.7-10.
23 Критические ситуации на рынке труда. Под ред. Гарсия-Исер М. Вопросы экономики- 2, 2007, с.15-17.
24 Қазақстан Республикасы Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі web сайты www.enbek.kz
25 Кричевский В. О социальной защите при выходе предприятия из кризисного состояния. Финансы- 1, 2007, с.7-8.
26 Кузенный А. Миллион на старт. Казахстанская правда- 30, 1998, с.2.
27 Куплин В.И. Циклы Н.Д. Кондратьева и выбор инновационных макростратегий. Вопросы изобретательства- 5-6, 2002, с.10-13.
28 Курасова А. О службе занятости в Великобритании. Вопросы труда- 5, 2006, с.8-11.
29 Казахстан: в цифрах и фактах.- Статистика, 2011.
30 Курс переходной экономики. Под ред. Абалкина Л.И.- М.: Финстатиздат, 2005.
31 Лисовик Б.С. Труд и рынок.- СПб.: Нева, 2001.
32 Модели перехода от административной экономики к рыночной. Под ред. Байзакова С.Б.- Алматы: Рауан, 2007.
33 Морозов Т.Р., Победина М.П., Поляк Г.Б. Региональная экономика: учебное пособие.- М.: Банки и биржа, ЮНИТИ, 2005.
34 Мирова Э. Рецепт от безработицы по методу южан. Панорама Шымкента- 3 мая,2006, с.3.
35 Михайлов О. Формирование рынка труда и занятости в сельском хозяйстве. Российский экономический журнал- 7, 2008, с.18-25.
36 Мухамеджанов Б., Есенов М. Малый бизнес требует уважения. Казахстан: экономика и жизнь- 2, 2006, с.23-25.
37 На рынке рабочей силы Казахстана- 25 марта, 2011, с.4.
38 Немова Л.К. Рынок труда. ЭКО- 6, 2006, с. 8-10.
39 Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы.- Алматы: ТОО "Баспа", 2005.
Тақырыбы: Жұмысбастылықты мемлекеттік реттеу: міндеті және процесстің мазмұны
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050510 Мемлекеттік және жергілікті басқару
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1
ЖҰМЫС БАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1
Еңбек нарығын қалыптастыру процессі және оны реттеу ... ... ... ...
6
1.2
Жұмыс бастылықтың нарықтық қатынастарда әлеуметтік инфроқұрылым салаларында құрылуын және дамуын реттеу ... ... ...
16
1.3
Жұмыс бастылықпен толығымен қамтамасыз ету мемлекеттік саясаттың негізгі компоненті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
21
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕ ТАЛДАУ
29
2.1
Қазақстандағы еңбек нарығының дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ..
29
2.2
Еліміздегі жұмыс бастылық деңгейінің көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
3
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫС БАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ..
48
3.1
Қазақстан Республикасындағы халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздықпен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
3.2
Мемлекеттік жұмысшы кадрларды дайындау - әлеуметтік және ғылыми мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..
64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
КІРІСПЕ
Еңбек нарығы, жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері біздің уақыттың ең үлкен әлеуметтік - экономикалық мәселелерінің бірі болып табылады. Нарық жағдайында осы мәселелер айқын көрінеді. Алыстағы емес өткен жылдарымызда, еңбекке жалпылай құқық болғандықтан, экономикалық және құқықтық жағынан жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері қарастырылған жоқ. Белгілі бір уақытта көптеген дамыған елдерде өзінің еңбек нарығы қалыптасқан, пайда болған мәселелер шешуді білетін деген ой келеді.
Біздің елімізде еңбек нарығы қалыптасуда. Сондықтан да келесі мәселелер толығымен қарастырылмаған. Олар: еңбек нарығының қалыптасу ерекшеліктері, жұмыс қабілеттілік және жұмыссыздық, еңбек нарағына көшуде пайда болатын шарттарда реттеу мәселелері, жұмыссыздықтың аймақтық аспектілері және тағы басқалар.
Еңбек нарығы экономикасының қарастырылу маңызы еңбек нарығының практикалық мәселенің пайда болуының болжамдалуында және теоретикалық білім негізінде үйлесімді шешім қабылдау мүмкіншілігімен қорытындалады. Осымен байланысты халық өмірінің деңгейін жоғарылату үшін, сонымен қатар мәселелердің ұқсас деңгейін шешу үшін баламалық (альтернативті) мінезді нұсқалар қолданылады. Берілген жағдайдың объектісі болып шығындар және берілген нұсқаны таңдау кезінде шешілу белгісі бар нысандарды пайдалану тиімділігінен қорытындысы және салыстырылуы талданады.
Еңбек нарығының экономикасы курсының мақсаты болып, халық өмірінің деңгейін көтеру үшін әлеуметтік және экономикалық алғы шарттарын құруға бағытталған, приоритетті еңбек мәселелерінің шешімін ықшамдау және жарыққа шығару, еңбек нарығында болатын экономика үдерістерімен таныстыру саналады. Осы мақсат келесі тапсырмаларды шешуді ұсынады: еңбек нарығы туралы түсінігін алу; еңбек нарығын қалыптастыру механизмімен таныстыру; "жұмыс бастылығы" және "жұмыссыздық" түсініктерімен таныстыру; еңбек нарығын реттеу және қалыптастырудағы мемлекеттің рөлін ашу; Қазақстан Республикасының заңнамаларын оқып білу; Қазақстан Республикасы еңбек нарығыгың даму перспективтерін анықтау; еңбек нарығының өзекті мәселелерін ерекшелеу. Оқып білу мәселесі болып қалыптастыру тенденциялары және еңбек нарығының дамуы, оның инфрақұрылымы, оның тиімді функциялануына арналған экономикалық шарттар саналады. Оқып білу объектісі болып Қазақстан және басқа елдердің еңбек нарықтары саналады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі экономикалық өмірінің негізгі аспектісімен байланысты болғандығына негізделген. Сондықтан да әлемнің және еліміздің тәжірибесін ескере отырып, еңбек нарығын реттеумен
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1
ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Еңбек нарығын қалыптастыру процессі және оны реттеу ... ... ... ...
9
1.2
Жұмысбастылықтың нарықтық қатынастарда әлеуметтік инфроқұрылым салаларында құрылуын және дамуын реттеу ... ... ...
18
1.3
Жұмысбастылықпен толығымен қамтамасыз ету мемлекеттік саясаттың негізгі компоненті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
24
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҰМЫС БАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕ ТАЛДАУ (ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2.1
Қазақстандағы еңбек нарығының дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ..
31
2.2
2.3
Қазақстан Республикасы әлеуметтік өрісінің дамуын реттеу ... ... ...
Еліміздегі жұмыс бастылық деңгейінің көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
49
3
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ..
53
3.1
Қазақстан Республикасындағы халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздықпен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
3.2
Мемлекеттік жұмысшы кадрларды дайындау - әлеуметтік және ғылыми мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..
70
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
72
КІРІСПЕ
Мемлекет басшысы өзінің Жолдауында Қазақстан дамуының басты бағыты ретінде әлеуметтік-экономикалық жаңғырту мәселесін белгілей отырып, біздің алдымызға бірқатар міндеттерді жүктеді [1].
Елдің әлеуметтік-экономикалық жаңғыруының бірінші бағыты - қазақстандықтарды тиімді жұмыспен қамту болып айқындалды.
Бұл бағытты іске асыру жұмыспен қамту саясатын экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа бағыттарымен үйлестіруді қажет етеді.
Еңбек нарығы, жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері біздің уақыттың ең үлкен әлеуметтік - экономикалық мәселелерінің бірі болып табылады. Нарық жағдайында осы мәселелер айқын көрінеді. Алыстағы емес өткен жылдарымызда, еңбекке жалпылай құқық болғандықтан, экономикалық және құқықтық жағынан жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері қарастырылған жоқ. Белгілі бір уақытта көптеген дамыған елдерде өзінің еңбек нарығы қалыптасқан, пайда болған мәселелер шешуді білетін деген ой келеді.
Біздің елімізде еңбек нарығы қалыптасуда. Сондықтан да келесі мәселелер толығымен қарастырылмаған. Олар: еңбек нарығының қалыптасу ерекшеліктері, жұмыс қабілеттілік және жұмыссыздық, еңбек нарағына көшуде пайда болатын шарттарда реттеу мәселелері, жұмыссыздықтың аймақтық аспектілері және тағы басқалар.
Еңбек нарығы экономикасының қарастырылу маңызы еңбек нарығының практикалық мәселенің пайда болуының болжамдалуында және теоретикалық білім негізінде үйлесімді шешім қабылдау мүмкіншілігімен қорытындалады. Осымен байланысты халық өмірінің деңгейін жоғарылату үшін, сонымен қатар мәселелердің ұқсас деңгейін шешу үшін баламалық (альтернативті) мінезді нұсқалар қолданылады. Берілген жағдайдың объектісі болып шығындар және берілген нұсқаны таңдау кезінде шешілу белгісі бар нысандарды пайдалану тиімділігінен қорытындысы және салыстырылуы талданады.
Еңбек нарығы кез келген тауарлы нарық сияқты сұранысқа және ұсынысқа негізделген. Осы жағдайда сұраныс жұмысты орындауға және бос жұмыс орынды алуға талап мөлшерінде алға шығады, ал ұсыныс - жұмыс орнын ауыстыруға немесе алмаған жұмыс күші бар. Сұраныс - бұл капитал нарығында және азық-түлік нарығында, еңбек нарығының жағдайына байланысты жұмыс күшін жалдау туралы шешім қабылдайтын жұмыс берушілер.
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы-ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет.
Жұмыс бастылықты мемлекеттік реттеудің мақсаты болып, халық өмірінің деңгейін көтеру үшін әлеуметтік және экономикалық алғы шарттарын құруға бағытталған, приоритетті еңбек мәселелерінің шешімін ықшамдау және жарыққа шығару, еңбек нарығында болатын экономика үдерістерімен таныстыру саналады. Осы мақсат келесі тапсырмаларды шешуді ұсынады: еңбек нарығы туралы түсінігін алу; еңбек нарығын қалыптастыру механизмімен таныстыру; "жұмыс бастылығы" және "жұмыссыздық" түсініктерімен таныстыру; еңбек нарығын реттеу және қалыптастырудағы мемлекеттің рөлін ашу; Қазақстан Республикасының заңнамаларын оқып білу; Қазақстан Республикасы еңбек нарығыгың даму перспективтерін анықтау; еңбек нарығының өзекті мәселелерін ерекшелеу. Оқып білу мәселесі болып қалыптастыру тенденциялары және еңбек нарығының дамуы, оның инфрақұрылымы, оның тиімді функциялануына арналған экономикалық шарттар саналады. Оқып білу объектісі болып Қазақстан және басқа елдердің еңбек нарықтары саналады.
Қазақстан Республикасы халқының еңбек ресурстары мен жұмыспен қамтылуын реттеу оның келесі құрамдастарын қалыптастыру кезеңінде іске асуы мүмкін:
oo жұмыспен қамтылу және оны жетілдіру саласында заңды-нормативті базаның құрылуы;
oo республика халқын жұмыспен қамтудың ұлттық саясатының басты басымдықтарын анықтау;
oo қазақстандық еңбек ресурстарының үлгісін таңдау;
oo еңбек ресурстарының ұзақ мерзімді және орташа мерзімді келешекке арналған реттеу стратегиясын әзірлеу;
елдің және де өңірдің масштабында халықтың өнімді жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етудің ұйымдастыру-экономикалық механизмін әзірлеу.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі экономикалық өмірінің негізгі аспектісімен байланысты болғандығына негізделген. Сондықтан да әлемнің және еліміздің тәжірибесін ескере отырып, еңбек нарығын реттеумен негізделген Қазақстан экономикасының шарттарында пайдалануда мүмкіндігін қарастырдым.
Осы жұмысымның негізгі мақсаты Жұмыс бастылықты мемлекеттік реттеу: міндеті, процесстің үрдісі. Бұл бағдарлама ел Президентінің Қазақстан халқына арналған Жолдауында атап көрсетілген және осыдан шығатын жаңа анықтама - өз ұлтына қызмет ететін адамның моральды-этикалық болмысы ел жетекшілерінің ісінде мемлекеттік басқарудың күрделі мәселесіне шешім болуға ықпал жасамақ. Сонымен қатар, сенімді әрі берік, интелектуалды кадрлық әлеуетті қалыптастыру, кадрлық саясаттың жүргізілуін қазақстандық қоғамда жаңа сипатқа ие болаған саяси, әлеуметтік және экономикалық өзгерістерге қатаң түрде сәйкес келуін қамтамасыз ету қажеттілігі туындайды.
Қойылған мақстақа жету үшін келесі мәселелерді қарастырдым: еңбек нарығының қалыптастыру және оны реттеу; Қазақстан Республикасында жұмыс бастылықты мемлекеттік реттеуде талдау; Қазақстандағы жұмыс бастылықта мемлекеттік реттеу саясатынжетілдіру.
Зерттеу объектісі ретінде еңбек нарығы, жұмыс бастылық және еңбек ресурстар қалыптасуының теоретикалық және тәжірибелік мәселелер, және де еңбек нарығы реттеудің сұрақтарын қарастырдым.
Зерттеу уақытында жүйелік талдау, экономикалық-мамематикалық моделдеу, математикалық статистика, шешім қабылдау теориясын пайдаландым.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек нарығының қалыптасуы және оның мәселелері
Мемлекет басшысы өзінің биылғы Жолдауында Қазақстан дамуының басты бағыты ретінде әлеуметтік-экономикалық жаңғырту мәселесін белгілей отырып, біздің алдымызға бірқатар міндеттерді жүктеді.
Елдің әлеуметтік-экономикалық жаңғыруының бірінші бағыты - қазақстандықтарды тиімді жұмыспен қамту болып айқындалды.
Бұл бағытты іске асыру жұмыспен қамту саясатын экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа бағыттарымен үйлестіруді қажет етеді.
Бұл орайда бір-бірімен өзара байланысты төмендегi міндеттерді шешуіміз қажет.
Бірінші - Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасын ауқымды іске асыруға көшу.
Екінші - бірқатар шаралардың негізінде, атап айтқанда:
- демографиялық жағдайды жақсарту және халық санының тұрақты өсуін қамтамасыз ету;
- еңбек ресурстарының ішкі резервін пайдалану;
- жоғары сапалы жұмыс орындарын құру, еңбек ресурстарының сапасын сақтау және арттыру;
- ұлттық еңбек нарығын қорғауға және экономиканың жоғары білікті кадрларға деген қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған оңтайлы еңбек көші-қоны саясатын жүргізу арқылы еңбек ресурстарының санын арттыру және сапасын жақсарту.
Үшінші - халықтың табысын арттыру.
Төртінші - өзін-өзі қамтамасыз етуге жағдайы жоқ халықтың әлеуметтік аз қамтылған санатына әлеуметтік көмек және қолдау көрсету [2].
Осы көзқарас тұрғысынан Министрлік қызметінің қорытындысын қарастырып, алдағы уақыттағы еңбек нарығын қарастыруды ұсынамын [3].
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы-ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет.
Нарық экономикасына көшу еңбек ресурстарын пайдалануда үлкен өзгерістер әкелді. Елдің шаруашылық өмірін қайта құру арқылы жұмыс күші нарығының сапалық сипаттамасына ықпал ететін көптеген факторлар пайда болды[4].
Олар: орталық ведомстволар мен садалық министрліктердің қызметтерін ықшамдау, әміршілдік-әкімшілдік жүйе жағдайында аумақтар мен еңбек ұжымдарьшың мүдделерін ескерместен орнатылған тік және келбеу экономикалық байланыстарды бұзу, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың күрт нашарлауы, халық көші-қонының күшеюі. Бұл жинақталған өндірістік әлеуетті тиімді пайдалануға, еңбекке жарамды халықты жұмыс орыңдарымен тепе-тең қамтамасыз етуге теріс әсерін тигізіп, жұмыссыздықтың жергілікті ошақтарының пайда болуына ықпал жасайды.
Халықтың алыс шет елдерге қоныс аударуы негізінен жұмыс күшінің әлемдік нарығындағы бәсекелестікке төтеп берерлік қабілеттері бар жоғары білікті кадрларды қамтуда. Қазақстан үшін оның екіжақты зардаптары бар: бірінші жағынан - жұмыс күшін ұсыну қысқарса, екінші жағынан - оның сапасы нашарлайды.
Шаруашылықаралық байланыстардың ыдырауы және осы себептен бірінші қатардағы ірі және өте ірі кәсіпорындардағы өндірістің қысқаруы жүмыссыздықтың өсуі мен адамдардың өндірістен көптеп босатылуындағы неғүрлым қатерлі фактор больш табылады. Көлбеу экономикалық байланыстардың ыдырауы, өнім жеткізіп беру жөніндегі шартты міндеттемелердің бүзылуы өнім көлемінің төмендеуімен, жұмыс орындары және жұмыс істеушілер санының қысқаруымен қоса қабат жүруде. Басқару және қоғамның саяси қүрылысы жүйесін қайта қүру мемлекеттік басқару аппаратындағы, армиядағы басшылық қызметіндегілер саньшың қысқаруымен қабаттасуда. Жоғары білікті адамдар арасында жүмыссыздықтың өндірістік және өндірістік емес салаларын төменгі шаруашылық буындарында пайдалануға кәсіби жарамсыз айрықша түрі пайда болуда.
Көп сатылы экономнканың өмірге келуі, кәсіпорындарға толық шаруашылық дербестік беру және бүтіндей жан-жақты демократияландыру жүмыспен қамту проблемаларына деген теориялық көзқарастарға ірі-ірі өзгерістер әкелді. Жаңа экономикалық жағдайда жұмыспен қамтылу да тиімді болуы керек[5].
Жұмыстан босатудың интенсивтілігі мен жұмыс күшін кайта бөліске салу көптеген факторларға байланысты, олардың ішіндегі ең бастысы - меншік формаларын өзгерту, рентабельді емес және бәсекеге қабілетсіз кәсіпорындарды, өңдірістерді жою, алда түрған құрылымдық қайта құру. Сондықтан, халықтың түрлі топтарының түбегейлі мүдделерін, олардың жұмыспен қамтылу жағдайларын қозғайтын осынау процестер міндетті түрде реттелетін болуы тиіс. Жұмыспен қамту және еңбек қатынастары саласына белсенді мемлекеттік саясат қажет. Мемлекеттің реттеуші рөлі экономикалық жаңғырулар бағдарламаларындағы экономикалық басымдықтар мен жұмыспен қамту басьшдықтарыньщ ара салмағын үнемі сақтап тұру арқылы жүзеге асуға тиіс.
Қазақстанның еңбек нарығы туралы айтканда оның қалыптасу сатысында тұрғанын атап өткен жөн. 90-шы жылдардың басында Қазақстан Республикасында оның қалыптасуы үшін қажетті қүқықтық алғышарттар жасалды. Оның заңнамалық-құқықтық негізі 1991 жылы 1 шілдеде республиканың Халықты жұмыспен қамту туралы Заңының күшіне енуіне байланысты қамтамасыз етілді.
Еңбек нарығы экономикасының сұрақтарын микро-және макро деңгейінде қазіргі экономикалық теория білімісіз, сонымен бірге еңбек және еңбек ресурстарының анықтамасын шешу мүмкін емес.
Еңбек - бұл қоғамның мәдени және материалды құндылығын құру және іске асыруға бағытталған мақсатқа лайықты қызмет.
Еңбек қызметі пайда болуының негізгі нысаны болып:
1) адами энергияларының шығындары;
2) жұмыскерлердің бір бірімен өндірістік өзара байланыс және өндіріс қаражаттарымен жұмыскерлердің өзара әрекеттері.
Кәсіпорынның өндірістік күші өзімен жұмыс күшінің өзара әрекетін және өндіріс қаражатын ұсынады. Өз кезіндегі өндіріс қаражаты - бұл еңбек затының және еңбек қаражаттарының үйлестігі. Еңбек заттары бұл - еңбек қаражатын қолдану кезіндегі адам әрекеттерінің қорытындылары.
Еңбек ресурстары - бұл еңбек әрекеттеріне интеллектуалды және физикалық әдістермен иеленетін халықтың еңбек икемділік бөлігі, икемді материалдық байланыстар немесе қызмет көрсетеді, яғни еңбек ресурстары өзімен еңбек ету әдісін қосады. Шынайы және потенциалдық жұмыскерлерден құралады.
Ұлғаю және әлеуметтік-демографиялық факторлар еңбек ресурстарының құрамында мемлекеттік заңнамалық құжаттардың жүйесімен анықталады.
Қазақстанда заңнамаларға сәйкес еңбек етуеге жарамды жас келесіде есептелінеді: 16-63 жастағы ер адамдар, 16-58 жастағы әйел адамдар.
1993 ж. бастап Қазақстанда халық құрамында ұлтаралық топтасуды қолдана бастады. Осы топтасуға сәйкес еңбек ресурстары келесі топтардан құралады[6]:
1) экономикалық белсенді емес халық - өзімен жұмыс бастылық және жұмыссызықты қосады;
2) экономикалық белсенді емес халық - жұмыс істемейтін халық (зейнеткерлер, мүгедектер және т.б).
Экономикалық белсенді халық - тауарды әзірлеу және қызмет көрсету үшін жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыздандыратын халықтың бөлігі.
Белсенді халықтың саны
*100 % (1)
Жалпы саны
Экономикалық белсенді емес халық - бұл жұмыс күшін құрамайтын, сонымен қатар заңнама бойынша жұмыс басының жоғары шегінің құрылуы үшін жасы кішілер жұмыс күшін құрамайтын халық бөлігі.
Осылайша, белсенді емес халық:
1) оқушылар және студенттер;
2) жасы бойынша зейнетақы алатындар;
3) мүгедек бойынша жәрдемақы алатындар;
4) үй шаруашылығымен шұғылданатындар;
5) жұмыс іздеп болғандар, бірақ жұмыс істеуге дайын тұрғандар.
Еңбек ресурстарын келесі топтармен құрастыруға болады:
1) жынысы бойынша;
2) жасы бойынша;
3) білім деңгейі бойынша;
4) тұратын жері бойынша;
5) сала бойынша жұмысбастылығы;
6) кәсібі бойынша.
Еңбек ресурстарының саны, сонымен қатар олардың сандық өзгерістерін келесі көрсеткіштермен өлшеуге болады:
1) абсолюттік өсу;
Жылдың соңына халықтың саны - жылдың басына - халықтың саны:
2) жыл қатарындағы сандық өсуінің екпіні;
n Чк
Тр = Чн (2)
3) өсу екпіні
n Чк
Тө = Чн - 1, (3)
мұндағы n - жыл саны.
Еңбек түрлерінің топтасуы кәсіби, функционалды және салалы қағидалар бойынша еңбек нарығын бөлуге негізделеді:
1) кәсіби белгі бойынша ғылыми, инженерлік, педагогикалық, басқарушылық, өндірістік, дәрігерлік еңбек бөледі;
2) атқарымдық белгі бойынша мақсаттық бағыттан байланысты, өндірістің экономикалық циклінде атқарымдық белгілер және ұсыныс саласында еңбек бөлінеді. Жоспарлы - директивті экономикада өндірістің 3 сатысын белгіледі:
1) өндіріс;
2) бөлу;
3) қолдану.
Осыған қарағанда нарықтық экономикада экономикалық циклдің құрылымы ауысады: өндіріс сатысында алдын ала өңдеу және оқып білу, сонымен қатар талдау және болжамдау, кезеңі болады. Содан соң міндетті түрде зерттеу және жаңа тауар түрлерін әзірлеу және т.б. жүргізіледі.
3) салалы белгі бойынша. Еңбекті қалыптастыру кезінде үнемі, салалы ерекшелік негізгі өндірістік циклдің кәсіпорынында іске асырылғандар жататынын мәлімге алынады;
4) еңбектің қолданылған қаражаты және әдісі бойынша белгілейді: қолдан жасалған, механизацияланған, автоматталған. Осы негізде төмен біліктіленген, орта біліктіленген, жоғары біліктіленген еңбекті белгілейді;
5) еңбек шарты және ауырлығы дәрежесінен байланысты қалыпты, орта ауырлық және ауырлықты; стационарлық және қозғалысты, жер астындағы және жер үстіндегі; реттеуші және реттелмеген еңбегін айырады.
Кейбір көзқарастарда еңбек нарығы жұмыс күшін сату, сатып алу үрдісін реттемейді. Тек сұраныс пен ұсыныс қанағаттандыру үшін жағдай жасайды. Сонымен, еңбек нарығы мемлекет жұмыс берушілер, жұмысшылар арасындағы күрделі жүйесі:
жұмыс күшінің ұдайы өндіру үшін қажет өмірлік қорға қажетті еңбекке жеке қабілеттілік алмастыру жөнінде;
тауар өндірісі мен айналым заңы бойынша қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесінде жұмысшыларды орналастыру, қайта орналастыру жөнінде қатынасты көрсетеді.
Еңбек нарығында 3 түрлі міндетті шарт туындайды:
өндірушінің жеке еркіндігі және еңбекке өз қабілеттілігін иемдену құқығы;
жұмысшылардың өндіріс құралдардан тура немесе сәйкес көлемде бөлінуі;
кәсіпкерлік қызмет еркіндігімен еркін құқыққа ие болу.
Еңбек нарығының негізгі компонентері: сұраныс, ұсыныс, жұмыс күшінің бағасы. Жұмыс күші тауар болып табылады және белгілі бір құны бар. Жұмыс күші бағасы еңбекақы, әлеуметтік төлем және кәсіптік оқыту шығыны мөлшерінде есептелінеді. Еңбек сұранысы осы немесе басқа салалардың қажеттілігі нысанында көрсетіледі. Жұмыс күшінің ұсынысы еркін құқыққа ие кәсіпорынның қажеттіліктерге орай біліктілік пен кәсібіне байланысты белгілі бір құнға еңбек ұсыну.
Еңбек нарығының қызметтері:
- еңбек қатынасы субъектісі мәселелерінің экономикалық келісімдері;
- жұмыс күшін ұдайы сала мен аймақ бойынша дұрыс орналастыру, қайта орналастыру;
- еңбекке сұраныс пен ұсыныстың икемділік тепе-теңдігін сақтау;
- айналым сферасында қосымша жұмыс күштерінің қалыптасуы;
- еңбекке ынталандыру қатынастарын белгілеу және еңбек құнының ең тиімді көлемін анықтау;
- кадрлардың кәсіптік-білімдік деңгейінің жоғарлылығына әсер ету;
- жеке еңбек потенциалының өту шартына әсер ету.
Мамандардың еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсынысы жұмыс күші мен жұмыс орнына байланысты анықталады. Мамандарға сұраныс әртүрлі бағыттарда қалыптасады. Жұмыс күші сұранысының көтерілуіне және төмендеуіне әсер ететін факторлар деп екіге бөлінеді. Өндірістік емес сферадағы жұмыс күші сұранысын төмендетіндер факторлар:
- орталық өкілеттіліктер мен салалық министрліктер қызметтерінің оқшаулануы басқару аппаратарының қысқартылымына әкелді;
- өндірістік емес салаларда кәсіпорындар мен ұйымдардың құрылымын қайта құру - бұл жағдайдың өзі әкімшілік басқару персоналдары санының азаюына әкелді;
- жаңа құрал-жабдықтарды енгізу, электронды есептегіш техникалар ендіру, көлік байланыс, ақпарат, іскерлік көрсететін саларда жұмыспен қамтылғандар санының азаюына әкелді;
- салалық ғылыми зерттеулер, білім беру, мәдениетте даму жағдайын сұрыптау жасау бюджетті ұйымның көптеген ғылыми зерттеу институттарын жабуға әкелді;
- материалды емес қызметтердің нарықтық қажетті өзгерістеріне жоғары сезімталдығы көптеген тұрақты қызметкерлер, мәселен, тұрақсыз жұмыс графигі, толық емес жұмыс күні күндерін біріктіріп жұмыс жасауға әкелді.
Мамандардың жұмыс күші сұранысы көтерілуіне әсер ететін факторлар:
- материалды емес қызмет көрсету саласындағы дәстүрлі салада техникалық меңгерудің өсуі (білім беру, денсаулық сақтау) нәтижесінде жұмыспен қамтылғандардың білімі көтеріледі, техникаға байланысты жаңа мамандар пайда болады;
- қоршаған ортаны қорғау және үй шаруашылығын жөндеу аумағындағы туындайтын жаңа қызметтер (суды тазалау, ауланы көгалдандыру, радиация мөлшерін өлшеу, т.б.);
- материалды өндірістегі еңбек өнімділігінің өсуі, уақыттың азаюына әлеуметтік мәдени қызметтерді, күнделікті қызметтердің пайдалану деңгейі мен сапасын артыруға әсер етеді;
- ақпараттық қызмет саласының дамуы, компьютерлік қателіктерді және техникалық жұмыссыздықты аластату, кадрлардың біліктілігін дайындау көлемін арттыру қажеттілігі нәтижесінде білім беру сферасындағы жұмыспен қамтылғандарды арттыру;
- өндіріс көлемін қысқарту және материалды саладағы жұмыссыздардың артуы өндірістік емес сфера жұмыссыздарын қайта орналастырудың негізгі каналы болып табылады.;
- нарықтық экономикаға қатысты құрылымдардың қатысуы, кіші бизнестің дамуы;
- арнайы факторлардың даму нәтижесіндегі қызметтердің дамуы.
Жетекші ұйымдарды (материалдық емес саладағы) білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, адамның ішкі және сыртқы қорғанысы, қоғамдық игілік ретінде қарастырамыз, себебі бұл ұйымдардың барлығы мемлекеттің есебінен қаржыландырады. Жұмыс күші ұсынысына мыналар кіреді: өндірістік емес халық шаруашылығы, жалдама жұмыс жасайтын жұмыспен қамтылған мамандар саны, өзін-өзін жұмыспен қамтитын мамандар саны, өндірістік емес сферадағы жұмыс істегісі келетіндер, жұмыспен қамту қызметінде тіркелген жұмысшы мамандардың саны, жұмыссыздар қатарына кірмейтін материалды емес сферадағы жұмыс істеуші мамандар саны.
Еңбек нарығы кез келген тауарлы нарық сияқты сұранысқа және ұсынысқа негізделген. Осы жағдайда сұраныс жұмысты орындауға және бос жұмыс орынды алуға талап мөлшерінде алға шығады, ал ұсыныс - жұмыс орнын ауыстыруға немесе алмаған жұмыс күші бар. Сұраныс - бұл капитал нарығында және азық-түлік нарығында, еңбек нарығының жағдайына байланысты жұмыс күшін жалдау туралы шешім қабылдайтын жұмыс берушілер.
Сондықтан қатынаста сұраныс кәсіпорын және ұйым жағынан, меншіктің әртүрлігі, еңбектің өнімділік деңгейі және осы өндіріс көлемі кезінде ваканттық жұмыс орынды толтыру мақсатында жұмысшылардың талаптарының құрылымын және көлемін бейнелейді.
Сұраныстың нақты шамасы анықталған кезең уақытында (ай, квартал, жыл) кәсіпорын жалдаған жұмысшылар санымен анықталады.
Жұмыс күшіне сапалы жоспарлы тұтасқан сұраныс - бұл экономика әлеміндегі еңбек реурстарын пайдалану бойынша қоғамдық қатынасты көрсететін экономикалық категория.
Сұраныстың икімділігі еңбекке еңбек ақы төлемінің деңгейін өзгертуіне әсер ету иілімді (эластичность) деп аталады. Тура иілімділік еңбек ақы төлемі деңгейінің бір айыздық өзгеруімен шақырылған жұмыс бастылығының пайыздық өзгеруі ретіндегідей анықталады. Егер иілімділік 1 көп болса, жұмыс бастылығы деңгейінің бір пайыздық ұлғаюы еңбек төлем ақысының өзгеруі 1%.
Егер сұраныс иілімді болса онда еңбек ақы төлемі деңгейінің шарасы бойынша жұмыскерлердің тұтас еңбектері төмендейді, сондықтан еңбек ақы төлемі көтерілгеннен жұмыс бастылығы жылдам беріледі.
1 суретте әртүрлі иілімділікпен сұраныс қисығы ұсынылған.
W (еа)
L (жұмыс бастылығы)
Сурет 1 Әр түрлі икемділіктегі сұраныс қисығы
Сұраныстың қисығы иілімділігі әртүрлі нүктеде өзгеруі мүмкін. Мысалды қарастырайық. Типтік сұранысты қисығын алайық. Тура сызықты сұраныс қисығының ерекшелігі болып жұмыс бастылығы деңгейінің бірлігінде біріңғай өзгерістерге еңбек ақы төлеу деңгейінің бір бірлігін енгізілуі саналады.
Мысалы, еңбек ақы төлеу деңгейінің төмендеуі жұмыс бастылығын 2 долларға қосымша 10 жұмыскерлерге қамтамасыздандырады. Бірақ пайыздық ара қатынастарда біз келесілерді көреміз: базалық ставка кезінде 12 доллар 17%-ды құрайды, еңбек ақы төлемінің 2 долларға төмендеуі, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері 10 адам басты сандық кезінде 100 % сұраныстың өсуін береді.
Осылайша осы жағдайда сұраныс иілімді. Қисықтың төмен бөлігінде: еңбек ақы төлемі деңгейінің 2 долларға қысқартылуы, базалық ставка кезінде 4 доллар 50 % құрайды, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері басты санында 50, 20 % өсуі, яғни сұраныс икемді емес (2 суретте).
Сурет 2 Сұраныс икемділігі
Осының күшімен фирмалар еңбектің әртүрлігін пайдалана алады, сұраныс бір бәсекелестік категорияға басқа категориялардың бағасы өзгерулері жағынан әсер етеді. Мысалы, балашылардың еңбек ақы төлеуінің өсуі кезінде клиенттер кірпіштен жасалған үйлерді қалауға қайта бағдар алады. Сондықтан, тасшыларға сұраныс өседі. Басқа жағынан балташылардың еңбек ақы төлемінің өсуі толық үй қалау көлеміне, және су құбыршыға сұраныс төмендеуі мүмкін. Осыдан k факторының есебімен j факторына сұраныстың иілімділігі, k факторы бағасының бір пайыздық өзгерілуімен шақырылған, j факторына сұраныстың пайыздық өзгерілуі бар.
Капитал бағасы төмендесе, онда өндіріс шығындары сол сияқты төмендейді. Шығындарды қысқарту өндірістің өсуімен ынталандырады. Сондықтан, жұмыс бастылығының деңгейі еңбек ақы төлемінің кез келген ставкасы кезінде өседі. Солайша, капитал бағасының төмендеуі кезінде масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеу ставкасының кез келген деңгей кезіндегі еңбек сұраныстың өсуіне енгізеді (3 суретте).
25
Сурет 3 Еңбек сұранысының өсуі
Сұраныс және ұсыныс еңбек нарығында өзара тәуелді шама болып саналады (4 суретте).
еа
W2
W
W1
Жұмысшылардың
саны
Сурет 4 Еңбек нарығында өзара тәуелді шама
W1 кезінде сұраныс үлкен болады, ал ұсыныс төмен болады, яғни жұмыс берушілер біраз жұмысшылармен бәсекелестіреді. Бұл еңбек төлемінің өсуіне әкеліп соғады. Осыған байланысты келесілер болуы мүмкін:
жұмысшылардың көбі нарыққа шығады (ұсыныс қисығы бойының қозғалысы)
өскен еңбек ақы төлемі, жұмыс берушілердің жұмысшылар аз санын іздейтініне алып келеді (сұраныс қисығы бойының қозғалысы).
Егер еңбек ақы төлемі W2 деңгейіне дейін көтерілсе, онда ұсыныс сұраныста көп болады. Жұмыс берушілер аз төлей бастайды, яғни еңбек ақы төлеуі төмендей бастайды.
Осылайша, еңбек ақы төлеу W тең болса, нарық тепе-тендік орнында болады.
Сұраныс және ұсыныс бәсеке күресінде іске асырылады, бір жағынан жұмысшылар арасындағы осы және басқа жұмыс орны немесе жұмысты орындау, ал басқа жағынан өзінің сандық ретіндегідей сапалы құрамы бойынша қажетті жұмыс күшін көңіл аударуға жұмыс берушілер арасындағы бәсекелестік күреспен іске асырылады. Мына бәсекелестік әділ шешімі шарттардың бүтін қатар сақтауын болжайды. Ең алдымен жұмыс күшінің мобильділігі, өндірістік күштің орынды орналасуы. Халықтың үлкен отырықшылдылығының күшіне ұлтты ерекшеліктерімен, шақырылған аймақтың еңбек нарығы сапалы дамыған. Жеке аймақтық елдерде сұраныс және ұсыныс арасындағы ара қатынасқа негативті айтылуы мүмкін. Осыдан басқа мемлекет қаржылы несиелі шараларды, инвестициялық және салықтық саясатты, шағын кәсіпорынды құру және еңбек ережелерінің иілімділігін қолдану және басқа шараларды қолдану, жұмыс орны жүйелерінің дамуына және сақтауына жағдай жасаушылар[7].
Еңбектің шекті өнімі шығындарға тең, ал максималды пайда мұндағы ақшалай еңбек ақы төлеуге тең шекті ақшалы өнім нүктеде алынуы мүмкін.
P x MPL = W (4)
мұндағы MPL - шекті өнім
W - еңбек ақы төлемі.
Сұраныс пен ұсыныс көрсеткіштері тікелей немесе жанама бағалау негізінде есептеліне алады. Баланстық әдістер мамандардың жұмыс күшінің экономикалық белсенділердің санын салыстыру еңбек нарығының сыйымдылығы, коньюктуралық бағалау, т.б. Жұмыс күшінің сұраныс пен ұсыныс коэффиценттері еңбек нарығы баланстық дәрежесін сипаттайды. Мамандардың жұмыс күші нарығы құрылымының көрсеткіштері белгілері бойынша жұмыс күші ұсыныс пен сұраныс сегменттеледі: аймақтық, салалық, кәсіптік-біліктілік, жыныстық және жас мөлшері аралық. Әкімшілік-территориялық бөлімі бойынша экономикалық кеңістік мынадай аймақтық сегменттерге бөлінеді: экономикалық дамыған аудан, аграрлы аудандар, жаңа өнеркәсіптік меңгеру аудандары. Әрбір осындай сегментте мамандардың жұмыс күші ұсынысына оның құрылым деңгейіне әсер ететін сыртқы факторлардың ерекше жүйесі қалыптасады. Оларға жататындар: ұлттық-мәдени, аймақтық-экономикалық, әлеуметтік-саяси және табиғи-климаттық факторлар.
Еңбек нарығының қалыптастыруын толығымен қарастырған соң, нарықтық қатынастарда әлеуметтік инфрақұрылым салаларында жұмыс бастылықтың құрылуын және дамуын қарастырған жөн [8].
1.2 Жұмысбастылықтың нарықтық қатынастарда әлеуметтік инфроқұрылым салаларында құрылуын және дамуын реттеу
Еңбек нарығының экономикасы кез келген мемлекетпен экономиканың микро- және макро деңгейімен байланысты экономикалық білімнің маңызды облысы болып саналады. Еңбек нарығы экономикасының сұрақтары еңбек нарығының экономикасында ұзақ уақыт тарихи қарастырылмады, тек ХIХ ғ. соңында саяси жағдайы әсерінен экономикалық теорияда жаңа кезеңнің пайда болуымен, еңбек нарығының мәселесі аталған шығыс экономистердің жағынан белсенді талдана және қарастырыла басталды.
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы-ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет.
Егер Қазақстанға байланысты болса, онда экономика білімінің берілген бөлімі ұзақ уақыт талапты болмады, яғни экономика жоспарлы болды, ал одан кейін еңбек нарығының экономикасын оқу артық деп есептелінді. Нарықтық экономика шартында жұмыскер жолдауының шарты анықталатының, жалпы еңбек нарығында нысандардың көбейтілу өзара әрекетімен, соның ішінде сұраныспен және ұсыныспен анықталатын жұмысшы нақты түсіну керек[9].
Экономикалық дамыған елдерде еңбек нарығына мемлекет үнемі назар аударғанын белгілеуге болады, яғни бұл облыс адаммен, экономиканың әлеуметтік аспектілерімен тығыз байланысты.
Нарықтық экономика әлеуметтік саясатты жүргізуде жаңа ұстанымдарды талап ететді. Республиканың билік органдарымен қабылданатын заңды актілер, басқа нормативтік құжаттар әлеуметтік сферадағы процестерді реттейді. Бірақ мемлекетке кез келген ұйымдастырушылық-құқықтық нысандағы және меншік түріндегі кәсіпорындар қызметіне қатысты бақылау функциясы бекітілген. әлеуметтік процестерді мемлекеттік реттеудің маңызды тетіктері ҚР заңдары, президент Жарлықтары, Үкімет қаулылары, ведомствалық бұйрықтар, қаулылар, нұсқаулар болып табылады.
Мемлекеттік (мәдени, денсаулық сақтау, ағарту, кадрларды даярлау, халықты әлеуметтік қолдау мекемелері) немесе муниципалдық (тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, халыққа тұрмыстық қызмет көрсету) сфераларында кәсіпорындарды басқару жүйесі өз жұмыстарын үкіметтік деңгейде қабылданып, үйлестірілетін ведомствалық нұсқауларға, қаулылар мен басқа нормативті құжаттарға сәйкес ұйымдастырады. Жеке секторға қызмет көрсететін сфера кәсіпорындарының қызметіне де мемлекеттің әсері сөзсіз. Елдегі әлеуметтік процестерге әсер етудің неғұрлым ықпал етуші әдістерінің бірі қаржы-несие тетіктерін пайдалану болып табылады. әлеуметтік инфрақұрылымның көптеген салалары не толықтай бюджеттік қаржыландыруда, не мемлекет тарапынан қаржылық қолдауға мұқтаж.
Республикалық бюджеттің шығыс бөлігінде бюджеттік салалар деп аталатын денсаулық сақтау, ағарту, мәдениет, дене шынықтыру қаржыландырылатын статья қарастырылады.
Әлеуметтік инфрақұрылымның басқа салалары - тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, туризм, халықтың демалысы - ақылы қызмет көрсетеді және соның есебінен өз шығындарының бөлігін жабады. Бірақ олар да мемлекетті қаржылық қолдаусыз мүмкін емес. Мемлекет әлеуметтік сфера кәсіпорындарының қызметін коммерциалдандыру процесін реттейді. Бір салаларда ақылы қызметтер басым (тұрмыстық қызмет көрсету, тұрғын-үй- коммуналдық шаруашылық, өнер), басқаларында ақылы қызметке жол беріледі, бірақ шектеулі көлемде (денсаулық сақтау, кадрларды даярлау, дене шынықтыру), үшіншілерінде ақылы қызметке кейбір жағдайда ғана жол беріледі (мәдениет, мектептік білім беру).
Билік органдары коммерциялық қызмет әдейі шектелетін және мемлекет бақылауында болатын салаларды ұстап тұруға қаржы ресурстарын бөле отырып, көрсететін қызметтердің масштабын нақты анықтайды. Бұл салаларда жекешелендіру шектеледі. Мемлекет жұмысшыларға еңбекақы төлеу, кәсіпорын қызметтерін материалдық қамтамасыз ету, негізгі қорлармен қамтамасыз ету және жөндеу, капиталдық құрылыс бойынша барлық шығындарды жабады. Осылайша, халықты әлеуметтік қорғау және азаматтарды конституциялық кепіл беруді жүзеге асыру қамтамасыз етіледі. Білім беру, мәдениет, денсаулық сақтау, экология мемлекеттің ерекше қамқорлық пәні болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшуі салдарынан ел экономикасындағы қиын жағдай көптегенн әлеуметтік қарама-қайшылықтардың шиеленісуіне, жаңа еңбек қатынастарының шаруашылық қызметтің нәтижелеріне оң әсер ету мүмкіндіктеріне тосқауыл болуына әкелді. Халықтың, әсіресе зейнеткерлердің, көп балаллы жанұялардың, бюджеттік мекемелер, жеңіл және ауыр өнеркәсіп жұмысшыларының өмір сүру дейгейі бірден төмендеп кетті. Жаппай кедейшілік феномені пайда болды, мүліктік тапқа бөліну өсті және табыстар дифференциациясы күшейді, жұмыссыздық пайда болды және оның көлемі едәуір артты. Жеткіліксіз бюджеттік ассигнованиядан мемлекеттік білім беру, денсаулық сақтау, ғылым мен мәдениет мекемелерін материалдық-техникалық қамтамасыз ету мәселесі күшейді.
Қаржы ресурстарының шектеулігінде және мемлекет функциясының өзгеруінде әлеуметтік сфераның жағдайы міндеттерді дәл кезеңмен бөлуді және әлеуметтік саясат басымдықтарын нақтылау қажеттілігін тудырады. Ұзақ мерзімді кезеңде бұл - қазақстандықтардың өмір сүру деңгейі мен сапасын постиндустриалды қоғам стнадарттарына жақындату, орта мерзімді кезеңде - дағдарысқа дейінгі өмір сүру деңгейі мен тұтыну стандартына қол жеткізу, қазіргі уақытта - адамдардың әлеуметтік қауіпсіздігі, әлеуметтік жарылыстың алдын алу үшін жағдаймен қамтамасыз ету.
Орта мерзімді болашақта маңызды басымдықтар болып табылады: 1) жұмысбастылық қорының кеңеюіне, перспективті жұмыс орындарының сақталуына және жұмыссыздықтың қысқаруына, сонымен бірге тұтынушылық және инвестициялық сұранысты белсенді етуге, өндірісті жандандыруға ықпал ету; 2) тиімді еңбек нарығын қалыптастыру, негізсіз төмендетілген еңбек бағасының алдын алу, оның деңгейін ұлттық экономиканың өсу шамасы бойынша көтеру; 3) өмір сүру деңгейін көтеру, халықтың мүліктік тапқа бөлінуін қысқарту, әлеуметтік кепіл жүйесі мен деңгейін қалыптастыру (еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы, стипендия, медициналық қызмет көрсетуді төлеу); 4}әлеуметтік сфера салаларының қызмет ету тиімділігін қалыптастыру, дамыту және арттыру[10].
Нарық жүйеснің құрамдас бөлігі ретінде қазақстандық еңбек нарығын қалыптастыру көптеген жағдайда экономиканы реформалаудың ерекшеліктерімен және қарқынымен байланысты. Сонымен бірге еңбек рыногының қалыптасуы белгілі бір алғышарттар жасау арқылы жүзеге асатын күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйе болып табылады. Бұл бірінші кезекте кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алу және жекешелеңдіру негізіндегі меншік формаларының кеп түрлілігі, өндіріс құралы иесі мен жұмыс күші иесінің найда болуы, оларды реттеу жөніндегі нормативті-құқықтық базаның жасалуына сәйкес әлеуметтік-еңбек қатынастарындағы тубегейлі өзгерістер, жалдау жүйесін, жұмыс күшінің тауарлық нысанын мойындауды басшылыққа ала отырып нарықтық негізге көшіру.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің баяулатылған қарқыны еңбек рыногының жедел қалыптасуьша жағдай жасай алған жоқ. Қазірдің өзінде де нарық экономикасының инфрақұрылымын құрайтын көптеген нарықтардың пайда болуы мен дамуы ушін қолайлы жағдайлар жасалған жоқ. Сонымен бірге баяулатылған сатылы жекешелендіру жүмыссыздықтың осуінс тсжеуіш фактор болып табьшады. Жұмыспен қамту саласы мен еңбек нарығының өзара байланысы жұмыскерлерді жүмыстан босату процесінің жеделдеуінде, жұмыс кушіне деген сүраныстыц құлдырауында, еңбек нарығына өз әсерін тигізіп отырған жасырып жұмыссыздық санында көрініс табуда.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің бағалауы бойынша елдегі жұмыссыздық деңгейі 2010 жылғы 5,8 % -дан 2011 жылғы желтоқсандағы 5,4 %-ға төмендеді. Бұған қоса, жұмыспен қамтылғандардың саны 8 144 мың адамнан 8 466 мың адамға өсті.
Жергілікті атқарушы органдардың мәліметтері бойынша ағымдағы жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша еңбек нарығында(жұмыспен қамту органдарда тіркелгендер) жұмыссыздардың саны 36,6 мың адам.
Жергілікті атқарушы органдардың мәліметтері бойынша ағымдағы жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Бағдарламаға қатысуға ниет білдірген 58 мыңнан астам адам әлеуметтік келісімшартқа қол қойды, олардың ішінде 35,5 мың адам (60,5 %)жұмыссыз, 20,8 мың (35,5 %) адам өз бетінше жұмыспен айналысады, 2,9 мың (6,0 %) адам күнкөрісі төмен азаматтар санатына жатады. Бұл ретте 29 жасқа дейінгі жастар үлесі 59,6 %,әйелдер 48,3% құрайды.
2011 жылы барлығы жұмыспен қамту органдарына жұмысқа орналасу үшін 322,5 мың адам өтініш жасады, оның ішінен 235 мың адам жұмысқа орналысты.
Еңбек нарығындағы шиеленісті төмендету үшін жергілікті атқарушы органдар жаңа жұмыс орындарын құру жұмыстарын жүйелі түрде жүргізіп отырады.
2011 жылы 274,8 мың жаңа жұмыс орны құрылды, оның ішінде ауылдық жерлерде - 128,2 мың. Облыстар бойынша жұмыс орындарының көбі өнеркәсіпте - 32,4 мың, саудада - 31,8 мың, құрылыста - 31,1 мың, ауыл шаруашылығында - 21,7 мың құрылды. Жалпы құрылған жұмыс орындарының ішінде 198,3 мыңы - тұрақты жұмыс орны, 76,5 мыңы - уақытша және маусымдық[11].
Еңбек нарығы экономикасының қарастырылу маңызы еңбек нарығының практикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050510 Мемлекеттік және жергілікті басқару
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1
ЖҰМЫС БАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1
Еңбек нарығын қалыптастыру процессі және оны реттеу ... ... ... ...
6
1.2
Жұмыс бастылықтың нарықтық қатынастарда әлеуметтік инфроқұрылым салаларында құрылуын және дамуын реттеу ... ... ...
16
1.3
Жұмыс бастылықпен толығымен қамтамасыз ету мемлекеттік саясаттың негізгі компоненті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
21
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕ ТАЛДАУ
29
2.1
Қазақстандағы еңбек нарығының дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ..
29
2.2
Еліміздегі жұмыс бастылық деңгейінің көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
3
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫС БАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ..
48
3.1
Қазақстан Республикасындағы халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздықпен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
3.2
Мемлекеттік жұмысшы кадрларды дайындау - әлеуметтік және ғылыми мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..
64
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
КІРІСПЕ
Еңбек нарығы, жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері біздің уақыттың ең үлкен әлеуметтік - экономикалық мәселелерінің бірі болып табылады. Нарық жағдайында осы мәселелер айқын көрінеді. Алыстағы емес өткен жылдарымызда, еңбекке жалпылай құқық болғандықтан, экономикалық және құқықтық жағынан жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері қарастырылған жоқ. Белгілі бір уақытта көптеген дамыған елдерде өзінің еңбек нарығы қалыптасқан, пайда болған мәселелер шешуді білетін деген ой келеді.
Біздің елімізде еңбек нарығы қалыптасуда. Сондықтан да келесі мәселелер толығымен қарастырылмаған. Олар: еңбек нарығының қалыптасу ерекшеліктері, жұмыс қабілеттілік және жұмыссыздық, еңбек нарағына көшуде пайда болатын шарттарда реттеу мәселелері, жұмыссыздықтың аймақтық аспектілері және тағы басқалар.
Еңбек нарығы экономикасының қарастырылу маңызы еңбек нарығының практикалық мәселенің пайда болуының болжамдалуында және теоретикалық білім негізінде үйлесімді шешім қабылдау мүмкіншілігімен қорытындалады. Осымен байланысты халық өмірінің деңгейін жоғарылату үшін, сонымен қатар мәселелердің ұқсас деңгейін шешу үшін баламалық (альтернативті) мінезді нұсқалар қолданылады. Берілген жағдайдың объектісі болып шығындар және берілген нұсқаны таңдау кезінде шешілу белгісі бар нысандарды пайдалану тиімділігінен қорытындысы және салыстырылуы талданады.
Еңбек нарығының экономикасы курсының мақсаты болып, халық өмірінің деңгейін көтеру үшін әлеуметтік және экономикалық алғы шарттарын құруға бағытталған, приоритетті еңбек мәселелерінің шешімін ықшамдау және жарыққа шығару, еңбек нарығында болатын экономика үдерістерімен таныстыру саналады. Осы мақсат келесі тапсырмаларды шешуді ұсынады: еңбек нарығы туралы түсінігін алу; еңбек нарығын қалыптастыру механизмімен таныстыру; "жұмыс бастылығы" және "жұмыссыздық" түсініктерімен таныстыру; еңбек нарығын реттеу және қалыптастырудағы мемлекеттің рөлін ашу; Қазақстан Республикасының заңнамаларын оқып білу; Қазақстан Республикасы еңбек нарығыгың даму перспективтерін анықтау; еңбек нарығының өзекті мәселелерін ерекшелеу. Оқып білу мәселесі болып қалыптастыру тенденциялары және еңбек нарығының дамуы, оның инфрақұрылымы, оның тиімді функциялануына арналған экономикалық шарттар саналады. Оқып білу объектісі болып Қазақстан және басқа елдердің еңбек нарықтары саналады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі экономикалық өмірінің негізгі аспектісімен байланысты болғандығына негізделген. Сондықтан да әлемнің және еліміздің тәжірибесін ескере отырып, еңбек нарығын реттеумен
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1
ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Еңбек нарығын қалыптастыру процессі және оны реттеу ... ... ... ...
9
1.2
Жұмысбастылықтың нарықтық қатынастарда әлеуметтік инфроқұрылым салаларында құрылуын және дамуын реттеу ... ... ...
18
1.3
Жұмысбастылықпен толығымен қамтамасыз ету мемлекеттік саясаттың негізгі компоненті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
24
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҰМЫС БАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕ ТАЛДАУ (ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2.1
Қазақстандағы еңбек нарығының дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ..
31
2.2
2.3
Қазақстан Республикасы әлеуметтік өрісінің дамуын реттеу ... ... ...
Еліміздегі жұмыс бастылық деңгейінің көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
49
3
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ..
53
3.1
Қазақстан Республикасындағы халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздықпен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
3.2
Мемлекеттік жұмысшы кадрларды дайындау - әлеуметтік және ғылыми мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..
70
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
72
КІРІСПЕ
Мемлекет басшысы өзінің Жолдауында Қазақстан дамуының басты бағыты ретінде әлеуметтік-экономикалық жаңғырту мәселесін белгілей отырып, біздің алдымызға бірқатар міндеттерді жүктеді [1].
Елдің әлеуметтік-экономикалық жаңғыруының бірінші бағыты - қазақстандықтарды тиімді жұмыспен қамту болып айқындалды.
Бұл бағытты іске асыру жұмыспен қамту саясатын экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа бағыттарымен үйлестіруді қажет етеді.
Еңбек нарығы, жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері біздің уақыттың ең үлкен әлеуметтік - экономикалық мәселелерінің бірі болып табылады. Нарық жағдайында осы мәселелер айқын көрінеді. Алыстағы емес өткен жылдарымызда, еңбекке жалпылай құқық болғандықтан, экономикалық және құқықтық жағынан жұмыс бастылық және жұмыссыздық мәселелері қарастырылған жоқ. Белгілі бір уақытта көптеген дамыған елдерде өзінің еңбек нарығы қалыптасқан, пайда болған мәселелер шешуді білетін деген ой келеді.
Біздің елімізде еңбек нарығы қалыптасуда. Сондықтан да келесі мәселелер толығымен қарастырылмаған. Олар: еңбек нарығының қалыптасу ерекшеліктері, жұмыс қабілеттілік және жұмыссыздық, еңбек нарағына көшуде пайда болатын шарттарда реттеу мәселелері, жұмыссыздықтың аймақтық аспектілері және тағы басқалар.
Еңбек нарығы экономикасының қарастырылу маңызы еңбек нарығының практикалық мәселенің пайда болуының болжамдалуында және теоретикалық білім негізінде үйлесімді шешім қабылдау мүмкіншілігімен қорытындалады. Осымен байланысты халық өмірінің деңгейін жоғарылату үшін, сонымен қатар мәселелердің ұқсас деңгейін шешу үшін баламалық (альтернативті) мінезді нұсқалар қолданылады. Берілген жағдайдың объектісі болып шығындар және берілген нұсқаны таңдау кезінде шешілу белгісі бар нысандарды пайдалану тиімділігінен қорытындысы және салыстырылуы талданады.
Еңбек нарығы кез келген тауарлы нарық сияқты сұранысқа және ұсынысқа негізделген. Осы жағдайда сұраныс жұмысты орындауға және бос жұмыс орынды алуға талап мөлшерінде алға шығады, ал ұсыныс - жұмыс орнын ауыстыруға немесе алмаған жұмыс күші бар. Сұраныс - бұл капитал нарығында және азық-түлік нарығында, еңбек нарығының жағдайына байланысты жұмыс күшін жалдау туралы шешім қабылдайтын жұмыс берушілер.
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы-ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет.
Жұмыс бастылықты мемлекеттік реттеудің мақсаты болып, халық өмірінің деңгейін көтеру үшін әлеуметтік және экономикалық алғы шарттарын құруға бағытталған, приоритетті еңбек мәселелерінің шешімін ықшамдау және жарыққа шығару, еңбек нарығында болатын экономика үдерістерімен таныстыру саналады. Осы мақсат келесі тапсырмаларды шешуді ұсынады: еңбек нарығы туралы түсінігін алу; еңбек нарығын қалыптастыру механизмімен таныстыру; "жұмыс бастылығы" және "жұмыссыздық" түсініктерімен таныстыру; еңбек нарығын реттеу және қалыптастырудағы мемлекеттің рөлін ашу; Қазақстан Республикасының заңнамаларын оқып білу; Қазақстан Республикасы еңбек нарығыгың даму перспективтерін анықтау; еңбек нарығының өзекті мәселелерін ерекшелеу. Оқып білу мәселесі болып қалыптастыру тенденциялары және еңбек нарығының дамуы, оның инфрақұрылымы, оның тиімді функциялануына арналған экономикалық шарттар саналады. Оқып білу объектісі болып Қазақстан және басқа елдердің еңбек нарықтары саналады.
Қазақстан Республикасы халқының еңбек ресурстары мен жұмыспен қамтылуын реттеу оның келесі құрамдастарын қалыптастыру кезеңінде іске асуы мүмкін:
oo жұмыспен қамтылу және оны жетілдіру саласында заңды-нормативті базаның құрылуы;
oo республика халқын жұмыспен қамтудың ұлттық саясатының басты басымдықтарын анықтау;
oo қазақстандық еңбек ресурстарының үлгісін таңдау;
oo еңбек ресурстарының ұзақ мерзімді және орташа мерзімді келешекке арналған реттеу стратегиясын әзірлеу;
елдің және де өңірдің масштабында халықтың өнімді жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етудің ұйымдастыру-экономикалық механизмін әзірлеу.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі экономикалық өмірінің негізгі аспектісімен байланысты болғандығына негізделген. Сондықтан да әлемнің және еліміздің тәжірибесін ескере отырып, еңбек нарығын реттеумен негізделген Қазақстан экономикасының шарттарында пайдалануда мүмкіндігін қарастырдым.
Осы жұмысымның негізгі мақсаты Жұмыс бастылықты мемлекеттік реттеу: міндеті, процесстің үрдісі. Бұл бағдарлама ел Президентінің Қазақстан халқына арналған Жолдауында атап көрсетілген және осыдан шығатын жаңа анықтама - өз ұлтына қызмет ететін адамның моральды-этикалық болмысы ел жетекшілерінің ісінде мемлекеттік басқарудың күрделі мәселесіне шешім болуға ықпал жасамақ. Сонымен қатар, сенімді әрі берік, интелектуалды кадрлық әлеуетті қалыптастыру, кадрлық саясаттың жүргізілуін қазақстандық қоғамда жаңа сипатқа ие болаған саяси, әлеуметтік және экономикалық өзгерістерге қатаң түрде сәйкес келуін қамтамасыз ету қажеттілігі туындайды.
Қойылған мақстақа жету үшін келесі мәселелерді қарастырдым: еңбек нарығының қалыптастыру және оны реттеу; Қазақстан Республикасында жұмыс бастылықты мемлекеттік реттеуде талдау; Қазақстандағы жұмыс бастылықта мемлекеттік реттеу саясатынжетілдіру.
Зерттеу объектісі ретінде еңбек нарығы, жұмыс бастылық және еңбек ресурстар қалыптасуының теоретикалық және тәжірибелік мәселелер, және де еңбек нарығы реттеудің сұрақтарын қарастырдым.
Зерттеу уақытында жүйелік талдау, экономикалық-мамематикалық моделдеу, математикалық статистика, шешім қабылдау теориясын пайдаландым.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек нарығының қалыптасуы және оның мәселелері
Мемлекет басшысы өзінің биылғы Жолдауында Қазақстан дамуының басты бағыты ретінде әлеуметтік-экономикалық жаңғырту мәселесін белгілей отырып, біздің алдымызға бірқатар міндеттерді жүктеді.
Елдің әлеуметтік-экономикалық жаңғыруының бірінші бағыты - қазақстандықтарды тиімді жұмыспен қамту болып айқындалды.
Бұл бағытты іске асыру жұмыспен қамту саясатын экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа бағыттарымен үйлестіруді қажет етеді.
Бұл орайда бір-бірімен өзара байланысты төмендегi міндеттерді шешуіміз қажет.
Бірінші - Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасын ауқымды іске асыруға көшу.
Екінші - бірқатар шаралардың негізінде, атап айтқанда:
- демографиялық жағдайды жақсарту және халық санының тұрақты өсуін қамтамасыз ету;
- еңбек ресурстарының ішкі резервін пайдалану;
- жоғары сапалы жұмыс орындарын құру, еңбек ресурстарының сапасын сақтау және арттыру;
- ұлттық еңбек нарығын қорғауға және экономиканың жоғары білікті кадрларға деген қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған оңтайлы еңбек көші-қоны саясатын жүргізу арқылы еңбек ресурстарының санын арттыру және сапасын жақсарту.
Үшінші - халықтың табысын арттыру.
Төртінші - өзін-өзі қамтамасыз етуге жағдайы жоқ халықтың әлеуметтік аз қамтылған санатына әлеуметтік көмек және қолдау көрсету [2].
Осы көзқарас тұрғысынан Министрлік қызметінің қорытындысын қарастырып, алдағы уақыттағы еңбек нарығын қарастыруды ұсынамын [3].
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы-ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет.
Нарық экономикасына көшу еңбек ресурстарын пайдалануда үлкен өзгерістер әкелді. Елдің шаруашылық өмірін қайта құру арқылы жұмыс күші нарығының сапалық сипаттамасына ықпал ететін көптеген факторлар пайда болды[4].
Олар: орталық ведомстволар мен садалық министрліктердің қызметтерін ықшамдау, әміршілдік-әкімшілдік жүйе жағдайында аумақтар мен еңбек ұжымдарьшың мүдделерін ескерместен орнатылған тік және келбеу экономикалық байланыстарды бұзу, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың күрт нашарлауы, халық көші-қонының күшеюі. Бұл жинақталған өндірістік әлеуетті тиімді пайдалануға, еңбекке жарамды халықты жұмыс орыңдарымен тепе-тең қамтамасыз етуге теріс әсерін тигізіп, жұмыссыздықтың жергілікті ошақтарының пайда болуына ықпал жасайды.
Халықтың алыс шет елдерге қоныс аударуы негізінен жұмыс күшінің әлемдік нарығындағы бәсекелестікке төтеп берерлік қабілеттері бар жоғары білікті кадрларды қамтуда. Қазақстан үшін оның екіжақты зардаптары бар: бірінші жағынан - жұмыс күшін ұсыну қысқарса, екінші жағынан - оның сапасы нашарлайды.
Шаруашылықаралық байланыстардың ыдырауы және осы себептен бірінші қатардағы ірі және өте ірі кәсіпорындардағы өндірістің қысқаруы жүмыссыздықтың өсуі мен адамдардың өндірістен көптеп босатылуындағы неғүрлым қатерлі фактор больш табылады. Көлбеу экономикалық байланыстардың ыдырауы, өнім жеткізіп беру жөніндегі шартты міндеттемелердің бүзылуы өнім көлемінің төмендеуімен, жұмыс орындары және жұмыс істеушілер санының қысқаруымен қоса қабат жүруде. Басқару және қоғамның саяси қүрылысы жүйесін қайта қүру мемлекеттік басқару аппаратындағы, армиядағы басшылық қызметіндегілер саньшың қысқаруымен қабаттасуда. Жоғары білікті адамдар арасында жүмыссыздықтың өндірістік және өндірістік емес салаларын төменгі шаруашылық буындарында пайдалануға кәсіби жарамсыз айрықша түрі пайда болуда.
Көп сатылы экономнканың өмірге келуі, кәсіпорындарға толық шаруашылық дербестік беру және бүтіндей жан-жақты демократияландыру жүмыспен қамту проблемаларына деген теориялық көзқарастарға ірі-ірі өзгерістер әкелді. Жаңа экономикалық жағдайда жұмыспен қамтылу да тиімді болуы керек[5].
Жұмыстан босатудың интенсивтілігі мен жұмыс күшін кайта бөліске салу көптеген факторларға байланысты, олардың ішіндегі ең бастысы - меншік формаларын өзгерту, рентабельді емес және бәсекеге қабілетсіз кәсіпорындарды, өңдірістерді жою, алда түрған құрылымдық қайта құру. Сондықтан, халықтың түрлі топтарының түбегейлі мүдделерін, олардың жұмыспен қамтылу жағдайларын қозғайтын осынау процестер міндетті түрде реттелетін болуы тиіс. Жұмыспен қамту және еңбек қатынастары саласына белсенді мемлекеттік саясат қажет. Мемлекеттің реттеуші рөлі экономикалық жаңғырулар бағдарламаларындағы экономикалық басымдықтар мен жұмыспен қамту басьшдықтарыньщ ара салмағын үнемі сақтап тұру арқылы жүзеге асуға тиіс.
Қазақстанның еңбек нарығы туралы айтканда оның қалыптасу сатысында тұрғанын атап өткен жөн. 90-шы жылдардың басында Қазақстан Республикасында оның қалыптасуы үшін қажетті қүқықтық алғышарттар жасалды. Оның заңнамалық-құқықтық негізі 1991 жылы 1 шілдеде республиканың Халықты жұмыспен қамту туралы Заңының күшіне енуіне байланысты қамтамасыз етілді.
Еңбек нарығы экономикасының сұрақтарын микро-және макро деңгейінде қазіргі экономикалық теория білімісіз, сонымен бірге еңбек және еңбек ресурстарының анықтамасын шешу мүмкін емес.
Еңбек - бұл қоғамның мәдени және материалды құндылығын құру және іске асыруға бағытталған мақсатқа лайықты қызмет.
Еңбек қызметі пайда болуының негізгі нысаны болып:
1) адами энергияларының шығындары;
2) жұмыскерлердің бір бірімен өндірістік өзара байланыс және өндіріс қаражаттарымен жұмыскерлердің өзара әрекеттері.
Кәсіпорынның өндірістік күші өзімен жұмыс күшінің өзара әрекетін және өндіріс қаражатын ұсынады. Өз кезіндегі өндіріс қаражаты - бұл еңбек затының және еңбек қаражаттарының үйлестігі. Еңбек заттары бұл - еңбек қаражатын қолдану кезіндегі адам әрекеттерінің қорытындылары.
Еңбек ресурстары - бұл еңбек әрекеттеріне интеллектуалды және физикалық әдістермен иеленетін халықтың еңбек икемділік бөлігі, икемді материалдық байланыстар немесе қызмет көрсетеді, яғни еңбек ресурстары өзімен еңбек ету әдісін қосады. Шынайы және потенциалдық жұмыскерлерден құралады.
Ұлғаю және әлеуметтік-демографиялық факторлар еңбек ресурстарының құрамында мемлекеттік заңнамалық құжаттардың жүйесімен анықталады.
Қазақстанда заңнамаларға сәйкес еңбек етуеге жарамды жас келесіде есептелінеді: 16-63 жастағы ер адамдар, 16-58 жастағы әйел адамдар.
1993 ж. бастап Қазақстанда халық құрамында ұлтаралық топтасуды қолдана бастады. Осы топтасуға сәйкес еңбек ресурстары келесі топтардан құралады[6]:
1) экономикалық белсенді емес халық - өзімен жұмыс бастылық және жұмыссызықты қосады;
2) экономикалық белсенді емес халық - жұмыс істемейтін халық (зейнеткерлер, мүгедектер және т.б).
Экономикалық белсенді халық - тауарды әзірлеу және қызмет көрсету үшін жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыздандыратын халықтың бөлігі.
Белсенді халықтың саны
*100 % (1)
Жалпы саны
Экономикалық белсенді емес халық - бұл жұмыс күшін құрамайтын, сонымен қатар заңнама бойынша жұмыс басының жоғары шегінің құрылуы үшін жасы кішілер жұмыс күшін құрамайтын халық бөлігі.
Осылайша, белсенді емес халық:
1) оқушылар және студенттер;
2) жасы бойынша зейнетақы алатындар;
3) мүгедек бойынша жәрдемақы алатындар;
4) үй шаруашылығымен шұғылданатындар;
5) жұмыс іздеп болғандар, бірақ жұмыс істеуге дайын тұрғандар.
Еңбек ресурстарын келесі топтармен құрастыруға болады:
1) жынысы бойынша;
2) жасы бойынша;
3) білім деңгейі бойынша;
4) тұратын жері бойынша;
5) сала бойынша жұмысбастылығы;
6) кәсібі бойынша.
Еңбек ресурстарының саны, сонымен қатар олардың сандық өзгерістерін келесі көрсеткіштермен өлшеуге болады:
1) абсолюттік өсу;
Жылдың соңына халықтың саны - жылдың басына - халықтың саны:
2) жыл қатарындағы сандық өсуінің екпіні;
n Чк
Тр = Чн (2)
3) өсу екпіні
n Чк
Тө = Чн - 1, (3)
мұндағы n - жыл саны.
Еңбек түрлерінің топтасуы кәсіби, функционалды және салалы қағидалар бойынша еңбек нарығын бөлуге негізделеді:
1) кәсіби белгі бойынша ғылыми, инженерлік, педагогикалық, басқарушылық, өндірістік, дәрігерлік еңбек бөледі;
2) атқарымдық белгі бойынша мақсаттық бағыттан байланысты, өндірістің экономикалық циклінде атқарымдық белгілер және ұсыныс саласында еңбек бөлінеді. Жоспарлы - директивті экономикада өндірістің 3 сатысын белгіледі:
1) өндіріс;
2) бөлу;
3) қолдану.
Осыған қарағанда нарықтық экономикада экономикалық циклдің құрылымы ауысады: өндіріс сатысында алдын ала өңдеу және оқып білу, сонымен қатар талдау және болжамдау, кезеңі болады. Содан соң міндетті түрде зерттеу және жаңа тауар түрлерін әзірлеу және т.б. жүргізіледі.
3) салалы белгі бойынша. Еңбекті қалыптастыру кезінде үнемі, салалы ерекшелік негізгі өндірістік циклдің кәсіпорынында іске асырылғандар жататынын мәлімге алынады;
4) еңбектің қолданылған қаражаты және әдісі бойынша белгілейді: қолдан жасалған, механизацияланған, автоматталған. Осы негізде төмен біліктіленген, орта біліктіленген, жоғары біліктіленген еңбекті белгілейді;
5) еңбек шарты және ауырлығы дәрежесінен байланысты қалыпты, орта ауырлық және ауырлықты; стационарлық және қозғалысты, жер астындағы және жер үстіндегі; реттеуші және реттелмеген еңбегін айырады.
Кейбір көзқарастарда еңбек нарығы жұмыс күшін сату, сатып алу үрдісін реттемейді. Тек сұраныс пен ұсыныс қанағаттандыру үшін жағдай жасайды. Сонымен, еңбек нарығы мемлекет жұмыс берушілер, жұмысшылар арасындағы күрделі жүйесі:
жұмыс күшінің ұдайы өндіру үшін қажет өмірлік қорға қажетті еңбекке жеке қабілеттілік алмастыру жөнінде;
тауар өндірісі мен айналым заңы бойынша қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесінде жұмысшыларды орналастыру, қайта орналастыру жөнінде қатынасты көрсетеді.
Еңбек нарығында 3 түрлі міндетті шарт туындайды:
өндірушінің жеке еркіндігі және еңбекке өз қабілеттілігін иемдену құқығы;
жұмысшылардың өндіріс құралдардан тура немесе сәйкес көлемде бөлінуі;
кәсіпкерлік қызмет еркіндігімен еркін құқыққа ие болу.
Еңбек нарығының негізгі компонентері: сұраныс, ұсыныс, жұмыс күшінің бағасы. Жұмыс күші тауар болып табылады және белгілі бір құны бар. Жұмыс күші бағасы еңбекақы, әлеуметтік төлем және кәсіптік оқыту шығыны мөлшерінде есептелінеді. Еңбек сұранысы осы немесе басқа салалардың қажеттілігі нысанында көрсетіледі. Жұмыс күшінің ұсынысы еркін құқыққа ие кәсіпорынның қажеттіліктерге орай біліктілік пен кәсібіне байланысты белгілі бір құнға еңбек ұсыну.
Еңбек нарығының қызметтері:
- еңбек қатынасы субъектісі мәселелерінің экономикалық келісімдері;
- жұмыс күшін ұдайы сала мен аймақ бойынша дұрыс орналастыру, қайта орналастыру;
- еңбекке сұраныс пен ұсыныстың икемділік тепе-теңдігін сақтау;
- айналым сферасында қосымша жұмыс күштерінің қалыптасуы;
- еңбекке ынталандыру қатынастарын белгілеу және еңбек құнының ең тиімді көлемін анықтау;
- кадрлардың кәсіптік-білімдік деңгейінің жоғарлылығына әсер ету;
- жеке еңбек потенциалының өту шартына әсер ету.
Мамандардың еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсынысы жұмыс күші мен жұмыс орнына байланысты анықталады. Мамандарға сұраныс әртүрлі бағыттарда қалыптасады. Жұмыс күші сұранысының көтерілуіне және төмендеуіне әсер ететін факторлар деп екіге бөлінеді. Өндірістік емес сферадағы жұмыс күші сұранысын төмендетіндер факторлар:
- орталық өкілеттіліктер мен салалық министрліктер қызметтерінің оқшаулануы басқару аппаратарының қысқартылымына әкелді;
- өндірістік емес салаларда кәсіпорындар мен ұйымдардың құрылымын қайта құру - бұл жағдайдың өзі әкімшілік басқару персоналдары санының азаюына әкелді;
- жаңа құрал-жабдықтарды енгізу, электронды есептегіш техникалар ендіру, көлік байланыс, ақпарат, іскерлік көрсететін саларда жұмыспен қамтылғандар санының азаюына әкелді;
- салалық ғылыми зерттеулер, білім беру, мәдениетте даму жағдайын сұрыптау жасау бюджетті ұйымның көптеген ғылыми зерттеу институттарын жабуға әкелді;
- материалды емес қызметтердің нарықтық қажетті өзгерістеріне жоғары сезімталдығы көптеген тұрақты қызметкерлер, мәселен, тұрақсыз жұмыс графигі, толық емес жұмыс күні күндерін біріктіріп жұмыс жасауға әкелді.
Мамандардың жұмыс күші сұранысы көтерілуіне әсер ететін факторлар:
- материалды емес қызмет көрсету саласындағы дәстүрлі салада техникалық меңгерудің өсуі (білім беру, денсаулық сақтау) нәтижесінде жұмыспен қамтылғандардың білімі көтеріледі, техникаға байланысты жаңа мамандар пайда болады;
- қоршаған ортаны қорғау және үй шаруашылығын жөндеу аумағындағы туындайтын жаңа қызметтер (суды тазалау, ауланы көгалдандыру, радиация мөлшерін өлшеу, т.б.);
- материалды өндірістегі еңбек өнімділігінің өсуі, уақыттың азаюына әлеуметтік мәдени қызметтерді, күнделікті қызметтердің пайдалану деңгейі мен сапасын артыруға әсер етеді;
- ақпараттық қызмет саласының дамуы, компьютерлік қателіктерді және техникалық жұмыссыздықты аластату, кадрлардың біліктілігін дайындау көлемін арттыру қажеттілігі нәтижесінде білім беру сферасындағы жұмыспен қамтылғандарды арттыру;
- өндіріс көлемін қысқарту және материалды саладағы жұмыссыздардың артуы өндірістік емес сфера жұмыссыздарын қайта орналастырудың негізгі каналы болып табылады.;
- нарықтық экономикаға қатысты құрылымдардың қатысуы, кіші бизнестің дамуы;
- арнайы факторлардың даму нәтижесіндегі қызметтердің дамуы.
Жетекші ұйымдарды (материалдық емес саладағы) білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, адамның ішкі және сыртқы қорғанысы, қоғамдық игілік ретінде қарастырамыз, себебі бұл ұйымдардың барлығы мемлекеттің есебінен қаржыландырады. Жұмыс күші ұсынысына мыналар кіреді: өндірістік емес халық шаруашылығы, жалдама жұмыс жасайтын жұмыспен қамтылған мамандар саны, өзін-өзін жұмыспен қамтитын мамандар саны, өндірістік емес сферадағы жұмыс істегісі келетіндер, жұмыспен қамту қызметінде тіркелген жұмысшы мамандардың саны, жұмыссыздар қатарына кірмейтін материалды емес сферадағы жұмыс істеуші мамандар саны.
Еңбек нарығы кез келген тауарлы нарық сияқты сұранысқа және ұсынысқа негізделген. Осы жағдайда сұраныс жұмысты орындауға және бос жұмыс орынды алуға талап мөлшерінде алға шығады, ал ұсыныс - жұмыс орнын ауыстыруға немесе алмаған жұмыс күші бар. Сұраныс - бұл капитал нарығында және азық-түлік нарығында, еңбек нарығының жағдайына байланысты жұмыс күшін жалдау туралы шешім қабылдайтын жұмыс берушілер.
Сондықтан қатынаста сұраныс кәсіпорын және ұйым жағынан, меншіктің әртүрлігі, еңбектің өнімділік деңгейі және осы өндіріс көлемі кезінде ваканттық жұмыс орынды толтыру мақсатында жұмысшылардың талаптарының құрылымын және көлемін бейнелейді.
Сұраныстың нақты шамасы анықталған кезең уақытында (ай, квартал, жыл) кәсіпорын жалдаған жұмысшылар санымен анықталады.
Жұмыс күшіне сапалы жоспарлы тұтасқан сұраныс - бұл экономика әлеміндегі еңбек реурстарын пайдалану бойынша қоғамдық қатынасты көрсететін экономикалық категория.
Сұраныстың икімділігі еңбекке еңбек ақы төлемінің деңгейін өзгертуіне әсер ету иілімді (эластичность) деп аталады. Тура иілімділік еңбек ақы төлемі деңгейінің бір айыздық өзгеруімен шақырылған жұмыс бастылығының пайыздық өзгеруі ретіндегідей анықталады. Егер иілімділік 1 көп болса, жұмыс бастылығы деңгейінің бір пайыздық ұлғаюы еңбек төлем ақысының өзгеруі 1%.
Егер сұраныс иілімді болса онда еңбек ақы төлемі деңгейінің шарасы бойынша жұмыскерлердің тұтас еңбектері төмендейді, сондықтан еңбек ақы төлемі көтерілгеннен жұмыс бастылығы жылдам беріледі.
1 суретте әртүрлі иілімділікпен сұраныс қисығы ұсынылған.
W (еа)
L (жұмыс бастылығы)
Сурет 1 Әр түрлі икемділіктегі сұраныс қисығы
Сұраныстың қисығы иілімділігі әртүрлі нүктеде өзгеруі мүмкін. Мысалды қарастырайық. Типтік сұранысты қисығын алайық. Тура сызықты сұраныс қисығының ерекшелігі болып жұмыс бастылығы деңгейінің бірлігінде біріңғай өзгерістерге еңбек ақы төлеу деңгейінің бір бірлігін енгізілуі саналады.
Мысалы, еңбек ақы төлеу деңгейінің төмендеуі жұмыс бастылығын 2 долларға қосымша 10 жұмыскерлерге қамтамасыздандырады. Бірақ пайыздық ара қатынастарда біз келесілерді көреміз: базалық ставка кезінде 12 доллар 17%-ды құрайды, еңбек ақы төлемінің 2 долларға төмендеуі, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері 10 адам басты сандық кезінде 100 % сұраныстың өсуін береді.
Осылайша осы жағдайда сұраныс иілімді. Қисықтың төмен бөлігінде: еңбек ақы төлемі деңгейінің 2 долларға қысқартылуы, базалық ставка кезінде 4 доллар 50 % құрайды, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері басты санында 50, 20 % өсуі, яғни сұраныс икемді емес (2 суретте).
Сурет 2 Сұраныс икемділігі
Осының күшімен фирмалар еңбектің әртүрлігін пайдалана алады, сұраныс бір бәсекелестік категорияға басқа категориялардың бағасы өзгерулері жағынан әсер етеді. Мысалы, балашылардың еңбек ақы төлеуінің өсуі кезінде клиенттер кірпіштен жасалған үйлерді қалауға қайта бағдар алады. Сондықтан, тасшыларға сұраныс өседі. Басқа жағынан балташылардың еңбек ақы төлемінің өсуі толық үй қалау көлеміне, және су құбыршыға сұраныс төмендеуі мүмкін. Осыдан k факторының есебімен j факторына сұраныстың иілімділігі, k факторы бағасының бір пайыздық өзгерілуімен шақырылған, j факторына сұраныстың пайыздық өзгерілуі бар.
Капитал бағасы төмендесе, онда өндіріс шығындары сол сияқты төмендейді. Шығындарды қысқарту өндірістің өсуімен ынталандырады. Сондықтан, жұмыс бастылығының деңгейі еңбек ақы төлемінің кез келген ставкасы кезінде өседі. Солайша, капитал бағасының төмендеуі кезінде масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеу ставкасының кез келген деңгей кезіндегі еңбек сұраныстың өсуіне енгізеді (3 суретте).
25
Сурет 3 Еңбек сұранысының өсуі
Сұраныс және ұсыныс еңбек нарығында өзара тәуелді шама болып саналады (4 суретте).
еа
W2
W
W1
Жұмысшылардың
саны
Сурет 4 Еңбек нарығында өзара тәуелді шама
W1 кезінде сұраныс үлкен болады, ал ұсыныс төмен болады, яғни жұмыс берушілер біраз жұмысшылармен бәсекелестіреді. Бұл еңбек төлемінің өсуіне әкеліп соғады. Осыған байланысты келесілер болуы мүмкін:
жұмысшылардың көбі нарыққа шығады (ұсыныс қисығы бойының қозғалысы)
өскен еңбек ақы төлемі, жұмыс берушілердің жұмысшылар аз санын іздейтініне алып келеді (сұраныс қисығы бойының қозғалысы).
Егер еңбек ақы төлемі W2 деңгейіне дейін көтерілсе, онда ұсыныс сұраныста көп болады. Жұмыс берушілер аз төлей бастайды, яғни еңбек ақы төлеуі төмендей бастайды.
Осылайша, еңбек ақы төлеу W тең болса, нарық тепе-тендік орнында болады.
Сұраныс және ұсыныс бәсеке күресінде іске асырылады, бір жағынан жұмысшылар арасындағы осы және басқа жұмыс орны немесе жұмысты орындау, ал басқа жағынан өзінің сандық ретіндегідей сапалы құрамы бойынша қажетті жұмыс күшін көңіл аударуға жұмыс берушілер арасындағы бәсекелестік күреспен іске асырылады. Мына бәсекелестік әділ шешімі шарттардың бүтін қатар сақтауын болжайды. Ең алдымен жұмыс күшінің мобильділігі, өндірістік күштің орынды орналасуы. Халықтың үлкен отырықшылдылығының күшіне ұлтты ерекшеліктерімен, шақырылған аймақтың еңбек нарығы сапалы дамыған. Жеке аймақтық елдерде сұраныс және ұсыныс арасындағы ара қатынасқа негативті айтылуы мүмкін. Осыдан басқа мемлекет қаржылы несиелі шараларды, инвестициялық және салықтық саясатты, шағын кәсіпорынды құру және еңбек ережелерінің иілімділігін қолдану және басқа шараларды қолдану, жұмыс орны жүйелерінің дамуына және сақтауына жағдай жасаушылар[7].
Еңбектің шекті өнімі шығындарға тең, ал максималды пайда мұндағы ақшалай еңбек ақы төлеуге тең шекті ақшалы өнім нүктеде алынуы мүмкін.
P x MPL = W (4)
мұндағы MPL - шекті өнім
W - еңбек ақы төлемі.
Сұраныс пен ұсыныс көрсеткіштері тікелей немесе жанама бағалау негізінде есептеліне алады. Баланстық әдістер мамандардың жұмыс күшінің экономикалық белсенділердің санын салыстыру еңбек нарығының сыйымдылығы, коньюктуралық бағалау, т.б. Жұмыс күшінің сұраныс пен ұсыныс коэффиценттері еңбек нарығы баланстық дәрежесін сипаттайды. Мамандардың жұмыс күші нарығы құрылымының көрсеткіштері белгілері бойынша жұмыс күші ұсыныс пен сұраныс сегменттеледі: аймақтық, салалық, кәсіптік-біліктілік, жыныстық және жас мөлшері аралық. Әкімшілік-территориялық бөлімі бойынша экономикалық кеңістік мынадай аймақтық сегменттерге бөлінеді: экономикалық дамыған аудан, аграрлы аудандар, жаңа өнеркәсіптік меңгеру аудандары. Әрбір осындай сегментте мамандардың жұмыс күші ұсынысына оның құрылым деңгейіне әсер ететін сыртқы факторлардың ерекше жүйесі қалыптасады. Оларға жататындар: ұлттық-мәдени, аймақтық-экономикалық, әлеуметтік-саяси және табиғи-климаттық факторлар.
Еңбек нарығының қалыптастыруын толығымен қарастырған соң, нарықтық қатынастарда әлеуметтік инфрақұрылым салаларында жұмыс бастылықтың құрылуын және дамуын қарастырған жөн [8].
1.2 Жұмысбастылықтың нарықтық қатынастарда әлеуметтік инфроқұрылым салаларында құрылуын және дамуын реттеу
Еңбек нарығының экономикасы кез келген мемлекетпен экономиканың микро- және макро деңгейімен байланысты экономикалық білімнің маңызды облысы болып саналады. Еңбек нарығы экономикасының сұрақтары еңбек нарығының экономикасында ұзақ уақыт тарихи қарастырылмады, тек ХIХ ғ. соңында саяси жағдайы әсерінен экономикалық теорияда жаңа кезеңнің пайда болуымен, еңбек нарығының мәселесі аталған шығыс экономистердің жағынан белсенді талдана және қарастырыла басталды.
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы-ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет.
Егер Қазақстанға байланысты болса, онда экономика білімінің берілген бөлімі ұзақ уақыт талапты болмады, яғни экономика жоспарлы болды, ал одан кейін еңбек нарығының экономикасын оқу артық деп есептелінді. Нарықтық экономика шартында жұмыскер жолдауының шарты анықталатының, жалпы еңбек нарығында нысандардың көбейтілу өзара әрекетімен, соның ішінде сұраныспен және ұсыныспен анықталатын жұмысшы нақты түсіну керек[9].
Экономикалық дамыған елдерде еңбек нарығына мемлекет үнемі назар аударғанын белгілеуге болады, яғни бұл облыс адаммен, экономиканың әлеуметтік аспектілерімен тығыз байланысты.
Нарықтық экономика әлеуметтік саясатты жүргізуде жаңа ұстанымдарды талап ететді. Республиканың билік органдарымен қабылданатын заңды актілер, басқа нормативтік құжаттар әлеуметтік сферадағы процестерді реттейді. Бірақ мемлекетке кез келген ұйымдастырушылық-құқықтық нысандағы және меншік түріндегі кәсіпорындар қызметіне қатысты бақылау функциясы бекітілген. әлеуметтік процестерді мемлекеттік реттеудің маңызды тетіктері ҚР заңдары, президент Жарлықтары, Үкімет қаулылары, ведомствалық бұйрықтар, қаулылар, нұсқаулар болып табылады.
Мемлекеттік (мәдени, денсаулық сақтау, ағарту, кадрларды даярлау, халықты әлеуметтік қолдау мекемелері) немесе муниципалдық (тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, халыққа тұрмыстық қызмет көрсету) сфераларында кәсіпорындарды басқару жүйесі өз жұмыстарын үкіметтік деңгейде қабылданып, үйлестірілетін ведомствалық нұсқауларға, қаулылар мен басқа нормативті құжаттарға сәйкес ұйымдастырады. Жеке секторға қызмет көрсететін сфера кәсіпорындарының қызметіне де мемлекеттің әсері сөзсіз. Елдегі әлеуметтік процестерге әсер етудің неғұрлым ықпал етуші әдістерінің бірі қаржы-несие тетіктерін пайдалану болып табылады. әлеуметтік инфрақұрылымның көптеген салалары не толықтай бюджеттік қаржыландыруда, не мемлекет тарапынан қаржылық қолдауға мұқтаж.
Республикалық бюджеттің шығыс бөлігінде бюджеттік салалар деп аталатын денсаулық сақтау, ағарту, мәдениет, дене шынықтыру қаржыландырылатын статья қарастырылады.
Әлеуметтік инфрақұрылымның басқа салалары - тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, туризм, халықтың демалысы - ақылы қызмет көрсетеді және соның есебінен өз шығындарының бөлігін жабады. Бірақ олар да мемлекетті қаржылық қолдаусыз мүмкін емес. Мемлекет әлеуметтік сфера кәсіпорындарының қызметін коммерциалдандыру процесін реттейді. Бір салаларда ақылы қызметтер басым (тұрмыстық қызмет көрсету, тұрғын-үй- коммуналдық шаруашылық, өнер), басқаларында ақылы қызметке жол беріледі, бірақ шектеулі көлемде (денсаулық сақтау, кадрларды даярлау, дене шынықтыру), үшіншілерінде ақылы қызметке кейбір жағдайда ғана жол беріледі (мәдениет, мектептік білім беру).
Билік органдары коммерциялық қызмет әдейі шектелетін және мемлекет бақылауында болатын салаларды ұстап тұруға қаржы ресурстарын бөле отырып, көрсететін қызметтердің масштабын нақты анықтайды. Бұл салаларда жекешелендіру шектеледі. Мемлекет жұмысшыларға еңбекақы төлеу, кәсіпорын қызметтерін материалдық қамтамасыз ету, негізгі қорлармен қамтамасыз ету және жөндеу, капиталдық құрылыс бойынша барлық шығындарды жабады. Осылайша, халықты әлеуметтік қорғау және азаматтарды конституциялық кепіл беруді жүзеге асыру қамтамасыз етіледі. Білім беру, мәдениет, денсаулық сақтау, экология мемлекеттің ерекше қамқорлық пәні болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшуі салдарынан ел экономикасындағы қиын жағдай көптегенн әлеуметтік қарама-қайшылықтардың шиеленісуіне, жаңа еңбек қатынастарының шаруашылық қызметтің нәтижелеріне оң әсер ету мүмкіндіктеріне тосқауыл болуына әкелді. Халықтың, әсіресе зейнеткерлердің, көп балаллы жанұялардың, бюджеттік мекемелер, жеңіл және ауыр өнеркәсіп жұмысшыларының өмір сүру дейгейі бірден төмендеп кетті. Жаппай кедейшілік феномені пайда болды, мүліктік тапқа бөліну өсті және табыстар дифференциациясы күшейді, жұмыссыздық пайда болды және оның көлемі едәуір артты. Жеткіліксіз бюджеттік ассигнованиядан мемлекеттік білім беру, денсаулық сақтау, ғылым мен мәдениет мекемелерін материалдық-техникалық қамтамасыз ету мәселесі күшейді.
Қаржы ресурстарының шектеулігінде және мемлекет функциясының өзгеруінде әлеуметтік сфераның жағдайы міндеттерді дәл кезеңмен бөлуді және әлеуметтік саясат басымдықтарын нақтылау қажеттілігін тудырады. Ұзақ мерзімді кезеңде бұл - қазақстандықтардың өмір сүру деңгейі мен сапасын постиндустриалды қоғам стнадарттарына жақындату, орта мерзімді кезеңде - дағдарысқа дейінгі өмір сүру деңгейі мен тұтыну стандартына қол жеткізу, қазіргі уақытта - адамдардың әлеуметтік қауіпсіздігі, әлеуметтік жарылыстың алдын алу үшін жағдаймен қамтамасыз ету.
Орта мерзімді болашақта маңызды басымдықтар болып табылады: 1) жұмысбастылық қорының кеңеюіне, перспективті жұмыс орындарының сақталуына және жұмыссыздықтың қысқаруына, сонымен бірге тұтынушылық және инвестициялық сұранысты белсенді етуге, өндірісті жандандыруға ықпал ету; 2) тиімді еңбек нарығын қалыптастыру, негізсіз төмендетілген еңбек бағасының алдын алу, оның деңгейін ұлттық экономиканың өсу шамасы бойынша көтеру; 3) өмір сүру деңгейін көтеру, халықтың мүліктік тапқа бөлінуін қысқарту, әлеуметтік кепіл жүйесі мен деңгейін қалыптастыру (еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы, стипендия, медициналық қызмет көрсетуді төлеу); 4}әлеуметтік сфера салаларының қызмет ету тиімділігін қалыптастыру, дамыту және арттыру[10].
Нарық жүйеснің құрамдас бөлігі ретінде қазақстандық еңбек нарығын қалыптастыру көптеген жағдайда экономиканы реформалаудың ерекшеліктерімен және қарқынымен байланысты. Сонымен бірге еңбек рыногының қалыптасуы белгілі бір алғышарттар жасау арқылы жүзеге асатын күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйе болып табылады. Бұл бірінші кезекте кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алу және жекешелеңдіру негізіндегі меншік формаларының кеп түрлілігі, өндіріс құралы иесі мен жұмыс күші иесінің найда болуы, оларды реттеу жөніндегі нормативті-құқықтық базаның жасалуына сәйкес әлеуметтік-еңбек қатынастарындағы тубегейлі өзгерістер, жалдау жүйесін, жұмыс күшінің тауарлық нысанын мойындауды басшылыққа ала отырып нарықтық негізге көшіру.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің баяулатылған қарқыны еңбек рыногының жедел қалыптасуьша жағдай жасай алған жоқ. Қазірдің өзінде де нарық экономикасының инфрақұрылымын құрайтын көптеген нарықтардың пайда болуы мен дамуы ушін қолайлы жағдайлар жасалған жоқ. Сонымен бірге баяулатылған сатылы жекешелендіру жүмыссыздықтың осуінс тсжеуіш фактор болып табьшады. Жұмыспен қамту саласы мен еңбек нарығының өзара байланысы жұмыскерлерді жүмыстан босату процесінің жеделдеуінде, жұмыс кушіне деген сүраныстыц құлдырауында, еңбек нарығына өз әсерін тигізіп отырған жасырып жұмыссыздық санында көрініс табуда.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің бағалауы бойынша елдегі жұмыссыздық деңгейі 2010 жылғы 5,8 % -дан 2011 жылғы желтоқсандағы 5,4 %-ға төмендеді. Бұған қоса, жұмыспен қамтылғандардың саны 8 144 мың адамнан 8 466 мың адамға өсті.
Жергілікті атқарушы органдардың мәліметтері бойынша ағымдағы жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша еңбек нарығында(жұмыспен қамту органдарда тіркелгендер) жұмыссыздардың саны 36,6 мың адам.
Жергілікті атқарушы органдардың мәліметтері бойынша ағымдағы жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Бағдарламаға қатысуға ниет білдірген 58 мыңнан астам адам әлеуметтік келісімшартқа қол қойды, олардың ішінде 35,5 мың адам (60,5 %)жұмыссыз, 20,8 мың (35,5 %) адам өз бетінше жұмыспен айналысады, 2,9 мың (6,0 %) адам күнкөрісі төмен азаматтар санатына жатады. Бұл ретте 29 жасқа дейінгі жастар үлесі 59,6 %,әйелдер 48,3% құрайды.
2011 жылы барлығы жұмыспен қамту органдарына жұмысқа орналасу үшін 322,5 мың адам өтініш жасады, оның ішінен 235 мың адам жұмысқа орналысты.
Еңбек нарығындағы шиеленісті төмендету үшін жергілікті атқарушы органдар жаңа жұмыс орындарын құру жұмыстарын жүйелі түрде жүргізіп отырады.
2011 жылы 274,8 мың жаңа жұмыс орны құрылды, оның ішінде ауылдық жерлерде - 128,2 мың. Облыстар бойынша жұмыс орындарының көбі өнеркәсіпте - 32,4 мың, саудада - 31,8 мың, құрылыста - 31,1 мың, ауыл шаруашылығында - 21,7 мың құрылды. Жалпы құрылған жұмыс орындарының ішінде 198,3 мыңы - тұрақты жұмыс орны, 76,5 мыңы - уақытша және маусымдық[11].
Еңбек нарығы экономикасының қарастырылу маңызы еңбек нарығының практикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz