Шағын кәсіпорындардың қызметін басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорындарды басқарудың ғылыми.әдістемелік негіздері ... ... ... ...7
1.2 Шағын кәсіпорындарды басқарудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... .17
2 «АСТАНА ИНВЕСТ КАПИТАЛ» ЖШС.нің ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1 «Астана инвест капитал» ЖШС.нің жалпы сипаттамасы мен басқаруды ұйымдастыру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Кәсіпорынның экономикалық.қаржылық жағдайын басқару және талдау...34
2.3 Кадрлық әлеуметтік дамытудың шұғыл жоспары мен кәсіпорынның қаржылық стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3 ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Шағын кәсіпорынның персоналды басқару саясатын жетілдіру шаралары..49
3.2 Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың қолдауындағы негізгі бағытты жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
1 ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорындарды басқарудың ғылыми.әдістемелік негіздері ... ... ... ...7
1.2 Шағын кәсіпорындарды басқарудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... .17
2 «АСТАНА ИНВЕСТ КАПИТАЛ» ЖШС.нің ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1 «Астана инвест капитал» ЖШС.нің жалпы сипаттамасы мен басқаруды ұйымдастыру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Кәсіпорынның экономикалық.қаржылық жағдайын басқару және талдау...34
2.3 Кадрлық әлеуметтік дамытудың шұғыл жоспары мен кәсіпорынның қаржылық стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3 ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Шағын кәсіпорынның персоналды басқару саясатын жетілдіру шаралары..49
3.2 Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың қолдауындағы негізгі бағытты жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерлік кәсіпорынның экономикалық дамуының маңызды факторы. Кәсіпкерлік қызмет – еліміздің экономикасы үшін халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайының жақсаруына әрекет ететін қажетті буын. Бірақ мемлекет тарапынан бөлінген қаржылық қолдаудың жетіспеушілігі, өнеркәсіп пен шағын кәсіпорын өнімдеріне қойылған бағаның теңсіздігі және нарық инфрақұрылымының нашарлауы, өзара төлемдердің орындалмауы, бағаның өсуі, шетелден сапасыз өнімдердің ағылып келуі, жергілікті кәсіпорындардің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі және тағы басқа себептер өз кезегінде әрбір саладағы кәсіпкерлік қызметке теріс ықпалын тигізіп отыр. Ел экономикасының тұрақталуы кәсіпкерлік құрылымдарды қалыптастырып дамыту аз уақыт ішінде өзінің нәтижелерін беретіні, нарықтық жағдайға сай құрылған шағын құрылымдар өндірістік тиімділікті арттыру барысында құлдырап кеткен кәсіпорынның экономикасын жақсаруына, әрбір саладағы кәсіпкерлік жүйесіндегі шағын және орта бизнестік субъектілердің ұлғая бастағаны мысал бола алады. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса басты ықпал етеді.
Қазіргі кезде елімізде шағын және орта кәсіпорындарды (ШОК) дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөлініп отыр. Шағын кәсіпорындардың дамуы әлі де болса төмен деңгейде екендігі жасырын емес. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» деп аталатын халыққа арнаған Жолдауында «Әртараптан-дырудың өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпорындар тобын көргіміз келеді. Нақ осы кәсіпорындар экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады. Осыған байланысты Үкіметке 2010 жылдан бастап өңірлерде кәсіпорындарды дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізілуін қамтамасыз етуді тапсырамын», – деп атап көрсеткен болатын. Сондықтан да қазіргі кезде кәсіпорындарды, соның ішінде ШОК-ті дамытуға ерекше назар аударылып отыр. Осы аталғандарды ескере отырып, шағын кәсіпорындарды дамыту және оның дамуына жан-жақты жағдай жасау, қызмет тиімділігін арттыру объективті қажеттілік болып отыр.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің стратегиялық міндетіміз – бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен тиімділікке негізделген әріптестік қатынастарын жолға қою керек. Алайда, мұндай стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тарту және өңдеуші өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стандарттарға сай өнімдер өндіру, салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл бағытта, ең алдымен, еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданып іске асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
Қазіргі кезде елімізде шағын және орта кәсіпорындарды (ШОК) дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөлініп отыр. Шағын кәсіпорындардың дамуы әлі де болса төмен деңгейде екендігі жасырын емес. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» деп аталатын халыққа арнаған Жолдауында «Әртараптан-дырудың өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпорындар тобын көргіміз келеді. Нақ осы кәсіпорындар экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады. Осыған байланысты Үкіметке 2010 жылдан бастап өңірлерде кәсіпорындарды дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізілуін қамтамасыз етуді тапсырамын», – деп атап көрсеткен болатын. Сондықтан да қазіргі кезде кәсіпорындарды, соның ішінде ШОК-ті дамытуға ерекше назар аударылып отыр. Осы аталғандарды ескере отырып, шағын кәсіпорындарды дамыту және оның дамуына жан-жақты жағдай жасау, қызмет тиімділігін арттыру объективті қажеттілік болып отыр.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің стратегиялық міндетіміз – бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен тиімділікке негізделген әріптестік қатынастарын жолға қою керек. Алайда, мұндай стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тарту және өңдеуші өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стандарттарға сай өнімдер өндіру, салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл бағытта, ең алдымен, еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданып іске асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
1. Егемен Казақстан 2012 ж. – 25 наурыз.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауы (2009ж.).
3. Волгин А.П., Матирко В.И., Модин А.А. Управление персоналом в условиях рыночной экономики (опыт ФРГ). М., Дело, 2008.
4. Горгакова И.Н. Менеджмент: Учебник. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 2007.
5. Государственная кадровая политика и механизм ее реализации (Кадроведение): Курс лекций. М.: Изд-во РАГС, 2007.
6. Государственная кадровая политика: концептуальные основы, приоритеты, технологии реализации. М.: 2006.
7. Стиль работы и образ жизни руководителя: анализ проблемы, рекомендации. М.: Экономика, 2009.
8. Травин В.В., Дятлов В.Р. Основы кадрового менеджмента. М.: Дело, 2010.
9. Управление персоналом в системе государственной службы: учебное пособие /Аксенова Е. А., Базаров Т.Ю., Веков Х.А. М.: Изд-во РАГС, 2007.
10. Управление персоналом государственной службы: Учебно-методическое пособие. M.: изд-во РАГС, 2007.
11. Управление персоналом организации. Учебник. / Под ред. А.Я. Кибанова. М.: ИНФРА, 2008.
12. Грачев М. Суперкадры. Управление персоналом в международной корпорации. М., Дело, 2009.
13. Кибанов А. Я. «Управление персоналом организации» – М. – 2007г.
14. Сорокина А. Кадровая политика и управление персоналом. Труд в Казахстане. – 2010г. – Вып. 10. – Стр 37.
15. Мескон М. Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента – М. – 2009г.
16. Армстрнг М., Практика управления человеческими ресурсами/ Питер. – 2009г.
17. Кибанов А. Я., Захаров Б. К. Формирование системы управления персоналом на предприятии. – М. – 2011г.
18. Рогожин М. Ю. Организация управления персоналом предприятия. Учебно практическое пособие. – М. – Издательство РДА. – 2009г. – Стр224.
19. Шнайдер Б., Шмитт Н. Персонал для организации/ Экономическое школа –2009г.
20. Журавлев П. В., Карташов С. А., Маусов Н. К., Одегов Ю. Г. Технология управления персоналом. Настольная книга менеджера. – М. – Экзамен. – 2010г. Стр 576.
21. Уткин Э. А., Сатабаев К.Т. Инновации в управлении человеческими ресурсами. – М -2008г
22. Грачев Н. В. Управление персоналом и международные копорации. – М – 2008г. Стр 245.
23. Журавлев П. В. Управление человеческими ресурсами. – М – 2008г.
24. Пастухов Б. Управление персоналом. Технологии управления. – 2007г.
25. Балашов Ю. Деятельность менеджеров в кадровой политике корпорации/ Труд в Казахстане. 12.2009г.
26. Рыбалова М. Кадры холдинга/ Технологии управления. 07.2007г.
27. Маслов Е. В. Управление персоналом. – Новосибирск. Рассвет. 2009г.
28. Цветаев В.М. Управление персоналом – Питер. 2007г.
29. Шекшня С. В. Управление персоналом в современных организациях. – М. – Юрист, 1998г.
30. Выханский О. С., Наумов А. И. Менеджмен. – М.– ЮристЪ, 2008г.
31. Жұмаханов Б. Қ., Мұхамедов Ә. О. Еңбек ресурстары – әлеуметтік – экономикалық категория// Жаршы, 2008ж. №6. 9-12 б.
32. Радостовц Н. Еңбек – нарықтық категория// Егемен Қазақстан 2011ж – 4 қаңтар.
33. Еңбек рыногы// Қазақстан және оның аймақтары 2009ж №37 58-60б.
34. Абулгазин Д. Роль трудовых ресурсов в экономической развитии страны// Труд в Казахстане – 2010г – №4. Стр 32-36.
35. Подхудинов С. К. Система менеджмента – М. 2009г– Стр 186.
36. Румянцева А. М. Менеджмент организации. – М. – 2011г. Стр 246.
37. Слуцкий Г. В. Управление социальным развитием персонала предприятия. – М. – 2008г. Стр 261.
38. Управление человеческими ресурсами в нефтегазовой компании// Труд в Казахстане. – 2008г. №17 – Стр36-397
39. Волгин А.П., Матирко В.И., Модин А.А. Управление персоналом в условиях рыночной экономики (опыт ФРГ). М., Дело, 2008.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауы (2009ж.).
3. Волгин А.П., Матирко В.И., Модин А.А. Управление персоналом в условиях рыночной экономики (опыт ФРГ). М., Дело, 2008.
4. Горгакова И.Н. Менеджмент: Учебник. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 2007.
5. Государственная кадровая политика и механизм ее реализации (Кадроведение): Курс лекций. М.: Изд-во РАГС, 2007.
6. Государственная кадровая политика: концептуальные основы, приоритеты, технологии реализации. М.: 2006.
7. Стиль работы и образ жизни руководителя: анализ проблемы, рекомендации. М.: Экономика, 2009.
8. Травин В.В., Дятлов В.Р. Основы кадрового менеджмента. М.: Дело, 2010.
9. Управление персоналом в системе государственной службы: учебное пособие /Аксенова Е. А., Базаров Т.Ю., Веков Х.А. М.: Изд-во РАГС, 2007.
10. Управление персоналом государственной службы: Учебно-методическое пособие. M.: изд-во РАГС, 2007.
11. Управление персоналом организации. Учебник. / Под ред. А.Я. Кибанова. М.: ИНФРА, 2008.
12. Грачев М. Суперкадры. Управление персоналом в международной корпорации. М., Дело, 2009.
13. Кибанов А. Я. «Управление персоналом организации» – М. – 2007г.
14. Сорокина А. Кадровая политика и управление персоналом. Труд в Казахстане. – 2010г. – Вып. 10. – Стр 37.
15. Мескон М. Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента – М. – 2009г.
16. Армстрнг М., Практика управления человеческими ресурсами/ Питер. – 2009г.
17. Кибанов А. Я., Захаров Б. К. Формирование системы управления персоналом на предприятии. – М. – 2011г.
18. Рогожин М. Ю. Организация управления персоналом предприятия. Учебно практическое пособие. – М. – Издательство РДА. – 2009г. – Стр224.
19. Шнайдер Б., Шмитт Н. Персонал для организации/ Экономическое школа –2009г.
20. Журавлев П. В., Карташов С. А., Маусов Н. К., Одегов Ю. Г. Технология управления персоналом. Настольная книга менеджера. – М. – Экзамен. – 2010г. Стр 576.
21. Уткин Э. А., Сатабаев К.Т. Инновации в управлении человеческими ресурсами. – М -2008г
22. Грачев Н. В. Управление персоналом и международные копорации. – М – 2008г. Стр 245.
23. Журавлев П. В. Управление человеческими ресурсами. – М – 2008г.
24. Пастухов Б. Управление персоналом. Технологии управления. – 2007г.
25. Балашов Ю. Деятельность менеджеров в кадровой политике корпорации/ Труд в Казахстане. 12.2009г.
26. Рыбалова М. Кадры холдинга/ Технологии управления. 07.2007г.
27. Маслов Е. В. Управление персоналом. – Новосибирск. Рассвет. 2009г.
28. Цветаев В.М. Управление персоналом – Питер. 2007г.
29. Шекшня С. В. Управление персоналом в современных организациях. – М. – Юрист, 1998г.
30. Выханский О. С., Наумов А. И. Менеджмен. – М.– ЮристЪ, 2008г.
31. Жұмаханов Б. Қ., Мұхамедов Ә. О. Еңбек ресурстары – әлеуметтік – экономикалық категория// Жаршы, 2008ж. №6. 9-12 б.
32. Радостовц Н. Еңбек – нарықтық категория// Егемен Қазақстан 2011ж – 4 қаңтар.
33. Еңбек рыногы// Қазақстан және оның аймақтары 2009ж №37 58-60б.
34. Абулгазин Д. Роль трудовых ресурсов в экономической развитии страны// Труд в Казахстане – 2010г – №4. Стр 32-36.
35. Подхудинов С. К. Система менеджмента – М. 2009г– Стр 186.
36. Румянцева А. М. Менеджмент организации. – М. – 2011г. Стр 246.
37. Слуцкий Г. В. Управление социальным развитием персонала предприятия. – М. – 2008г. Стр 261.
38. Управление человеческими ресурсами в нефтегазовой компании// Труд в Казахстане. – 2008г. №17 – Стр36-397
39. Волгин А.П., Матирко В.И., Модин А.А. Управление персоналом в условиях рыночной экономики (опыт ФРГ). М., Дело, 2008.
Шағын кәсіпорындардың қызметін басқару (... кәсіпорын мысалында)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050507 - Менеджмент мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорындарды басқарудың ғылыми-әдістемелік
негіздері ... ... ... ...7
1.2 Шағын кәсіпорындарды басқарудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті басқарудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... .17
2 АСТАНА ИНВЕСТ КАПИТАЛ ЖШС-нің ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Астана инвест капитал ЖШС-нің жалпы сипаттамасы мен басқаруды
ұйымдастыру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Кәсіпорынның экономикалық-қаржылық жағдайын басқару және талдау...34
2.3 Кадрлық әлеуметтік дамытудың шұғыл жоспары мен кәсіпорынның қаржылық
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..43
3 ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Шағын кәсіпорынның персоналды басқару саясатын жетілдіру шаралары..49
3.2 Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың қолдауындағы негізгі бағытты
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..65
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерлік кәсіпорынның экономикалық
дамуының маңызды факторы. Кәсіпкерлік қызмет – еліміздің экономикасы үшін
халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайының жақсаруына әрекет ететін қажетті
буын. Бірақ мемлекет тарапынан бөлінген қаржылық қолдаудың жетіспеушілігі,
өнеркәсіп пен шағын кәсіпорын өнімдеріне қойылған бағаның теңсіздігі және
нарық инфрақұрылымының нашарлауы, өзара төлемдердің орындалмауы, бағаның
өсуі, шетелден сапасыз өнімдердің ағылып келуі, жергілікті кәсіпорындардің
бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі және тағы басқа себептер өз кезегінде
әрбір саладағы кәсіпкерлік қызметке теріс ықпалын тигізіп отыр. Ел
экономикасының тұрақталуы кәсіпкерлік құрылымдарды қалыптастырып дамыту аз
уақыт ішінде өзінің нәтижелерін беретіні, нарықтық жағдайға сай құрылған
шағын құрылымдар өндірістік тиімділікті арттыру барысында құлдырап кеткен
кәсіпорынның экономикасын жақсаруына, әрбір саладағы кәсіпкерлік
жүйесіндегі шағын және орта бизнестік субъектілердің ұлғая бастағаны мысал
бола алады. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса
басты ықпал етеді.
Қазіргі кезде елімізде шағын және орта кәсіпорындарды (ШОК) дамыту
мәселесіне ерекше көңіл бөлініп отыр. Шағын кәсіпорындардың дамуы әлі де
болса төмен деңгейде екендігі жасырын емес. Қазақстан Республикасы
Президентінің Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері деп аталатын халыққа арнаған Жолдауында Әртараптан-дырудың
өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа
рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпорындар тобын
көргіміз келеді. Нақ осы кәсіпорындар экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші
болып табылады. Осыған байланысты Үкіметке 2010 жылдан бастап өңірлерде
кәсіпорындарды дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізілуін
қамтамасыз етуді тапсырамын, – деп атап көрсеткен болатын. Сондықтан да
қазіргі кезде кәсіпорындарды, соның ішінде ШОК-ті дамытуға ерекше назар
аударылып отыр. Осы аталғандарды ескере отырып, шағын кәсіпорындарды дамыту
және оның дамуына жан-жақты жағдай жасау, қызмет тиімділігін арттыру
объективті қажеттілік болып отыр.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің
стратегиялық міндетіміз – бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты
орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен
тиімділікке негізделген әріптестік қатынастарын жолға қою керек. Алайда,
мұндай стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсекеге
қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тарту және өңдеуші
өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стандарттарға сай өнімдер өндіру,
салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық
экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды
шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл бағытта, ең алдымен, еліміздің
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
қабылданып іске асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым
бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып
отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін
еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және
қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
Бәрімізге мәлім шағын кәсіпорындар секторы (ШКС) экономиканы
әртараптандыруға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы
тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай-ақ жоғарыдағы
үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда
мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу
мен қолдауға, шағын кәсіпорындардың ішкі және сыртқы орталарына қатысты
әр алуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Яғни, еліміздің экономикасының әрбір саласында шағын кәсіпорындарды
дамыту, олардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру негізінде
халықты жұмыспен қамтамасыз ету, олардың тұрмыстық жағдайын жақсарту, қаржы
тапшылығы, материалдық-техникалық ресурстардың жетіспеушілігі,
өнеркәсіптегі дағдарыстың бетін қайтару, экономика саласын тұрақтандыру
мүмкіндіктері әлі де болса жойылмауы себепті қазіргі кезде күрделі
мәселелердің бірі болып отыр.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әр түрлі
аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Басқаруды дамыту, ШОК-ті жүргізудің
экономикалық және ұйымдастырушылық механизмдерін жетілдіру мәселелері
көптеген отандық ғалымдардың: Н.Қ. Мамыровтың, А.Қ. Қошановтың,
К.Ә. Сағадиевтің, Қ.О. Оқаевтың, Қ.Қ. Құрманалиевтің, Б.З. Зиябековтың,
Ә.Н. Дәуренбекованың, Р.Қ.Андарованың, Ө.Қ.Шеденовтың, А.Н.Саханованың,
О.С. Сабденнің, Ә.Ж. Сапарбаевтың, Б. Исабековтың, А. Тоқсанованың,
А.Д. Омаровтың, И. Даурановтың, Е. Әмірбекұлының, Н. Райханның және т.б.
еңбектерінде жарық көрген.
Шағын кәсіпорындарды басқару саласында ұйымдастырушылық-басқарушылық
және экономикалық мәселелеріне шетел ғалымдарының:
В. Блюменфельдтің, С.Н. Рагимовтың, М.Г. Лапустаның, М.И. Бакановтың, А.Ю.
Чепуренконың, Джон Ф. Берджестің, Николас К. Сирополистің,
Б.Я. Горфинкельдің, Э.М. Гайнутдиновтың, П. Ершовтың, А.Д. Иоффенің,
Н.Довганьның, Т.А. Красеваның, С.Г. Светуньковтың, Е.К. Смирницкийдің,
А.А.Вороновтың және т.б. жұмыстары арналған.
Жоғарыда көрсетілген авторлардың ғылыми еңбектерінде экономикалық
тиімділіктің мәні, мазмұны және ұстанымдары жүйеленген, нарықтық
механизмінің құрылуының теориясы мен тәжірибесі қорытындыланған.
Алайда, Қазақстан жағдайында нарықтық экономика талаптарын есепке ала
отырып, шағын кәсіпорындарды басқару мәселелері әлі де жеткілікті түрде
зерттелмей отыр. Осыған орай, қазіргі кезде қалыптасқан еліміздегі
кәсіпорындардың жағдайын ескере отырып, алда зерттеулерді тереңдету
қажеттілігі тұр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты шағын
кәсіпорындардың қызметін басқаруды жетілдірудің бағыттарын анықтау және
оларды басқаруда тиімді ұйымдастырушылық-экономикалық механизм-дерін
анықтай отырып, олардың тәжірибеде іске асырылуын нарықтық экономика
заңдарына негіздеу болып табылады.
Зерттеудің мақсаты келесі негізгі міндеттердің жүзеге асырылуын
қарастырады:
-Қазақстан Республикасының шағын кәсіпорындарды басқарудың ғылыми-
әдістемелік негіздерін зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпорындардың қазіргі жағдайын
бағалау;
- шағын және орта кәсіпкерлікті басқарудың шетелдік тәжірибесін
қарастыру;
- Астана инвест капитал ЖШС-нің жалпы мінездемесі мен басқарудың
ұйымдастырушылық жүйесін талдау;
- кәсіпорынның экономикалық-қаржылық жағдайын басқару және талдау;
- кадрлық әлеуетті дамытудың шұғыл жоспары мен кәсіпорынның қаржылық
стратегиясын қарастыру;
- шағын кәсіпорынның персоналды басқару саясатын жетілдіру шараларын
қарастыру;
- Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың қолдауындағы негізгі бағытты
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні шағын кәсіпорындардың қызметін басқарудың тиімділігі және
жетілдіру шаралары болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның шағын кәсіпорын нысандары және
АстанаИнвестКапитал жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қызметін
басқарудың тиімділігі мәселелері алынып отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізін шағын кәсіпорындардың
қызметін басқару механизмінің теориясы мен тәжірибесі бойынша отандық және
шетел ғалымдарының еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық және бағдарламалық
құжаттары, ғылыми-зерттеу, жобалау мекемелерінің зерттемелері, ҚР
Статистика жөніндегі агенттігі мен Даму Кәсіпорындарды дамыту қоры АҚ-ның
мәліметтері, АстанаИнвестКапитал жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
жылдық есептері құрады. Зерттеу жұмысында әр түрлі зерттеу әдістері:
экономикалық-статистикалық, монографиялық, экономи-калық-математикалық
модельдеу әдістері және т.б. қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипомдық жұмыстың құрылымы
зерттеудің мақсатымен, міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға
негізделген. Жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорындарды басқарудың ғылыми-әдістемелік негіздері
Қазіргі кезде қалыптасқан ұдайы өндіріс процесі тұрақсыздығымен
сипатталады. Өтпелі экономика жағдайында экономикалық қатынастардың
субъектісі және шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады,
сондықтан да шағын кәсіпорындарды басқару процестерін зерттеу қажеттілігі
туындап отыр. Шағын кәсіпорындарды ұйымдастырудың және оны басқарудың
ғылыми негіздерін құруда шетел және отандық ғалымдарының еңбектері едәуір
ықпалын тигізді.
Шаруашылық механизмі терминін көптеген экономистер эконо-миканың
үздіксіз және келісілген функцияларын қамтамасыз ететін шаруашылық әдістері
мен нысандарының жиынтығы ретінде түсіндіреді. Шаруашылық механизм – бұл
мекемелердің тұрақты қызметін қамтамасыз ететін экономикалық тұтқалар мен
стимулдардың, шаруашылық жүргізудің ұйымдастырушылық құрылымдары мен
нысандарының жиынтығы. Оның құрамындағы келесі элементтерді құрылымдық
түрде бөліп көрсетуге болады: өндірісті жоспарлау, экономикалық
ынталандыру, баға белгілеу, қаржыландыру және несиелеу. Өндірісті жоспарлау
және экономикалық ынталандыру әдістерінің жиынтығын басқарудың экономикалық
механизмі деп те атайды, ол шаруашылық жүргізу процесінде басқару құралы
ретінде қолданылады. Өндірісті жоспарлау, оны экономикалық ынталандыру және
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы – бұл шаруашылық механизмінің
элементтері. Олар мазмұны мен міндеттері жағынан ерекшеленеді.
Басқару механизмі дегеніміз басқарудың ұйымдастырушылық құры-
лымдарының, функцияларының, қағидалары мен әдістерінің, сондай-ақ
әлеуметтік, экономикалық және құқықтық нормаларының жиынтығы, бұлар кешенді
түрде саланың тұрақты қызмет етуін және дамуын қамтамасыз етеді. Басқару
механизмін анықтауда басқарушылық әсердің мақсаттарын көрсету маңызды.
Себебі, басқару механизмі мекеменің нақты мақсаттарына қол жеткізуді
білдіреді.
Басқару – бұл өндірістің тиімділігін жоғарылату, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдету және еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің және қызметтің
сапасын жоғарылату мақсатында өндіріс процесін сапалы түрде реттеу. Шағын
кәсіпорындарды басқарудың әдіснамалық мазмұны 1-суретте келтірілген. Шағын
кәсіпорындарды басқарудың мақсаты – оны дамытуды жетілдіре отырып,
еліміздің экономикасының өсуіне серпін беру.
Басқару жүйесінің тиімділігі ұйымдастыру деңгейімен анықталады және ол
келесідей негізгі элементтерді үйлестіруді қажет етеді: басқару техникасын,
ақпарат пен кадрларды элемент бойынша бөлу; басқару шешімдерін негіздеу мен
жүзеге асыруды процестік бөлу; функционалдық иерархиялық еңбек бөлінісін
құрылымдық бөлу.
Сурет 1. Шағын кәсіпорындарды басқарудың әдіснамалық мазмұны
Ескерту: Зерттеу негізінде құрастырған
Кәсіпорындарды басқару жетекші қағидалар негізінде жүзеге асырылады.
Басқару қағидалары – бұл қызметті жүзеге асыратын басқару органдары мен
адамдардың өз қызметінде жетекшілік ететін негізгі ережелері.
Басқару, біздің ойымызша – бұл қоғамның экономикалық зандарының өзгеруі
және іске асырылуын ұйымдастыратын, ұйымдастырушылық-экономикалық,
әлеуметтік қатынастардың нысандары, халық шаруашылығы экономикасының және
оның жеке салаларының даму пропорциялары анықталатын буын. Тиісті
түрлендірулердің табыстылығы шешімдердің қаншалықты дұрыс жасалып
қабылдануына және осы шешімдерді қабылдау кезінде қандай қағидалардың
орнатылуына байланысты болады.
Шағын кәсіпкерлікте басқару процесі бір-бірімен байланысып жатқан
өндірісті жобалау, жоспарлау және ұйымдастыру кезеңдерін қамтиды. Сонымен
бірге, жобалау кезеңі кәсіпорындарды басқаруда маңызды, әрі міндетті болып
табылады және әр кезеңде бірыңғай мақсатқа жету үшін кәсіпорындардың
өнімділігі мен құндылығын, оларды пайдалану тиімділігін сақтау, жоғарылату
міндеттері шешіледі. Басқару процесіндегі аталған кезеңдердің айқындылығын
мойындай отырып, қазіргі уақытта басқарудың экономикалық әдістерін
ұстанумен ғана түбегейлі табыстарға жетуге болады.
Шағын кәсіпорындарды дамытуды басқарудың негізгі жағдайлары мен
алғышарттарына мемлекет экономикасында өтіп жатқан үрдістермен тығыз
байланысты жағдайларды және алғышарттарды енгізуге болады (2-сурет).
Сонымен қатар, шағын кәсіпорындарды басқару үрдісі кәсіпкерлік саясатын
жүргізудің жүйелі бағыттарын қалыптастыруды талап етеді.
Сурет 2. Шағын кәсіпкерлік секторының дамуын басқарудың
алғышарттары мен жағдайлары
Ескерту: Зерттеу негізінде автор құрастырған
Шағын кәсіпорындарды мемлекеттік басқарудың функциялары: барлық
кәсіпкерлік иеленушілері үшін міндетті ережелерді жасау; ережелердің
орындалуын қадағалау; ережелердің орындалуын қамтамасыз ететін
процедураларды жасау.
Мемлекеттік басқару – бұл әлеуметтік басқарудың ерекше түрі. Кез
келген деңгейдегі әкімшілік-мемлекеттік шешімдер қандай да бір
саяси
шешімдердің шеңберінде жасалады, қабылданады және жүзеге асырылады. ШКС-ның
тұрақты дамуын анықтайтын фактор – кәсіпкерлік саясаты (институционалдық
аспект) болып табылады. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпорындарды
басқарудың ұйымдастырушылық-бақылау механизмі мемлекеттік тұрғыда қолдау
жүйесімен, әдістерімен, шешім қабылдау процедураларымен, басқару
органдарының құрылымымен, тиімділігімен сипатталады (3-сурет).
Шағын кәсіпорын өндірісі тұтастай және кез келген жағдайда қалыпты
кәсіпкерлік жұмыс істеуі үшін ішкі және сыртқы ортаны қалыптастыру қажет.
, соның
Сурет 3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарды қолдау жүйесі
Ескерту: Зерттеу негізінде құрастырған
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпорындардың тиімді
қызмет ету шарты еркін шаруашылық жүргізуде (ішкі орта) және оны
мемлекеттік қолдаудың (сыртқы орта) ұтымды үйлесуін көрсетеді.
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу, экономикалық қызметтің тіпті
қоғам үшін қажетсіз түрлерін басуға немесе шектеуге, мысалы, есірткі, қару-
жарақ өндіру және сату сияқты, сонымен қатар кәсіпорындардың кейбір
түрлерін (шағын кәсіпорындардың фермерлік шаруашылығын, қайырымдылық қызмет-
терін) қолдауға бағытталуы мүмкін. Экономиканы мемлекеттік реттеу ішінде
кәсіпкерлік қызмет, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын ескере
отырып, халықтың әлеуметтік қорғалмаған қабаттарын, мемлекеттің, қоғамның
мүддесін толығымен бақылауды басты мақсат етіп қояды.
1.2 Шағын кәсіпорындарды басқарудың әдістері
Дамыған индустриялды мемлекеттерде шағын кәсіпорындардың өзі ғана
жалпы ішкі өнімнің 60%-дан астамын алады. Яғни, дамыған елдердің
бәсекеге лайық және экономика құрудағы табысты тәжірибесі шағын
кәсіпорындардың осы процесс барысында шешуші элементтердің бipi болып
табылатындығының нақты көрiніci екендігінде сөз жоқ. ШКС-ның хал-ахуалы мен
даму деңгейі елдің тұрақты түрдегі экономикалық өрлеуін қамтамасыз етуде
маңызды рөл атқара отырып, жұмыссыздық, кедейшілік, дамымаған бәсеке,
материалдық және материалдық емес қорларды тиімсіз пайдалану, ішкі жиынтық
сұраныстың импортқа тәуелділігі сияқты және т.б. бірсыпыра мәселелерді
шешуге септігін тигізеді. Осының нәтижесінде шағын кәсіпорындардың даму
жағдайы көптеген елдерде аса маңызды категория болып есептелінеді де,
мемлекеттік жоғары деңгейде қарастырылады.
Белсенді ШКС-ның саны анық 2011 жылда 95 мың бірлікке,
2010 жылғы 621 мыңнан 2011 жылға дейін 716 мыңға жеткен. Тіркелген ШКС-
ның, ішіндегі белсенді әрекет ететін ШКС-ның үлeci алдындағы
4 жылдың барысында үздіксіз төмендеп отырған болса, 2011 жылы 67%-ғa өскен
(4-сурет).
Сурет 4. ШКС-ның шаруашылық әрекет үстіндегі субъектілердің жалпы
санындағы үлесі
Ескерту: Зерттеу негізінде құрастырған
ШКС-ның белсенді құрылымында ұйымдастырушылық құқықтық тұрғыдан алып
қарағанда жеке тұлға түріндегі қызметті атқаратын субъектілер басым: жеке
кәсіпорындар (ЖК) (2011 жылы олардың саны 484 мың субъект болды немесе
белсенді ШКС-ның жалпы санының 68%) және шаруа қожалықтары (ШҚ) (171 мың
немесе 24%) (5-сурет). Заңды тұлғалардың саны ШКС-ның 31 мың субъектілерін
құрайды немесе 8%.
Сурет 5. ШКС-ның ұйымдастырушылық құқықтық түрлері бойынша құрылымы
Ескерту: Зерттеу негізінде құрастырған
Белсенді ШКС-ның әр түрлі ұйымдастырушылық-құқықтық формалары соңғы
төрт жыл барысындағы дамуы төмендегідей қарқынды байқатады:
1. Шағын бизнес кәсіпорындары ШКС-ы санының қарастырылып отырған
кезеңінің барлық уақытында өсіп отырғандығы байқалады.
2. Шағын бизнес кәсіпорындары ШКС-ы санының қарастырылып отырған
кезеңінің барлық уақытында өсіп отырғандығы байқалады.
3. Жеке кәсіпорындар санының өсуі 2009 жылдың соңына дейін орын
алды. 2010 жылы белсенді ЖК-нің саны 2009 жылмен салыстырғанда
20 мыңнан астам субъектілерге қысқарды, бірақ 2011 жыл бойынша
өсу жалғасып, 90 мыңнан астам субъектіні құрады (6-сурет).
4. Шаруа (фермерлік) қожалықтары 2008 жылдан бастап олардың жалпы
белсенді саны тұрақты түрде өсіп отырды.
Сурет 6. Белсенді ШКС-ның қарқыны
Ескерту: Зерттеу негізінде автор құрастырған
Қазақстанның шағын кәсіпкерлігін дамыған елдермен салыстырғанда
байқалатыны жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) көрсеткіштеріне қосар үлес пен халықтық
жұмыспен камтамасыз етілуі сияқты көрсеткіштер бойынша артта қалушылық бар,
сонымен қатар дамыған елдердегі сияқты Қазақстандағы ШКС барлық шаруашылық
субъектілерінің 90%-ына иелік етеді.
Мысалы, дамыған елдерде ШОК субъектілерінің шығаратын өнімдері
көлемінің жылдық үлесі жалпы ішкі өнім көрсеткіштері бойынша 43%-дан
(Канада) 57%-79%-ғa дейін құраса, Қазақстандағы оның үлесі 3 еседен кем,
яғни 15%-ға тең. ШОК секторынан орын алатын халықтың үлeci бойынша біздің
еліміздің көрсеткіштері дамыған елдермен салыстырғанда әлдеқайда төмен (1-
кесте).
Кесте 1
Дамыған елдер мен Қазақстанның шағын кәсіпкерліктегі
макрокөрсеткіштерін салыстыру
Елдің жалпы ішкі Жалпы жұмыспен Шаруашылық
Мемлекеттер көрсеткішіндегі қамтылудағы секторындағы
ШКШОК-тің үлесі, %ШКШОК-тің үлесі, %ШКШОК-тің үлесі, %
АҚШ 97,60 54 52
Канада 99,80 47 43
Жапония 99,20 75 52
Ұлыбритания 99,10 56 52
Франция 97,60 57 50
Германия 99,30 69 57
Италия 99,20 73 55
Қазақстан 92 23 15
Ескерту: статистикалық мәліметтер бойынша құрастырған
Соңғы 5 жылдың ішінде Қазақстандағы бұл көрсеткіш 23% деңгейінде тұрса,
дамыған елдерде 47%-дан (Канада) 75%-ға (Жапония) дейін.
Қазақстанның ШОК секторы сапалық құрылыс бойынша өзінің шетелдік ұқсас
секторлары бойынша едәуір өзгеше.
Қазақстанның 40%-ға жуық ШКС көтерме және жеке сауда саласын қамтиды
да, ШКС-ның 20%-дан астамы ауыл шаруашылығына тән.
АҚШ-та шағын бизнестің құрылымы басқаша қызмет саласының шынайы
көрінісі 58%, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің 20%-дан астамы құрылыс пен
сауда саласындағы қызметтерді жүзеге асырады.
Шағын кәсіпорындардың белсенді түрде әрекет ететін субъектілердің
жалпы санынан 2012 жылдың корытындысы бойынша 718 мың бірлік болған болса,
жекелеген аймақ бойынша алғанда ең көбі Оңтүстік Қазақстанда істейтін болып
шықты – 106 мың бірлік, Алматы облысында – 96 мың бірлік және Алматы
қаласында – 68 мың бірлік. Ең төменгі көрсеткіштер – Маңғыстау (19 мың
бірлік), Қызылорда – (19 мың бірлік) және Солтүстік Қазақстан (24 мың
бірлік) облыстарының еншісінде (7-сурет).
Сурет 7. Аймақтар бойынша шағын кәсіпорындардың белсенді субъектілері
Ескерту: Зерттеу негізінде құрастырған
Сонымен, Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың макроэкономикалық
көрсеткіштердің негізінде жасалған шолуға байланысты төмендегідей
қорытындылар шығаруға болады:
-жалпы алғанда, секторда қайта қалпына келтіру процестерінің басталғаны
байқалады, ШКС-ның аса ауқымды көрсеткіштерініңі өcyi орын алады
(тіркелгендердің әрекет үстіндегі ШКС-ның нақты саны, өнім көлемдері);
-алайда, біршама көрсеткіштердің керісінше үрдісі барлығы байқалады
(жалпы ішкі өнім көрсеткіштері деп ШКС өнімдерінің үлeci, салалық дамудың
құрылымы);
-кәсіпкерлікке көмек көрсететін мемлекеттік бағдарламаларға кереғар,
өзінің ресурстары мен табыс көздерінен кәсіпкерлікке банктердің беретін
несиесінің көлемі айтарлықтай қысқарды.
Жоғарыда жасалынған шолуға сәйкес шағын кәсіпорындарды ретке келтіріп
және сол шағын кәсіпкерліктегі кереғар үрдістерді қаржылық, сондай-ақ
қаржылық емес кұралдар арқылы жақсартып отыру үшін мемлекеттің тікелей
араласуының онан әpi қажет екендігі көрінеді.
Қазіргі уақытта жинақталған тәжірибені ескере отырып, салиқалы
диалог пен нақты әріптестікке негізделген өзара ықпалдасудың жаңа алгоритмі
әзірленуде. Бүгінгі таңда кәсіпорындардың мүддесін қозғайтын бірде-бір
нормативтік акт аккредитацияланған үкіметтік емес ұйымдардың тиісті
сараптауынсыз қабылдануы мүмкін емес.
Ағымдағы жылдың басында Министрлікте жеке меншік кәсіпорындардың
мүддесін қорғайтын 62 нормативтік құқықтық акті сараптаудан өтті, басқа да
мемлекеттік органдарда да іс осылай жалғасын табуда.
Осы орайда Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың ұсынысы
бойынша әзірленген Бизнестің жол картасы – 2020 бағдарламасын ерекше
атап өту қажет. Аталмыш бағдарламада өңірлерде кәсіпорындардың жаңа тобын,
ең алдымен шағын және орта бизнесті дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын
құру мақсаты қойылған. Осы бағдарламаның қаражаты: кредиттердің пайыздық
ставкасын субсидиялау; шағын кәсіпкерлікке берілетін кредиттерді ішінара
кепілдендіру; бизнес жүргізуді қызмет көрсетумен қолдау; кадрларды даярлау
мен қайта даярлау, жастар практикасы мен әлеуметтік жұмыс орындары сияқты
бағыттар бойынша пайдаланылады.
Бизнестің жол картасы – 2020 кәсіпорындар үшін де, сонымен бірге
банктер мен инвесторлар үшін шикізаттық емес жобаларды қаржыландыруға
қатысты жаңа мүмкіндіктерге жол ашты. Үкімет әкімдермен бірлесіп үш-жылдық
бюджет ауқымында әрбір өңірдің экономикалық әлеуетін есептеуге негізделген,
жылдарға бөлінген қаржыландырудың жалпы лимитін әзірлеуге тиіс. Осы қаражат
өңірлерге беріледі, ал әкімдер бағдарламалар бойынша қаржыландырылатын
шағын кәсіпкерлік жобалары үшін толық жауап береді.
Отандық тауарлар – 2020 жоспарының ойдағыдай іске асырылуының айғағы
болып табылады, ал біздің шикізат емес басқа өнім мен тауарларды
экспорттаушыларды қолдау индустрияландырудың негізгі бағытына айналып,
Қазақстанның өнеркәсібі экспорттық рыноктарда отандық бірегей өнім мен
тауарларды бүкіл әлемге кеңінен танымал етуге тиіс. Осыған орай Үкімет
негізгі құралдарды сатып алуды қаржыландыру, экспортқа қызмет көрсетуді
қолдау, экспорттаушыларға грант беру мен экспорттық сауданы қаржыландыру
қарастырылған экспорттаушыларды қолдаудың бірыңғай жүйесін құру міндетін
қойып отыр. Салық жүйесі ұзақ мерзім бойы қолданылатын құрал, сондықтан
аталмыш жүйе экономиканың дамуының келешектегі үрдістерін ескере отырып
қалыптастырылуы тиіс. Жалпы салық жүйесі сияқты, оның жекелеген агрегаттары
да өндірістік және іскерлік белсенділікті көтермелеуге, нарықтық
реттеуіштерді барынша босатып, өнім өндірушілерге сол немесе басқа
шаруашылық шешімін қабылдау мүмкіндігін беруге бетбұрыс жасауға тиіс.
Бәсекелестердің болуы нарықтық экономиканың ойдағыдай дамуының қажетті
факторы болып табылады. Шағын кәсіпорын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
оңтайландыру үшін нақты өнімді зерттеу процесінде оны алмастыратын
экономикалық-математикалық модель қарастырамыз.
Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін модельдеудегі мақсат –
рынокты бәсекелес кәсіпорындардың өнімдері арасында бөлудің нарықтық
механизмін модельдеуге келтіру.
Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін модельдеу келесі бірнеше
сатыда жүзеге асырылады:
1. Жеке бәсекелік артықшылықтар (баға, сапа, тұтынушылардың қалауы)
модельденеді. Мысалы, 1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің 2-ші кәсіпорынның j-
ші өніміне қатысты баға бойынша бәсекеге қабілеттілігі олардың бағасына
кері тәуелді:
(1)
мұндағы – 1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің 2-ші кәсіпорынның j-ші
өніміне қатысты баға бойынша бәсекеге қабілеттілігі; –2-ші
кәсіпорынның j-ші өнімінің бағасы; – 1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің
бағасы.
Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігі бәсекелес кәсіпорын өнімінің
сапасына тікелей тәуелді:
(2)
мұндағы – 1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің 2-ші кәсіпорынның j-ші
өніміне таңдалған сапаның сан өлшемі бойынша бәсекеге қабілеттілігі; Кi1 –
1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің сапа көрсеткішінің нақты деңгейі; Кj2 – 2-
ші кәсіпорынның j-ші өнімінің сол деңгейі.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің χ12...ξ12 деп белгіленетін басқа да
жеке көрсеткіштерін (тұтынушылардың қалауын, ең маңызды сапа параметрлерін,
пайдалану шығындары мен т.б.) осылай модельдеуге болады. Модельде
пайдаланылатын көрсеткіштердің саны тұтынушылар үшін маңызды өнімнің
бәсекеге қабілеттілік параметрлерінің санына байланысты.
2. Кәсіпорын өнімінің жеке бәсекелік артықшылықтары бәсекелестік
моделіне біріктіріледі:
(3)
мұндағы Ji1j2 – 1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің 2-ші кәсіпорынның j-
ші өніміне қатысты бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші.
Егер рынокта өнімнің түрі екіден көп болса, онда кез келген өнімнің
сандық деңгейін салыстыру базасы ретінде қабылданып, қалған үлгілердің
бәсекеге қабілеттілігі осы өнім түріне қатысты есептелетін болады.
Кәсіпорын өнімінің бәсекелік артықшылықтары мен сату коэффициент-
терінің өзара байланысының нақты мағыналарын қолданбалы маркетингтік және
статистикалық зерттеулер арқылы алуға болады.
Мұның іс жүзіндегі маңызы кәсіпорын өнімінің бәсекеге
қабілеттілігіне жақындастырылған модель алу мүмкіндігімен байланысты.
Қолданбалы зерттеулерде нақты өнімнің аса маңызды параметрлері мен сату
коэффициенттерінің негізінде кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін
модельдеу мен болжаудың негізделген мүмкіндігі пайда болады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің экономикалық-қаржылық жағдайын
зерттеу барысында тауарлық-материалдық қорларын құрайтын, көбінесе егін
шаруашылығы бойынша өнімдерінің көптеп өткізілмей қалғандығын көреміз.
Мұндай жағдайдың қалыптасуы біздің пікіріміз бойынша ең алдымен бұл
серіктестіктің өнімді дұрыс өткізбеуіне байланысты. Яғни, өнімді өткізуді
дұрыс ұйымдастырылмағандығынан, Sunreis серіктестігінде 2010 жылы
тауарлық-материалдық қорлары активтердің 48%-ын, ал 2011 жылы 25,9%-ды
құраған.
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті басқарудың шетелдік тәжірибесі
Кейінгі онжылдықтарда экономикасы дамыған Батыс елдерінде бәсекенің
дамуы әсерінен шағын және орта кәсіпкерлік рөлі арта түсті. Мұның басты
себебі-экономикалық сектордың кәсіпорындарына тән артықшылықтар.
Тұрақты экономикаылқ жүйеде шағын кәсіпкерлік: динамикалық түрде дамуы
мүмкін, тұтынушылардың сұранысының өзгеруіне тез бейімделе алады, бәсекелес
нарықтық қатынастарға ықпал етеді, экономиканың құрылымдық қайта құрылуына
әсер етеді, жаңа жұмыс орындарын ашады, жаңа кәсіпкерлік топ пен меншік
иелерінің құрылуына жағдай жасайды, елдің жалпы ұлттық өнімінде үлкен
үлеске ие бола алады, мемлекеттік бюджетке үлкен қаржы сомаларын береді.
Дамыған елдерде шағын кәсіпорындар мынадай салаларда басым рөл
атқарады: сауда, автосервис, құрылыс, қызмет көрсету салалары. Қазір шағын
кәсіпорындар жоғары технологиялық сфераларға: машина құрылысы, энергетика,
электротехника, химиялық өнеркәсіп, транспорттық қызмет, информатика,
микроэлектроника, телекоммуникация салаларына әртараптан-дырылып жатыр.
Шағын және орта кәсіпорындардың ірі кәсіпорындармен қатар қызмет етуі
дамыған елдер экономикасына тән белгі. АҚШ-та өз ісімен айналысушы
азаматтар, яғни кәсіпкерлер үлкен құрметке ие. Нарықтық экономикаға бет
бұрған елдер үшін АҚШ-тағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту тәжірибесі
үлкен маңызы бар.
АҚШ шағын және орта кәсіпкерлік басқармасының классификациясы бойынша
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне: жұмыскерлер саны 500-ге дейін
болатын өндірістік және сауда кәсіпорындары, ал басқа салалар үшін-жылдық
табысы 2 миллион долларға дейін болатын кәсіпорындар жатады.
АҚШ-та тіркелген кәсіпорындардың 97%-ына жуығы шағын кәсіпорындар. Бұл
шағын кәсіпорындар жалпы ұлттыұ өнімнің 53%-ына, көтерме сауданың 64%-ына,
бөшек сауданың 72%-ына, қызмет саласының 57%-ына ие болып тұр.
Экономикалық өсу және құлдырау кезінде, жаңа жұмыс орындарын ашу мен
қысқарту кезінде шағын кәсіпкерлік жұмыссыздық проблемасын бәсеңдетеді. АҚШ-
тық шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы мысал көрсеткендей, шағын бизенс
сыртқы ортаның өзгеруіне тез бейімделеді. АҚШ Сауда министрлігінің
мәліметтері бойынша шағын кәсіпкерліктің инновациялық сипаты елдің
экономикалық өсуіне 20-25%-ға дейін үлес қосады.
АҚШ-та шағын және орта кәсіпкерлік тұрақты түрде мемлекеттік қолдауға
ие. Әр түрлі мемлекеттік реттеулер мен қолдау шаралары құқықтық базаға
негізделеді. Солардың бірі Шағын және орта кәсіпкерлік туралы заң. АҚШ
конгрессінде шағын және орта кәсіпкерлік проблемаларымен екі комитет
айналысады. Федералдық деңгейде шағын және орта кәсіпкерлік әкімшілігі
қызмет атқарады. Әкімшіліктің басты функциясы-шағын және орта кәсіпкерлікті
жан-жақты қолдау. Әрбір штатта әкімшіліктің аймақтық бөлімдері жұмыс
істейді. Аймақтық бөлімшелер шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне
нарық туралы ақпарат береді, оның мәселелерін шешуге көмектеседі.
АҚШ-та шағын және орта кәсіпкерлік қоғамда кәсіпкерлік, бәсекелестік
атмосферасын дамытуға үлкен үлес қосады. Мемлекет тарапынан болатын
шектеулер кәсіпкерлікке кедергі келтіреді. Сондықтан да АҚШ конгресі шағын
және орта кәсіпкерлікке тікелей бақылау жасайды. Конгресс шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдау және дамыту мақсатында бірнеше программа жасады.
АҚШ шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік жүйесі:
• бюджеттен тікелей дотациялау;
• мемлекеттік тапсырыстардың бір үлесін шағын кәсіпорындарда
орналастыру;
• шағын және орта кәсіпкерлікке несие беру кезінде мемлекеттік кепілді
қолдану;
• шағын және орта кәсіпкерлікке салықтық жеңілдіктер беру.
Негізгі бағдарлама бұл инкубаторлық бағдарлама. Инкубаторлар-ол
университеттер, компаниялар, федералдық органдар, штаттық басқармалар
жанында құрылатын ұйымдар. Бұл ұйымдардың негізгі мақсаты-жаңа
кәсіпкерлерге жан-жақты көмек көрсету болып табылады. Себебі, көптеген
кәсіпкерлер өз ісін бастағысы келгенімен, мүмкіндігі жоқ, осындай
кәсіпкерлерге инкубаторлар көмекке келеді. Қойылған мақсатқа, қаржыландыру
көзіне байланысты инкубаторлар: фирмалық, университеттік, жекеше болуы
мүмкін. Инкубаторларды қаржыландырудағы мақсаттар:
• инкубатор клиенттерінің табысына ортақтасу;
• жеке тұлғалардан арендалық төлемдер алу;
• жаңа жұмыс орындарын ашу.
Сауда палаталары да инкубаторларды қаржыландыруға қатысады. АҚШ-та
шағын кәсіпорындар экономикада жетекші рөл атқарады. Сондықтан да
федералдық, штаттық басқару органдары шағын және орта кәсіпкерліктің
дамуына үлкен мән беріп отыр, оның дамуына барлық жағдай жасап жатыр.
Жапониялық шағын және орта кәсіпкерлік.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жөнінде Жапония мемлекеті де үлкен
тәжірибеге ие болып отыр.
Жапонияда шағын және орта кәсіпкерлікке ерекше назар аударады. Себебі,
шаығн бизнесті дамыту арқылы Жапония соғыстан қираған елден жоғары
технологиялық дамыған елге айналды. Жапонияның халық шаруашылығында шағын
және орта кәсіпкерлік субъектілерінің саны, жұмысшылар саны, тауар айналымы
басқа секторлармен салыстырғанда алдыңғы қатарда тұр. Дәстүр бойынша әрбір
ірі корпорация өз жанында бірнеше шағын кәсіпорын құрады. Бұл кәсіпорындар
бас кәсіпорынға тәуелсіз болады және өздерінің ұйымдық құрылымын жасайды,
жаңа өнімдерді шығара бастайды.
Жапонияда шағын кәсіпорындар үлесіне: өндірістік өнімнің 55%-ы, көтерме
сауданың 60%-ы, бөлшек сауданың 80%-ы тиеді. Еркін нарықтық бәсеке шағын
кәсіпорындарға сыртқы ортаға бейімделуіне көмектеседі. Мұндай жағдайда
мемлекеттік органдар шағын кәсіпорындарға құрал-жабдықтарды жаңартуға,
технологияны жақсартуға, өнімге деген сұранысты ұлғайтуға көмек береді.
Жапонияның шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауының басты
ерекшелігі-басымды бағыттарды дамытудағы уақыт мерзімі. Басымдылық бағыттар
бір немесе одан да көп жылдарға бекітіліп, кейіннен өзгеріп тұруы мүмкін.
Мемлекет шағын кәсіпорындарға мемлекеттік тапсырыстарды алуда да
көмектеседі. Жапонияда шағын және орта кәсіпкерлікті мақсатты түрде
бюджеттен қаржыландырады. Әрбір министрлік, әр ведомство өз шығындар
бюджетіне шағын және орта кәсіпкерлікке жұмсалатын қаржыны кіргізеді. Шағын
және орта кәсіпорындарға жеңілдетілген салық мөлшерлемесі қолданылады.
Жапонияда шағын және орта кәсіпорындар жалпы ұлттық өнімнің 73%-ына ие
болып отыр.
Ресей Федерациясындағы шағын және орта кәсіпкерлік.
Экономиканы құрылымдық қайта құру үшін шағын және орта кәсіпкерлікті
дамыту маңызды мәселе. Ресей Федерациясында экономиканың бұл секторын
дамыту мақсатында бірқатар экономикалық шаралар жасалынып, жұзеге асырылды.
1995 жылы Ресей Федерациясында Шағын және орта кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау туралы заң қабылданды. Бұл заң бойынша жаңадан құрылған
кәсіпорындар 2 жылға дейін табыс салығын төлеуден босатылады. Шағын және
орта кәсіпкерлікті қолдаудың Федералдық Қоры арқылы әр түрлі жобалар
қаржыландырады. Бұл қорға федералдық меншіктегі кәсіпорындарды
жекешелендіруден түсетін қаржының 5%-ы келіп түседі. Федералдық Қор арқылы
шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру жүйесі екі қағидаға негізделген:
• Федералдық Қордан жұмсалатын әрбір рубльге аймақтардан да бір рубль
жұмсалуы керек;
• Қаржыландыру өкілетті банктер арқылы жүзеге асады. Қор банкке өз
резервтік қаржысын салады, ал банк өз қаржысынан аймақтарда
кәсіпкерлерді қаржыландырады.
1994-1995 жылдары Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың
мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылды. Бұл бағдарламаны іске асырғаннан
кейін Ресей Федерациясында шағын кәсіпкерлікті қолдаудың біркелкі жүйесі
жұмыс істей бастады. Бұл жүйеге: Ресей Федерациясының шағын кәсіпкерлікті
қолдау мен дамытудың мемлекеттік комитеті, аймақтық қорлар мен орталықтар
кіреді.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың аймақтық қорлары мен
орталықтары барлық аймақтарда құрылған. Шағын кәсіпкерлік федералдық және
жергілікті бюджеттерден қаржылық көмек алады, жергілікті салықтар бойынша
әр түрлі жеңілдіктерге ие. Сонымен бірге жергілікті бюджеттерден шағын және
орта кәсіпкерліктің инфрақұрылымын құру жобалары да қаржыландырылады.
1999 жылдың басына есептегенде Ресей Федерациясында 900000-нан аса
шағын кәсіпорындар жұмыс істеп тұрды. Бұ кәсіпорындардың орташа жұмысшылар
саны-7 адамнан тұрды.
Ұлыбританияның шағын және орта кәсіпкерліктегі тәжірибесі.
Ұлыбританияда шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне: жылдық тауар
айналымы 2 миллион фунт стерлингтен аспайтын, активтер сомасы 1 миллион
фунт стерлингтен және жыл бойы 50 адамды жұмыспен қамтитын кәсіпорындар
жатады. Ұлыбритания мемлекеттік консультациялық қызметі бастаушы
кәсіпкерлерге қажетті кеңестер береді. Мысалы, коммерциялық мәселелерді
қалай шешу керек екенін, бухгалтерлік есепті қалай жүргізу керектігі
туралы, нарықты қалай зерттеу керек екендігі туралы кеңестер. Шағын және
орта кәсіпкерлік жөніндегі Үкіметтік қызмет кәсіпкерлер үшін әр түрлі
семинарлар мен курстар ұйымдастырып тұрады.
Қазақстанда шағын кәсіпорынды ашу үшін жұмсалатын күш-жігерді шет елде
шағын кәсіпорын ашуға жұмсалатын уақытпен салыстыру мақсатында Франция
Үкіметінің шағын кәсіпорындар үшін жасап жатқан шараларын атап өткен жөн.
Франциядағы тұрақты түрде дамып жатқан іскерлік қызметтің негізінде
мемлекеттің мақсатты түрде жүргізіп жатқан саясаты жатыр. Басты назарда
шағын және орта кәсіпорындар. Себебі, бұл кәсіпорындар нақты экономиканың
ең динамикалық агенті. Францияда шағын кәсіпорындарға-жұмысшылар саны 500-
ден аспайтын кәсіпорындар жатады. Ресми дерек бойынша Францияда шағын және
орта кәсіпорындарда-16 500 000 адам жұмыспен қамтылған. Орташа есеппен бір
кәсіпорында 7 адам жұмыс істеген.
Францияда шағын және орта кәсіпкерлікті несиелеу кезінде пайыздық
өсімді мемлекет бонификациялайды. Қаржылық мехинизм арқылы мемлекет шағын
және орта кәсіпкерлікке несие ұсынысын арттырады.
Орталық бюджет арқылы шағын және орта кәсіпкерлікке жұмыспен қамтуды да
қаржыландырады. Яғни еңбек және әлеуметтік шығындар бойынша жеңілдіктер
беріледі. Францияда жұмыссыздар өз кәсіпорнын ашу үшін мемлекет көмегіне
сүйене алады.
Азиялық қаржылық кризис көрсеткендей шағын және орта кәсіпорындар
сыртқы факторға аз тәуелді. Осыдан бұл кәсіпорындар үлкен кәсіпорындарға
қарағанда артықшылықтарға ие. Үкіметтің шағын және орта кәсіпорындарды
қолдауға бағытталған саясаты өте алуан түрлі болып келеді және бұл саясат
кәсіпорындардың әрі қарай дамуын қолдайды.
Шетелдік тәжірибеге қарап, Республикамызда атқарылатын іс-шараның әлі
көп екенін байқауға болады. Шағын кәсіпкерлікті қолдау туралы заң
атқарылатын іс-шаралардың бастамасы ғана, экономиканың бұл секторын көтеру
үшін жүйелі түрде жұмыс атқарылуы керек. Республикамызда шағын және орта
кәсіпкерлікке қағаз жүзінде емес, шет елдегі сияқты нақты көмек қажет.
2 АСТАНАИНВЕСТКАПИТАЛ ЖШС-нің ҚЫЗМЕТІН БАСҚА-РУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Астана инвест капитал ЖШС-нің жалпы сипаттамасы мен басқаруды
ұйымдастыру жүйесі
Астана инвест капитал ЖШС 2003 жылдың 13 наурызында №13453-1901-ЖШС
тіркеу нөмірімен Астана қаласының заң Басқармасы рұқсатымен 87,2 мың теңге
жарғылық капиталымен тіркелді.
Эмитенттің толық атауы – Астана инвест капитал ЖШС. Заңды мекен-жайы:
Қазақстан Республикасы, 010000, Астана қаласы, Махтумкули көшесі, 12.
Деректі мекен-жайы (орналасқан жері): Қазақстан Республикасы, 010000,
Астана қаласы, Абай даңғылы, 47. Эмитенттің банктік реквизиті: ағымдық шоты
№022467047 Казкоммерцбанк АҚ, БИК 195301716. Салық төлеушінің тіркеу
нөмірі: 620200018021.
Серіктестіктің негізгі қызмет түрі болып:
- құрылыс инвестициясы;
- құрылыс, ремонт, монтажды жұмыстарын атқару;
- пәтерлерді өткізу, құрылыс материалдарын өткізу;
Серіктестіктің жарғылық капиталы құрылтайшылардың акцияларының атаулы
құны бойынша ақысын төлеуі жəне акцияларды Қазақстан Республикасының 2003
жылғы 13 мамырдағы Жауапкершілігі шектеулі серіктестік туралы Заңының
талаптары жарғылық капиталы белгіленген орналастыру бағасы бойынша
инвесторларға (инвесторға) сату арқылы қалыптастырылады жəне Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасымен төленеді; акцияның құрылтайшылар алдын
ала енгізетін төлем мөлшері серіктестіктің жарғылық капиталының ең төменгі
мөлшерінен кем болмауға жəне оны құрылтайшылар серіктестікке заңды тұлға
ретінде мемлекеттік тіркелген күннен бастап отыз күн ішінде толық төлеуге
тиіс; Қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы санының кемінде отыз
проценті, олардың əрқайсысы Қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы
санынан серіктестіктің жай акцияларының бес процентінен аспайтын
акционерлерге тиесілі болуға тиіс.
Эмитент өзінің қызметін Астана қаласының нарығында жүргізіп келеді және
қазіргі таңда серіктестік келесі тұрғын үйлерді эксплуатацияға тұрғызып
және тапсырып қойды. Осы барлық Астана инвест капитал ЖШС жүргізіліп
жатқан тұрғын үй объектілерін бас аббаттандырушысы болып АБК-Құрылыс
ЖШС (Астана) құрылыс компаниясы. АБК-Құрылыс ЖШС бас аббаттандырушы
ретінде эмитентпен бірігер алдында реинжиниринг қызметін құра отырып,
монтаждық құрылысында басқарушылық, пластикалық терезелер өндіріс зауыты,
кірпіш және бетон зауыты, құрылыс материалдарымен қамсыздандыру
кәсіпкерлігі, меншікті құрылыс техникасымен жарақтанған және сырт жүйелер
мен коммуникация, сонымен қатар жүргізіліп жатқан объектілерге қарауылдық
кәсіпкерлігімен айналысып қана қоймай реттеп те отырады.
Кесте 2
Астана инвест капитал ЖШС құрылтайшыларының құрамы
№ Заңды тұлғаның капитал Қызмет түрі Құрам
атауы үлесі дасқан
мерзімі
1 BI-PROJECT ЖШС 99 % Жобалық қызмет 2004
2 BI-MEDIA ЖШС 99 % Жарнамалық қызмет 2004
3 BIG-ELITЖШС і 100 % Құрғақ қоспалар өндірісі 2004
4 Штамп-А ЖШС 100 % Құрылысқа инвестициялық қызмет 2005
5 BI-SERVICE ЖШС 100 % Жүргізілетін объектіге 2005
гарантиялық қамсыздандыру
қызметі
6 "Генеральный план (80%) Жылжымайтын мүлікке операциялық2005
КЗ" ЖШС жүйелеу қызметі
7 "BI-Telecom" ЖШС (100%) Операциялық байланысты 2005
қамсыздандыру қызметі
8 "LCLimited" ЖШС (100%) Жүргізілетін объектіге 2005
гарантиялық қамсыздандыру
қызметі
9 "BI-Optima" ЖШС (100%) Жүргізілетін объектіге 2005
гарантиялық қамсыздандыру
қызметі
10 "BI-Cement" ЖШС (100%) Жүргізілетін объектіге 2005
өндірістік құралдармен
қамсыздандыру қызметі
11 "Архитрон" ЖШС (100%) Жүргізілетін объектіге 2005
құрылыстық құралдарымен
қамсыздандыру қызметі
Дерек көзі: Астана инвест капитал ЖШС 2009-2011 жылдардағы қаржылық
есептілігі.
Келесі кестеде Астана инвест капитал ЖШС-нің шаруашылықтағы қаржылық
жұмысының соңғы 2009-2011 жылдар бойынша техникалық-экономикалық
көрсеткіштерін қарастырайық.
Кесте 3
Астана инвест капитал ЖШС техникалық-экономикалық көрсеткіштері (мың
теңге)
Атауы Жылдар Өзгеру
№ динамикасы
2009 2010 2011 1009 1110
1 Құрылыс саласында қызмет 2577931 34525135 126 375874582 167382
көрсетуден түскен түсім
2 Қызмет көрсетудің өзіндік 1697686 23245663 025 649626880 701 083
құны
3 Жалпы табыс 880 245 11279472 100 726247702 972 779
4 Кезезеңдік шығындар 209 197 402 520725 364 193323 322 844
5 Негізгі қызметтен түскен 671 048 725 4271 375 36254 379 649 935
табыс
6 Негізгі емес қызметтен түскен92 503 112 456386 253 19 953 273 797
табыс
7 Салық салынғанға дейінгі 763 551 837 8831 761 61574 332 923 732
қалыпты қызметтен түскен
табыс
8 Заңды тұлғалардың табыс 229 065 251 365528 485 22 300 277 120
салығы бойынша шығыстар
9 Салық салынғаннан кейінгі 534 486 586 5181 233 13152 032 646 612
қалыпты қызметтен түскен
табыс
10таза табыс 534 486 586 5181 233 13152 032 646 613
Дерек көзі: Астана инвест капитал ЖШС 2009-2011 жылдардағы қаржылық
есептілігі.
Талдау нәтижесінен кәсіпорынның таза табысы 2010 жылы 2009 жылмен
салыстырғанда оң мәнде, ал 2011 жылы оның үлесі күрт жоғарылайды, яғни
646 613 мың теңгеге көтеріледі. Сондай-ақ құрылыста қызмет көрсетуден
түскен түсім мен сатылатын құрылыстық қызмет көрсетудің өзіндік құны ғана
өскенін көреміз, яғни бұл кірістердің шығыстардан асқанын байқаймыз.
2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіштердің өскені
байқалады, бұл есепті жылдың неғұрлым тұрақты қаржылық жағдайын
сипаттайды.
Серіктестіктің негізгі қызметіндегі құрылыс материалдарының құралдары
болғандықтан, жоғарыдағы 4-кестеде 2009-2011 жылдар бойынша негізгі
құралдардың құнының динамикасы келтірілген.
Кесте 4
Астана инвест капитал ЖШС 2009-2011 жылдардағы негізгі құралдардың
құнының динамикасы (мың теңге)
№ Атауы Жылдар Динамикасы +-
2009 2010 2011 10-09 11-10
1 Жер 1 253 49123 12534912 1 253 49162 -1 +40
2 Ғимарат пен 172 081 240 72118765 172123921
қосалқылар +37525 +5156
3 Машиналар мен 17 795 317 17529622 16265696
құралдар -265695 -1263926
4 Транспорттық 62 277 041 60678943 55598098
құралдар -1598098 -5080845
5 Басқа да 5 441 195 6 628 596 4812599
құралдар +1187401 -1815997
6 Барлығы 15 6308609 16 7944078154629576 +1163549 --13314502
Дерек көзі: Астана инвест капитал ЖШС 2009-2011 жылдардағы қаржылық
есептілігі.
4 кестеде келтірілгендей, соңғы үш жылдың көрсеткіштерінде көрсетілген-
дей 2009 жылдың басында негізгі құралдардың құны 419 747 361 теңгені
құрады. 2010 жылға қарай ол алынған есептелген тозу бойынша 16 794 478
теңгені құрады және негізгі құралдардың құны 2011 жылы 1 546 291 576
теңге болды. Жердің құны 2010 жылы төмендеп, 2011 жылы +40 артты. Ал
ғимарат пен қосалқылар құны екі жылда да салыстырмалы динамика
көрсеткіштері бойынша ұлғайған, машиналар мен құралдардың құны төмендеген.
Басқа да құралдар 2010 жылы +1187401 теңгеге ұлғайып, келесі жылы
-1815997 теңгеге төмендеген. Жалпы негізгі құралдар бойынша 2010 жылы
+11635469 теңгеге артып, 2011 жылғы көрсеткіште -1331450 2 теңгеге
төмендегенін көреміз. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын
құрайтын және негізгі қорлары болып саналатын, оның өндірістік
потенциалының маңызды элементінің жағдайы. Бұл көрсеткіш кәсіпорын
мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты құнының (қалдық)
өзгеруі, ерекше назар аудартады. Өйткені бұл көрсеткіштер кәсіпорынның
кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты бағыт болып табылады.
Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі құралдардың нақты құнының
коэффициентінің мөлшері баланс активтерінің барлық сомасының 50 пайызынан
кем болмауы тиіс.
ЖШС-нің 2009-2011 жылдардағы мүліктік жай-күйінде қандай сапалық
өзгерістер болғанын 8 суреттегі Астана инвест капитал ЖШС негізгі
техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің динамикасынан көреміз.
Сурет 8. 2009-2011 жылдардағы Астана инвест капитал ЖШС негізгі
техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің динамикасы
Астана инвест капитал құрылыс ұйымының шаруашылықтағы қаржылық
көрсеткішін есептеуден, яғни 2011 жыл соның алдындағы жылдың осы кезеңімен
салыстырғанда пайданың ұлғайғандығын көреміз, яғни алдындағы жылдың осы
кезеңімен салыстырғанда айтарлықтай пайдалы болғанын көреміз, пайда
құрылыста қызмет көрсету мен сату жөніндегі негізгі қызметтен алынды, ақша
қаражатының шағын бөлігі негізгі құралдарды және өзге де мүлікті сатудан
түсті.
Егер есепті кезеңде ақша ағымының негізгі көзі ЖШС өз акцияларын сатуы
болса, бұл инвесторларға серіктестіктің өтімділігінің нашарлағаны туралы
және негізгі қызметтен ақша қаражатының жеткілікті сомасын алу проблемасы
туындайтын болар еді [20].
Серіктестіктің құнын арттыруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050507 - Менеджмент мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорындарды басқарудың ғылыми-әдістемелік
негіздері ... ... ... ...7
1.2 Шағын кәсіпорындарды басқарудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті басқарудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... .17
2 АСТАНА ИНВЕСТ КАПИТАЛ ЖШС-нің ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Астана инвест капитал ЖШС-нің жалпы сипаттамасы мен басқаруды
ұйымдастыру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Кәсіпорынның экономикалық-қаржылық жағдайын басқару және талдау...34
2.3 Кадрлық әлеуметтік дамытудың шұғыл жоспары мен кәсіпорынның қаржылық
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..43
3 ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Шағын кәсіпорынның персоналды басқару саясатын жетілдіру шаралары..49
3.2 Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың қолдауындағы негізгі бағытты
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..65
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерлік кәсіпорынның экономикалық
дамуының маңызды факторы. Кәсіпкерлік қызмет – еліміздің экономикасы үшін
халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайының жақсаруына әрекет ететін қажетті
буын. Бірақ мемлекет тарапынан бөлінген қаржылық қолдаудың жетіспеушілігі,
өнеркәсіп пен шағын кәсіпорын өнімдеріне қойылған бағаның теңсіздігі және
нарық инфрақұрылымының нашарлауы, өзара төлемдердің орындалмауы, бағаның
өсуі, шетелден сапасыз өнімдердің ағылып келуі, жергілікті кәсіпорындардің
бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі және тағы басқа себептер өз кезегінде
әрбір саладағы кәсіпкерлік қызметке теріс ықпалын тигізіп отыр. Ел
экономикасының тұрақталуы кәсіпкерлік құрылымдарды қалыптастырып дамыту аз
уақыт ішінде өзінің нәтижелерін беретіні, нарықтық жағдайға сай құрылған
шағын құрылымдар өндірістік тиімділікті арттыру барысында құлдырап кеткен
кәсіпорынның экономикасын жақсаруына, әрбір саладағы кәсіпкерлік
жүйесіндегі шағын және орта бизнестік субъектілердің ұлғая бастағаны мысал
бола алады. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса
басты ықпал етеді.
Қазіргі кезде елімізде шағын және орта кәсіпорындарды (ШОК) дамыту
мәселесіне ерекше көңіл бөлініп отыр. Шағын кәсіпорындардың дамуы әлі де
болса төмен деңгейде екендігі жасырын емес. Қазақстан Республикасы
Президентінің Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері деп аталатын халыққа арнаған Жолдауында Әртараптан-дырудың
өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа
рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпорындар тобын
көргіміз келеді. Нақ осы кәсіпорындар экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші
болып табылады. Осыған байланысты Үкіметке 2010 жылдан бастап өңірлерде
кәсіпорындарды дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізілуін
қамтамасыз етуді тапсырамын, – деп атап көрсеткен болатын. Сондықтан да
қазіргі кезде кәсіпорындарды, соның ішінде ШОК-ті дамытуға ерекше назар
аударылып отыр. Осы аталғандарды ескере отырып, шағын кәсіпорындарды дамыту
және оның дамуына жан-жақты жағдай жасау, қызмет тиімділігін арттыру
объективті қажеттілік болып отыр.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің
стратегиялық міндетіміз – бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты
орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен
тиімділікке негізделген әріптестік қатынастарын жолға қою керек. Алайда,
мұндай стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсекеге
қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тарту және өңдеуші
өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стандарттарға сай өнімдер өндіру,
салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық
экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды
шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл бағытта, ең алдымен, еліміздің
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
қабылданып іске асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым
бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып
отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін
еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және
қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
Бәрімізге мәлім шағын кәсіпорындар секторы (ШКС) экономиканы
әртараптандыруға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Осы
тенденция біздің елімізде қалыптаса қойған жоқ. Сондай-ақ жоғарыдағы
үлестік көрсеткіштер дамыған мемлекеттердің экономикасымен салыстырғанда
мардымсыз болып табылады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы мемлекеттік реттеу
мен қолдауға, шағын кәсіпорындардың ішкі және сыртқы орталарына қатысты
әр алуан аспектілі қиындықтары мен проблемаларына байланысты.
Яғни, еліміздің экономикасының әрбір саласында шағын кәсіпорындарды
дамыту, олардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру негізінде
халықты жұмыспен қамтамасыз ету, олардың тұрмыстық жағдайын жақсарту, қаржы
тапшылығы, материалдық-техникалық ресурстардың жетіспеушілігі,
өнеркәсіптегі дағдарыстың бетін қайтару, экономика саласын тұрақтандыру
мүмкіндіктері әлі де болса жойылмауы себепті қазіргі кезде күрделі
мәселелердің бірі болып отыр.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әр түрлі
аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Басқаруды дамыту, ШОК-ті жүргізудің
экономикалық және ұйымдастырушылық механизмдерін жетілдіру мәселелері
көптеген отандық ғалымдардың: Н.Қ. Мамыровтың, А.Қ. Қошановтың,
К.Ә. Сағадиевтің, Қ.О. Оқаевтың, Қ.Қ. Құрманалиевтің, Б.З. Зиябековтың,
Ә.Н. Дәуренбекованың, Р.Қ.Андарованың, Ө.Қ.Шеденовтың, А.Н.Саханованың,
О.С. Сабденнің, Ә.Ж. Сапарбаевтың, Б. Исабековтың, А. Тоқсанованың,
А.Д. Омаровтың, И. Даурановтың, Е. Әмірбекұлының, Н. Райханның және т.б.
еңбектерінде жарық көрген.
Шағын кәсіпорындарды басқару саласында ұйымдастырушылық-басқарушылық
және экономикалық мәселелеріне шетел ғалымдарының:
В. Блюменфельдтің, С.Н. Рагимовтың, М.Г. Лапустаның, М.И. Бакановтың, А.Ю.
Чепуренконың, Джон Ф. Берджестің, Николас К. Сирополистің,
Б.Я. Горфинкельдің, Э.М. Гайнутдиновтың, П. Ершовтың, А.Д. Иоффенің,
Н.Довганьның, Т.А. Красеваның, С.Г. Светуньковтың, Е.К. Смирницкийдің,
А.А.Вороновтың және т.б. жұмыстары арналған.
Жоғарыда көрсетілген авторлардың ғылыми еңбектерінде экономикалық
тиімділіктің мәні, мазмұны және ұстанымдары жүйеленген, нарықтық
механизмінің құрылуының теориясы мен тәжірибесі қорытындыланған.
Алайда, Қазақстан жағдайында нарықтық экономика талаптарын есепке ала
отырып, шағын кәсіпорындарды басқару мәселелері әлі де жеткілікті түрде
зерттелмей отыр. Осыған орай, қазіргі кезде қалыптасқан еліміздегі
кәсіпорындардың жағдайын ескере отырып, алда зерттеулерді тереңдету
қажеттілігі тұр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты шағын
кәсіпорындардың қызметін басқаруды жетілдірудің бағыттарын анықтау және
оларды басқаруда тиімді ұйымдастырушылық-экономикалық механизм-дерін
анықтай отырып, олардың тәжірибеде іске асырылуын нарықтық экономика
заңдарына негіздеу болып табылады.
Зерттеудің мақсаты келесі негізгі міндеттердің жүзеге асырылуын
қарастырады:
-Қазақстан Республикасының шағын кәсіпорындарды басқарудың ғылыми-
әдістемелік негіздерін зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпорындардың қазіргі жағдайын
бағалау;
- шағын және орта кәсіпкерлікті басқарудың шетелдік тәжірибесін
қарастыру;
- Астана инвест капитал ЖШС-нің жалпы мінездемесі мен басқарудың
ұйымдастырушылық жүйесін талдау;
- кәсіпорынның экономикалық-қаржылық жағдайын басқару және талдау;
- кадрлық әлеуетті дамытудың шұғыл жоспары мен кәсіпорынның қаржылық
стратегиясын қарастыру;
- шағын кәсіпорынның персоналды басқару саясатын жетілдіру шараларын
қарастыру;
- Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың қолдауындағы негізгі бағытты
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні шағын кәсіпорындардың қызметін басқарудың тиімділігі және
жетілдіру шаралары болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның шағын кәсіпорын нысандары және
АстанаИнвестКапитал жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қызметін
басқарудың тиімділігі мәселелері алынып отыр.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізін шағын кәсіпорындардың
қызметін басқару механизмінің теориясы мен тәжірибесі бойынша отандық және
шетел ғалымдарының еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық және бағдарламалық
құжаттары, ғылыми-зерттеу, жобалау мекемелерінің зерттемелері, ҚР
Статистика жөніндегі агенттігі мен Даму Кәсіпорындарды дамыту қоры АҚ-ның
мәліметтері, АстанаИнвестКапитал жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
жылдық есептері құрады. Зерттеу жұмысында әр түрлі зерттеу әдістері:
экономикалық-статистикалық, монографиялық, экономи-калық-математикалық
модельдеу әдістері және т.б. қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипомдық жұмыстың құрылымы
зерттеудің мақсатымен, міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға
негізделген. Жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпорындарды басқарудың ғылыми-әдістемелік негіздері
Қазіргі кезде қалыптасқан ұдайы өндіріс процесі тұрақсыздығымен
сипатталады. Өтпелі экономика жағдайында экономикалық қатынастардың
субъектісі және шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады,
сондықтан да шағын кәсіпорындарды басқару процестерін зерттеу қажеттілігі
туындап отыр. Шағын кәсіпорындарды ұйымдастырудың және оны басқарудың
ғылыми негіздерін құруда шетел және отандық ғалымдарының еңбектері едәуір
ықпалын тигізді.
Шаруашылық механизмі терминін көптеген экономистер эконо-миканың
үздіксіз және келісілген функцияларын қамтамасыз ететін шаруашылық әдістері
мен нысандарының жиынтығы ретінде түсіндіреді. Шаруашылық механизм – бұл
мекемелердің тұрақты қызметін қамтамасыз ететін экономикалық тұтқалар мен
стимулдардың, шаруашылық жүргізудің ұйымдастырушылық құрылымдары мен
нысандарының жиынтығы. Оның құрамындағы келесі элементтерді құрылымдық
түрде бөліп көрсетуге болады: өндірісті жоспарлау, экономикалық
ынталандыру, баға белгілеу, қаржыландыру және несиелеу. Өндірісті жоспарлау
және экономикалық ынталандыру әдістерінің жиынтығын басқарудың экономикалық
механизмі деп те атайды, ол шаруашылық жүргізу процесінде басқару құралы
ретінде қолданылады. Өндірісті жоспарлау, оны экономикалық ынталандыру және
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы – бұл шаруашылық механизмінің
элементтері. Олар мазмұны мен міндеттері жағынан ерекшеленеді.
Басқару механизмі дегеніміз басқарудың ұйымдастырушылық құры-
лымдарының, функцияларының, қағидалары мен әдістерінің, сондай-ақ
әлеуметтік, экономикалық және құқықтық нормаларының жиынтығы, бұлар кешенді
түрде саланың тұрақты қызмет етуін және дамуын қамтамасыз етеді. Басқару
механизмін анықтауда басқарушылық әсердің мақсаттарын көрсету маңызды.
Себебі, басқару механизмі мекеменің нақты мақсаттарына қол жеткізуді
білдіреді.
Басқару – бұл өндірістің тиімділігін жоғарылату, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдету және еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің және қызметтің
сапасын жоғарылату мақсатында өндіріс процесін сапалы түрде реттеу. Шағын
кәсіпорындарды басқарудың әдіснамалық мазмұны 1-суретте келтірілген. Шағын
кәсіпорындарды басқарудың мақсаты – оны дамытуды жетілдіре отырып,
еліміздің экономикасының өсуіне серпін беру.
Басқару жүйесінің тиімділігі ұйымдастыру деңгейімен анықталады және ол
келесідей негізгі элементтерді үйлестіруді қажет етеді: басқару техникасын,
ақпарат пен кадрларды элемент бойынша бөлу; басқару шешімдерін негіздеу мен
жүзеге асыруды процестік бөлу; функционалдық иерархиялық еңбек бөлінісін
құрылымдық бөлу.
Сурет 1. Шағын кәсіпорындарды басқарудың әдіснамалық мазмұны
Ескерту: Зерттеу негізінде құрастырған
Кәсіпорындарды басқару жетекші қағидалар негізінде жүзеге асырылады.
Басқару қағидалары – бұл қызметті жүзеге асыратын басқару органдары мен
адамдардың өз қызметінде жетекшілік ететін негізгі ережелері.
Басқару, біздің ойымызша – бұл қоғамның экономикалық зандарының өзгеруі
және іске асырылуын ұйымдастыратын, ұйымдастырушылық-экономикалық,
әлеуметтік қатынастардың нысандары, халық шаруашылығы экономикасының және
оның жеке салаларының даму пропорциялары анықталатын буын. Тиісті
түрлендірулердің табыстылығы шешімдердің қаншалықты дұрыс жасалып
қабылдануына және осы шешімдерді қабылдау кезінде қандай қағидалардың
орнатылуына байланысты болады.
Шағын кәсіпкерлікте басқару процесі бір-бірімен байланысып жатқан
өндірісті жобалау, жоспарлау және ұйымдастыру кезеңдерін қамтиды. Сонымен
бірге, жобалау кезеңі кәсіпорындарды басқаруда маңызды, әрі міндетті болып
табылады және әр кезеңде бірыңғай мақсатқа жету үшін кәсіпорындардың
өнімділігі мен құндылығын, оларды пайдалану тиімділігін сақтау, жоғарылату
міндеттері шешіледі. Басқару процесіндегі аталған кезеңдердің айқындылығын
мойындай отырып, қазіргі уақытта басқарудың экономикалық әдістерін
ұстанумен ғана түбегейлі табыстарға жетуге болады.
Шағын кәсіпорындарды дамытуды басқарудың негізгі жағдайлары мен
алғышарттарына мемлекет экономикасында өтіп жатқан үрдістермен тығыз
байланысты жағдайларды және алғышарттарды енгізуге болады (2-сурет).
Сонымен қатар, шағын кәсіпорындарды басқару үрдісі кәсіпкерлік саясатын
жүргізудің жүйелі бағыттарын қалыптастыруды талап етеді.
Сурет 2. Шағын кәсіпкерлік секторының дамуын басқарудың
алғышарттары мен жағдайлары
Ескерту: Зерттеу негізінде автор құрастырған
Шағын кәсіпорындарды мемлекеттік басқарудың функциялары: барлық
кәсіпкерлік иеленушілері үшін міндетті ережелерді жасау; ережелердің
орындалуын қадағалау; ережелердің орындалуын қамтамасыз ететін
процедураларды жасау.
Мемлекеттік басқару – бұл әлеуметтік басқарудың ерекше түрі. Кез
келген деңгейдегі әкімшілік-мемлекеттік шешімдер қандай да бір
саяси
шешімдердің шеңберінде жасалады, қабылданады және жүзеге асырылады. ШКС-ның
тұрақты дамуын анықтайтын фактор – кәсіпкерлік саясаты (институционалдық
аспект) болып табылады. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпорындарды
басқарудың ұйымдастырушылық-бақылау механизмі мемлекеттік тұрғыда қолдау
жүйесімен, әдістерімен, шешім қабылдау процедураларымен, басқару
органдарының құрылымымен, тиімділігімен сипатталады (3-сурет).
Шағын кәсіпорын өндірісі тұтастай және кез келген жағдайда қалыпты
кәсіпкерлік жұмыс істеуі үшін ішкі және сыртқы ортаны қалыптастыру қажет.
, соның
Сурет 3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарды қолдау жүйесі
Ескерту: Зерттеу негізінде құрастырған
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпорындардың тиімді
қызмет ету шарты еркін шаруашылық жүргізуде (ішкі орта) және оны
мемлекеттік қолдаудың (сыртқы орта) ұтымды үйлесуін көрсетеді.
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу, экономикалық қызметтің тіпті
қоғам үшін қажетсіз түрлерін басуға немесе шектеуге, мысалы, есірткі, қару-
жарақ өндіру және сату сияқты, сонымен қатар кәсіпорындардың кейбір
түрлерін (шағын кәсіпорындардың фермерлік шаруашылығын, қайырымдылық қызмет-
терін) қолдауға бағытталуы мүмкін. Экономиканы мемлекеттік реттеу ішінде
кәсіпкерлік қызмет, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын ескере
отырып, халықтың әлеуметтік қорғалмаған қабаттарын, мемлекеттің, қоғамның
мүддесін толығымен бақылауды басты мақсат етіп қояды.
1.2 Шағын кәсіпорындарды басқарудың әдістері
Дамыған индустриялды мемлекеттерде шағын кәсіпорындардың өзі ғана
жалпы ішкі өнімнің 60%-дан астамын алады. Яғни, дамыған елдердің
бәсекеге лайық және экономика құрудағы табысты тәжірибесі шағын
кәсіпорындардың осы процесс барысында шешуші элементтердің бipi болып
табылатындығының нақты көрiніci екендігінде сөз жоқ. ШКС-ның хал-ахуалы мен
даму деңгейі елдің тұрақты түрдегі экономикалық өрлеуін қамтамасыз етуде
маңызды рөл атқара отырып, жұмыссыздық, кедейшілік, дамымаған бәсеке,
материалдық және материалдық емес қорларды тиімсіз пайдалану, ішкі жиынтық
сұраныстың импортқа тәуелділігі сияқты және т.б. бірсыпыра мәселелерді
шешуге септігін тигізеді. Осының нәтижесінде шағын кәсіпорындардың даму
жағдайы көптеген елдерде аса маңызды категория болып есептелінеді де,
мемлекеттік жоғары деңгейде қарастырылады.
Белсенді ШКС-ның саны анық 2011 жылда 95 мың бірлікке,
2010 жылғы 621 мыңнан 2011 жылға дейін 716 мыңға жеткен. Тіркелген ШКС-
ның, ішіндегі белсенді әрекет ететін ШКС-ның үлeci алдындағы
4 жылдың барысында үздіксіз төмендеп отырған болса, 2011 жылы 67%-ғa өскен
(4-сурет).
Сурет 4. ШКС-ның шаруашылық әрекет үстіндегі субъектілердің жалпы
санындағы үлесі
Ескерту: Зерттеу негізінде құрастырған
ШКС-ның белсенді құрылымында ұйымдастырушылық құқықтық тұрғыдан алып
қарағанда жеке тұлға түріндегі қызметті атқаратын субъектілер басым: жеке
кәсіпорындар (ЖК) (2011 жылы олардың саны 484 мың субъект болды немесе
белсенді ШКС-ның жалпы санының 68%) және шаруа қожалықтары (ШҚ) (171 мың
немесе 24%) (5-сурет). Заңды тұлғалардың саны ШКС-ның 31 мың субъектілерін
құрайды немесе 8%.
Сурет 5. ШКС-ның ұйымдастырушылық құқықтық түрлері бойынша құрылымы
Ескерту: Зерттеу негізінде құрастырған
Белсенді ШКС-ның әр түрлі ұйымдастырушылық-құқықтық формалары соңғы
төрт жыл барысындағы дамуы төмендегідей қарқынды байқатады:
1. Шағын бизнес кәсіпорындары ШКС-ы санының қарастырылып отырған
кезеңінің барлық уақытында өсіп отырғандығы байқалады.
2. Шағын бизнес кәсіпорындары ШКС-ы санының қарастырылып отырған
кезеңінің барлық уақытында өсіп отырғандығы байқалады.
3. Жеке кәсіпорындар санының өсуі 2009 жылдың соңына дейін орын
алды. 2010 жылы белсенді ЖК-нің саны 2009 жылмен салыстырғанда
20 мыңнан астам субъектілерге қысқарды, бірақ 2011 жыл бойынша
өсу жалғасып, 90 мыңнан астам субъектіні құрады (6-сурет).
4. Шаруа (фермерлік) қожалықтары 2008 жылдан бастап олардың жалпы
белсенді саны тұрақты түрде өсіп отырды.
Сурет 6. Белсенді ШКС-ның қарқыны
Ескерту: Зерттеу негізінде автор құрастырған
Қазақстанның шағын кәсіпкерлігін дамыған елдермен салыстырғанда
байқалатыны жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) көрсеткіштеріне қосар үлес пен халықтық
жұмыспен камтамасыз етілуі сияқты көрсеткіштер бойынша артта қалушылық бар,
сонымен қатар дамыған елдердегі сияқты Қазақстандағы ШКС барлық шаруашылық
субъектілерінің 90%-ына иелік етеді.
Мысалы, дамыған елдерде ШОК субъектілерінің шығаратын өнімдері
көлемінің жылдық үлесі жалпы ішкі өнім көрсеткіштері бойынша 43%-дан
(Канада) 57%-79%-ғa дейін құраса, Қазақстандағы оның үлесі 3 еседен кем,
яғни 15%-ға тең. ШОК секторынан орын алатын халықтың үлeci бойынша біздің
еліміздің көрсеткіштері дамыған елдермен салыстырғанда әлдеқайда төмен (1-
кесте).
Кесте 1
Дамыған елдер мен Қазақстанның шағын кәсіпкерліктегі
макрокөрсеткіштерін салыстыру
Елдің жалпы ішкі Жалпы жұмыспен Шаруашылық
Мемлекеттер көрсеткішіндегі қамтылудағы секторындағы
ШКШОК-тің үлесі, %ШКШОК-тің үлесі, %ШКШОК-тің үлесі, %
АҚШ 97,60 54 52
Канада 99,80 47 43
Жапония 99,20 75 52
Ұлыбритания 99,10 56 52
Франция 97,60 57 50
Германия 99,30 69 57
Италия 99,20 73 55
Қазақстан 92 23 15
Ескерту: статистикалық мәліметтер бойынша құрастырған
Соңғы 5 жылдың ішінде Қазақстандағы бұл көрсеткіш 23% деңгейінде тұрса,
дамыған елдерде 47%-дан (Канада) 75%-ға (Жапония) дейін.
Қазақстанның ШОК секторы сапалық құрылыс бойынша өзінің шетелдік ұқсас
секторлары бойынша едәуір өзгеше.
Қазақстанның 40%-ға жуық ШКС көтерме және жеке сауда саласын қамтиды
да, ШКС-ның 20%-дан астамы ауыл шаруашылығына тән.
АҚШ-та шағын бизнестің құрылымы басқаша қызмет саласының шынайы
көрінісі 58%, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің 20%-дан астамы құрылыс пен
сауда саласындағы қызметтерді жүзеге асырады.
Шағын кәсіпорындардың белсенді түрде әрекет ететін субъектілердің
жалпы санынан 2012 жылдың корытындысы бойынша 718 мың бірлік болған болса,
жекелеген аймақ бойынша алғанда ең көбі Оңтүстік Қазақстанда істейтін болып
шықты – 106 мың бірлік, Алматы облысында – 96 мың бірлік және Алматы
қаласында – 68 мың бірлік. Ең төменгі көрсеткіштер – Маңғыстау (19 мың
бірлік), Қызылорда – (19 мың бірлік) және Солтүстік Қазақстан (24 мың
бірлік) облыстарының еншісінде (7-сурет).
Сурет 7. Аймақтар бойынша шағын кәсіпорындардың белсенді субъектілері
Ескерту: Зерттеу негізінде құрастырған
Сонымен, Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың макроэкономикалық
көрсеткіштердің негізінде жасалған шолуға байланысты төмендегідей
қорытындылар шығаруға болады:
-жалпы алғанда, секторда қайта қалпына келтіру процестерінің басталғаны
байқалады, ШКС-ның аса ауқымды көрсеткіштерініңі өcyi орын алады
(тіркелгендердің әрекет үстіндегі ШКС-ның нақты саны, өнім көлемдері);
-алайда, біршама көрсеткіштердің керісінше үрдісі барлығы байқалады
(жалпы ішкі өнім көрсеткіштері деп ШКС өнімдерінің үлeci, салалық дамудың
құрылымы);
-кәсіпкерлікке көмек көрсететін мемлекеттік бағдарламаларға кереғар,
өзінің ресурстары мен табыс көздерінен кәсіпкерлікке банктердің беретін
несиесінің көлемі айтарлықтай қысқарды.
Жоғарыда жасалынған шолуға сәйкес шағын кәсіпорындарды ретке келтіріп
және сол шағын кәсіпкерліктегі кереғар үрдістерді қаржылық, сондай-ақ
қаржылық емес кұралдар арқылы жақсартып отыру үшін мемлекеттің тікелей
араласуының онан әpi қажет екендігі көрінеді.
Қазіргі уақытта жинақталған тәжірибені ескере отырып, салиқалы
диалог пен нақты әріптестікке негізделген өзара ықпалдасудың жаңа алгоритмі
әзірленуде. Бүгінгі таңда кәсіпорындардың мүддесін қозғайтын бірде-бір
нормативтік акт аккредитацияланған үкіметтік емес ұйымдардың тиісті
сараптауынсыз қабылдануы мүмкін емес.
Ағымдағы жылдың басында Министрлікте жеке меншік кәсіпорындардың
мүддесін қорғайтын 62 нормативтік құқықтық акті сараптаудан өтті, басқа да
мемлекеттік органдарда да іс осылай жалғасын табуда.
Осы орайда Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың ұсынысы
бойынша әзірленген Бизнестің жол картасы – 2020 бағдарламасын ерекше
атап өту қажет. Аталмыш бағдарламада өңірлерде кәсіпорындардың жаңа тобын,
ең алдымен шағын және орта бизнесті дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын
құру мақсаты қойылған. Осы бағдарламаның қаражаты: кредиттердің пайыздық
ставкасын субсидиялау; шағын кәсіпкерлікке берілетін кредиттерді ішінара
кепілдендіру; бизнес жүргізуді қызмет көрсетумен қолдау; кадрларды даярлау
мен қайта даярлау, жастар практикасы мен әлеуметтік жұмыс орындары сияқты
бағыттар бойынша пайдаланылады.
Бизнестің жол картасы – 2020 кәсіпорындар үшін де, сонымен бірге
банктер мен инвесторлар үшін шикізаттық емес жобаларды қаржыландыруға
қатысты жаңа мүмкіндіктерге жол ашты. Үкімет әкімдермен бірлесіп үш-жылдық
бюджет ауқымында әрбір өңірдің экономикалық әлеуетін есептеуге негізделген,
жылдарға бөлінген қаржыландырудың жалпы лимитін әзірлеуге тиіс. Осы қаражат
өңірлерге беріледі, ал әкімдер бағдарламалар бойынша қаржыландырылатын
шағын кәсіпкерлік жобалары үшін толық жауап береді.
Отандық тауарлар – 2020 жоспарының ойдағыдай іске асырылуының айғағы
болып табылады, ал біздің шикізат емес басқа өнім мен тауарларды
экспорттаушыларды қолдау индустрияландырудың негізгі бағытына айналып,
Қазақстанның өнеркәсібі экспорттық рыноктарда отандық бірегей өнім мен
тауарларды бүкіл әлемге кеңінен танымал етуге тиіс. Осыған орай Үкімет
негізгі құралдарды сатып алуды қаржыландыру, экспортқа қызмет көрсетуді
қолдау, экспорттаушыларға грант беру мен экспорттық сауданы қаржыландыру
қарастырылған экспорттаушыларды қолдаудың бірыңғай жүйесін құру міндетін
қойып отыр. Салық жүйесі ұзақ мерзім бойы қолданылатын құрал, сондықтан
аталмыш жүйе экономиканың дамуының келешектегі үрдістерін ескере отырып
қалыптастырылуы тиіс. Жалпы салық жүйесі сияқты, оның жекелеген агрегаттары
да өндірістік және іскерлік белсенділікті көтермелеуге, нарықтық
реттеуіштерді барынша босатып, өнім өндірушілерге сол немесе басқа
шаруашылық шешімін қабылдау мүмкіндігін беруге бетбұрыс жасауға тиіс.
Бәсекелестердің болуы нарықтық экономиканың ойдағыдай дамуының қажетті
факторы болып табылады. Шағын кәсіпорын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
оңтайландыру үшін нақты өнімді зерттеу процесінде оны алмастыратын
экономикалық-математикалық модель қарастырамыз.
Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін модельдеудегі мақсат –
рынокты бәсекелес кәсіпорындардың өнімдері арасында бөлудің нарықтық
механизмін модельдеуге келтіру.
Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін модельдеу келесі бірнеше
сатыда жүзеге асырылады:
1. Жеке бәсекелік артықшылықтар (баға, сапа, тұтынушылардың қалауы)
модельденеді. Мысалы, 1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің 2-ші кәсіпорынның j-
ші өніміне қатысты баға бойынша бәсекеге қабілеттілігі олардың бағасына
кері тәуелді:
(1)
мұндағы – 1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің 2-ші кәсіпорынның j-ші
өніміне қатысты баға бойынша бәсекеге қабілеттілігі; –2-ші
кәсіпорынның j-ші өнімінің бағасы; – 1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің
бағасы.
Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігі бәсекелес кәсіпорын өнімінің
сапасына тікелей тәуелді:
(2)
мұндағы – 1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің 2-ші кәсіпорынның j-ші
өніміне таңдалған сапаның сан өлшемі бойынша бәсекеге қабілеттілігі; Кi1 –
1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің сапа көрсеткішінің нақты деңгейі; Кj2 – 2-
ші кәсіпорынның j-ші өнімінің сол деңгейі.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің χ12...ξ12 деп белгіленетін басқа да
жеке көрсеткіштерін (тұтынушылардың қалауын, ең маңызды сапа параметрлерін,
пайдалану шығындары мен т.б.) осылай модельдеуге болады. Модельде
пайдаланылатын көрсеткіштердің саны тұтынушылар үшін маңызды өнімнің
бәсекеге қабілеттілік параметрлерінің санына байланысты.
2. Кәсіпорын өнімінің жеке бәсекелік артықшылықтары бәсекелестік
моделіне біріктіріледі:
(3)
мұндағы Ji1j2 – 1-ші кәсіпорынның i-ші өнімінің 2-ші кәсіпорынның j-
ші өніміне қатысты бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші.
Егер рынокта өнімнің түрі екіден көп болса, онда кез келген өнімнің
сандық деңгейін салыстыру базасы ретінде қабылданып, қалған үлгілердің
бәсекеге қабілеттілігі осы өнім түріне қатысты есептелетін болады.
Кәсіпорын өнімінің бәсекелік артықшылықтары мен сату коэффициент-
терінің өзара байланысының нақты мағыналарын қолданбалы маркетингтік және
статистикалық зерттеулер арқылы алуға болады.
Мұның іс жүзіндегі маңызы кәсіпорын өнімінің бәсекеге
қабілеттілігіне жақындастырылған модель алу мүмкіндігімен байланысты.
Қолданбалы зерттеулерде нақты өнімнің аса маңызды параметрлері мен сату
коэффициенттерінің негізінде кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін
модельдеу мен болжаудың негізделген мүмкіндігі пайда болады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің экономикалық-қаржылық жағдайын
зерттеу барысында тауарлық-материалдық қорларын құрайтын, көбінесе егін
шаруашылығы бойынша өнімдерінің көптеп өткізілмей қалғандығын көреміз.
Мұндай жағдайдың қалыптасуы біздің пікіріміз бойынша ең алдымен бұл
серіктестіктің өнімді дұрыс өткізбеуіне байланысты. Яғни, өнімді өткізуді
дұрыс ұйымдастырылмағандығынан, Sunreis серіктестігінде 2010 жылы
тауарлық-материалдық қорлары активтердің 48%-ын, ал 2011 жылы 25,9%-ды
құраған.
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті басқарудың шетелдік тәжірибесі
Кейінгі онжылдықтарда экономикасы дамыған Батыс елдерінде бәсекенің
дамуы әсерінен шағын және орта кәсіпкерлік рөлі арта түсті. Мұның басты
себебі-экономикалық сектордың кәсіпорындарына тән артықшылықтар.
Тұрақты экономикаылқ жүйеде шағын кәсіпкерлік: динамикалық түрде дамуы
мүмкін, тұтынушылардың сұранысының өзгеруіне тез бейімделе алады, бәсекелес
нарықтық қатынастарға ықпал етеді, экономиканың құрылымдық қайта құрылуына
әсер етеді, жаңа жұмыс орындарын ашады, жаңа кәсіпкерлік топ пен меншік
иелерінің құрылуына жағдай жасайды, елдің жалпы ұлттық өнімінде үлкен
үлеске ие бола алады, мемлекеттік бюджетке үлкен қаржы сомаларын береді.
Дамыған елдерде шағын кәсіпорындар мынадай салаларда басым рөл
атқарады: сауда, автосервис, құрылыс, қызмет көрсету салалары. Қазір шағын
кәсіпорындар жоғары технологиялық сфераларға: машина құрылысы, энергетика,
электротехника, химиялық өнеркәсіп, транспорттық қызмет, информатика,
микроэлектроника, телекоммуникация салаларына әртараптан-дырылып жатыр.
Шағын және орта кәсіпорындардың ірі кәсіпорындармен қатар қызмет етуі
дамыған елдер экономикасына тән белгі. АҚШ-та өз ісімен айналысушы
азаматтар, яғни кәсіпкерлер үлкен құрметке ие. Нарықтық экономикаға бет
бұрған елдер үшін АҚШ-тағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту тәжірибесі
үлкен маңызы бар.
АҚШ шағын және орта кәсіпкерлік басқармасының классификациясы бойынша
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне: жұмыскерлер саны 500-ге дейін
болатын өндірістік және сауда кәсіпорындары, ал басқа салалар үшін-жылдық
табысы 2 миллион долларға дейін болатын кәсіпорындар жатады.
АҚШ-та тіркелген кәсіпорындардың 97%-ына жуығы шағын кәсіпорындар. Бұл
шағын кәсіпорындар жалпы ұлттыұ өнімнің 53%-ына, көтерме сауданың 64%-ына,
бөшек сауданың 72%-ына, қызмет саласының 57%-ына ие болып тұр.
Экономикалық өсу және құлдырау кезінде, жаңа жұмыс орындарын ашу мен
қысқарту кезінде шағын кәсіпкерлік жұмыссыздық проблемасын бәсеңдетеді. АҚШ-
тық шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы мысал көрсеткендей, шағын бизенс
сыртқы ортаның өзгеруіне тез бейімделеді. АҚШ Сауда министрлігінің
мәліметтері бойынша шағын кәсіпкерліктің инновациялық сипаты елдің
экономикалық өсуіне 20-25%-ға дейін үлес қосады.
АҚШ-та шағын және орта кәсіпкерлік тұрақты түрде мемлекеттік қолдауға
ие. Әр түрлі мемлекеттік реттеулер мен қолдау шаралары құқықтық базаға
негізделеді. Солардың бірі Шағын және орта кәсіпкерлік туралы заң. АҚШ
конгрессінде шағын және орта кәсіпкерлік проблемаларымен екі комитет
айналысады. Федералдық деңгейде шағын және орта кәсіпкерлік әкімшілігі
қызмет атқарады. Әкімшіліктің басты функциясы-шағын және орта кәсіпкерлікті
жан-жақты қолдау. Әрбір штатта әкімшіліктің аймақтық бөлімдері жұмыс
істейді. Аймақтық бөлімшелер шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне
нарық туралы ақпарат береді, оның мәселелерін шешуге көмектеседі.
АҚШ-та шағын және орта кәсіпкерлік қоғамда кәсіпкерлік, бәсекелестік
атмосферасын дамытуға үлкен үлес қосады. Мемлекет тарапынан болатын
шектеулер кәсіпкерлікке кедергі келтіреді. Сондықтан да АҚШ конгресі шағын
және орта кәсіпкерлікке тікелей бақылау жасайды. Конгресс шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдау және дамыту мақсатында бірнеше программа жасады.
АҚШ шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік жүйесі:
• бюджеттен тікелей дотациялау;
• мемлекеттік тапсырыстардың бір үлесін шағын кәсіпорындарда
орналастыру;
• шағын және орта кәсіпкерлікке несие беру кезінде мемлекеттік кепілді
қолдану;
• шағын және орта кәсіпкерлікке салықтық жеңілдіктер беру.
Негізгі бағдарлама бұл инкубаторлық бағдарлама. Инкубаторлар-ол
университеттер, компаниялар, федералдық органдар, штаттық басқармалар
жанында құрылатын ұйымдар. Бұл ұйымдардың негізгі мақсаты-жаңа
кәсіпкерлерге жан-жақты көмек көрсету болып табылады. Себебі, көптеген
кәсіпкерлер өз ісін бастағысы келгенімен, мүмкіндігі жоқ, осындай
кәсіпкерлерге инкубаторлар көмекке келеді. Қойылған мақсатқа, қаржыландыру
көзіне байланысты инкубаторлар: фирмалық, университеттік, жекеше болуы
мүмкін. Инкубаторларды қаржыландырудағы мақсаттар:
• инкубатор клиенттерінің табысына ортақтасу;
• жеке тұлғалардан арендалық төлемдер алу;
• жаңа жұмыс орындарын ашу.
Сауда палаталары да инкубаторларды қаржыландыруға қатысады. АҚШ-та
шағын кәсіпорындар экономикада жетекші рөл атқарады. Сондықтан да
федералдық, штаттық басқару органдары шағын және орта кәсіпкерліктің
дамуына үлкен мән беріп отыр, оның дамуына барлық жағдай жасап жатыр.
Жапониялық шағын және орта кәсіпкерлік.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жөнінде Жапония мемлекеті де үлкен
тәжірибеге ие болып отыр.
Жапонияда шағын және орта кәсіпкерлікке ерекше назар аударады. Себебі,
шаығн бизнесті дамыту арқылы Жапония соғыстан қираған елден жоғары
технологиялық дамыған елге айналды. Жапонияның халық шаруашылығында шағын
және орта кәсіпкерлік субъектілерінің саны, жұмысшылар саны, тауар айналымы
басқа секторлармен салыстырғанда алдыңғы қатарда тұр. Дәстүр бойынша әрбір
ірі корпорация өз жанында бірнеше шағын кәсіпорын құрады. Бұл кәсіпорындар
бас кәсіпорынға тәуелсіз болады және өздерінің ұйымдық құрылымын жасайды,
жаңа өнімдерді шығара бастайды.
Жапонияда шағын кәсіпорындар үлесіне: өндірістік өнімнің 55%-ы, көтерме
сауданың 60%-ы, бөлшек сауданың 80%-ы тиеді. Еркін нарықтық бәсеке шағын
кәсіпорындарға сыртқы ортаға бейімделуіне көмектеседі. Мұндай жағдайда
мемлекеттік органдар шағын кәсіпорындарға құрал-жабдықтарды жаңартуға,
технологияны жақсартуға, өнімге деген сұранысты ұлғайтуға көмек береді.
Жапонияның шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауының басты
ерекшелігі-басымды бағыттарды дамытудағы уақыт мерзімі. Басымдылық бағыттар
бір немесе одан да көп жылдарға бекітіліп, кейіннен өзгеріп тұруы мүмкін.
Мемлекет шағын кәсіпорындарға мемлекеттік тапсырыстарды алуда да
көмектеседі. Жапонияда шағын және орта кәсіпкерлікті мақсатты түрде
бюджеттен қаржыландырады. Әрбір министрлік, әр ведомство өз шығындар
бюджетіне шағын және орта кәсіпкерлікке жұмсалатын қаржыны кіргізеді. Шағын
және орта кәсіпорындарға жеңілдетілген салық мөлшерлемесі қолданылады.
Жапонияда шағын және орта кәсіпорындар жалпы ұлттық өнімнің 73%-ына ие
болып отыр.
Ресей Федерациясындағы шағын және орта кәсіпкерлік.
Экономиканы құрылымдық қайта құру үшін шағын және орта кәсіпкерлікті
дамыту маңызды мәселе. Ресей Федерациясында экономиканың бұл секторын
дамыту мақсатында бірқатар экономикалық шаралар жасалынып, жұзеге асырылды.
1995 жылы Ресей Федерациясында Шағын және орта кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау туралы заң қабылданды. Бұл заң бойынша жаңадан құрылған
кәсіпорындар 2 жылға дейін табыс салығын төлеуден босатылады. Шағын және
орта кәсіпкерлікті қолдаудың Федералдық Қоры арқылы әр түрлі жобалар
қаржыландырады. Бұл қорға федералдық меншіктегі кәсіпорындарды
жекешелендіруден түсетін қаржының 5%-ы келіп түседі. Федералдық Қор арқылы
шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру жүйесі екі қағидаға негізделген:
• Федералдық Қордан жұмсалатын әрбір рубльге аймақтардан да бір рубль
жұмсалуы керек;
• Қаржыландыру өкілетті банктер арқылы жүзеге асады. Қор банкке өз
резервтік қаржысын салады, ал банк өз қаржысынан аймақтарда
кәсіпкерлерді қаржыландырады.
1994-1995 жылдары Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың
мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылды. Бұл бағдарламаны іске асырғаннан
кейін Ресей Федерациясында шағын кәсіпкерлікті қолдаудың біркелкі жүйесі
жұмыс істей бастады. Бұл жүйеге: Ресей Федерациясының шағын кәсіпкерлікті
қолдау мен дамытудың мемлекеттік комитеті, аймақтық қорлар мен орталықтар
кіреді.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың аймақтық қорлары мен
орталықтары барлық аймақтарда құрылған. Шағын кәсіпкерлік федералдық және
жергілікті бюджеттерден қаржылық көмек алады, жергілікті салықтар бойынша
әр түрлі жеңілдіктерге ие. Сонымен бірге жергілікті бюджеттерден шағын және
орта кәсіпкерліктің инфрақұрылымын құру жобалары да қаржыландырылады.
1999 жылдың басына есептегенде Ресей Федерациясында 900000-нан аса
шағын кәсіпорындар жұмыс істеп тұрды. Бұ кәсіпорындардың орташа жұмысшылар
саны-7 адамнан тұрды.
Ұлыбританияның шағын және орта кәсіпкерліктегі тәжірибесі.
Ұлыбританияда шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне: жылдық тауар
айналымы 2 миллион фунт стерлингтен аспайтын, активтер сомасы 1 миллион
фунт стерлингтен және жыл бойы 50 адамды жұмыспен қамтитын кәсіпорындар
жатады. Ұлыбритания мемлекеттік консультациялық қызметі бастаушы
кәсіпкерлерге қажетті кеңестер береді. Мысалы, коммерциялық мәселелерді
қалай шешу керек екенін, бухгалтерлік есепті қалай жүргізу керектігі
туралы, нарықты қалай зерттеу керек екендігі туралы кеңестер. Шағын және
орта кәсіпкерлік жөніндегі Үкіметтік қызмет кәсіпкерлер үшін әр түрлі
семинарлар мен курстар ұйымдастырып тұрады.
Қазақстанда шағын кәсіпорынды ашу үшін жұмсалатын күш-жігерді шет елде
шағын кәсіпорын ашуға жұмсалатын уақытпен салыстыру мақсатында Франция
Үкіметінің шағын кәсіпорындар үшін жасап жатқан шараларын атап өткен жөн.
Франциядағы тұрақты түрде дамып жатқан іскерлік қызметтің негізінде
мемлекеттің мақсатты түрде жүргізіп жатқан саясаты жатыр. Басты назарда
шағын және орта кәсіпорындар. Себебі, бұл кәсіпорындар нақты экономиканың
ең динамикалық агенті. Францияда шағын кәсіпорындарға-жұмысшылар саны 500-
ден аспайтын кәсіпорындар жатады. Ресми дерек бойынша Францияда шағын және
орта кәсіпорындарда-16 500 000 адам жұмыспен қамтылған. Орташа есеппен бір
кәсіпорында 7 адам жұмыс істеген.
Францияда шағын және орта кәсіпкерлікті несиелеу кезінде пайыздық
өсімді мемлекет бонификациялайды. Қаржылық мехинизм арқылы мемлекет шағын
және орта кәсіпкерлікке несие ұсынысын арттырады.
Орталық бюджет арқылы шағын және орта кәсіпкерлікке жұмыспен қамтуды да
қаржыландырады. Яғни еңбек және әлеуметтік шығындар бойынша жеңілдіктер
беріледі. Францияда жұмыссыздар өз кәсіпорнын ашу үшін мемлекет көмегіне
сүйене алады.
Азиялық қаржылық кризис көрсеткендей шағын және орта кәсіпорындар
сыртқы факторға аз тәуелді. Осыдан бұл кәсіпорындар үлкен кәсіпорындарға
қарағанда артықшылықтарға ие. Үкіметтің шағын және орта кәсіпорындарды
қолдауға бағытталған саясаты өте алуан түрлі болып келеді және бұл саясат
кәсіпорындардың әрі қарай дамуын қолдайды.
Шетелдік тәжірибеге қарап, Республикамызда атқарылатын іс-шараның әлі
көп екенін байқауға болады. Шағын кәсіпкерлікті қолдау туралы заң
атқарылатын іс-шаралардың бастамасы ғана, экономиканың бұл секторын көтеру
үшін жүйелі түрде жұмыс атқарылуы керек. Республикамызда шағын және орта
кәсіпкерлікке қағаз жүзінде емес, шет елдегі сияқты нақты көмек қажет.
2 АСТАНАИНВЕСТКАПИТАЛ ЖШС-нің ҚЫЗМЕТІН БАСҚА-РУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Астана инвест капитал ЖШС-нің жалпы сипаттамасы мен басқаруды
ұйымдастыру жүйесі
Астана инвест капитал ЖШС 2003 жылдың 13 наурызында №13453-1901-ЖШС
тіркеу нөмірімен Астана қаласының заң Басқармасы рұқсатымен 87,2 мың теңге
жарғылық капиталымен тіркелді.
Эмитенттің толық атауы – Астана инвест капитал ЖШС. Заңды мекен-жайы:
Қазақстан Республикасы, 010000, Астана қаласы, Махтумкули көшесі, 12.
Деректі мекен-жайы (орналасқан жері): Қазақстан Республикасы, 010000,
Астана қаласы, Абай даңғылы, 47. Эмитенттің банктік реквизиті: ағымдық шоты
№022467047 Казкоммерцбанк АҚ, БИК 195301716. Салық төлеушінің тіркеу
нөмірі: 620200018021.
Серіктестіктің негізгі қызмет түрі болып:
- құрылыс инвестициясы;
- құрылыс, ремонт, монтажды жұмыстарын атқару;
- пәтерлерді өткізу, құрылыс материалдарын өткізу;
Серіктестіктің жарғылық капиталы құрылтайшылардың акцияларының атаулы
құны бойынша ақысын төлеуі жəне акцияларды Қазақстан Республикасының 2003
жылғы 13 мамырдағы Жауапкершілігі шектеулі серіктестік туралы Заңының
талаптары жарғылық капиталы белгіленген орналастыру бағасы бойынша
инвесторларға (инвесторға) сату арқылы қалыптастырылады жəне Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасымен төленеді; акцияның құрылтайшылар алдын
ала енгізетін төлем мөлшері серіктестіктің жарғылық капиталының ең төменгі
мөлшерінен кем болмауға жəне оны құрылтайшылар серіктестікке заңды тұлға
ретінде мемлекеттік тіркелген күннен бастап отыз күн ішінде толық төлеуге
тиіс; Қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы санының кемінде отыз
проценті, олардың əрқайсысы Қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы
санынан серіктестіктің жай акцияларының бес процентінен аспайтын
акционерлерге тиесілі болуға тиіс.
Эмитент өзінің қызметін Астана қаласының нарығында жүргізіп келеді және
қазіргі таңда серіктестік келесі тұрғын үйлерді эксплуатацияға тұрғызып
және тапсырып қойды. Осы барлық Астана инвест капитал ЖШС жүргізіліп
жатқан тұрғын үй объектілерін бас аббаттандырушысы болып АБК-Құрылыс
ЖШС (Астана) құрылыс компаниясы. АБК-Құрылыс ЖШС бас аббаттандырушы
ретінде эмитентпен бірігер алдында реинжиниринг қызметін құра отырып,
монтаждық құрылысында басқарушылық, пластикалық терезелер өндіріс зауыты,
кірпіш және бетон зауыты, құрылыс материалдарымен қамсыздандыру
кәсіпкерлігі, меншікті құрылыс техникасымен жарақтанған және сырт жүйелер
мен коммуникация, сонымен қатар жүргізіліп жатқан объектілерге қарауылдық
кәсіпкерлігімен айналысып қана қоймай реттеп те отырады.
Кесте 2
Астана инвест капитал ЖШС құрылтайшыларының құрамы
№ Заңды тұлғаның капитал Қызмет түрі Құрам
атауы үлесі дасқан
мерзімі
1 BI-PROJECT ЖШС 99 % Жобалық қызмет 2004
2 BI-MEDIA ЖШС 99 % Жарнамалық қызмет 2004
3 BIG-ELITЖШС і 100 % Құрғақ қоспалар өндірісі 2004
4 Штамп-А ЖШС 100 % Құрылысқа инвестициялық қызмет 2005
5 BI-SERVICE ЖШС 100 % Жүргізілетін объектіге 2005
гарантиялық қамсыздандыру
қызметі
6 "Генеральный план (80%) Жылжымайтын мүлікке операциялық2005
КЗ" ЖШС жүйелеу қызметі
7 "BI-Telecom" ЖШС (100%) Операциялық байланысты 2005
қамсыздандыру қызметі
8 "LCLimited" ЖШС (100%) Жүргізілетін объектіге 2005
гарантиялық қамсыздандыру
қызметі
9 "BI-Optima" ЖШС (100%) Жүргізілетін объектіге 2005
гарантиялық қамсыздандыру
қызметі
10 "BI-Cement" ЖШС (100%) Жүргізілетін объектіге 2005
өндірістік құралдармен
қамсыздандыру қызметі
11 "Архитрон" ЖШС (100%) Жүргізілетін объектіге 2005
құрылыстық құралдарымен
қамсыздандыру қызметі
Дерек көзі: Астана инвест капитал ЖШС 2009-2011 жылдардағы қаржылық
есептілігі.
Келесі кестеде Астана инвест капитал ЖШС-нің шаруашылықтағы қаржылық
жұмысының соңғы 2009-2011 жылдар бойынша техникалық-экономикалық
көрсеткіштерін қарастырайық.
Кесте 3
Астана инвест капитал ЖШС техникалық-экономикалық көрсеткіштері (мың
теңге)
Атауы Жылдар Өзгеру
№ динамикасы
2009 2010 2011 1009 1110
1 Құрылыс саласында қызмет 2577931 34525135 126 375874582 167382
көрсетуден түскен түсім
2 Қызмет көрсетудің өзіндік 1697686 23245663 025 649626880 701 083
құны
3 Жалпы табыс 880 245 11279472 100 726247702 972 779
4 Кезезеңдік шығындар 209 197 402 520725 364 193323 322 844
5 Негізгі қызметтен түскен 671 048 725 4271 375 36254 379 649 935
табыс
6 Негізгі емес қызметтен түскен92 503 112 456386 253 19 953 273 797
табыс
7 Салық салынғанға дейінгі 763 551 837 8831 761 61574 332 923 732
қалыпты қызметтен түскен
табыс
8 Заңды тұлғалардың табыс 229 065 251 365528 485 22 300 277 120
салығы бойынша шығыстар
9 Салық салынғаннан кейінгі 534 486 586 5181 233 13152 032 646 612
қалыпты қызметтен түскен
табыс
10таза табыс 534 486 586 5181 233 13152 032 646 613
Дерек көзі: Астана инвест капитал ЖШС 2009-2011 жылдардағы қаржылық
есептілігі.
Талдау нәтижесінен кәсіпорынның таза табысы 2010 жылы 2009 жылмен
салыстырғанда оң мәнде, ал 2011 жылы оның үлесі күрт жоғарылайды, яғни
646 613 мың теңгеге көтеріледі. Сондай-ақ құрылыста қызмет көрсетуден
түскен түсім мен сатылатын құрылыстық қызмет көрсетудің өзіндік құны ғана
өскенін көреміз, яғни бұл кірістердің шығыстардан асқанын байқаймыз.
2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіштердің өскені
байқалады, бұл есепті жылдың неғұрлым тұрақты қаржылық жағдайын
сипаттайды.
Серіктестіктің негізгі қызметіндегі құрылыс материалдарының құралдары
болғандықтан, жоғарыдағы 4-кестеде 2009-2011 жылдар бойынша негізгі
құралдардың құнының динамикасы келтірілген.
Кесте 4
Астана инвест капитал ЖШС 2009-2011 жылдардағы негізгі құралдардың
құнының динамикасы (мың теңге)
№ Атауы Жылдар Динамикасы +-
2009 2010 2011 10-09 11-10
1 Жер 1 253 49123 12534912 1 253 49162 -1 +40
2 Ғимарат пен 172 081 240 72118765 172123921
қосалқылар +37525 +5156
3 Машиналар мен 17 795 317 17529622 16265696
құралдар -265695 -1263926
4 Транспорттық 62 277 041 60678943 55598098
құралдар -1598098 -5080845
5 Басқа да 5 441 195 6 628 596 4812599
құралдар +1187401 -1815997
6 Барлығы 15 6308609 16 7944078154629576 +1163549 --13314502
Дерек көзі: Астана инвест капитал ЖШС 2009-2011 жылдардағы қаржылық
есептілігі.
4 кестеде келтірілгендей, соңғы үш жылдың көрсеткіштерінде көрсетілген-
дей 2009 жылдың басында негізгі құралдардың құны 419 747 361 теңгені
құрады. 2010 жылға қарай ол алынған есептелген тозу бойынша 16 794 478
теңгені құрады және негізгі құралдардың құны 2011 жылы 1 546 291 576
теңге болды. Жердің құны 2010 жылы төмендеп, 2011 жылы +40 артты. Ал
ғимарат пен қосалқылар құны екі жылда да салыстырмалы динамика
көрсеткіштері бойынша ұлғайған, машиналар мен құралдардың құны төмендеген.
Басқа да құралдар 2010 жылы +1187401 теңгеге ұлғайып, келесі жылы
-1815997 теңгеге төмендеген. Жалпы негізгі құралдар бойынша 2010 жылы
+11635469 теңгеге артып, 2011 жылғы көрсеткіште -1331450 2 теңгеге
төмендегенін көреміз. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын
құрайтын және негізгі қорлары болып саналатын, оның өндірістік
потенциалының маңызды элементінің жағдайы. Бұл көрсеткіш кәсіпорын
мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты құнының (қалдық)
өзгеруі, ерекше назар аудартады. Өйткені бұл көрсеткіштер кәсіпорынның
кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты бағыт болып табылады.
Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі құралдардың нақты құнының
коэффициентінің мөлшері баланс активтерінің барлық сомасының 50 пайызынан
кем болмауы тиіс.
ЖШС-нің 2009-2011 жылдардағы мүліктік жай-күйінде қандай сапалық
өзгерістер болғанын 8 суреттегі Астана инвест капитал ЖШС негізгі
техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің динамикасынан көреміз.
Сурет 8. 2009-2011 жылдардағы Астана инвест капитал ЖШС негізгі
техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің динамикасы
Астана инвест капитал құрылыс ұйымының шаруашылықтағы қаржылық
көрсеткішін есептеуден, яғни 2011 жыл соның алдындағы жылдың осы кезеңімен
салыстырғанда пайданың ұлғайғандығын көреміз, яғни алдындағы жылдың осы
кезеңімен салыстырғанда айтарлықтай пайдалы болғанын көреміз, пайда
құрылыста қызмет көрсету мен сату жөніндегі негізгі қызметтен алынды, ақша
қаражатының шағын бөлігі негізгі құралдарды және өзге де мүлікті сатудан
түсті.
Егер есепті кезеңде ақша ағымының негізгі көзі ЖШС өз акцияларын сатуы
болса, бұл инвесторларға серіктестіктің өтімділігінің нашарлағаны туралы
және негізгі қызметтен ақша қаражатының жеткілікті сомасын алу проблемасы
туындайтын болар еді [20].
Серіктестіктің құнын арттыруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz