Табиғи монополияны мемлекеттік реттеуді жетілдіру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен қажеттілігі, әдістері, құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан Республикасындағы табиғи монополияларды реттеу ... ... ... ...14
1.3 Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің шет елдердегі тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫНДАҒЫ ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТАЛДАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Көлік және коммуникация өндірісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Қазақстан Республикасының телекоммуникация саласының талдау ... .25
2.3 Табиғи монополия субъектісі ретінде «Қазақтелеком» АҚ.ның қызметін реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3 ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.1 Көлік және коммуникация саласының даму стратегиясы ... ... ... ... ... ...39
3.2 2010.2014 жылдарға арналған «Қазақтелеком» АҚ.ң даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОСЫМША
1 ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен қажеттілігі, әдістері, құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан Республикасындағы табиғи монополияларды реттеу ... ... ... ...14
1.3 Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің шет елдердегі тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫНДАҒЫ ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТАЛДАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Көлік және коммуникация өндірісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Қазақстан Республикасының телекоммуникация саласының талдау ... .25
2.3 Табиғи монополия субъектісі ретінде «Қазақтелеком» АҚ.ның қызметін реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3 ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.1 Көлік және коммуникация саласының даму стратегиясы ... ... ... ... ... ...39
3.2 2010.2014 жылдарға арналған «Қазақтелеком» АҚ.ң даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОСЫМША
Қазіргі заманғы Қазақстан экономикасының өзекті проблемаларының бірі - табиғи монополияның қызмет етуі болып табылады.
Бүгінгі таңда табиғи монополия құрылымындағы сапалы өзгерістерге жағдай жасауына ғалымдар мен саясаткерлер көп көңіл бөлуде.
Табиғи монополияны бірден бір экономикалық субъектінің нарықтық билігі ретінде қарастыруға болады. Бұл, шарт бойынша, технологиялық немесе экономикалық себептері бойынша ұқсас кәсіпорындардың арасындағы бәсекелестіктіктің болуы мүмкіндігімен емес, ал өндіріс көлемінің өсуі орташа шығындардың төмендеуімен сипатталады [1,12].
Халықты өмірлік маңызды қызметтермен қамтамасыз ететін және өндіріс көлемінің ұлғаюынан жағымды әсер сипаттағы салаларда табиғи монополия пайда болады.
Табиғи монополияның классикалық мысалдарына, теміржол тасымалдамалары, газды, мұнайды, электроқуатты өткізу мен тасымалдау бойынша кәсіпорындар, коммуналдық қызметтер, жылумен жабдықтау, сумен жабдықтау мен қоса байланыстың бөлек басқа да түрлері жатады. Бұл экономиканың саласындағы нарық қажеттіліктерін жалғыз ірі кәсіпорынның күшімен арзан қамтамасыз ете алады, сондықтан бірнеше кіші көлемдегі фирмалармен (өндіріс көлемімен) сол көлемдегі өндірілген тауарлар мен қызметтер өндірісіне қарағанда, өндіріс тиімді болып келеді [2,110].
Табиғи монополияның қызметін реттеуші, мемлекеттік органы - табиғи монополияларды реттеу мен бәсекелестікті қорғау бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігі болып табылады. 3, 45
Табиғи монополияның қызметін мемлекеттік реттеуі, тек тарифтерді бекіту мен ерекше тәртіптегі шығындарды қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорынның барлық қаржы-шаруашылық қызметін бақылау, оған қоса, өндірістің негізгі құралдарына қатысы бар мүліктің басқа келісімдерді иеліктен айыру және жетілдіру; тауарларды (жұмыс, қызмет) өзін пайдалану үшін емес сатып алу, олармен табысталатын немесе тасымалданатын; акцияларды сатып алу, сонымен қатар басқа да түрдегі оның коммерциялық ұйымдарда қатысуы болып табылады.
Осылайша, табиғи монополияның жұмыс істеу проблемаларының өзектілігі – қазіргі жағдайдағы мемлекеттің араласу шекарасын анықтау және берілген сұрақтардың талдамалылығының жеткіліксіздігі осы зерттеменің мәселелерін, мақсатын және тақырыптарының таңдамасын анықтаумен байланысты болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты табиғи монополияны мемлекеттік реттеудегі ғылыми-теориялық сұрақтарының негізделуі және тәжірибедегі проблемаларды анықтаудағы олардың жүзеге асырылуы болып табылады. Қойылған мақсаттың жетістігі өзара бірқатар мәселелердің жалғаспалы шешілуін топшылайды, яғни:
• нарықтық жүйедегі табиғи монополиялардың маңыздылығын анықтау;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудегі қажеттіліктердің объективті алғышарттарын зерделеу;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің әдістері мен құралдарын зерделеу;
• қазіргі кездегі табиғи монополияларды реттеудің құқықтық базасын бағалау;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің шет елдердегі тәжірибелерін зерделеу;
• телекоммуникация саласындағы табиғи монополияны мемлекеттік реттеуді жетілдіру бойынша негізгі іс-шараларды анықтау.
Бүгінгі таңда табиғи монополия құрылымындағы сапалы өзгерістерге жағдай жасауына ғалымдар мен саясаткерлер көп көңіл бөлуде.
Табиғи монополияны бірден бір экономикалық субъектінің нарықтық билігі ретінде қарастыруға болады. Бұл, шарт бойынша, технологиялық немесе экономикалық себептері бойынша ұқсас кәсіпорындардың арасындағы бәсекелестіктіктің болуы мүмкіндігімен емес, ал өндіріс көлемінің өсуі орташа шығындардың төмендеуімен сипатталады [1,12].
Халықты өмірлік маңызды қызметтермен қамтамасыз ететін және өндіріс көлемінің ұлғаюынан жағымды әсер сипаттағы салаларда табиғи монополия пайда болады.
Табиғи монополияның классикалық мысалдарына, теміржол тасымалдамалары, газды, мұнайды, электроқуатты өткізу мен тасымалдау бойынша кәсіпорындар, коммуналдық қызметтер, жылумен жабдықтау, сумен жабдықтау мен қоса байланыстың бөлек басқа да түрлері жатады. Бұл экономиканың саласындағы нарық қажеттіліктерін жалғыз ірі кәсіпорынның күшімен арзан қамтамасыз ете алады, сондықтан бірнеше кіші көлемдегі фирмалармен (өндіріс көлемімен) сол көлемдегі өндірілген тауарлар мен қызметтер өндірісіне қарағанда, өндіріс тиімді болып келеді [2,110].
Табиғи монополияның қызметін реттеуші, мемлекеттік органы - табиғи монополияларды реттеу мен бәсекелестікті қорғау бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігі болып табылады. 3, 45
Табиғи монополияның қызметін мемлекеттік реттеуі, тек тарифтерді бекіту мен ерекше тәртіптегі шығындарды қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорынның барлық қаржы-шаруашылық қызметін бақылау, оған қоса, өндірістің негізгі құралдарына қатысы бар мүліктің басқа келісімдерді иеліктен айыру және жетілдіру; тауарларды (жұмыс, қызмет) өзін пайдалану үшін емес сатып алу, олармен табысталатын немесе тасымалданатын; акцияларды сатып алу, сонымен қатар басқа да түрдегі оның коммерциялық ұйымдарда қатысуы болып табылады.
Осылайша, табиғи монополияның жұмыс істеу проблемаларының өзектілігі – қазіргі жағдайдағы мемлекеттің араласу шекарасын анықтау және берілген сұрақтардың талдамалылығының жеткіліксіздігі осы зерттеменің мәселелерін, мақсатын және тақырыптарының таңдамасын анықтаумен байланысты болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты табиғи монополияны мемлекеттік реттеудегі ғылыми-теориялық сұрақтарының негізделуі және тәжірибедегі проблемаларды анықтаудағы олардың жүзеге асырылуы болып табылады. Қойылған мақсаттың жетістігі өзара бірқатар мәселелердің жалғаспалы шешілуін топшылайды, яғни:
• нарықтық жүйедегі табиғи монополиялардың маңыздылығын анықтау;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудегі қажеттіліктердің объективті алғышарттарын зерделеу;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің әдістері мен құралдарын зерделеу;
• қазіргі кездегі табиғи монополияларды реттеудің құқықтық базасын бағалау;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің шет елдердегі тәжірибелерін зерделеу;
• телекоммуникация саласындағы табиғи монополияны мемлекеттік реттеуді жетілдіру бойынша негізгі іс-шараларды анықтау.
1 Конституция Республики Казахстан – Алматы, Жетi жаргы, 1995г.
2 Назарбаев Н. «Казахстан – 2030: Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев». Послание
3 Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана «Повышение благосостояния граждан Казахстана– главная цель государственной политики» от 6 февраля 2008 года. Казахстанская правда, 7 февраля 2008 г.
4 Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана «Новый Казахстан в новом мире» от 27 февраля 2011 г. Казахстанская правда, 28 февраля 2011 г.
5 Гражданский кодекс Республики Казахстан -Алматы 1995 г.
6 Бюджетный кодекс Республики Казахстан от 24 апреля 2008 года N 548. Ведомости Парламента Республики Казахстан, 2008 г., N 8-9, ст. 53.
7 Е.Ф. Борисов «Экономическая теория», Москва, 2000.
8 Государственное регулирование рыночной экономики. /под общ. ред. В.И. Кушлина, Москва, «Экономика», 2000.
9 Государственное регулирование экономики. Учебное пособие. – Под ред. А.Н. Петрова, Санкт-Петербург, Любавич, 1999.
10 В.М. Гальперин и др. «Микроэкономика», Санкт-Петербург, 1999.
11 Государственное регулирование рыночной экономики. Учебное пособие. – М.: Дело, 2001.
12 Закон Республики Казахстан от 9 июля 1998 года «О естественных монополиях».
13 Закон Республики Казахстан от 19 января 2001 года №144-II «О конкуренции и ограничении монополистической деятельности».
14 Измайлов Х.М. Некоторые вопросы государственного регулирования тарифной политики естественных монополий. - Материалы межд. научно-практ. конф.: Сборник научных трудов – Алматы: Экономика, 2001.
15 Курс переходной экономики – под ред. Л.И. Абалкина, Москва, Финстатинформ, 1997.
16 Конкурентное право. Сборник законодательных и нормативно-правовых актов, Астана, 2001.
17 Каренов Р.С. Основы государственного регулирования экономики. Алматы: Бiлiм, 1999.
18 Р.М. Куреев «Курс микроэкономики», Изд.группа, Москва, 1998.
19 Куватов М., Балташева С. Стратегическое управление путевым хозяйством железнодорожного транспорта: задачи, информационная база и зарубежный опыт. / Транзитная экономика № 4, 2003.
20 Кузеков А. Разработка стратегии развития региональной телекоммуникационной компании. / Транзитная экономика № 4, 2003.
21 Макконел К., Брю С. «Экономикс: Принципы, проблемы, политика». Москва, Республика, 1992.
22 Мамыров Н.К., Ихданов Ж., Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учебное пособие – Алматы: Экономика, 1998.
23 Мамыров Н.К. и др. Государство и бизнес. Учебник.- Алматы: Экономика, 2002.
24 А. Нурсеит, А. Темирбекова, Р. Нурсеитова. Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект, Алматы, ОФ «БИС», 2000.
25 В.П. Орешин. Государственное регулирование национальной экономики, Москва, Юрист, 1999.
26 Постановление Правительства Республики Казахстан от 18 марта 2008 года №337 «О внесении изменений и дополнений в Программу совершенствования тарифной политики субъектов естественной монополии на 2002-2008 годы».
27 Приказ Комитета Республики Казахстан по регулированию естественных монополий и защите конкуренции от 15 августа 1998 года №03-2ОД «Инструкция об особом порядке формирования затрат, учитываемых при расчете цен (тарифов) на производство и предоставление услуг (товаров, работ) субъектами естественной монополии»
28 Приказ Агентства Республики Казахстан по регулированию естественных монополий и защите конкуренции от 6 августа 1999 года №59-ОД «Инструкция о порядке утверждения и введения цен (тарифов) на товары, работы, услуги субъектов естественных монополий».
29 Постановление Правительства Республики Казахстан от 21 апреля 2003 года №376 «Правила проведения публичных слушаний при рассмотрении заявок на утверждение или изменение тарифов (цен, ставок сборов) субъектов естественной монополии».
30 Пол Э. Самуэльсон, Вильям Д.Нордхаус, «Экономика» - Москва, Санкт-Петербург, Киев, 2000.
31 Сегал Д. Структура железнодорожных тарифов. / Транзитная экономика № 4, 2003.
32 Тиесов С. Методика расчета инвестиционной составляющей в тарифе на передачу электроэнергии по сетям межрегионального уровня./ Альпари № 5-6, 2001.
33 Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика, Москва: Издательство «Дело», 1997.
34 Л.Г.Ходов. Основы государственной экономической политики: Учебник. М.: БЕК,1997.
35 Хэл Р. Вэрман «Микроэкономика: Промежуточный уровень, Современный подход», Москва, Юнити, 1997.
Экономика. Учебник. – Под ред. А.С. Булатова, Москва: Издательство БЕК, 1999.
2 Назарбаев Н. «Казахстан – 2030: Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев». Послание
3 Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана «Повышение благосостояния граждан Казахстана– главная цель государственной политики» от 6 февраля 2008 года. Казахстанская правда, 7 февраля 2008 г.
4 Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана «Новый Казахстан в новом мире» от 27 февраля 2011 г. Казахстанская правда, 28 февраля 2011 г.
5 Гражданский кодекс Республики Казахстан -Алматы 1995 г.
6 Бюджетный кодекс Республики Казахстан от 24 апреля 2008 года N 548. Ведомости Парламента Республики Казахстан, 2008 г., N 8-9, ст. 53.
7 Е.Ф. Борисов «Экономическая теория», Москва, 2000.
8 Государственное регулирование рыночной экономики. /под общ. ред. В.И. Кушлина, Москва, «Экономика», 2000.
9 Государственное регулирование экономики. Учебное пособие. – Под ред. А.Н. Петрова, Санкт-Петербург, Любавич, 1999.
10 В.М. Гальперин и др. «Микроэкономика», Санкт-Петербург, 1999.
11 Государственное регулирование рыночной экономики. Учебное пособие. – М.: Дело, 2001.
12 Закон Республики Казахстан от 9 июля 1998 года «О естественных монополиях».
13 Закон Республики Казахстан от 19 января 2001 года №144-II «О конкуренции и ограничении монополистической деятельности».
14 Измайлов Х.М. Некоторые вопросы государственного регулирования тарифной политики естественных монополий. - Материалы межд. научно-практ. конф.: Сборник научных трудов – Алматы: Экономика, 2001.
15 Курс переходной экономики – под ред. Л.И. Абалкина, Москва, Финстатинформ, 1997.
16 Конкурентное право. Сборник законодательных и нормативно-правовых актов, Астана, 2001.
17 Каренов Р.С. Основы государственного регулирования экономики. Алматы: Бiлiм, 1999.
18 Р.М. Куреев «Курс микроэкономики», Изд.группа, Москва, 1998.
19 Куватов М., Балташева С. Стратегическое управление путевым хозяйством железнодорожного транспорта: задачи, информационная база и зарубежный опыт. / Транзитная экономика № 4, 2003.
20 Кузеков А. Разработка стратегии развития региональной телекоммуникационной компании. / Транзитная экономика № 4, 2003.
21 Макконел К., Брю С. «Экономикс: Принципы, проблемы, политика». Москва, Республика, 1992.
22 Мамыров Н.К., Ихданов Ж., Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учебное пособие – Алматы: Экономика, 1998.
23 Мамыров Н.К. и др. Государство и бизнес. Учебник.- Алматы: Экономика, 2002.
24 А. Нурсеит, А. Темирбекова, Р. Нурсеитова. Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект, Алматы, ОФ «БИС», 2000.
25 В.П. Орешин. Государственное регулирование национальной экономики, Москва, Юрист, 1999.
26 Постановление Правительства Республики Казахстан от 18 марта 2008 года №337 «О внесении изменений и дополнений в Программу совершенствования тарифной политики субъектов естественной монополии на 2002-2008 годы».
27 Приказ Комитета Республики Казахстан по регулированию естественных монополий и защите конкуренции от 15 августа 1998 года №03-2ОД «Инструкция об особом порядке формирования затрат, учитываемых при расчете цен (тарифов) на производство и предоставление услуг (товаров, работ) субъектами естественной монополии»
28 Приказ Агентства Республики Казахстан по регулированию естественных монополий и защите конкуренции от 6 августа 1999 года №59-ОД «Инструкция о порядке утверждения и введения цен (тарифов) на товары, работы, услуги субъектов естественных монополий».
29 Постановление Правительства Республики Казахстан от 21 апреля 2003 года №376 «Правила проведения публичных слушаний при рассмотрении заявок на утверждение или изменение тарифов (цен, ставок сборов) субъектов естественной монополии».
30 Пол Э. Самуэльсон, Вильям Д.Нордхаус, «Экономика» - Москва, Санкт-Петербург, Киев, 2000.
31 Сегал Д. Структура железнодорожных тарифов. / Транзитная экономика № 4, 2003.
32 Тиесов С. Методика расчета инвестиционной составляющей в тарифе на передачу электроэнергии по сетям межрегионального уровня./ Альпари № 5-6, 2001.
33 Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика, Москва: Издательство «Дело», 1997.
34 Л.Г.Ходов. Основы государственной экономической политики: Учебник. М.: БЕК,1997.
35 Хэл Р. Вэрман «Микроэкономика: Промежуточный уровень, Современный подход», Москва, Юнити, 1997.
Экономика. Учебник. – Под ред. А.С. Булатова, Москва: Издательство БЕК, 1999.
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеуді жетілдіру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050510 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..8
1.1 Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен
қажеттілігі, әдістері,
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .8
1.2 Қазақстан Республикасындағы табиғи монополияларды
реттеу ... ... ... ...14
1.3 Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің шет
елдердегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫНДАҒЫ ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯНЫ
МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ
ТАЛДАМАСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .21
2.1 Көлік және коммуникация өндірісінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...21
2.2 Қазақстан Республикасының телекоммуникация саласының талдау ... .25
2.3 Табиғи монополия субъектісі ретінде Қазақтелеком АҚ-ның
қызметін
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...34
3 ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 39
3.1 Көлік және коммуникация саласының даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ...3 9
3.2 2010-2014 жылдарға арналған Қазақтелеком АҚ-ң даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазіргі заманғы Қазақстан экономикасының өзекті проблемаларының бірі -
табиғи монополияның қызмет етуі болып табылады.
Бүгінгі таңда табиғи монополия құрылымындағы сапалы өзгерістерге жағдай
жасауына ғалымдар мен саясаткерлер көп көңіл бөлуде.
Табиғи монополияны бірден бір экономикалық субъектінің нарықтық билігі
ретінде қарастыруға болады. Бұл, шарт бойынша, технологиялық немесе
экономикалық себептері бойынша ұқсас кәсіпорындардың арасындағы
бәсекелестіктіктің болуы мүмкіндігімен емес, ал өндіріс көлемінің өсуі
орташа шығындардың төмендеуімен сипатталады [1,12].
Халықты өмірлік маңызды қызметтермен қамтамасыз ететін және өндіріс
көлемінің ұлғаюынан жағымды әсер сипаттағы салаларда табиғи монополия пайда
болады.
Табиғи монополияның классикалық мысалдарына, теміржол тасымалдамалары,
газды, мұнайды, электроқуатты өткізу мен тасымалдау бойынша кәсіпорындар,
коммуналдық қызметтер, жылумен жабдықтау, сумен жабдықтау мен қоса
байланыстың бөлек басқа да түрлері жатады. Бұл экономиканың саласындағы
нарық қажеттіліктерін жалғыз ірі кәсіпорынның күшімен арзан қамтамасыз ете
алады, сондықтан бірнеше кіші көлемдегі фирмалармен (өндіріс көлемімен) сол
көлемдегі өндірілген тауарлар мен қызметтер өндірісіне қарағанда, өндіріс
тиімді болып келеді [2,110].
Табиғи монополияның қызметін реттеуші, мемлекеттік органы - табиғи
монополияларды реттеу мен бәсекелестікті қорғау бойынша Қазақстан
Республикасының Агенттігі болып табылады. 3, 45
Табиғи монополияның қызметін мемлекеттік реттеуі, тек тарифтерді бекіту
мен ерекше тәртіптегі шығындарды қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар,
кәсіпорынның барлық қаржы-шаруашылық қызметін бақылау, оған қоса,
өндірістің негізгі құралдарына қатысы бар мүліктің басқа келісімдерді
иеліктен айыру және жетілдіру; тауарларды (жұмыс, қызмет) өзін пайдалану
үшін емес сатып алу, олармен табысталатын немесе тасымалданатын; акцияларды
сатып алу, сонымен қатар басқа да түрдегі оның коммерциялық ұйымдарда
қатысуы болып табылады.
Осылайша, табиғи монополияның жұмыс істеу проблемаларының өзектілігі –
қазіргі жағдайдағы мемлекеттің араласу шекарасын анықтау және берілген
сұрақтардың талдамалылығының жеткіліксіздігі осы зерттеменің мәселелерін,
мақсатын және тақырыптарының таңдамасын анықтаумен байланысты болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты табиғи монополияны мемлекеттік реттеудегі
ғылыми-теориялық сұрақтарының негізделуі және тәжірибедегі проблемаларды
анықтаудағы олардың жүзеге асырылуы болып табылады. Қойылған мақсаттың
жетістігі өзара бірқатар мәселелердің жалғаспалы шешілуін топшылайды, яғни:
• нарықтық жүйедегі табиғи монополиялардың маңыздылығын анықтау;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудегі қажеттіліктердің
объективті алғышарттарын зерделеу;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің әдістері мен құралдарын
зерделеу;
• қазіргі кездегі табиғи монополияларды реттеудің құқықтық базасын
бағалау;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің шет елдердегі
тәжірибелерін зерделеу;
• телекоммуникация саласындағы табиғи монополияны мемлекеттік реттеуді
жетілдіру бойынша негізгі іс-шараларды анықтау.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасының табиғи монополияны
мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы табылады.
Зерттеу объектісі болып табиғи монополия мен табиғи монополияны реттеу
бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігінің арасындағы экономикалық
байланыс. Мысал ретінде Қазақтелеком АҚ – телекоммуникация саласын талдау
үшін таңдалған.
Зерттеменің теориялық және әдістемелік негізі болып мемлекеттердің
тәжірибесін қорытындылау мақсатымен отандық және шетелдік ғалымдардың
еңбектері табылады. Бұл жерде нарықтық экономика өзінің жағымды, оң
нәтижелерін береді.
Зерттеменің құқықтық базасы болып Президенттің Жарлықтары және Қазақстан
Республикасының Үкімет Қаулылары, құқықтық және заңнамалық актілер және
нарықтық қайта құрулардың құқықтық бағдарламалары табылады.
Осы жұмыста табиғи монополияларды реттеу бойынша Қазақстан Республикасы
Агенттігінің жедел ақпараты, Егеменді Қазақстан газетінің және
Транзитная экономика, Қаржы-қаражат, Экономика и статистика
журналдарының материалдары және басқа да бұқаралық ақпараттар құралдары
қолданылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Ол кіріспеден, үш бөлімнен
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан құралған.
1 ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен
қажеттілігі, әдістері, құралдары
Монополия сөзінің өзі гректің monopolien – жалғыз сатушы деген сөзінен
шыққан. Бұл жағдай, бөлек фирма немесе кәсіпорын тауарды жалғыз өндіретін
өндіруші болып табылатын, ауыстырушысы жоқ және нәтижесінде барлық саладағы
тауарларды бақылаудан тұрады. Мұндай кәсіпорында немесе фирманы монополист
деп атайды.
Әр түрлі авторлар мен экономикалық мектептердің зерделуі бойынша
монополия өз мазмұнының барлық көпшектеулілігімен және сыйымдылығымен
ерекшеленеді.
Монополияның нақты түсінігі қазіргі кезде анықталмаған және де бұл
кездейсоқ емес. Монополия келесідей жағдайда анықталады:
- кәсіпорын немесе кәсіпорындардың бірігуі. Бағаларды көтеру
мақсатында бір немесе бірнеше саладағы қолданылатын және белгілейтін
және жоғары монополды табыс алуды көздейтін билік;
- қандай да бір қызметті жүзеге асыруда мемлекетке, кәсіпорынға ұйымға
немесе жеке адамға ұсынылатын айрықша құқық;
- өндірісті шоғырландыру қандай да бір тауардың сатылуы немесе
өндірістің көп бөлігін өз қолында қадағалайды, бұл сәйкесінше нарық
сегменттерін бақылауына әкеледі [4,105].
Монополия өз алдында сирек құбылыс ретінде көрінеді және келісім-
шарттарды орындайды:
• монополист нақты тауардың жалғыз өндірушісі болып табылады;
• өнімнің жақын ауыстырушысы, яғни субститут тауары жоқ;
• салаға басқа фирмалардың бірқатар себептермен толығымен кіру
мүмкіндігінің болмауы, нәтижесінде монополист нарықта өзінің толық
билігін ұстап тұрады және өндірістің шоғырлану көлемін толығымен
бақылайды;
• нарықтық бағаға монополистің әсер ету дәрежесі өте жоғары, бірақ ол
шексіз емес, яғни ол өзіне лайықты жоғары бағаны тағайындай алмайды.
Максималды түрде табыс алу үшін, монополист нарықтық сұраныс бағасына
қатысты емес, жарнама тауар сапасының жоғарылауы және оның сыртқы
түрі, ұсынылатын қызмет диапазонының ұлғаюы және әртараптандыру
сияқтылар [2, 370].
Монополиялық нарықтың маңызды қасиеттерінің бірі болып жаңа фирма
саласына кірер алдында маңызды тосқауылдардың болуы:
• экономикалық тосқауылдар (салықтық, несиелік, инвестициялық, бағалық
шарттар; күрделі қаржылық салымдардың өтелімдік мерзімі; төлемдер және
т.с.с.);
• әкімшілік тосқауылдар (кәсіпорындарды тіркеу кезіндегі атқарушы билік
органдарымен бекітілетін, қызметке құқық лицензиясын беру кезінде, жер
учаскелері мен үй-жайларды ұсыну, өнімнің кірісі мен шығысын
территорияда ұйымдастыру тәртібі, квота беру кезіндегі тосқауылдар
және т.б.);
• нарық сыйымдылығының шектеулігімен байланысты тосқауылдар (сұраныс
шектеулілігі);
• нарық инфрақұрылымының дамымағандығымен байланысты тосқауылдар;
• табиғи ресурстардың шектеулілігі мен қоршаған ортаны қорғау
қажеттілігімен байланысты тосқауылдар;
• криминалдық маңыздағы тосқауылдар [5, 65].
Табиғи монополия – бұл белгілі бір қызмет (жұмыс, тауар) түрлеріне
сұранысты қанағаттандыру үшін бәсекелестік жағдайдың пайда болуының мүмкін
еместігі немесе өндірістің технологиялық ерекшелігі және берілген
түрлерінің (тауар, жұмыс) ұсынылуы экономикалық мақсатқа сай еместігі,
қызметтер (тауар, жұмыс) нарығының жағдайы болып табылады [5,200].
Табиғи монополия әр түрлі дәрежеде ұсынылуы мүмкін:
1. Технологиялық монополия өте шектеулі кәсіпорындар санымен немесе тіпті
жалғыз түрінде рұқсат етіледі, мысалы, коммуналдық, электрлік және
газдық кәсіпопорындар, теміржол тасымалы және металлургия. Қара немесе
түрлі түсті металлургияның, суэлектр станцияларының және басқа да
көптеген кәсіпорындардың қатысуы нарықтың пайда болуына әкелетіні
мүмкін емес. Сондақтан салалар қатарындағы технология табиғи үлгісімен
технологиялық монополияны тудырады;
2. Ғылыми-техникалық монополия патенттер мен лицензиялар негізінде пайда
болады. Мұндай монополия ғылыми зерттеулер технологиялық
әзірлемелердің нәтижелерін коммерциялық ұғыну мен таралу мүмкіндігінен
жойылады;
3. Ақша ұсынысын реттеу мен ұйымдастырудағы мемлекеттің монополиясы
сонымен қатар мемлекет нарықтағы икемсіз сұраныстағы тауарларға
монополияны белгілеуі, яғни мемлекет нарықты ауыстыра отырып, халықты
қоғамдық тауарлармен жабдықтауды толығымен өз жауапкершлігіне алады.
Бұдан басқа жиі кезде мемлекет кейбір тауарлар мен қызметтердің
монополист жалғыз пайдаланушысы болып келеді, мысалы әскери техникасы.
4. Корпорация өндірісінің маңызды ұлғауы (шоғырлануы) бірнеше
корпорациялардың біреуіне қосылуы (орталықтандырылуы) кейбір
шаруашылық субъектілердің нарықтағы өнімнің басым бөлігін меңгеруіне
және бәсекелестерді ығыстырып шығаруға мүмкіндік береді. Мұндай
монополия үнемі мемлекеттің бақылауында болады.
5. Кен орындардағы пайдалы қазбалармен билік ету нәтижесінде пайда болған
монополия, мысалы мыс, қалайы, қорғасын-мырыш кен орындары сирек
кездесетін металдардың кендері [7, 25].
Осы жоғарыда барлық аталған табиғи монополияға тән қасиеттер өзінің
табиғаты бойынша нарықтық экономикаға сай. Факторлық және қаралған
тосқауылдар монополияны бәсекелестерден қорғамайды. Барлық табиғи
монополияларды ашық деп санауға болады, ал мемлекеттік жабық монополияны
бәсекелестерден қорғайтын жариялылық тосқауылдар мемлекеттің заңнамалық
актілерімен қайта қаралуы немесе тоқталуы мүмкін.
Ғылыми-техникалық прогрестің тұрақты және үздіксіз дамуы мен тауар
ассортиментінің жаңаруы жағдайында монополист ешқашанда өзін қауіпсіздікте
сезіне алмайды. Оған өз өнімнің сапалық жетістіктерімен тұрақты түрде
айналысу қажет.
Монополия экономикалық құбылыс сияқты, нарықтық бәсекелестің нәтижесінде
объективті түрде пайда болған, ілгері дамыған қоғамның көз қарасы бойынша,
нақты өнім өндірісін аз шығындармен қамтамасыз етіп тұрғанына дейін
ақталады. Нарықтық стратегияның анықтаушы мақсаты максималды табыс алу
болып табылады. Осыдан, егер қоғам экономикалық қатынастардың
антимонопольдық механизмін қолданса, монополияларды өз қызығушылықтарын
жүзеге асыруға мәжбүрлейді, бұдан ары қарай жағымды дамуға бет алады.
Маңызы аз емес фактілердің бірі бұл монополия қалып қойған бәсекелестеріне
ынта береді, өндірушінің қиықтарында өндірістің шығындарын келе-келе
теңестіруіне мүмкіндік береді.
Нарықтық бәсекелестік объективті түрде монополизмді емес монополияны
тудырады. Монополияны жою туралы сұрақ қойылмау керек, бұл мүмкін емес, ал
монополизмді жою үшін шаруашылық субъектілерге еркін кәсіпкерлікті ұсыну
негізінде, нарықтық бәсекелестіктің кең дамуы, антимонополдық экономикалық
қатынастардың ғылыми негізделген механизмдерді пәрменді игеруімен
байланысты болады.
Монополия өз бетінше монополизмнің әлеуеттік алып жүрушісі болып
табылады. Бірақ монополизмнің барлық кері салдарлары антимонопольдық
реттеуінің көмегімен тоқтатылуы мүмкін.
Тәжірибе жүзінде көптеген жағдайларда монополиялар нарықтық-бәсекелестік
қатынастарды оқшаулайды, ұстайды, бұл антимонополдық заңнаманың сақталмауы,
оның кемел еместігін көрсетеді, ал бұл өндірістің қоғамдық дұрыс дамуының
бұзылуына әкеледі. Антимонополдық реттеу органдарының араласуынсыз мүмкін
емес. Мұндай жағдайды антимонополдық экономикалық қатынастардың жүйесін
реттеумен ғана түзетуге болады.
Монополия феноменін қарастыра отырып нарыққа қандай да бір тауарды
жалғыз жеткізуші болып кәсіпорын-монополист болып табылады. Бұл уақытта
түбегейлі жағдайды ескеру қажет, яғни кәсіпорын-монополист бәсекелестік
негізде ресурстарды сатып алады, ол көбіне бәсекеге қабілетті кәсіпорынның
жағдайына ұқсас. Сондықтан келесідей қорытынды жасауға болады, бәсекелестік
ортадағы кәсіпорын табысқа ұмтылар кезде логикалық негіздемені қолданады.
Сондықтан кәсіпорын-монополист өнімнің әрбір келесі данасын өндіреді.
Оның жүзеге асырылуы жалпы шығындардың ұлғайюына қарағанда, жалпы табыстың
жоғары өсімін қамтамасыз етеді [8, 145].
Табиғи монополияның қызметін мемлекеттік реттеуі нарықтың
кемшіліктерімен күресу және монопольдік биліктің зиян келтірмеуі үшін
қажет.
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің қажеттілігі келесі себептермен
анықталады:
1. Монополияның пайда болу мүмкіндіктеріне жол бермеу;
2. Жанама әсерлерді түзету (мысалы, қоршаған ортаның ластануы,
тұтынушыларға зияндардың есесін қайтару);
3. Тұтынушыларға маңызды тауарлар жөнінде дұрыс емес ақпараттар ұсынылған
кезде пайда болатын ақпараттық тесікті жою [1, 111].
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеу мәні баға белгілеуде өткізу
саясаты мен өндіріс көлемінде кәсіпорын-монополистердің шешімдерін қабылдау
үшін қолданатын нарықтық ынталардың немесе мемлекеттік заңнамалық
актілердің пайда болуында.
Мемлекетпен танылғандай табиғи монополиялардың пайда болуы мен қызмет
етуі барлық мемлекет пен халық үшін экономикалық тиімді. Міне сондықтан да
мемлекет табиғи монополиялардың меншік иесі болуына ұмтылады, оның тек сол
экономика саласында болуы қоғамдық және ұлттық қауіпсіздік көзқарасына
қарағанда өте қажет.
Осылайша, табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің қажеттілігі жанама
әсерлерді түзету (мысалы, қоршаған ортаның ластануы), бәсекелестік ортаның
құрастырылуына жәрдемдесу, монополизммен және бәсекелестікпен күресу болып
табылады.
Табиғи монополияларды реттеудің антимонополдық қызметі монопольдық
құрылымға қатысы бойынша атқарушы билік функциялары мен мәселелердің
тәжірибеде жүзеге асырылумен түсіндіріледі.
Антимонополдық басқару жүйесі, басқа да күтілген қызмет түрі сияқты,
белгілі әдістерге негізделеді. Антимонополды басқару әдістері келесі
ерекшеліктермен ерекшеленеді:
• бірыңғай мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы тәжірибеліктің ерекше
түрі ретінде антимонополдық қызметті мақсатты тағайындаумен байланысты
органикалық әдістер;
• монопольды объектілерге антимонопольдық құрылымдардың басқарушылық
ықпалымен тұлғалайтын әдістер;
• антимонопольдық субъектілермен олармен бекітілген компетенциясын
жүзеге асырудың құралдарын қолдану әдістері;
• антимонопольдық басқару әдістер өзінің бағытына сәйкес объектіге –
белгілі монопольдық құрылымға ие;
• антимонопольдық басқарудың нақты әдістерін таңдау басқару объектінің
ұйымдастырушылық-құқықтық мәртебесіне тікелей тәуелді.
Жалпы теориялық айқындама бойынша басқарушылық әдістерге сендіру мен
мәжбүрлеу құралдарын жатқызуға болады.
Сендіру құралының көмегімен, алдымен басқарушылық қатынастардағы
қатысушылардың лайықты мінез-құлқына қарай ынталандыру, моральдық әсер ету
негізінде тәрбиелік, түсіндірушілік, ұсынбалы, көтермелеу шараларын жүргізу
жолдары арқылы ынталандыруға болады. Мәжбүрлеу көмекші әдіс ретінде
сендірудің нәтижелілігі болмаған кезде қолданылады. Ол әкімшілік немесе
тәртіптік жауапкершілікті тұлғалау негізінде қолданылады.
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері болып
құқықтық, әкімшілік, экономикалық және әлеуметтік табылады.
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің құқықтық әдістері өз алдында
нормативті құқықтық базалар жүйесін құрайды, ол табиғи монополия
субъектілерінің қызметін реттейді (мысалы, Қазақстан Республикасының
Табиғи монополия туралы Заңында Табиғи монополия субъектісі тоқсан сайын
және жыл сайын статистикалық есеп беруді көрсетіп отыруы міндетті деп
анықталған).
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің әкімшілік әдістері өз алдында
атқарушы билік органдарының субъектілері жағынан тікелей әсер етудің
тәсілдері мен құралдарын қолданады, берілген жағдайда басқару органына
сәйкес антимонопольдық орган қатысады. Олардың нұсқаулары басқарушылық
субъектінің құрамына объектілердің мінез-құлқына лайықты үстемдік етуінде
көрініс табады. Олардың тікелей бағытталуы басқару субъектісі басқару
бағыты үшін міндетті басқарушылық шешім қабылдауды білдіреді.
Әкімшілік әдістің түрлері болып тыйым салу, рұқсат ету, мәжбүрлеу
табылады.
Бастысы, олардың көмегімен басқару субъектісі басқарушылық объектілердің
мінез-құлқына сай дегеніне жетеді. Олардың материалдық қызығушылықтарына
әсер ету арқылы, яғни тікелей билік ету тәсілдеріне қарағанда жеткілікті.
Экономикалық реттеу өзіне келесі көрсеткіштерді мемлекеттік бақылауға
қосады:
• сатушының табыс нормасымен алынатын немесе сатушымен тағайындалатын
өнім данасына баға белгілеу;
• бұйымдардың ассортименті, сатушымен ұсынылатын олардың олардың сапасы
немесе сату жағдайы;
• бөлек нарыққа кіру немесе одан шығу шарттары;
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің қазіргі кездегі түрлерінің бірі
әлеуметтік болып табылады. Бұл реттеу табиғи монополия субъектілерінің
тауарларын тұтынушылармен жұмысшылардың денсаулықтарының қауіпсіздігі мен
денсаулықты қорғауға бағытталған. Бұл ережелер экономикалық қызметтен әр
түрлі жанама әсерлердің алдын алуға мақсатталған және бұған сәйкесінше
бірқатар жағдайлар да бар.
Біріншіден, тікелей (әкімшілік) және жанама (экономикалық) құралдардың
бір ғана нәтижелі мақсатпен қолданады – бұл басқару объектінің мінез-
құлқына басқару субъектінің басқарушылық әсер етуі жүзеге асырылады.
Екіншіден, бұл құралдар атқарушы биліктің әр түрлі субъектілері емес,
жалғыз ғана адамдармен қолданылады.
Үшіншіден, олар жалғыз ғана басқару объектілеріне қатысты қолданады.
Жанама басқару әсерін қажет ететін объектілер жоқ.
Төртіншіден, тікелей және жанама құралдар бір нұсқадағы тәжірибелік
қызметіне сәйкес қолданады, атап айтқанда басқару субъектінің билігі бір
жақты және көңіл білдірушілік болып табылады.
Бесіншіден, тікелей және жанама басқарушылық әсерлерді жүзеге асыру үшін
біріңғай құқықтық жүйе қажет. Әкімшілік және экономикалық әдістерді айыру
кезінде, біріншісі құқықпен регламенттелген, екіншісі қоғамдық дамудың
объективті экономикалық заңнамасына тікелей негізделуімен ерекшеленеді.
Мұндай түрдегі дәлелдеме қате. Қорытындылау түрдегі басқару әдістері тек
қана әкімшілік-құқықтық түрде көрінуі мүмкін. Құқықтық регламенттеу мен
формасыз тиімді, рационалды және сауатты басқаруды жүзеге асыру мүмкін
емес. Мұнда, ең маңыздысы – басқару объектісіне тікелей басқарушылық әсер
ету. Бұл жүйені 3 блок түрінде көрсетуге болады (1-сурет).
1 сурет – Мемлекеттік басқару құралдарының жүйесі
Алтыншыдан, басқарудың барлық құқықтық актілерінде экономикалық
мазмұнының және әкімшілік-құқықтық түрлерінің органикалық ұқсастықтарын
байқауға болады.
Табиғи монополияның пайда болуы, қоғамдық өндірістің оңтайлылық
еместігінің пайда болуына әкеледі, яғни тауарлар мен қызметтер өндірісін
басқаруына және мемлекеттік бақылаудың пайдасы дәлел бола алады.
Нақты қызмет немесе тауар түрлерінің өндірісін мемлекет толығымен өз
мойнына алуын қажет етпейтін нарық дәрменсіздігінің болуын білдірмейді.
Мемлекет – бұл дәрменсіздіктері немесе нарықтық сәтсіздіктері деп
аталатын өтемдік шараларды қолданбай-ақ түзете алады. Ал мемлекет арқасында
мемлекеттік өндірістің тиімді және қолайлы болуы мүмкін емес. Өндірісті
тікелей бақылағанша, ол оны жанама әдістермен бақылауға тырысуы керек.
Фирмалардың қоғамдық қызығушылықтарын таныту үшін субсидия салық салу
және реттеуді қолдана отырып, жанама реттеу жүргізуі қажет. Мұндағы
туындап отырған сұрақ реттеу әдістердің қайсысы дұрыс және тиімді болуында
емес, қандай жағдайларда осы немесе басқа да әдістер тиімді болып
келетіндігінде [9, 132].
Осылайша мемлекеттік реттеудің жоғарыда көрсетілген әдістерді қолдана
отырып, кейінгі және тиімді мемлекеттік саясатын жүзеге асыра отырып,
антимонопольдық органдар табиғи монополия субъектілеріне әсер етеді.
1.2 Қазақстан Республикасындағы табиғи монополияларды реттеу
Табиғи монополияларды реттеу бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігі
(кейін Агенттік) орталық атқарушы орган болып табылады, Қазақстан
Республикасы Үкіметі құрамына кірмейтін, табиғи монополия субъектілері мен
нарық субъектілерінің қызметін реттеуде мемлекеттік саясатты жүзеге
асыратын өкілеттік, белгілі тауарлы нарықта, баға белгілеуде, бәсекенің
дамуында, тұрғын-коммуналдық қатынастарда өспелі жағдайды алатын, тарифтік
саясаттың саласында тұтынушылардың құқығын қорғауды жүзеге асырады.
Агенттіктің негізгі мәселелері:
1. Табиғи монополия субъектілерінің қызметін реттеу;
2. Монополистік қызметке жол бермеу және ескерту бойынша шаралар
қабылдау, нарықта үстемдік ету жағдайымен қиянат жасауда
бәсекелестікті ескерту және тоқтату;
3. Тауар өндірісі саласындағы бәсекелестіктің дамуына мемлекеттік жәрдем
және қолдау көрсету;
4. Өз қызметін мемлекеттік монополияға қатысы бар саладағы мемлекеттік
кәсіпорындардың қызметін бақылау;
5. Орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметін үйлестіру. Мұнда
бәсекелестікті дамытуға, тұрған-үй коммуналдық қатынастарды реттеуге,
тарифтік саясат саласындағы тұтынушылардың құқықтарын қорғауға және
табиғи монополия субъектілеріне және белгілі тауар нарығында үстемдік
жағдайдағы нарық субъектілерінің қызметтеріне (тауар, жұмыс) баға
белгілеу;
6. Кәсіпкерліктің құқығын қорғауға бағытталған заңнаманың сақталуын
бақылау;
7. Тұрғын-үй коммуналдық қатынастарды реттеу және тарифтік саясат
саласындағы тұтынушылардың құқығын қорғау және табиғи монополия
субъектілерінің және белгілі тауар нарығындағы үстемдік жағдайдағы
нарық субъектілернің қызметтеріне (тауар, жұмыс) баға белгілеу бойынша
мемлекеттік саясаттың жасалуы және жүзеге асырылуы;
Агенттік заңнамада бекітілген келесі функцияларды жүзеге асырады:
1. Қазақстан Республикасындағы табиғи монополист – шаруашылық
субъектілердің мемлекеттік тіркелімнің құрастырылуы және енгізілуі, белгілі
тауар нарығында үстемдік жағдайды алып отырған, нарық субъектілерінің
мемлекеттік тізілімі мемлекеттік органдармен көрсетілетін ақылы қызметтің
мемлекеттік тіркелімі.
2. Табиғи-монополист субъектілердің баға (тариф) немесе олардың шекті
деңгейін белгілеу, сонымен қатар, заңнамамен белгіленген мемлекеттік
органдардағы қызметтердің бағаларын реттеу.
3. Табиғи монополия субъектілерінің шығындарын құрасытру процедуралары
мен әдістерін жасау және енгізу. Олардың фактілі шығындарына бақылау
жүргізу.
4. Заңдардың жобаларының сараптамасы және өзге де нормативті құқықтық
актілердің жүзеге асырылуы. Табиғи монополияның, тауар нарығының,
бәсекелестіктің дамуы, баға белгілеу, тұрғын-үй коммуналдық салаларындағы
сұрақтар және тұтынушылардың қызығушылықтарын қорғау жұмыстарына қатысты.
5. Антимонопольдық заңнаманың жетілдірілуі және оның тәжірибеде
қолданылуы, нарық пен ондағы бәсекелестіктің жағдайы туралы баяндаманы
Қазақстан Республикасының Үкіметіне, Қазақстан Республикасы Президентінің
Әкімшілігіне бағыттау және дайындау.
6. Антимонопольдық заңнаманың сақталуын бақылау;
7. Заңды және жеке тұлғалардың қызметтерін, олардың құзыретіне
байланысты сұрақтар бойынша тексеріс жүргізу.
8. Тауар нарығында монополистік қызметті және шектеулі бәсекелестікті
жүзеге асырушы, үстемдік жағдайдағы нарық субъектілерін шығару мақсатымен
талдау жүргізу.
9. Ұйымның халықаралық ұйымдармен, шет елдер ұйымдарымен және
мемлекеттік ұйымдармен ынтымақтастықтығы мен өзара іс-қимылдары, сонымен
қатар, Агенттіктің құзыретіне қатысты сұрақтар бойынша бағдарламалар мен
халықаралық жобалардың жүзеге асырылуы мен талдамада қатысуы.
10. Антимонопольдық заңнаманың бұзушылығы туралы өз құзыреті шегіндегі
істерді қарастыру және олар бойынша шешім қабылдау.
11. Қазақстан Республикасы Үкіметі шешім қабылдау бойынша акционерлік
қоғамдағы мемлекеттік акция пакеттерін қолдану мен иелік ету құқықтарын
жүзеге асыру.
12. Заңнамамен салынған басқа да функцияларды жүзеге асыру.
Өзінің құзыреті шегінде заңнамамен бекітілген тәртіпте Агенттік өзінің
міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға құқылы:
• табиғи монополистердің нарық субъектілерінің өніміне және мемлекеттік
мекемелерге, яғни мемлекеттік органдары болып келетін қызметтерге
бағалар (тарифтер) немесе олардың шекті деңгейін бекіту;
• табиғи монополистердің өнімінің (қызмет, жұмыс) бағаларының
өзгерістері бойынша жариялы түрде қараулар өткізу;
• материалдық және қаржылық ресурстардың сатып алынуына бақылау
жүргізу, тендер негізінде табиғи монополия субъектілерінің өндірістік
қажеттіліктері үшін жабдықтармен қамтамасыз ету;
• нарықтағы үстемдік (монопольды) жағдайды белгідеу;
• тексерулер жүргізу және өз құзыреті шегінде бұзушылықтар туралы
істерді қарастыру және кінәлі болғандарды әкімшілік жауапкершілікке
тарту;
• өз мақсаттары мен мәселелерін жүзеге асыру үшін мемлекеттік
органдардан, басқа да органдардан, лауазымдық тұлғалар мен
азаматтардан ақпарат сұрау мен алу;
• бағалардың мемлекеттік тәртібі олармен жасалған бұзушылық нәтижесінде
табиғи монополия субъектілерінен бюджетке кірістердің аударылуы туралы
шешім қабылдау, сонымен қатар, бағалар мен тарифтердің уақытша
төмендеуі немесе тікелей залалдардың орнын толтыру туралы шешім
қабылдау;
• нарық субъектілеріне және олардың басшыларарына, сонымен қатар
мемлекеттік органдардың лауазымдық тұлғаларына, бәсекелестіктің
дамуына тосқауыл жасайтындарға, антимонопольдық органдардың
нұсқаларына және заңнамалық актілермен қарастырылған басқа да
бұзушылықтарына айыппұл салу туралы шешім қабылдау;
• мемлекеттік органдарға, олардың лауазымдық тұлғаларына, нарық
субъектілеріне, тауар нарығына сәйкес бөлігі отызбестен асатындарға
немесе тауарлы нарыққа сәйкес үстемдік етіп отырған жағдайларға,
олардың басшыларына нұсқаманы атқару үшін міндеттемелер беру;
• мемлекеттік органдардың лауазымдық тұлғалардың, тауар нарығында
сәйкес бөлігі отызбестен аспайтындар немесе тауарлы нарықта сәйкес
үстемдік етіп отырғандардың Агенттіктің отырыстарына лайық болу;
• тексерулер мен сараптамалар жүргізу үшін басқа ұйымдардан мамандарды
тарту;
• талаптармен сотқа жүгіну, мемлекеттік бағалар тәртібінің бұзушылығын
жою мақсатымен, антимонопольдық заңнаманың, тұтынушылар құқығын қорғау
заңнамасының бұзушылығын жою мақсатымен олардың қарастырылуына қатысу;
• аумақтық органдардың мақсаттары мен өз өкілеттілігінің бөлігін
табыстау;
• нарық субъектілерінің құрылуына, егер бұл нарық субъектілерінің пайда
болуына әкелсе, тауар нарығына сәйкес бөлігі отызбестен жоғары болса,
сонымен қатар нарық субъектілерінің жойылуына, қайта құрылуына, тауар
нарығына сәйкес үстемдік етіп отырғандарына қорытынды беру;
• мемлекеттік органдарға антимонопольдық заңнамалық бұзушылықтар туралы
олармен қабылданған актілердің өзгертулері немесе жойылу күші туралы
ұсыныстар енгізу;
• заңнамаға қарама-қарсы келетін нормативті-құқықтық актілермен
материалдарды прокуратура органдарына жіберу;
• тауар нарығына сәйкес үстемдік етіп отырғандарға, нарық
субъектілерінің тауарларына (қызмет, жұмыс) бағаларды мемлекеттік
реттеуді енгізу туралы шешім қабылдау;
• нарық субъектілерінің жарғылық капиталындағы және басқа да жағдайдағы
акцияларды (бөлік, пайлар) сатып алу кезінде антимонопольдық
заңнаманың сақталуына мемлекеттік бақылау жүргізу;
• заңнамамен қарастырылған басқа да көрсеткіштерді жүзеге
асырады[10,205].
Қазіргі кезде мемлекетте табиғи монополия субъектілерінің 996 қызметі
реттеліп отыр, оған табиғи монополия субъектілерінің мемлекеттік
тіркелімдерінің жергілікті және мемлекеттік бөлімдерін қосқанда (барлық
табиғи монополия қызметінің 1012 қызметі тіркеліп отыр).
Республикалық бөлімнің Мемлекеттік тіркелімінде табиғи монополия
субъектілері тіркеледі, олар шекаралары бір облыстың шегінен шығатын
нарықта қызметін жүзеге асырады. Бұл 18 ірі кәсіпорын-монополистер, олардың
арасындағылар – ҚазТрансОйл АҚ, Интергаз ОрталықАзия АҚ, Тахат АҚ,
Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясы АҚ, Ақтау теңіз сауда порты РМК,
Қазақтелеком АҚ, Нұрсат АҚ, Транстелеком АҚ, Казпочта АҚ [11,196].
Тіркелімдердің жергілікті бөлімі антимонопольдық аумақтық органдармен
құрастырылады және жүргізіледі, және аудан, қала, тұрғындар пункті, басқа
локальді аумақтармен шектесетін жергілікті нарықта қызметін жүзеге асыратын
табиғи монополия субъектілерін қосады.
Тіркелімдердің жергілікті бөлімдерінде негізінен тұрғындарға, бюджеттік
ұйымдарға және шағын бизнес кәсіпорындарына коммуналдық қызмет
көрсететіндер жатады.
Жыл сайын антимонопольдық агенттікпен табиғи монополия субъектілерінен
өз қызмет көрсетулерін тарифтің өзгеруі туралы 700-ден астам өтініштер
қаралады, көп бөлігі тарифтердің өзгергені туралы шешім қабылдаудың
негізсіз түрінде өзгеріссіз қалып отырады.
Агенттік тұрақты түрде шаруашылық субъектілердің антимонопольдық
заңнаманың сақталуын меншік формаларына қарамастан қадағалап отырады.
Жыл сайын нарықта антимонопольдық бұзушылықтың өсу тенденциясы байқалып
отыр. Антимонопольдық заңнаманың бұзушылық факторлары бойынша
антимонопольдық реттеу шаралары 3 мыңнан астам рет қолданылады, соның
ішінде 1623 нұсқама, 336 алдын ала ескертулер, 247 ұсыныстар енгізілген.
Әкімшілік комиссияның 236 отырыстары өткізілген, әкімшілік
жауапкершілікке 267 лауазымдық тұлғалар тартылған, 115542259,7 тенге
суммасында айыппұл алынған, оның ішінен 63032352,6 тенге бюджетке кіріс
етілген [2,195].
Осылайша, Агенттіктің тағайындалуы бәсекелестіктің сақталуы мен дамуында
болып отыр; монополияның пайда болуына жол бермеу; монопольді биліктің
сәйкесінше монополиямен қиянат жасауын болдырмау; шексіз өз мүмкіндіктері
бойынша кәсіпкерлердің нарыққа кіру мүмкіндіктерін қамтамасыз ету; арамы
бәсекелестікті жою; тұтынушылардың сұраныстарын қанағаттандыру және
тұтынушыларды айқын жүгіну кепілдігімен қамтамасыз ету; қазақстандықтарды
бәсекелестік бағалар бойынша кең әр түрлі сапалы тауарларды сатып алуын
қамтамасыз ету.
1.3 Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің шет елдердегі тәжірибесі
Тарихи американдық экономика, бәсекелістік нарықтың еркін философиясымен
енген, ол кәсіпкерлік монополия үшін жемісті негізінде көрсетілген.
Бұл кезде тресттер мұнай өнеркәсібінде, консервіленген ет өндірісінде,
темір жолдарында виски және темекі бұйымдарында, басқа да салаларда дамыды.
Монополизация үдерісіндегі әр түрлі салаларда күдікті тактика қолданылды,
нәтижесінде нарықта бұл монополиямен айналысатындардың барлығына тұрақты
түрде билік зиян келтіріп отырды.
Мұндай жағдайдағы кейбір салалардың дамуы, нарық күштері шыдамды
қоғамдық тәртіпті қолдау үшін жеткілікті түрдегі бақылаумен қамтамасыз ете
алмаған жағдайда, бақылаудың екі әдісі қабылданды, ауыстыратын нарық немесе
оны толықтыратын нарық.
Біріншіден, табиғи монополия тенденциясы бар жерлерде экономикалық
тәртіпті бақылау үшін қоғамдық реттеуші органдар пайда болды.
Екіншіден, қоғамдық бақылау антимонопольдық немесе антитресттік
заңнаманың формасын қабылдады, монополияның дамуын тоқтату немесе ұстау
үшін арналған [2,164].
Бұлардың бір-бірінен шығатыны:
1) Шерман заңы (1890ж), кәспорындар арасындағы құпия түрдегі
келісімдерге және кәсіпкерлік қызметті шектейтін барлық келісімдерге тыйым
салды. Әділетті сот белгілі түрдегі тәртіптерге тыйым салу мүмкіндігін
алды; зиян келтіргені үшін өтемақы алуларына зақымдалғандардың
мүмкіндіктері туды.
2) Клейтон заңы (1914ж), заң бұзушылықтарын, бірақ қылмыстық істердің
емес, қызметтің 4 түрін хабарлап отырды: бағалық дискриминация (әр түрлі
тұтынушылар үшін әр түрлі баға белгілеу); ұжымдық бірігулер.
3) Федералдық сауда комиссиясы туралы Заң (1914ж) монополия қызметінің
мемлекеттік бақылау органы болып табылады;
4) Робинсон-Паттманның Заңы (1939ж);
5) Уилер-Ли заңы (1938ж);
6) Силлер-Кифовер Заңы (1950ж) немесе бірігулер, бірігулерге қарсы тыйым
салу туралы заңы [12,23].
Қабылданған заңдар тұтынушылардың қызығушылығындағы жеке капиталдың
жұмыс істеуінің тиімділігін жоғарлатуға және АҚШ экономикасының
бәсекелестікке қабілеттілігін халықаралық дәрежеде көтерілу мақсатында
қолданды.
Патенттік заңдардың мәнін бағаламау мүмкін емес. Дженерал электрик,
Американдық телефон және телеграф деген танымал жақсы фмльмдер және
сансыз көптеген басқа да өнеркәсіптік гигантта, олар белгілі патеннтік
құқықтарға иелегендіктен, монопольді биліктің әр түрлі дәрежеге жетті.
Тарифтер мен оларға ұқсас сауда тосқауылдары өндірушілерді шет ел
бәсекелестерінен қорғауға бағытталған. Протекционистік тарифтер шет ел
тауарларына дискриминациялық салық салуды көрсетеді. Бұл салықтар шет ел
өндірушілермен олардың ішкі нарықтағы отандық фирмалардың бәсекелестігінің
мүмкін еместігімен қиындатады. Қандай нәтиже? Кішігірім бәсекелес отандық
нарық және жалпы жағдай монопольды кәсіпкерліктің дамуына көмектеседі.
АҚШ-та бағаларды мемлекеттік реттеу сақталады және энергетика мен
байланыс жүйесінің қатысы бар табиғи монополия салаларында да сақталды.
Бағаларды бақылау және реттеу антитресттік Федералдық сауда комиссиясымен
жүзеге асырылады.
Кейбір штаттарында олардың әкімшілігінің электроқуатқа, халықаралық
автомобиль және теміржол тасымалдауларына тарифтер енгізу құқықтары
берілген. Бұл тарифтер штаттардың арнайы комитеттерінде шығындар
калькуляциясын көрсететін сәйкесінше компаниялардың ұсыныстары негізінде,
заңгерлер, экономистер, бухгалтерлер және тұтынушылар қатысатын жұмыстар
негізінде бекітіледі. Үкімет стандарттар мен экономикалық талаптар арқылы
бағаларға белгілі түрде әсер етеді. Сонымен қатар, мемлекет, өндірістің
шығыстары мен бағаларына әсер ететін несиенің пайыздық ставкаларын
бақылайды.
АҚШ Конгресі және штаттардың заңнамалық жиналыстары антитресстік заңдар
қабылдайды. Олар салалар мен нарқытардың шамадан тыс монополизацияны
тоқтатуға және олардың атқарылуын бақылауға мақсатталған.
Мемлекеттің ерекше бақылауымен бағаларды белгілеу туралы компаниялардың
рұқсаты берілген. Өндірушілердің қауымдастығына олардың мүшелерімен
белгіленген бағалар туралы ақпараттарды жария етуге тыйым салынады (1
кесте).
1 кесте
ТМД қатынасушыларындағы мемлекеттің антимонополдық органдары
Мемлекет Антимонополдық органдар
1 2
Әзербайжан Республикасы Кәсіпкерлікті қолдаудағы және
антимонополдық саясаттағы
мемлекеттік комитет
Армения Республикасы Өндірістік және сауда министрлігі
Беларусь Республикасы Инвестиция және кәсіпкерлік
министрлігі
Грузия Экономика министрлігіндегі
мемлекеттік және антимонополдық
қызмет
Қазақстан Республикасы Табиғи монополияны реттеу агенттігі
Қырғыз Республикасы Бәсекелестікті дамыту және қорғау
барысындағы ұлттық комиссия
Молдова Республикасы Реформа және экономика министрлігі
Ресей Федерациясы Кәсіпкерлікті қолдаудағы және
антимонополдық саясаттағы
мемлекеттік комитет
Тәжікістан Республикасы Экономика және сыртқы экономикалық
байланыстар министрлігі
Өзбекстан Республикасы Қаржы министрлігіндегі
бәсекелестікті дамыту комитеті
Украина Антимонополдық комитет
Антитресттік заңдар ҒЗҰКЖ саласындағы біріккен кәсіпорындарына, сыртқы
сауда бірігулерге, электроқуатына және байланысқа, ауылшаруашылығына, сауда
мен қызмет көрсетудің көптеген салаларына, кейбір қалалық қызметтерге,
сумен жабдықтау және канализация сияқтыларға таралмайды.
Жапонияда табиғи монополияны мемлекеттік реттеу жүйесінің айқын
ерекшелігі болып сыртқы сауда және өнеркәсіп министрлігі бәсекелестікті
қолдамай қоймайды, мұнда оның қолдауы антимонопольдық заңнаманың негізгі
мақсаты болып табылады, ал керісінше, картельдерді құру жолымен оны
шектейді.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫНДАҒЫ ТАБИҒИ
МОНОПОЛИЯНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТАЛДАМАСЫ
2.1 Көлік және коммуникация өндірісінің дамуы
Антимонопольдық заңнама бәсекелестік пен монополизация үдерістерінде
негізгі жағдайларына әсер етуі болып табылады. Оны қолдана отырып, мемлекет
монополистік қызметті әкімшілік және құқықтық реттеуді жүзеге асырады.
Антимонопольдық реттеу келесі құралдармен жүзеге асырылады:
1. салық салу жүйесінің ставкаларын реттеу;
2. несиені бөлу механизмі;
3. монополистердің кәсіпорындарындағы баға белгілеу механизмі;
4. адал бәсекелестікті көтермелеу;
5. заңгерлік санкцияларын жүйесі;
Экономиканың тұрақтануы кезінде 1997-1999 жылдары табиғи монополияның
бағалық реттеудің қолданылатын негізгі әдістемесін қайта қарауға, қазіргі
кезедгі деңгейге шығаруға мүмкіндік берді.
Бұл біруақытта антимонопльдық заңнаманың негізгі ұлттық фактінің
құрастырылумен бірге жүрді. Ол мемлекеттің экономикалық стратегиялық
жағдайдың, техникалық ерекшеліктердің және үдерістік нормалардың олардың
сақталуын қамтамасыз ететін механизмдермен бірігіп құрылған. Осы кезде мән
көбінесе халықаралық нормалардың есебіне және дамыған мемлекеттердің
тәжірибесіне берілді.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының
4-ші пунктінің 26 статьясына сәйкес Монополистік қызмет заңмен реттеледі
және шектеледі, бәсекеге тыйым салынады деп белгіленген [14,154].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес заңдық
бәсекелестікті жою немесе шектеу, негізсіз артықшылықтарды алу,
тұтынушылардың құқықтық және заңдық қызығушылықтарына қысым жасауына
бағытталған монополистік қызметтің жүргізілуіне рұқсат етілмейді деп
бекітілген.
Көрсетілген нормативті құқықтық актілерді жүзеге асыру мақсатында табиғи
монополия сферасын реттейтін және тауарлы нарықтағы бәсекелестікті
қорғайтын заңдар қабылдаған болатын.
Байланыс сферасындағы операторлардың қызметін нормативті актімен
реттеудің негізі Қазақстан Республикасының 1999 ж 18 мамырда № 382-1
Байланыс туралы Зыңы болып табылады. Мұнда Қазақстан Республикасының
территориясындағы байланыс саласындағы қызметтің құқықтық негіздерін
бекітеді, байланыс саласындағы табиғи монополияларды реттеу бойынша
мемлекеттік органдардың өкілеттігін анықтайды, байланыс қызметін
пайдаланатын немесе көрсететін заңды және жеке тұлғалардың құқықтары мен
міндеттерін анықтайтын.
14 пункт 2-статьясына сәйкес Байланыс - бұл почталық жіберулер мен
ақпараттарды қабылдау, жинау, өңдеу, табыстау, жеткізу және тарату.
Байланыс операторлардың қызметінің реттелуі мемлекеттік уәкілетті
органдарымен жүзеге асырылады. Олардың мәселелері болып келесілер табылады:
• байланыс ферасындағы мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуы және оның
жүзеге асырылуын қамтамасыз ету, байланыс сферасын жалпы реттеу;
• телекоммуникацияның дамуы мен қызмет етуінің ұжымдық негізінде
салааралық үйлестіру;
• байланыс саласындағы операторлардың қызметін бақылау мен мемлекеттік
техникалы қадағалауын жүзеге асыру және ұйымдастыру;
• почталық төлемдердің мемлекеттік белгілерін шығару (почталық
маркалар, блоктар, маркеленген конвереттер мен карточкалар);
• ғылыми-зерттемелі, ғылыми-техникалық және жобалық жұмыстарға, сонымен
қатар байланыс саласындағы кадрлардың біліктілігін жоғарылату және
оқытуға мемлекеттік тапсырыстың құратырылуы.
1998 жылы 9 шілдеде № 272 өзгерістер мен қосымшалар енгізілген 2010
жылы 26 желтоқсандағы №364 Қазақстан Республикасының Табиғи монополия
туралы Заңы Қазақстан Республикасында табиғи монополия саласындағы
қызметті реттейді және табиғи монополияның субъектілері мен тұтынушылардың
қызығушылықтарын қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Заңға сәйкес, табиғи монополия субъектісі бұл – табиғи монополия
жағдайындағы тұтынушыларға қызмет көрсету немесе жұмыс, тауарларды
өндірумен айналысатын заңды және жеке кәсіпкер.
Табиғи монополия саласына қызметтің келесі түрлері жатады:
- магистральды құбыр бойынша мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдау;
- магистральды және бөлуші құбыр бойынша газ және газ конденсатын
тасымалдау;
- электрлі және жылы энергияны бөлу және және жеткізу;
- магистральды теміржол желісінің қызметтері;
- аэронавигациялардың, порттардың, әуежай қызметтері;
- жергілікті жерлерді қолдану арқылы телекоммуникация қызметтері;
- су шаруашылық пен канализация жүйесінің қызметтері;
- почталық байланыстың көпшілік қызметтері.
Табиғи монополия субъектілерінің қызметін мемлекеттік реттеуі тарифтерді
бекітумен (бағалар, жинақ ставкалары) тарифтік сметаны бекіту, уақытша
төмендетілген коэффициентті бекітумен, ерекше тәртіптегі шығындарды
құрастырумен; аралас типпен өндірілетін жылу энергияны өндіретін
кәсіпорынды бәсекелестік нарықта электрлік энергияға бағаларды құрастыру
мен электрлік және жылу энергияны өңдеудің технологиялық режимдерінің
ерекшеліктерін ескере отырып кешенді келістің негізінде мемлекетпен
реттеледі.
Қазақстан Республикасының 2009 жылы 19 қаңтардағы № 144 – ІІ ЗРК
Бәсекелестік және монопольдық қызметті шектеу туралы Заңының мақсаты
болып тауарлы нарықтың тиімді жұмыс істеуі үшін еркін бәсекелестіктің,
кәсіпкерліктің дамуы, тұтынушылардың құқықтарын қорғау және жағдай жасаумен
қамтамасыз ету табылады. Заң кәсіпкерлікті қолдау бойынша мемлекеттік
реттеудің ұйымдастырушылық және құқықтық шараларын анықтайды, монополистік
қызметті ескерту, шектеу, тоқтату және реттеу шараларын анықтайды.
Заң бәсекелестіктің келесідей формаларын анықайды:
- кәсіпкерлік қызмет;
- бәсекелестің кәсіпкерлік қызметінің дискретизациясы;
- қажетті тауардың сыртқы әшекеленуінің көшірмесін жасау;
- топтық бойкот;
- бағалық келісім;
- нәтижесінде бәсекелестіктің шектелуі немесе монополистің пайда болуы
болып табылатын бәсекелестердің бірігуі [17,256].
Қазақстан Республикасының 1998 жылы 9 маусымдағы № 232-1 Бәсекелестік
туралы Заңы бәсекелестіктің қызметтерін анықтайды, бәсекелестікті және
оның салдарларын жою және тоқтату механизмін бекітеді, сонымен қатар арамы
бәсекелестік қызметіне жауапкершілік артады.
Бәсекелестіктің дамуы мен жәрдемдесуі, сонымен қатар, бәсекелестікті
тоқтату және шектеу, ескерту бойынша мемлекеттік саясатты жургізу үшін
табиғи монополия мен бәсекелестікті қорғау бойынша Агенттік құқылы:
• бәсекелестікті тоқтату және оның салдарын жою туралы, сонымен қатар
арамы бәсекелестіктің нәтижесінде алған табыстардың мемлекеттік
бюджетке аудару туралы шешім қабылдау үшін міндеттемелерді қабылдау;
• ақпараттарды, соның ішінде заңды және жеке тұлғалардан, сонымен
қатар, мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан,
олардың өкілетті тұлғаларынан ауызша және жазбаша түрдегі түсініктеме,
бәсекелестік факторларын қарастыру үшін қажетті ақпараттарды алу және
сұрау;
• заңнамамен алдын ала қарастырылған тәртіпте бәсекелестік туралы
істерді қарастыру және әкімшілік талап ету туралы шешімдерді қабылдау,
кінәлі тұлғаларға бәсекелестікті жою немесе шектеу іс-әрекеттерін
тоқтату туралы жарлықты орындау үшін міндеттемелер жіберу;
• бәсекелестікті жою немесе шектеу, құқықтық емес актілерді өзгерту
немесе болдырмау туралы жарлықты орындау үшін мемлекеттік органмен
жергілікті өзін-өзі басқару онгандарымен міндеттемелер шығару;
• бәсекелестікті шектеу және оның салдарын жою туралы, бәсекелестікті
жүзеге асыру нәтижесінде болған мемлекеттік бюджет табысын алу туралы,
заңды тұлғаға немесе жеке кәсіпкерге, сонымен қатар арамы
бәсекелестікті жүзеге асыру кезеңдерінде тұтынушыларға келтірген
шығындар туралы сотқа қарсылық білдірді;
• бәсекелестік фактілері бойынша, қылмыстық белгілер бойынша қылмыстық
іс қозғау туралы мәселерді шешу үшін құқық қорғау органдарына
мәліметтер жіберу;
• Қазақстан Республикасының заңнамасымен бекітілген басқа да
өкілдіктерді жүзеге асыру.
1991 жылы 5 маусымда № 640-ХІІ Тұтынушылар құқығын қорғау туралы
Заңының қабылдануы, 1992 жылы 26 маусымда № 1435-ХІІ өзгерістер енгізілген
Заңға сәйкес кәсіпкерлер мен тұтынушы азаматтардың арасындағы қарым-
қатынастар реттелген, сонымен қатар тұтынушылар құқығы анықталған, бұл
құқықтарды жүзеге асыру механизмі белгіленген.
Табиғи монополияны реттеу және бәсекелестікті қорғау бойынша агенттік
салынған бұл функциялармен бірге Қазақстан Республикасының бәсекелестік
нарық сферасындағы тұтынушылардың құқықтарын қорғау - мемлекеттік орган -
өсу тенденциясына айналды және жедел түрде өсуде.
Тұтынушылардың құқығын қорғау бойынша мемлекеттік органдардың негізгі
бағыт бағдарлары:
1. тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңнамаға сәйкес оның
қолданылуын, оған қоса сотқа дейінгі шағымдардың қаралуын бақылау;
2. жеткілікті түрдегі негіздемелердің нақты жағдайы бойынша өтініш
жазылған тауарына сәйкес бақылау;
3. азаматтардың денсаулығына және өміріне қауіп төнетін тауарлардың
қауіпсіздігі бойынша сертификаттарын бақылау.
1998 жылы 15 тамызда № 03-2 ОД бәсекелестікті қорғау және табиғи
монополияны реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Комитетінің Бұйрығымен
Табиғи монополия субъектілерінің ұсынылатын қызметтер (тарифтерді) есепке
ала отырып, шығындардың ерекше (айрықша) тәртіппен құрастырылуы туралы
нұсқау бекітілді. Аталған инструкция бәсекелестік ортасы жоқ, бағаларға
(тарифтерге) қосылған олардың шығындарын реттеу арқылы табиғи монополия
субъектілерінің қызметтеріне, жұмыстарына, тауарларына бағалардың өсуін
негізсіз ұстау мақсатымен енгізілген.
Табиғи монополия субъектілерінің қызметтеріне (жұмыс, тауар) бағаларды
бекіту бәсекелістікті қорғау және табиғи монополияны реттеу бойынша
Қазақстан Республикасының Агенттігі жүзеге асырады, оның аумақтық
органдарымен заңнамалық белгілеумен сәйкес келеді [20,86].
Табиғи монополия субъектілері қызмет, жұмыс, тауарларға бағаларды
(тарифтерді) енгізу және бекіту тәртібі туралы инструкция Қазақстан
Республикасының табиғи монополияны реттеу және бәсекелестікті қорғау
бойынша Агенттіктің Бұйрығымен 1999 жылы 6 тамыздағы № 59-ОД бекітілген.
Қазақстан Республикасының табиғи монополияны реттеу мен бәсекелістікті
қорғау бойынша Агенттігімен бағаларды бекіту келесі жағдайда жүзеге
асырылады: 1) табиғи монопоя субъектісінің өтінішін қарастырғаннан кейін;
2) табиғи монополияны реттеу және бәсекелестікті қорғау бойынша Қазақстан
Республикасының Агенттігімен жүзеге асырылатын субъектінің қаржылық-
шаруашылық қызметін талдау нәтижелері бойынша.
Табиғи монополияны реттеу және бәсекелестікті қорғау бойынша агенттіктің
Бұйрығымен 1999 жылы 25 тамыздағы № 61-ОД Мемлекеттік кәсіпорындармен
жүзеге асырылатын монопольді қызметтерге бағаларды реттеу туралы ережелер.
Келтірілген Ереже, нарықта дамушы жағдайды алатын, Мемлекеттік реестр
шаруашылық субъектілеріне қосылатын, мемлекеттік кәсіпорынмен жүзеге
асырылатын монопольді қызметтерге (тауар, жұмыс) бағаларды бекіту мен
қарастыру, ұсыну тәртібі мен бірыңғай әдістеменің есеп беруін орнату
мақсатымен қабылданған.
Осылайша, табиғи монополия субъектілерінің қызметін реттеу үшін
телекоммуникация саласында арнайы нормативті құқықтық база құрылған –
Байланыс туралы, Табиғи монополия туралы, Арамы бәсекелестік туралы
Заңдар және т.б. Бұдан басқа, Антимонопольдік объектінің тұтынушылардың
құқығын қорғау, тарифті белгілеу және баға белгілеу сұрақтары,
бәсекелестіктің дамуы, тауар нарығы, табиғи монополияның қызмет етуімен
байланысты, нормативті құқықтық актілерді өңдеуге құқығы бар.
2.2 Қазақстан Республикасының телекоммуникация саласының талдау
Инфраструктура элементі ретінде саланың маңыздылығы мен рөлі келесідей
қорытындыланады, яғни телекоммуникация:
- мемлекеттің өмірлік қызметін қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде бірде бір
сала мемлекеттік, қоғамдық, шаруашылық және адамдық өмірі коммуникация
құралдарсыз жүзеге аспайды;
- мемлекетті басқару құралымен және ұлттық қауіпсіздікті сақтаумен
қамтамасыз етеді. Жыл сайын мемлекет телекоммуникаия қызметінің барлық
бюджет шығыстарының 1,5-2 %-ын тұтынады;
- қазіргі кездегі бизнес пен экспорт қызметінің дамуы үшін қажетті
жағдайлар болып табылады;
Жыл ішінде сала шаруашылық кешеніне және халыққа бірнеше ондаған миллирд
қызметтер ұсынады:
- ірі және динамикалық дамудағы сала болып табылады;
- ірі жұмыс беруші болып табылады. Телекоммуникация секторында тікелей
40000-нан астам жұмысшылар, экономика саласында барлығының 1%-ын құрайды.
- ауылдық және қалалық аймақтардың арасындағы экономикалық миграцияны
қысқартады, алдағы уақытта жұмыс орындарды беру мүмкіндіктері арқылы
әлеуметтік салада кері әсер ететін жағдайларды жояды.
- тұрғындарды ақпаратпен қамтамасыз ету кепілдігін береді. Бұл жаман
жағдайдағы жолдарда, алыстатылған бөлек аймақтарда және пассажирлік
тасымалдаудың жоғары тарифтері кезінде қажет;
- ұлттық экономиканы интеграциялайды және аймақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050510 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..8
1.1 Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен
қажеттілігі, әдістері,
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .8
1.2 Қазақстан Республикасындағы табиғи монополияларды
реттеу ... ... ... ...14
1.3 Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің шет
елдердегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫНДАҒЫ ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯНЫ
МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ
ТАЛДАМАСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .21
2.1 Көлік және коммуникация өндірісінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...21
2.2 Қазақстан Республикасының телекоммуникация саласының талдау ... .25
2.3 Табиғи монополия субъектісі ретінде Қазақтелеком АҚ-ның
қызметін
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...34
3 ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 39
3.1 Көлік және коммуникация саласының даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ...3 9
3.2 2010-2014 жылдарға арналған Қазақтелеком АҚ-ң даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазіргі заманғы Қазақстан экономикасының өзекті проблемаларының бірі -
табиғи монополияның қызмет етуі болып табылады.
Бүгінгі таңда табиғи монополия құрылымындағы сапалы өзгерістерге жағдай
жасауына ғалымдар мен саясаткерлер көп көңіл бөлуде.
Табиғи монополияны бірден бір экономикалық субъектінің нарықтық билігі
ретінде қарастыруға болады. Бұл, шарт бойынша, технологиялық немесе
экономикалық себептері бойынша ұқсас кәсіпорындардың арасындағы
бәсекелестіктіктің болуы мүмкіндігімен емес, ал өндіріс көлемінің өсуі
орташа шығындардың төмендеуімен сипатталады [1,12].
Халықты өмірлік маңызды қызметтермен қамтамасыз ететін және өндіріс
көлемінің ұлғаюынан жағымды әсер сипаттағы салаларда табиғи монополия пайда
болады.
Табиғи монополияның классикалық мысалдарына, теміржол тасымалдамалары,
газды, мұнайды, электроқуатты өткізу мен тасымалдау бойынша кәсіпорындар,
коммуналдық қызметтер, жылумен жабдықтау, сумен жабдықтау мен қоса
байланыстың бөлек басқа да түрлері жатады. Бұл экономиканың саласындағы
нарық қажеттіліктерін жалғыз ірі кәсіпорынның күшімен арзан қамтамасыз ете
алады, сондықтан бірнеше кіші көлемдегі фирмалармен (өндіріс көлемімен) сол
көлемдегі өндірілген тауарлар мен қызметтер өндірісіне қарағанда, өндіріс
тиімді болып келеді [2,110].
Табиғи монополияның қызметін реттеуші, мемлекеттік органы - табиғи
монополияларды реттеу мен бәсекелестікті қорғау бойынша Қазақстан
Республикасының Агенттігі болып табылады. 3, 45
Табиғи монополияның қызметін мемлекеттік реттеуі, тек тарифтерді бекіту
мен ерекше тәртіптегі шығындарды қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар,
кәсіпорынның барлық қаржы-шаруашылық қызметін бақылау, оған қоса,
өндірістің негізгі құралдарына қатысы бар мүліктің басқа келісімдерді
иеліктен айыру және жетілдіру; тауарларды (жұмыс, қызмет) өзін пайдалану
үшін емес сатып алу, олармен табысталатын немесе тасымалданатын; акцияларды
сатып алу, сонымен қатар басқа да түрдегі оның коммерциялық ұйымдарда
қатысуы болып табылады.
Осылайша, табиғи монополияның жұмыс істеу проблемаларының өзектілігі –
қазіргі жағдайдағы мемлекеттің араласу шекарасын анықтау және берілген
сұрақтардың талдамалылығының жеткіліксіздігі осы зерттеменің мәселелерін,
мақсатын және тақырыптарының таңдамасын анықтаумен байланысты болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты табиғи монополияны мемлекеттік реттеудегі
ғылыми-теориялық сұрақтарының негізделуі және тәжірибедегі проблемаларды
анықтаудағы олардың жүзеге асырылуы болып табылады. Қойылған мақсаттың
жетістігі өзара бірқатар мәселелердің жалғаспалы шешілуін топшылайды, яғни:
• нарықтық жүйедегі табиғи монополиялардың маңыздылығын анықтау;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудегі қажеттіліктердің
объективті алғышарттарын зерделеу;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің әдістері мен құралдарын
зерделеу;
• қазіргі кездегі табиғи монополияларды реттеудің құқықтық базасын
бағалау;
• табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің шет елдердегі
тәжірибелерін зерделеу;
• телекоммуникация саласындағы табиғи монополияны мемлекеттік реттеуді
жетілдіру бойынша негізгі іс-шараларды анықтау.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасының табиғи монополияны
мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы табылады.
Зерттеу объектісі болып табиғи монополия мен табиғи монополияны реттеу
бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігінің арасындағы экономикалық
байланыс. Мысал ретінде Қазақтелеком АҚ – телекоммуникация саласын талдау
үшін таңдалған.
Зерттеменің теориялық және әдістемелік негізі болып мемлекеттердің
тәжірибесін қорытындылау мақсатымен отандық және шетелдік ғалымдардың
еңбектері табылады. Бұл жерде нарықтық экономика өзінің жағымды, оң
нәтижелерін береді.
Зерттеменің құқықтық базасы болып Президенттің Жарлықтары және Қазақстан
Республикасының Үкімет Қаулылары, құқықтық және заңнамалық актілер және
нарықтық қайта құрулардың құқықтық бағдарламалары табылады.
Осы жұмыста табиғи монополияларды реттеу бойынша Қазақстан Республикасы
Агенттігінің жедел ақпараты, Егеменді Қазақстан газетінің және
Транзитная экономика, Қаржы-қаражат, Экономика и статистика
журналдарының материалдары және басқа да бұқаралық ақпараттар құралдары
қолданылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Ол кіріспеден, үш бөлімнен
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан құралған.
1 ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен
қажеттілігі, әдістері, құралдары
Монополия сөзінің өзі гректің monopolien – жалғыз сатушы деген сөзінен
шыққан. Бұл жағдай, бөлек фирма немесе кәсіпорын тауарды жалғыз өндіретін
өндіруші болып табылатын, ауыстырушысы жоқ және нәтижесінде барлық саладағы
тауарларды бақылаудан тұрады. Мұндай кәсіпорында немесе фирманы монополист
деп атайды.
Әр түрлі авторлар мен экономикалық мектептердің зерделуі бойынша
монополия өз мазмұнының барлық көпшектеулілігімен және сыйымдылығымен
ерекшеленеді.
Монополияның нақты түсінігі қазіргі кезде анықталмаған және де бұл
кездейсоқ емес. Монополия келесідей жағдайда анықталады:
- кәсіпорын немесе кәсіпорындардың бірігуі. Бағаларды көтеру
мақсатында бір немесе бірнеше саладағы қолданылатын және белгілейтін
және жоғары монополды табыс алуды көздейтін билік;
- қандай да бір қызметті жүзеге асыруда мемлекетке, кәсіпорынға ұйымға
немесе жеке адамға ұсынылатын айрықша құқық;
- өндірісті шоғырландыру қандай да бір тауардың сатылуы немесе
өндірістің көп бөлігін өз қолында қадағалайды, бұл сәйкесінше нарық
сегменттерін бақылауына әкеледі [4,105].
Монополия өз алдында сирек құбылыс ретінде көрінеді және келісім-
шарттарды орындайды:
• монополист нақты тауардың жалғыз өндірушісі болып табылады;
• өнімнің жақын ауыстырушысы, яғни субститут тауары жоқ;
• салаға басқа фирмалардың бірқатар себептермен толығымен кіру
мүмкіндігінің болмауы, нәтижесінде монополист нарықта өзінің толық
билігін ұстап тұрады және өндірістің шоғырлану көлемін толығымен
бақылайды;
• нарықтық бағаға монополистің әсер ету дәрежесі өте жоғары, бірақ ол
шексіз емес, яғни ол өзіне лайықты жоғары бағаны тағайындай алмайды.
Максималды түрде табыс алу үшін, монополист нарықтық сұраныс бағасына
қатысты емес, жарнама тауар сапасының жоғарылауы және оның сыртқы
түрі, ұсынылатын қызмет диапазонының ұлғаюы және әртараптандыру
сияқтылар [2, 370].
Монополиялық нарықтың маңызды қасиеттерінің бірі болып жаңа фирма
саласына кірер алдында маңызды тосқауылдардың болуы:
• экономикалық тосқауылдар (салықтық, несиелік, инвестициялық, бағалық
шарттар; күрделі қаржылық салымдардың өтелімдік мерзімі; төлемдер және
т.с.с.);
• әкімшілік тосқауылдар (кәсіпорындарды тіркеу кезіндегі атқарушы билік
органдарымен бекітілетін, қызметке құқық лицензиясын беру кезінде, жер
учаскелері мен үй-жайларды ұсыну, өнімнің кірісі мен шығысын
территорияда ұйымдастыру тәртібі, квота беру кезіндегі тосқауылдар
және т.б.);
• нарық сыйымдылығының шектеулігімен байланысты тосқауылдар (сұраныс
шектеулілігі);
• нарық инфрақұрылымының дамымағандығымен байланысты тосқауылдар;
• табиғи ресурстардың шектеулілігі мен қоршаған ортаны қорғау
қажеттілігімен байланысты тосқауылдар;
• криминалдық маңыздағы тосқауылдар [5, 65].
Табиғи монополия – бұл белгілі бір қызмет (жұмыс, тауар) түрлеріне
сұранысты қанағаттандыру үшін бәсекелестік жағдайдың пайда болуының мүмкін
еместігі немесе өндірістің технологиялық ерекшелігі және берілген
түрлерінің (тауар, жұмыс) ұсынылуы экономикалық мақсатқа сай еместігі,
қызметтер (тауар, жұмыс) нарығының жағдайы болып табылады [5,200].
Табиғи монополия әр түрлі дәрежеде ұсынылуы мүмкін:
1. Технологиялық монополия өте шектеулі кәсіпорындар санымен немесе тіпті
жалғыз түрінде рұқсат етіледі, мысалы, коммуналдық, электрлік және
газдық кәсіпопорындар, теміржол тасымалы және металлургия. Қара немесе
түрлі түсті металлургияның, суэлектр станцияларының және басқа да
көптеген кәсіпорындардың қатысуы нарықтың пайда болуына әкелетіні
мүмкін емес. Сондақтан салалар қатарындағы технология табиғи үлгісімен
технологиялық монополияны тудырады;
2. Ғылыми-техникалық монополия патенттер мен лицензиялар негізінде пайда
болады. Мұндай монополия ғылыми зерттеулер технологиялық
әзірлемелердің нәтижелерін коммерциялық ұғыну мен таралу мүмкіндігінен
жойылады;
3. Ақша ұсынысын реттеу мен ұйымдастырудағы мемлекеттің монополиясы
сонымен қатар мемлекет нарықтағы икемсіз сұраныстағы тауарларға
монополияны белгілеуі, яғни мемлекет нарықты ауыстыра отырып, халықты
қоғамдық тауарлармен жабдықтауды толығымен өз жауапкершлігіне алады.
Бұдан басқа жиі кезде мемлекет кейбір тауарлар мен қызметтердің
монополист жалғыз пайдаланушысы болып келеді, мысалы әскери техникасы.
4. Корпорация өндірісінің маңызды ұлғауы (шоғырлануы) бірнеше
корпорациялардың біреуіне қосылуы (орталықтандырылуы) кейбір
шаруашылық субъектілердің нарықтағы өнімнің басым бөлігін меңгеруіне
және бәсекелестерді ығыстырып шығаруға мүмкіндік береді. Мұндай
монополия үнемі мемлекеттің бақылауында болады.
5. Кен орындардағы пайдалы қазбалармен билік ету нәтижесінде пайда болған
монополия, мысалы мыс, қалайы, қорғасын-мырыш кен орындары сирек
кездесетін металдардың кендері [7, 25].
Осы жоғарыда барлық аталған табиғи монополияға тән қасиеттер өзінің
табиғаты бойынша нарықтық экономикаға сай. Факторлық және қаралған
тосқауылдар монополияны бәсекелестерден қорғамайды. Барлық табиғи
монополияларды ашық деп санауға болады, ал мемлекеттік жабық монополияны
бәсекелестерден қорғайтын жариялылық тосқауылдар мемлекеттің заңнамалық
актілерімен қайта қаралуы немесе тоқталуы мүмкін.
Ғылыми-техникалық прогрестің тұрақты және үздіксіз дамуы мен тауар
ассортиментінің жаңаруы жағдайында монополист ешқашанда өзін қауіпсіздікте
сезіне алмайды. Оған өз өнімнің сапалық жетістіктерімен тұрақты түрде
айналысу қажет.
Монополия экономикалық құбылыс сияқты, нарықтық бәсекелестің нәтижесінде
объективті түрде пайда болған, ілгері дамыған қоғамның көз қарасы бойынша,
нақты өнім өндірісін аз шығындармен қамтамасыз етіп тұрғанына дейін
ақталады. Нарықтық стратегияның анықтаушы мақсаты максималды табыс алу
болып табылады. Осыдан, егер қоғам экономикалық қатынастардың
антимонопольдық механизмін қолданса, монополияларды өз қызығушылықтарын
жүзеге асыруға мәжбүрлейді, бұдан ары қарай жағымды дамуға бет алады.
Маңызы аз емес фактілердің бірі бұл монополия қалып қойған бәсекелестеріне
ынта береді, өндірушінің қиықтарында өндірістің шығындарын келе-келе
теңестіруіне мүмкіндік береді.
Нарықтық бәсекелестік объективті түрде монополизмді емес монополияны
тудырады. Монополияны жою туралы сұрақ қойылмау керек, бұл мүмкін емес, ал
монополизмді жою үшін шаруашылық субъектілерге еркін кәсіпкерлікті ұсыну
негізінде, нарықтық бәсекелестіктің кең дамуы, антимонополдық экономикалық
қатынастардың ғылыми негізделген механизмдерді пәрменді игеруімен
байланысты болады.
Монополия өз бетінше монополизмнің әлеуеттік алып жүрушісі болып
табылады. Бірақ монополизмнің барлық кері салдарлары антимонопольдық
реттеуінің көмегімен тоқтатылуы мүмкін.
Тәжірибе жүзінде көптеген жағдайларда монополиялар нарықтық-бәсекелестік
қатынастарды оқшаулайды, ұстайды, бұл антимонополдық заңнаманың сақталмауы,
оның кемел еместігін көрсетеді, ал бұл өндірістің қоғамдық дұрыс дамуының
бұзылуына әкеледі. Антимонополдық реттеу органдарының араласуынсыз мүмкін
емес. Мұндай жағдайды антимонополдық экономикалық қатынастардың жүйесін
реттеумен ғана түзетуге болады.
Монополия феноменін қарастыра отырып нарыққа қандай да бір тауарды
жалғыз жеткізуші болып кәсіпорын-монополист болып табылады. Бұл уақытта
түбегейлі жағдайды ескеру қажет, яғни кәсіпорын-монополист бәсекелестік
негізде ресурстарды сатып алады, ол көбіне бәсекеге қабілетті кәсіпорынның
жағдайына ұқсас. Сондықтан келесідей қорытынды жасауға болады, бәсекелестік
ортадағы кәсіпорын табысқа ұмтылар кезде логикалық негіздемені қолданады.
Сондықтан кәсіпорын-монополист өнімнің әрбір келесі данасын өндіреді.
Оның жүзеге асырылуы жалпы шығындардың ұлғайюына қарағанда, жалпы табыстың
жоғары өсімін қамтамасыз етеді [8, 145].
Табиғи монополияның қызметін мемлекеттік реттеуі нарықтың
кемшіліктерімен күресу және монопольдік биліктің зиян келтірмеуі үшін
қажет.
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің қажеттілігі келесі себептермен
анықталады:
1. Монополияның пайда болу мүмкіндіктеріне жол бермеу;
2. Жанама әсерлерді түзету (мысалы, қоршаған ортаның ластануы,
тұтынушыларға зияндардың есесін қайтару);
3. Тұтынушыларға маңызды тауарлар жөнінде дұрыс емес ақпараттар ұсынылған
кезде пайда болатын ақпараттық тесікті жою [1, 111].
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеу мәні баға белгілеуде өткізу
саясаты мен өндіріс көлемінде кәсіпорын-монополистердің шешімдерін қабылдау
үшін қолданатын нарықтық ынталардың немесе мемлекеттік заңнамалық
актілердің пайда болуында.
Мемлекетпен танылғандай табиғи монополиялардың пайда болуы мен қызмет
етуі барлық мемлекет пен халық үшін экономикалық тиімді. Міне сондықтан да
мемлекет табиғи монополиялардың меншік иесі болуына ұмтылады, оның тек сол
экономика саласында болуы қоғамдық және ұлттық қауіпсіздік көзқарасына
қарағанда өте қажет.
Осылайша, табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің қажеттілігі жанама
әсерлерді түзету (мысалы, қоршаған ортаның ластануы), бәсекелестік ортаның
құрастырылуына жәрдемдесу, монополизммен және бәсекелестікпен күресу болып
табылады.
Табиғи монополияларды реттеудің антимонополдық қызметі монопольдық
құрылымға қатысы бойынша атқарушы билік функциялары мен мәселелердің
тәжірибеде жүзеге асырылумен түсіндіріледі.
Антимонополдық басқару жүйесі, басқа да күтілген қызмет түрі сияқты,
белгілі әдістерге негізделеді. Антимонополды басқару әдістері келесі
ерекшеліктермен ерекшеленеді:
• бірыңғай мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы тәжірибеліктің ерекше
түрі ретінде антимонополдық қызметті мақсатты тағайындаумен байланысты
органикалық әдістер;
• монопольды объектілерге антимонопольдық құрылымдардың басқарушылық
ықпалымен тұлғалайтын әдістер;
• антимонопольдық субъектілермен олармен бекітілген компетенциясын
жүзеге асырудың құралдарын қолдану әдістері;
• антимонопольдық басқару әдістер өзінің бағытына сәйкес объектіге –
белгілі монопольдық құрылымға ие;
• антимонопольдық басқарудың нақты әдістерін таңдау басқару объектінің
ұйымдастырушылық-құқықтық мәртебесіне тікелей тәуелді.
Жалпы теориялық айқындама бойынша басқарушылық әдістерге сендіру мен
мәжбүрлеу құралдарын жатқызуға болады.
Сендіру құралының көмегімен, алдымен басқарушылық қатынастардағы
қатысушылардың лайықты мінез-құлқына қарай ынталандыру, моральдық әсер ету
негізінде тәрбиелік, түсіндірушілік, ұсынбалы, көтермелеу шараларын жүргізу
жолдары арқылы ынталандыруға болады. Мәжбүрлеу көмекші әдіс ретінде
сендірудің нәтижелілігі болмаған кезде қолданылады. Ол әкімшілік немесе
тәртіптік жауапкершілікті тұлғалау негізінде қолданылады.
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері болып
құқықтық, әкімшілік, экономикалық және әлеуметтік табылады.
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің құқықтық әдістері өз алдында
нормативті құқықтық базалар жүйесін құрайды, ол табиғи монополия
субъектілерінің қызметін реттейді (мысалы, Қазақстан Республикасының
Табиғи монополия туралы Заңында Табиғи монополия субъектісі тоқсан сайын
және жыл сайын статистикалық есеп беруді көрсетіп отыруы міндетті деп
анықталған).
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің әкімшілік әдістері өз алдында
атқарушы билік органдарының субъектілері жағынан тікелей әсер етудің
тәсілдері мен құралдарын қолданады, берілген жағдайда басқару органына
сәйкес антимонопольдық орган қатысады. Олардың нұсқаулары басқарушылық
субъектінің құрамына объектілердің мінез-құлқына лайықты үстемдік етуінде
көрініс табады. Олардың тікелей бағытталуы басқару субъектісі басқару
бағыты үшін міндетті басқарушылық шешім қабылдауды білдіреді.
Әкімшілік әдістің түрлері болып тыйым салу, рұқсат ету, мәжбүрлеу
табылады.
Бастысы, олардың көмегімен басқару субъектісі басқарушылық объектілердің
мінез-құлқына сай дегеніне жетеді. Олардың материалдық қызығушылықтарына
әсер ету арқылы, яғни тікелей билік ету тәсілдеріне қарағанда жеткілікті.
Экономикалық реттеу өзіне келесі көрсеткіштерді мемлекеттік бақылауға
қосады:
• сатушының табыс нормасымен алынатын немесе сатушымен тағайындалатын
өнім данасына баға белгілеу;
• бұйымдардың ассортименті, сатушымен ұсынылатын олардың олардың сапасы
немесе сату жағдайы;
• бөлек нарыққа кіру немесе одан шығу шарттары;
Табиғи монополияны мемлекеттік реттеудің қазіргі кездегі түрлерінің бірі
әлеуметтік болып табылады. Бұл реттеу табиғи монополия субъектілерінің
тауарларын тұтынушылармен жұмысшылардың денсаулықтарының қауіпсіздігі мен
денсаулықты қорғауға бағытталған. Бұл ережелер экономикалық қызметтен әр
түрлі жанама әсерлердің алдын алуға мақсатталған және бұған сәйкесінше
бірқатар жағдайлар да бар.
Біріншіден, тікелей (әкімшілік) және жанама (экономикалық) құралдардың
бір ғана нәтижелі мақсатпен қолданады – бұл басқару объектінің мінез-
құлқына басқару субъектінің басқарушылық әсер етуі жүзеге асырылады.
Екіншіден, бұл құралдар атқарушы биліктің әр түрлі субъектілері емес,
жалғыз ғана адамдармен қолданылады.
Үшіншіден, олар жалғыз ғана басқару объектілеріне қатысты қолданады.
Жанама басқару әсерін қажет ететін объектілер жоқ.
Төртіншіден, тікелей және жанама құралдар бір нұсқадағы тәжірибелік
қызметіне сәйкес қолданады, атап айтқанда басқару субъектінің билігі бір
жақты және көңіл білдірушілік болып табылады.
Бесіншіден, тікелей және жанама басқарушылық әсерлерді жүзеге асыру үшін
біріңғай құқықтық жүйе қажет. Әкімшілік және экономикалық әдістерді айыру
кезінде, біріншісі құқықпен регламенттелген, екіншісі қоғамдық дамудың
объективті экономикалық заңнамасына тікелей негізделуімен ерекшеленеді.
Мұндай түрдегі дәлелдеме қате. Қорытындылау түрдегі басқару әдістері тек
қана әкімшілік-құқықтық түрде көрінуі мүмкін. Құқықтық регламенттеу мен
формасыз тиімді, рационалды және сауатты басқаруды жүзеге асыру мүмкін
емес. Мұнда, ең маңыздысы – басқару объектісіне тікелей басқарушылық әсер
ету. Бұл жүйені 3 блок түрінде көрсетуге болады (1-сурет).
1 сурет – Мемлекеттік басқару құралдарының жүйесі
Алтыншыдан, басқарудың барлық құқықтық актілерінде экономикалық
мазмұнының және әкімшілік-құқықтық түрлерінің органикалық ұқсастықтарын
байқауға болады.
Табиғи монополияның пайда болуы, қоғамдық өндірістің оңтайлылық
еместігінің пайда болуына әкеледі, яғни тауарлар мен қызметтер өндірісін
басқаруына және мемлекеттік бақылаудың пайдасы дәлел бола алады.
Нақты қызмет немесе тауар түрлерінің өндірісін мемлекет толығымен өз
мойнына алуын қажет етпейтін нарық дәрменсіздігінің болуын білдірмейді.
Мемлекет – бұл дәрменсіздіктері немесе нарықтық сәтсіздіктері деп
аталатын өтемдік шараларды қолданбай-ақ түзете алады. Ал мемлекет арқасында
мемлекеттік өндірістің тиімді және қолайлы болуы мүмкін емес. Өндірісті
тікелей бақылағанша, ол оны жанама әдістермен бақылауға тырысуы керек.
Фирмалардың қоғамдық қызығушылықтарын таныту үшін субсидия салық салу
және реттеуді қолдана отырып, жанама реттеу жүргізуі қажет. Мұндағы
туындап отырған сұрақ реттеу әдістердің қайсысы дұрыс және тиімді болуында
емес, қандай жағдайларда осы немесе басқа да әдістер тиімді болып
келетіндігінде [9, 132].
Осылайша мемлекеттік реттеудің жоғарыда көрсетілген әдістерді қолдана
отырып, кейінгі және тиімді мемлекеттік саясатын жүзеге асыра отырып,
антимонопольдық органдар табиғи монополия субъектілеріне әсер етеді.
1.2 Қазақстан Республикасындағы табиғи монополияларды реттеу
Табиғи монополияларды реттеу бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігі
(кейін Агенттік) орталық атқарушы орган болып табылады, Қазақстан
Республикасы Үкіметі құрамына кірмейтін, табиғи монополия субъектілері мен
нарық субъектілерінің қызметін реттеуде мемлекеттік саясатты жүзеге
асыратын өкілеттік, белгілі тауарлы нарықта, баға белгілеуде, бәсекенің
дамуында, тұрғын-коммуналдық қатынастарда өспелі жағдайды алатын, тарифтік
саясаттың саласында тұтынушылардың құқығын қорғауды жүзеге асырады.
Агенттіктің негізгі мәселелері:
1. Табиғи монополия субъектілерінің қызметін реттеу;
2. Монополистік қызметке жол бермеу және ескерту бойынша шаралар
қабылдау, нарықта үстемдік ету жағдайымен қиянат жасауда
бәсекелестікті ескерту және тоқтату;
3. Тауар өндірісі саласындағы бәсекелестіктің дамуына мемлекеттік жәрдем
және қолдау көрсету;
4. Өз қызметін мемлекеттік монополияға қатысы бар саладағы мемлекеттік
кәсіпорындардың қызметін бақылау;
5. Орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметін үйлестіру. Мұнда
бәсекелестікті дамытуға, тұрған-үй коммуналдық қатынастарды реттеуге,
тарифтік саясат саласындағы тұтынушылардың құқықтарын қорғауға және
табиғи монополия субъектілеріне және белгілі тауар нарығында үстемдік
жағдайдағы нарық субъектілерінің қызметтеріне (тауар, жұмыс) баға
белгілеу;
6. Кәсіпкерліктің құқығын қорғауға бағытталған заңнаманың сақталуын
бақылау;
7. Тұрғын-үй коммуналдық қатынастарды реттеу және тарифтік саясат
саласындағы тұтынушылардың құқығын қорғау және табиғи монополия
субъектілерінің және белгілі тауар нарығындағы үстемдік жағдайдағы
нарық субъектілернің қызметтеріне (тауар, жұмыс) баға белгілеу бойынша
мемлекеттік саясаттың жасалуы және жүзеге асырылуы;
Агенттік заңнамада бекітілген келесі функцияларды жүзеге асырады:
1. Қазақстан Республикасындағы табиғи монополист – шаруашылық
субъектілердің мемлекеттік тіркелімнің құрастырылуы және енгізілуі, белгілі
тауар нарығында үстемдік жағдайды алып отырған, нарық субъектілерінің
мемлекеттік тізілімі мемлекеттік органдармен көрсетілетін ақылы қызметтің
мемлекеттік тіркелімі.
2. Табиғи-монополист субъектілердің баға (тариф) немесе олардың шекті
деңгейін белгілеу, сонымен қатар, заңнамамен белгіленген мемлекеттік
органдардағы қызметтердің бағаларын реттеу.
3. Табиғи монополия субъектілерінің шығындарын құрасытру процедуралары
мен әдістерін жасау және енгізу. Олардың фактілі шығындарына бақылау
жүргізу.
4. Заңдардың жобаларының сараптамасы және өзге де нормативті құқықтық
актілердің жүзеге асырылуы. Табиғи монополияның, тауар нарығының,
бәсекелестіктің дамуы, баға белгілеу, тұрғын-үй коммуналдық салаларындағы
сұрақтар және тұтынушылардың қызығушылықтарын қорғау жұмыстарына қатысты.
5. Антимонопольдық заңнаманың жетілдірілуі және оның тәжірибеде
қолданылуы, нарық пен ондағы бәсекелестіктің жағдайы туралы баяндаманы
Қазақстан Республикасының Үкіметіне, Қазақстан Республикасы Президентінің
Әкімшілігіне бағыттау және дайындау.
6. Антимонопольдық заңнаманың сақталуын бақылау;
7. Заңды және жеке тұлғалардың қызметтерін, олардың құзыретіне
байланысты сұрақтар бойынша тексеріс жүргізу.
8. Тауар нарығында монополистік қызметті және шектеулі бәсекелестікті
жүзеге асырушы, үстемдік жағдайдағы нарық субъектілерін шығару мақсатымен
талдау жүргізу.
9. Ұйымның халықаралық ұйымдармен, шет елдер ұйымдарымен және
мемлекеттік ұйымдармен ынтымақтастықтығы мен өзара іс-қимылдары, сонымен
қатар, Агенттіктің құзыретіне қатысты сұрақтар бойынша бағдарламалар мен
халықаралық жобалардың жүзеге асырылуы мен талдамада қатысуы.
10. Антимонопольдық заңнаманың бұзушылығы туралы өз құзыреті шегіндегі
істерді қарастыру және олар бойынша шешім қабылдау.
11. Қазақстан Республикасы Үкіметі шешім қабылдау бойынша акционерлік
қоғамдағы мемлекеттік акция пакеттерін қолдану мен иелік ету құқықтарын
жүзеге асыру.
12. Заңнамамен салынған басқа да функцияларды жүзеге асыру.
Өзінің құзыреті шегінде заңнамамен бекітілген тәртіпте Агенттік өзінің
міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға құқылы:
• табиғи монополистердің нарық субъектілерінің өніміне және мемлекеттік
мекемелерге, яғни мемлекеттік органдары болып келетін қызметтерге
бағалар (тарифтер) немесе олардың шекті деңгейін бекіту;
• табиғи монополистердің өнімінің (қызмет, жұмыс) бағаларының
өзгерістері бойынша жариялы түрде қараулар өткізу;
• материалдық және қаржылық ресурстардың сатып алынуына бақылау
жүргізу, тендер негізінде табиғи монополия субъектілерінің өндірістік
қажеттіліктері үшін жабдықтармен қамтамасыз ету;
• нарықтағы үстемдік (монопольды) жағдайды белгідеу;
• тексерулер жүргізу және өз құзыреті шегінде бұзушылықтар туралы
істерді қарастыру және кінәлі болғандарды әкімшілік жауапкершілікке
тарту;
• өз мақсаттары мен мәселелерін жүзеге асыру үшін мемлекеттік
органдардан, басқа да органдардан, лауазымдық тұлғалар мен
азаматтардан ақпарат сұрау мен алу;
• бағалардың мемлекеттік тәртібі олармен жасалған бұзушылық нәтижесінде
табиғи монополия субъектілерінен бюджетке кірістердің аударылуы туралы
шешім қабылдау, сонымен қатар, бағалар мен тарифтердің уақытша
төмендеуі немесе тікелей залалдардың орнын толтыру туралы шешім
қабылдау;
• нарық субъектілеріне және олардың басшыларарына, сонымен қатар
мемлекеттік органдардың лауазымдық тұлғаларына, бәсекелестіктің
дамуына тосқауыл жасайтындарға, антимонопольдық органдардың
нұсқаларына және заңнамалық актілермен қарастырылған басқа да
бұзушылықтарына айыппұл салу туралы шешім қабылдау;
• мемлекеттік органдарға, олардың лауазымдық тұлғаларына, нарық
субъектілеріне, тауар нарығына сәйкес бөлігі отызбестен асатындарға
немесе тауарлы нарыққа сәйкес үстемдік етіп отырған жағдайларға,
олардың басшыларына нұсқаманы атқару үшін міндеттемелер беру;
• мемлекеттік органдардың лауазымдық тұлғалардың, тауар нарығында
сәйкес бөлігі отызбестен аспайтындар немесе тауарлы нарықта сәйкес
үстемдік етіп отырғандардың Агенттіктің отырыстарына лайық болу;
• тексерулер мен сараптамалар жүргізу үшін басқа ұйымдардан мамандарды
тарту;
• талаптармен сотқа жүгіну, мемлекеттік бағалар тәртібінің бұзушылығын
жою мақсатымен, антимонопольдық заңнаманың, тұтынушылар құқығын қорғау
заңнамасының бұзушылығын жою мақсатымен олардың қарастырылуына қатысу;
• аумақтық органдардың мақсаттары мен өз өкілеттілігінің бөлігін
табыстау;
• нарық субъектілерінің құрылуына, егер бұл нарық субъектілерінің пайда
болуына әкелсе, тауар нарығына сәйкес бөлігі отызбестен жоғары болса,
сонымен қатар нарық субъектілерінің жойылуына, қайта құрылуына, тауар
нарығына сәйкес үстемдік етіп отырғандарына қорытынды беру;
• мемлекеттік органдарға антимонопольдық заңнамалық бұзушылықтар туралы
олармен қабылданған актілердің өзгертулері немесе жойылу күші туралы
ұсыныстар енгізу;
• заңнамаға қарама-қарсы келетін нормативті-құқықтық актілермен
материалдарды прокуратура органдарына жіберу;
• тауар нарығына сәйкес үстемдік етіп отырғандарға, нарық
субъектілерінің тауарларына (қызмет, жұмыс) бағаларды мемлекеттік
реттеуді енгізу туралы шешім қабылдау;
• нарық субъектілерінің жарғылық капиталындағы және басқа да жағдайдағы
акцияларды (бөлік, пайлар) сатып алу кезінде антимонопольдық
заңнаманың сақталуына мемлекеттік бақылау жүргізу;
• заңнамамен қарастырылған басқа да көрсеткіштерді жүзеге
асырады[10,205].
Қазіргі кезде мемлекетте табиғи монополия субъектілерінің 996 қызметі
реттеліп отыр, оған табиғи монополия субъектілерінің мемлекеттік
тіркелімдерінің жергілікті және мемлекеттік бөлімдерін қосқанда (барлық
табиғи монополия қызметінің 1012 қызметі тіркеліп отыр).
Республикалық бөлімнің Мемлекеттік тіркелімінде табиғи монополия
субъектілері тіркеледі, олар шекаралары бір облыстың шегінен шығатын
нарықта қызметін жүзеге асырады. Бұл 18 ірі кәсіпорын-монополистер, олардың
арасындағылар – ҚазТрансОйл АҚ, Интергаз ОрталықАзия АҚ, Тахат АҚ,
Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясы АҚ, Ақтау теңіз сауда порты РМК,
Қазақтелеком АҚ, Нұрсат АҚ, Транстелеком АҚ, Казпочта АҚ [11,196].
Тіркелімдердің жергілікті бөлімі антимонопольдық аумақтық органдармен
құрастырылады және жүргізіледі, және аудан, қала, тұрғындар пункті, басқа
локальді аумақтармен шектесетін жергілікті нарықта қызметін жүзеге асыратын
табиғи монополия субъектілерін қосады.
Тіркелімдердің жергілікті бөлімдерінде негізінен тұрғындарға, бюджеттік
ұйымдарға және шағын бизнес кәсіпорындарына коммуналдық қызмет
көрсететіндер жатады.
Жыл сайын антимонопольдық агенттікпен табиғи монополия субъектілерінен
өз қызмет көрсетулерін тарифтің өзгеруі туралы 700-ден астам өтініштер
қаралады, көп бөлігі тарифтердің өзгергені туралы шешім қабылдаудың
негізсіз түрінде өзгеріссіз қалып отырады.
Агенттік тұрақты түрде шаруашылық субъектілердің антимонопольдық
заңнаманың сақталуын меншік формаларына қарамастан қадағалап отырады.
Жыл сайын нарықта антимонопольдық бұзушылықтың өсу тенденциясы байқалып
отыр. Антимонопольдық заңнаманың бұзушылық факторлары бойынша
антимонопольдық реттеу шаралары 3 мыңнан астам рет қолданылады, соның
ішінде 1623 нұсқама, 336 алдын ала ескертулер, 247 ұсыныстар енгізілген.
Әкімшілік комиссияның 236 отырыстары өткізілген, әкімшілік
жауапкершілікке 267 лауазымдық тұлғалар тартылған, 115542259,7 тенге
суммасында айыппұл алынған, оның ішінен 63032352,6 тенге бюджетке кіріс
етілген [2,195].
Осылайша, Агенттіктің тағайындалуы бәсекелестіктің сақталуы мен дамуында
болып отыр; монополияның пайда болуына жол бермеу; монопольді биліктің
сәйкесінше монополиямен қиянат жасауын болдырмау; шексіз өз мүмкіндіктері
бойынша кәсіпкерлердің нарыққа кіру мүмкіндіктерін қамтамасыз ету; арамы
бәсекелестікті жою; тұтынушылардың сұраныстарын қанағаттандыру және
тұтынушыларды айқын жүгіну кепілдігімен қамтамасыз ету; қазақстандықтарды
бәсекелестік бағалар бойынша кең әр түрлі сапалы тауарларды сатып алуын
қамтамасыз ету.
1.3 Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеудің шет елдердегі тәжірибесі
Тарихи американдық экономика, бәсекелістік нарықтың еркін философиясымен
енген, ол кәсіпкерлік монополия үшін жемісті негізінде көрсетілген.
Бұл кезде тресттер мұнай өнеркәсібінде, консервіленген ет өндірісінде,
темір жолдарында виски және темекі бұйымдарында, басқа да салаларда дамыды.
Монополизация үдерісіндегі әр түрлі салаларда күдікті тактика қолданылды,
нәтижесінде нарықта бұл монополиямен айналысатындардың барлығына тұрақты
түрде билік зиян келтіріп отырды.
Мұндай жағдайдағы кейбір салалардың дамуы, нарық күштері шыдамды
қоғамдық тәртіпті қолдау үшін жеткілікті түрдегі бақылаумен қамтамасыз ете
алмаған жағдайда, бақылаудың екі әдісі қабылданды, ауыстыратын нарық немесе
оны толықтыратын нарық.
Біріншіден, табиғи монополия тенденциясы бар жерлерде экономикалық
тәртіпті бақылау үшін қоғамдық реттеуші органдар пайда болды.
Екіншіден, қоғамдық бақылау антимонопольдық немесе антитресттік
заңнаманың формасын қабылдады, монополияның дамуын тоқтату немесе ұстау
үшін арналған [2,164].
Бұлардың бір-бірінен шығатыны:
1) Шерман заңы (1890ж), кәспорындар арасындағы құпия түрдегі
келісімдерге және кәсіпкерлік қызметті шектейтін барлық келісімдерге тыйым
салды. Әділетті сот белгілі түрдегі тәртіптерге тыйым салу мүмкіндігін
алды; зиян келтіргені үшін өтемақы алуларына зақымдалғандардың
мүмкіндіктері туды.
2) Клейтон заңы (1914ж), заң бұзушылықтарын, бірақ қылмыстық істердің
емес, қызметтің 4 түрін хабарлап отырды: бағалық дискриминация (әр түрлі
тұтынушылар үшін әр түрлі баға белгілеу); ұжымдық бірігулер.
3) Федералдық сауда комиссиясы туралы Заң (1914ж) монополия қызметінің
мемлекеттік бақылау органы болып табылады;
4) Робинсон-Паттманның Заңы (1939ж);
5) Уилер-Ли заңы (1938ж);
6) Силлер-Кифовер Заңы (1950ж) немесе бірігулер, бірігулерге қарсы тыйым
салу туралы заңы [12,23].
Қабылданған заңдар тұтынушылардың қызығушылығындағы жеке капиталдың
жұмыс істеуінің тиімділігін жоғарлатуға және АҚШ экономикасының
бәсекелестікке қабілеттілігін халықаралық дәрежеде көтерілу мақсатында
қолданды.
Патенттік заңдардың мәнін бағаламау мүмкін емес. Дженерал электрик,
Американдық телефон және телеграф деген танымал жақсы фмльмдер және
сансыз көптеген басқа да өнеркәсіптік гигантта, олар белгілі патеннтік
құқықтарға иелегендіктен, монопольді биліктің әр түрлі дәрежеге жетті.
Тарифтер мен оларға ұқсас сауда тосқауылдары өндірушілерді шет ел
бәсекелестерінен қорғауға бағытталған. Протекционистік тарифтер шет ел
тауарларына дискриминациялық салық салуды көрсетеді. Бұл салықтар шет ел
өндірушілермен олардың ішкі нарықтағы отандық фирмалардың бәсекелестігінің
мүмкін еместігімен қиындатады. Қандай нәтиже? Кішігірім бәсекелес отандық
нарық және жалпы жағдай монопольды кәсіпкерліктің дамуына көмектеседі.
АҚШ-та бағаларды мемлекеттік реттеу сақталады және энергетика мен
байланыс жүйесінің қатысы бар табиғи монополия салаларында да сақталды.
Бағаларды бақылау және реттеу антитресттік Федералдық сауда комиссиясымен
жүзеге асырылады.
Кейбір штаттарында олардың әкімшілігінің электроқуатқа, халықаралық
автомобиль және теміржол тасымалдауларына тарифтер енгізу құқықтары
берілген. Бұл тарифтер штаттардың арнайы комитеттерінде шығындар
калькуляциясын көрсететін сәйкесінше компаниялардың ұсыныстары негізінде,
заңгерлер, экономистер, бухгалтерлер және тұтынушылар қатысатын жұмыстар
негізінде бекітіледі. Үкімет стандарттар мен экономикалық талаптар арқылы
бағаларға белгілі түрде әсер етеді. Сонымен қатар, мемлекет, өндірістің
шығыстары мен бағаларына әсер ететін несиенің пайыздық ставкаларын
бақылайды.
АҚШ Конгресі және штаттардың заңнамалық жиналыстары антитресстік заңдар
қабылдайды. Олар салалар мен нарқытардың шамадан тыс монополизацияны
тоқтатуға және олардың атқарылуын бақылауға мақсатталған.
Мемлекеттің ерекше бақылауымен бағаларды белгілеу туралы компаниялардың
рұқсаты берілген. Өндірушілердің қауымдастығына олардың мүшелерімен
белгіленген бағалар туралы ақпараттарды жария етуге тыйым салынады (1
кесте).
1 кесте
ТМД қатынасушыларындағы мемлекеттің антимонополдық органдары
Мемлекет Антимонополдық органдар
1 2
Әзербайжан Республикасы Кәсіпкерлікті қолдаудағы және
антимонополдық саясаттағы
мемлекеттік комитет
Армения Республикасы Өндірістік және сауда министрлігі
Беларусь Республикасы Инвестиция және кәсіпкерлік
министрлігі
Грузия Экономика министрлігіндегі
мемлекеттік және антимонополдық
қызмет
Қазақстан Республикасы Табиғи монополияны реттеу агенттігі
Қырғыз Республикасы Бәсекелестікті дамыту және қорғау
барысындағы ұлттық комиссия
Молдова Республикасы Реформа және экономика министрлігі
Ресей Федерациясы Кәсіпкерлікті қолдаудағы және
антимонополдық саясаттағы
мемлекеттік комитет
Тәжікістан Республикасы Экономика және сыртқы экономикалық
байланыстар министрлігі
Өзбекстан Республикасы Қаржы министрлігіндегі
бәсекелестікті дамыту комитеті
Украина Антимонополдық комитет
Антитресттік заңдар ҒЗҰКЖ саласындағы біріккен кәсіпорындарына, сыртқы
сауда бірігулерге, электроқуатына және байланысқа, ауылшаруашылығына, сауда
мен қызмет көрсетудің көптеген салаларына, кейбір қалалық қызметтерге,
сумен жабдықтау және канализация сияқтыларға таралмайды.
Жапонияда табиғи монополияны мемлекеттік реттеу жүйесінің айқын
ерекшелігі болып сыртқы сауда және өнеркәсіп министрлігі бәсекелестікті
қолдамай қоймайды, мұнда оның қолдауы антимонопольдық заңнаманың негізгі
мақсаты болып табылады, ал керісінше, картельдерді құру жолымен оны
шектейді.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫНДАҒЫ ТАБИҒИ
МОНОПОЛИЯНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТАЛДАМАСЫ
2.1 Көлік және коммуникация өндірісінің дамуы
Антимонопольдық заңнама бәсекелестік пен монополизация үдерістерінде
негізгі жағдайларына әсер етуі болып табылады. Оны қолдана отырып, мемлекет
монополистік қызметті әкімшілік және құқықтық реттеуді жүзеге асырады.
Антимонопольдық реттеу келесі құралдармен жүзеге асырылады:
1. салық салу жүйесінің ставкаларын реттеу;
2. несиені бөлу механизмі;
3. монополистердің кәсіпорындарындағы баға белгілеу механизмі;
4. адал бәсекелестікті көтермелеу;
5. заңгерлік санкцияларын жүйесі;
Экономиканың тұрақтануы кезінде 1997-1999 жылдары табиғи монополияның
бағалық реттеудің қолданылатын негізгі әдістемесін қайта қарауға, қазіргі
кезедгі деңгейге шығаруға мүмкіндік берді.
Бұл біруақытта антимонопльдық заңнаманың негізгі ұлттық фактінің
құрастырылумен бірге жүрді. Ол мемлекеттің экономикалық стратегиялық
жағдайдың, техникалық ерекшеліктердің және үдерістік нормалардың олардың
сақталуын қамтамасыз ететін механизмдермен бірігіп құрылған. Осы кезде мән
көбінесе халықаралық нормалардың есебіне және дамыған мемлекеттердің
тәжірибесіне берілді.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының
4-ші пунктінің 26 статьясына сәйкес Монополистік қызмет заңмен реттеледі
және шектеледі, бәсекеге тыйым салынады деп белгіленген [14,154].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес заңдық
бәсекелестікті жою немесе шектеу, негізсіз артықшылықтарды алу,
тұтынушылардың құқықтық және заңдық қызығушылықтарына қысым жасауына
бағытталған монополистік қызметтің жүргізілуіне рұқсат етілмейді деп
бекітілген.
Көрсетілген нормативті құқықтық актілерді жүзеге асыру мақсатында табиғи
монополия сферасын реттейтін және тауарлы нарықтағы бәсекелестікті
қорғайтын заңдар қабылдаған болатын.
Байланыс сферасындағы операторлардың қызметін нормативті актімен
реттеудің негізі Қазақстан Республикасының 1999 ж 18 мамырда № 382-1
Байланыс туралы Зыңы болып табылады. Мұнда Қазақстан Республикасының
территориясындағы байланыс саласындағы қызметтің құқықтық негіздерін
бекітеді, байланыс саласындағы табиғи монополияларды реттеу бойынша
мемлекеттік органдардың өкілеттігін анықтайды, байланыс қызметін
пайдаланатын немесе көрсететін заңды және жеке тұлғалардың құқықтары мен
міндеттерін анықтайтын.
14 пункт 2-статьясына сәйкес Байланыс - бұл почталық жіберулер мен
ақпараттарды қабылдау, жинау, өңдеу, табыстау, жеткізу және тарату.
Байланыс операторлардың қызметінің реттелуі мемлекеттік уәкілетті
органдарымен жүзеге асырылады. Олардың мәселелері болып келесілер табылады:
• байланыс ферасындағы мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуы және оның
жүзеге асырылуын қамтамасыз ету, байланыс сферасын жалпы реттеу;
• телекоммуникацияның дамуы мен қызмет етуінің ұжымдық негізінде
салааралық үйлестіру;
• байланыс саласындағы операторлардың қызметін бақылау мен мемлекеттік
техникалы қадағалауын жүзеге асыру және ұйымдастыру;
• почталық төлемдердің мемлекеттік белгілерін шығару (почталық
маркалар, блоктар, маркеленген конвереттер мен карточкалар);
• ғылыми-зерттемелі, ғылыми-техникалық және жобалық жұмыстарға, сонымен
қатар байланыс саласындағы кадрлардың біліктілігін жоғарылату және
оқытуға мемлекеттік тапсырыстың құратырылуы.
1998 жылы 9 шілдеде № 272 өзгерістер мен қосымшалар енгізілген 2010
жылы 26 желтоқсандағы №364 Қазақстан Республикасының Табиғи монополия
туралы Заңы Қазақстан Республикасында табиғи монополия саласындағы
қызметті реттейді және табиғи монополияның субъектілері мен тұтынушылардың
қызығушылықтарын қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Заңға сәйкес, табиғи монополия субъектісі бұл – табиғи монополия
жағдайындағы тұтынушыларға қызмет көрсету немесе жұмыс, тауарларды
өндірумен айналысатын заңды және жеке кәсіпкер.
Табиғи монополия саласына қызметтің келесі түрлері жатады:
- магистральды құбыр бойынша мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдау;
- магистральды және бөлуші құбыр бойынша газ және газ конденсатын
тасымалдау;
- электрлі және жылы энергияны бөлу және және жеткізу;
- магистральды теміржол желісінің қызметтері;
- аэронавигациялардың, порттардың, әуежай қызметтері;
- жергілікті жерлерді қолдану арқылы телекоммуникация қызметтері;
- су шаруашылық пен канализация жүйесінің қызметтері;
- почталық байланыстың көпшілік қызметтері.
Табиғи монополия субъектілерінің қызметін мемлекеттік реттеуі тарифтерді
бекітумен (бағалар, жинақ ставкалары) тарифтік сметаны бекіту, уақытша
төмендетілген коэффициентті бекітумен, ерекше тәртіптегі шығындарды
құрастырумен; аралас типпен өндірілетін жылу энергияны өндіретін
кәсіпорынды бәсекелестік нарықта электрлік энергияға бағаларды құрастыру
мен электрлік және жылу энергияны өңдеудің технологиялық режимдерінің
ерекшеліктерін ескере отырып кешенді келістің негізінде мемлекетпен
реттеледі.
Қазақстан Республикасының 2009 жылы 19 қаңтардағы № 144 – ІІ ЗРК
Бәсекелестік және монопольдық қызметті шектеу туралы Заңының мақсаты
болып тауарлы нарықтың тиімді жұмыс істеуі үшін еркін бәсекелестіктің,
кәсіпкерліктің дамуы, тұтынушылардың құқықтарын қорғау және жағдай жасаумен
қамтамасыз ету табылады. Заң кәсіпкерлікті қолдау бойынша мемлекеттік
реттеудің ұйымдастырушылық және құқықтық шараларын анықтайды, монополистік
қызметті ескерту, шектеу, тоқтату және реттеу шараларын анықтайды.
Заң бәсекелестіктің келесідей формаларын анықайды:
- кәсіпкерлік қызмет;
- бәсекелестің кәсіпкерлік қызметінің дискретизациясы;
- қажетті тауардың сыртқы әшекеленуінің көшірмесін жасау;
- топтық бойкот;
- бағалық келісім;
- нәтижесінде бәсекелестіктің шектелуі немесе монополистің пайда болуы
болып табылатын бәсекелестердің бірігуі [17,256].
Қазақстан Республикасының 1998 жылы 9 маусымдағы № 232-1 Бәсекелестік
туралы Заңы бәсекелестіктің қызметтерін анықтайды, бәсекелестікті және
оның салдарларын жою және тоқтату механизмін бекітеді, сонымен қатар арамы
бәсекелестік қызметіне жауапкершілік артады.
Бәсекелестіктің дамуы мен жәрдемдесуі, сонымен қатар, бәсекелестікті
тоқтату және шектеу, ескерту бойынша мемлекеттік саясатты жургізу үшін
табиғи монополия мен бәсекелестікті қорғау бойынша Агенттік құқылы:
• бәсекелестікті тоқтату және оның салдарын жою туралы, сонымен қатар
арамы бәсекелестіктің нәтижесінде алған табыстардың мемлекеттік
бюджетке аудару туралы шешім қабылдау үшін міндеттемелерді қабылдау;
• ақпараттарды, соның ішінде заңды және жеке тұлғалардан, сонымен
қатар, мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан,
олардың өкілетті тұлғаларынан ауызша және жазбаша түрдегі түсініктеме,
бәсекелестік факторларын қарастыру үшін қажетті ақпараттарды алу және
сұрау;
• заңнамамен алдын ала қарастырылған тәртіпте бәсекелестік туралы
істерді қарастыру және әкімшілік талап ету туралы шешімдерді қабылдау,
кінәлі тұлғаларға бәсекелестікті жою немесе шектеу іс-әрекеттерін
тоқтату туралы жарлықты орындау үшін міндеттемелер жіберу;
• бәсекелестікті жою немесе шектеу, құқықтық емес актілерді өзгерту
немесе болдырмау туралы жарлықты орындау үшін мемлекеттік органмен
жергілікті өзін-өзі басқару онгандарымен міндеттемелер шығару;
• бәсекелестікті шектеу және оның салдарын жою туралы, бәсекелестікті
жүзеге асыру нәтижесінде болған мемлекеттік бюджет табысын алу туралы,
заңды тұлғаға немесе жеке кәсіпкерге, сонымен қатар арамы
бәсекелестікті жүзеге асыру кезеңдерінде тұтынушыларға келтірген
шығындар туралы сотқа қарсылық білдірді;
• бәсекелестік фактілері бойынша, қылмыстық белгілер бойынша қылмыстық
іс қозғау туралы мәселерді шешу үшін құқық қорғау органдарына
мәліметтер жіберу;
• Қазақстан Республикасының заңнамасымен бекітілген басқа да
өкілдіктерді жүзеге асыру.
1991 жылы 5 маусымда № 640-ХІІ Тұтынушылар құқығын қорғау туралы
Заңының қабылдануы, 1992 жылы 26 маусымда № 1435-ХІІ өзгерістер енгізілген
Заңға сәйкес кәсіпкерлер мен тұтынушы азаматтардың арасындағы қарым-
қатынастар реттелген, сонымен қатар тұтынушылар құқығы анықталған, бұл
құқықтарды жүзеге асыру механизмі белгіленген.
Табиғи монополияны реттеу және бәсекелестікті қорғау бойынша агенттік
салынған бұл функциялармен бірге Қазақстан Республикасының бәсекелестік
нарық сферасындағы тұтынушылардың құқықтарын қорғау - мемлекеттік орган -
өсу тенденциясына айналды және жедел түрде өсуде.
Тұтынушылардың құқығын қорғау бойынша мемлекеттік органдардың негізгі
бағыт бағдарлары:
1. тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңнамаға сәйкес оның
қолданылуын, оған қоса сотқа дейінгі шағымдардың қаралуын бақылау;
2. жеткілікті түрдегі негіздемелердің нақты жағдайы бойынша өтініш
жазылған тауарына сәйкес бақылау;
3. азаматтардың денсаулығына және өміріне қауіп төнетін тауарлардың
қауіпсіздігі бойынша сертификаттарын бақылау.
1998 жылы 15 тамызда № 03-2 ОД бәсекелестікті қорғау және табиғи
монополияны реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Комитетінің Бұйрығымен
Табиғи монополия субъектілерінің ұсынылатын қызметтер (тарифтерді) есепке
ала отырып, шығындардың ерекше (айрықша) тәртіппен құрастырылуы туралы
нұсқау бекітілді. Аталған инструкция бәсекелестік ортасы жоқ, бағаларға
(тарифтерге) қосылған олардың шығындарын реттеу арқылы табиғи монополия
субъектілерінің қызметтеріне, жұмыстарына, тауарларына бағалардың өсуін
негізсіз ұстау мақсатымен енгізілген.
Табиғи монополия субъектілерінің қызметтеріне (жұмыс, тауар) бағаларды
бекіту бәсекелістікті қорғау және табиғи монополияны реттеу бойынша
Қазақстан Республикасының Агенттігі жүзеге асырады, оның аумақтық
органдарымен заңнамалық белгілеумен сәйкес келеді [20,86].
Табиғи монополия субъектілері қызмет, жұмыс, тауарларға бағаларды
(тарифтерді) енгізу және бекіту тәртібі туралы инструкция Қазақстан
Республикасының табиғи монополияны реттеу және бәсекелестікті қорғау
бойынша Агенттіктің Бұйрығымен 1999 жылы 6 тамыздағы № 59-ОД бекітілген.
Қазақстан Республикасының табиғи монополияны реттеу мен бәсекелістікті
қорғау бойынша Агенттігімен бағаларды бекіту келесі жағдайда жүзеге
асырылады: 1) табиғи монопоя субъектісінің өтінішін қарастырғаннан кейін;
2) табиғи монополияны реттеу және бәсекелестікті қорғау бойынша Қазақстан
Республикасының Агенттігімен жүзеге асырылатын субъектінің қаржылық-
шаруашылық қызметін талдау нәтижелері бойынша.
Табиғи монополияны реттеу және бәсекелестікті қорғау бойынша агенттіктің
Бұйрығымен 1999 жылы 25 тамыздағы № 61-ОД Мемлекеттік кәсіпорындармен
жүзеге асырылатын монопольді қызметтерге бағаларды реттеу туралы ережелер.
Келтірілген Ереже, нарықта дамушы жағдайды алатын, Мемлекеттік реестр
шаруашылық субъектілеріне қосылатын, мемлекеттік кәсіпорынмен жүзеге
асырылатын монопольді қызметтерге (тауар, жұмыс) бағаларды бекіту мен
қарастыру, ұсыну тәртібі мен бірыңғай әдістеменің есеп беруін орнату
мақсатымен қабылданған.
Осылайша, табиғи монополия субъектілерінің қызметін реттеу үшін
телекоммуникация саласында арнайы нормативті құқықтық база құрылған –
Байланыс туралы, Табиғи монополия туралы, Арамы бәсекелестік туралы
Заңдар және т.б. Бұдан басқа, Антимонопольдік объектінің тұтынушылардың
құқығын қорғау, тарифті белгілеу және баға белгілеу сұрақтары,
бәсекелестіктің дамуы, тауар нарығы, табиғи монополияның қызмет етуімен
байланысты, нормативті құқықтық актілерді өңдеуге құқығы бар.
2.2 Қазақстан Республикасының телекоммуникация саласының талдау
Инфраструктура элементі ретінде саланың маңыздылығы мен рөлі келесідей
қорытындыланады, яғни телекоммуникация:
- мемлекеттің өмірлік қызметін қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде бірде бір
сала мемлекеттік, қоғамдық, шаруашылық және адамдық өмірі коммуникация
құралдарсыз жүзеге аспайды;
- мемлекетті басқару құралымен және ұлттық қауіпсіздікті сақтаумен
қамтамасыз етеді. Жыл сайын мемлекет телекоммуникаия қызметінің барлық
бюджет шығыстарының 1,5-2 %-ын тұтынады;
- қазіргі кездегі бизнес пен экспорт қызметінің дамуы үшін қажетті
жағдайлар болып табылады;
Жыл ішінде сала шаруашылық кешеніне және халыққа бірнеше ондаған миллирд
қызметтер ұсынады:
- ірі және динамикалық дамудағы сала болып табылады;
- ірі жұмыс беруші болып табылады. Телекоммуникация секторында тікелей
40000-нан астам жұмысшылар, экономика саласында барлығының 1%-ын құрайды.
- ауылдық және қалалық аймақтардың арасындағы экономикалық миграцияны
қысқартады, алдағы уақытта жұмыс орындарды беру мүмкіндіктері арқылы
әлеуметтік салада кері әсер ететін жағдайларды жояды.
- тұрғындарды ақпаратпен қамтамасыз ету кепілдігін береді. Бұл жаман
жағдайдағы жолдарда, алыстатылған бөлек аймақтарда және пассажирлік
тасымалдаудың жоғары тарифтері кезінде қажет;
- ұлттық экономиканы интеграциялайды және аймақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz