Миграциялық процестерді мемлекеттік реттеу: жағдайы, мәселелері және басымдылықтары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1Миграциялық процестер түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2Миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің әдіс.тәсілдері ... ... ... 20
1.3Шетел мемлекеттеріндегі миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің жағдайы, мәселелері және басымдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ЖАҒДАЙЫН, МӘСЕЛЕЛЕРІН ЖӘНЕ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .
33
2.1 Қазақстандағы миграциялық процестерді мемлекеттік реттеу мәселелеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.2 Қазіргі кездегі Қазақстандағы еңбек миграциясы жағдайына талдау ... 38
2.3 Астана қаласындағы миграциялық процестерді мемлекеттік реттеу ... . 48
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
56
3.1 Еліміздегі миграциялық процестердің болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2 Шетел тәжірибесі бойынша Қазақстан Республикасындағы миграциялық процестерді реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
1.МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1Миграциялық процестер түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2Миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің әдіс.тәсілдері ... ... ... 20
1.3Шетел мемлекеттеріндегі миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің жағдайы, мәселелері және басымдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ЖАҒДАЙЫН, МӘСЕЛЕЛЕРІН ЖӘНЕ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .
33
2.1 Қазақстандағы миграциялық процестерді мемлекеттік реттеу мәселелеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.2 Қазіргі кездегі Қазақстандағы еңбек миграциясы жағдайына талдау ... 38
2.3 Астана қаласындағы миграциялық процестерді мемлекеттік реттеу ... . 48
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
56
3.1 Еліміздегі миграциялық процестердің болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2 Шетел тәжірибесі бойынша Қазақстан Республикасындағы миграциялық процестерді реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Н.Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан-2030» атты Қазақстан халқына жолдауында, бірінші ұзақ мерзімдік басымдық ретінде ұлттық қауіпсіздікті қояды. Қауіпсіздіктің басымдығы анық: егер еліміз қауіпсіздігін сақтамаса, онда тұрақты даму жоспарлары туралы сөз қозғауымыздың өзі қисынсыз,-дейді. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев, ұлттық қауіпсіздік басымдықтарының деңгейіне мықты демографиялық және көші-қон саясаты шығарылуы керек,-деген еді.
Бұрынғы Кеңес Одағының аумағында жаңа тәуелсіз мемлекеттер құрылғаннан кейін осы мемлекеттердегі экономикалық және әлеуметтік-демографиялық жағдайдың түбегейлі өзгеруіне байланысты жаңа мәселелер туындады. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуының және оны әлемдік қоғамдастықтың мойындауының нәтижесінде пайда болған жаңа экономикалық және саяси жағдаяттар бүкіл елдегі және оның аймақтарындағы көші-қондық үдерістердің түрі мен бағытына едәуір маңызды өзгертулер енгізді. Ұзақ мерзім бойы Қазақстан халықаралық миграциясы эпизодтық сипаттағы туристік және жеке сапарлармен, спорттық және мәдени іс-шараларға қатысумен шектелген жабық ел болды.
Сонымен қатар Қазақстанға шетелдерден халықтың көп көлемде көшіп келуі тән болып отыр. Бұл мемлекеттік шекаралардың ашық болуына, республиканың геосаяси орналасуына, ұлтаралық қатынастардың тұрақтылығына, сондай-ақ көші-қон жөніндегі заңдардың жетіспегендігіне, әрі көші-қон үдерістерін мемлекеттік реттеу тәжірибесін жетілдіру мақсатында туындап отыр. Мемлекеттің саяси тұрақтылығы, оның нарықтық қатынастарға мақсатты түрде бағыт алуы Қазақстанды шетел капиталы мен жұмысшы күші үшін тартымды етіп отыр. Мұның өзі Қазақстандағы халық санының өзгерулеріне әсер етуде. Елге көшіп келушілерге байланысты жаңа мәселелер туындауда.
Экономикалық реформалардың тереңдей түскен кезінде елдің демографиялық жағдайында едәуір өзгерістер болуда, бүкіл елдегі және Қазақстан Республикасының аймақтарындағы көші-қон процестерінің сипатына, түрі мен бағытына маңызды түзетулер енгізілуде, республиканың еңбек ресурстарының едәуір бөлігі босап шығуда. Жан-жақты әлеуметтік-экономикалық, аймақтық даму, өмір сүрудің, халықты жұмыспен қамтудың, оның табысының және экономикалық дамудың жоғары қарқынына қол жеткізу мәселелері маңызды болып табылады. Дамудың объективті факторларынан туындаған Қазақстанның аймақтарының дамуының әркелкілігі мәселесі жұмыспен қамтудың құрылымын жетілдіруді талап етіп отыр.
Зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі де осы мәселелерге байланысты еліміздегі миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы, мәселелері мен басымдықтары болып отыр.
«Миграциялық процестер» түсінігі адам ресурстары өндірісі, үлестірілуі, алмасулары және тұтынулары тұрғысынан алғандағы қоғамдық қатынас салаларының негізгі белгілерінің кең ауқымын қамтиды.
Халықтың көші-қонының жаңа сипаттағы экономикаға өту процесіне ықпалы ұлғая түскен сайын, осы процесті реттеудің біртұтас жүйесін жасауға қажетті оның табиғаты мен мәнін, әрқилы түрлерін және деңгейлерін, әдістемелік ұстанымдарын зерттеудің көкейкестілігі арта түседі.
Қазақстан Республикасы үшін экономикалық дамудың қазіргі жағдайларында болашақ дамудың: көші-қонның теріс ықпалы үнемі өсіп отырған дамушы елдің шаруашылық жүйесінен бастап, көші-қон үдерістері жалпы дамуға жағымсыз әсерін тигізе алмайтын қуатты жаңа мемлекетке айналуға дейінгі кең спектрі бар. Оның үстіне мұндай таңдау — республика халқының саны ұлттық экономикалық қауіпсіздікке қауіп төндіретін шекке дейін азаятындай дәрежеге дейін төмендеуі мүмкін.
Бұрынғы Кеңес Одағының аумағында жаңа тәуелсіз мемлекеттер құрылғаннан кейін осы мемлекеттердегі экономикалық және әлеуметтік-демографиялық жағдайдың түбегейлі өзгеруіне байланысты жаңа мәселелер туындады. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуының және оны әлемдік қоғамдастықтың мойындауының нәтижесінде пайда болған жаңа экономикалық және саяси жағдаяттар бүкіл елдегі және оның аймақтарындағы көші-қондық үдерістердің түрі мен бағытына едәуір маңызды өзгертулер енгізді. Ұзақ мерзім бойы Қазақстан халықаралық миграциясы эпизодтық сипаттағы туристік және жеке сапарлармен, спорттық және мәдени іс-шараларға қатысумен шектелген жабық ел болды.
Сонымен қатар Қазақстанға шетелдерден халықтың көп көлемде көшіп келуі тән болып отыр. Бұл мемлекеттік шекаралардың ашық болуына, республиканың геосаяси орналасуына, ұлтаралық қатынастардың тұрақтылығына, сондай-ақ көші-қон жөніндегі заңдардың жетіспегендігіне, әрі көші-қон үдерістерін мемлекеттік реттеу тәжірибесін жетілдіру мақсатында туындап отыр. Мемлекеттің саяси тұрақтылығы, оның нарықтық қатынастарға мақсатты түрде бағыт алуы Қазақстанды шетел капиталы мен жұмысшы күші үшін тартымды етіп отыр. Мұның өзі Қазақстандағы халық санының өзгерулеріне әсер етуде. Елге көшіп келушілерге байланысты жаңа мәселелер туындауда.
Экономикалық реформалардың тереңдей түскен кезінде елдің демографиялық жағдайында едәуір өзгерістер болуда, бүкіл елдегі және Қазақстан Республикасының аймақтарындағы көші-қон процестерінің сипатына, түрі мен бағытына маңызды түзетулер енгізілуде, республиканың еңбек ресурстарының едәуір бөлігі босап шығуда. Жан-жақты әлеуметтік-экономикалық, аймақтық даму, өмір сүрудің, халықты жұмыспен қамтудың, оның табысының және экономикалық дамудың жоғары қарқынына қол жеткізу мәселелері маңызды болып табылады. Дамудың объективті факторларынан туындаған Қазақстанның аймақтарының дамуының әркелкілігі мәселесі жұмыспен қамтудың құрылымын жетілдіруді талап етіп отыр.
Зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі де осы мәселелерге байланысты еліміздегі миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы, мәселелері мен басымдықтары болып отыр.
«Миграциялық процестер» түсінігі адам ресурстары өндірісі, үлестірілуі, алмасулары және тұтынулары тұрғысынан алғандағы қоғамдық қатынас салаларының негізгі белгілерінің кең ауқымын қамтиды.
Халықтың көші-қонының жаңа сипаттағы экономикаға өту процесіне ықпалы ұлғая түскен сайын, осы процесті реттеудің біртұтас жүйесін жасауға қажетті оның табиғаты мен мәнін, әрқилы түрлерін және деңгейлерін, әдістемелік ұстанымдарын зерттеудің көкейкестілігі арта түседі.
Қазақстан Республикасы үшін экономикалық дамудың қазіргі жағдайларында болашақ дамудың: көші-қонның теріс ықпалы үнемі өсіп отырған дамушы елдің шаруашылық жүйесінен бастап, көші-қон үдерістері жалпы дамуға жағымсыз әсерін тигізе алмайтын қуатты жаңа мемлекетке айналуға дейінгі кең спектрі бар. Оның үстіне мұндай таңдау — республика халқының саны ұлттық экономикалық қауіпсіздікке қауіп төндіретін шекке дейін азаятындай дәрежеге дейін төмендеуі мүмкін.
1 Назарбаев Н. «Қазақстан - 2030» атты Қазақстан халқына жолдауы: Алматы.- 1998.- 177
2 Астана қаласының Статистика басқармасы 1998 жылдың қаңтар айында құрылды және ҚР Статистика агенттігінің аумақтық органы болып табылады. ҚР Статистика агенттігінің бұйрығымен (2008 жылғы 16 сәуірдегі №49) Астана қаласының Статистика департаменті
3 М.Б. Тәтімов, «Миграциялық саясат қандай болуы керек», Алматы – 1998
4 Қазақстан Республикасы статистикалық жылнамалығы, 2008.
5 Қадырқұлова Г.К. «Население Семиречья в 1867-1926 г.г. (историко-демографические аспекты)»
6 Төлекова М.К. «Жетісу өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-1999 ж.ж.)»
7 1997 жылы Қазақстан Республикасында да миграцияға қатысты «Тұрғындардың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
8 Нарық экономикасы жағдайындағы халықтың көшіп-қонуы. – Алматы: Қазақ ұлттық аграрлық университеті, 2006. – 203 б.
Оқу-әдістемелік басылымдар:
9 Еңбек нарығы экономикасы. Алматы: КазНАУ, 2004 ж. – 37 б.
10 Көшіп – келушілердің бейімделу жолдарын жақсарту. – Алматы: Халықаралық Бизнес Университеті, Хабаршы №4 (6), 2007 ж. – 111 б.
11 Сыртқы көшіп – қонуды мемлекеттік реттеу. – Алматы: Халықаралық Бизнес Университеті, Хабаршы №2 (4), 2007 ж. – 16 б.
12 Әлеуметтік салаға көшіп - қонудың әсері. - Алматы: Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті, Ізденістер, нәтижелер №1, 2007 ж. 202 б
13 Совершенствование менеджмента и его влияние на стабилизацию миграционных процессов в Казахстане.–Алматы: Ізденіс №2(1), 2007 ж.–47 б.
14 Иммиграцияның еңбек нарығына әсері. – Алматы: Аграрлық нарық проблемалары №2, 2006 ж. – 100 б.
15 Развитие рынка труда в сельхозпроизводстве и его значение для стабилизации миграционных процессов Казахстана.- Алматы: Экономика и статистика №1, 2006 ж. – 41 б.
16 Көші-қон үдерісінің отандық экономикаға әсер етуінің кейбір мәселелері. Алматы: Статистика, учет и аудит №2(23), 2006 ж. – 21 б.
17 Сыртқы сауданы либералдандыру – эмиграцияны азайту. – Астана: С. Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университеті №4(43), 2006 ж. – 152 б.
18 Анализ потоков внутренней миграции сельского населения в республике Казахстан за годы суверенного развития. Алмыты: Казахский национальный аграрный университет, Исследования, результаты №4, 2005 г. – 165 с. (Соавтор Э.Х. Синицына).
19 Влияния миграционных процессов на развитие трудового потенциала Республики Казахстан и его сельхозпроизводство. – Алматы: Поиск №4, 2005 г. – 90 с.
20 Миграционные процессы и безработица в Казахстане. Алматы: Проблемы агрорынка №4, 2005 г. – 87.
21 Развитие малого предпринимательства в сельскохозяйственном производстве Казахстана – источник стабилизации миграционных процессов в стране. Астана: С. Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университеті №9, 2005 г. – 188 с
22 Көшіп – қонудың демографиялық өзгеріске әсері. – Алматы: Қазақ ұлттық аграрлық университеті, 2007 ж. – 117 б.
23 Анализ миграционной ситуации сельского населения в Республике Казахстан. Алматы: Экономика негіздері №4, 2007 ж. -20 б.
24 Проблемы экономического образования. Алматы: Основы экономики № 2, 2006 г. – 23 с. (Соавтор Г. Юльчиева).
25 Әлеуметтік салаға көшіп-қонудың әсері. Алматы: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, 2006 ж.
26 Иммиграция және өндіріс. Алматы: Экономика негіздері №6, 2006 ж. – 17 б.
27 Внутренняя миграция сельского населения РК. – Алматы: Основы экономики №3, 2006 г. – 21с.
28 Совершенствование механизма сокращения безработицы – фактор положительного влияния на миграционные процессы в Казахстане. Алматы: Международный научный симпозиум, 414 с.
29 C.Е. Метелев, Международная трудовая миграция и нелегальная миграция в России, 18-22-бет. «ЮНИТИ-ДАНА» баспасы, Мәскеу. 2006 ж.
30 Нарық экономикасы жағдайындағы халықтың көшіп-қонуы. – Алматы: Қазақ ұлттық аграрлық университеті, 2006. – 203 б.
31 Анализ потоков внутренней миграции сельского населения в республике Казахстан за годы суверенного развития. Алмыты: Казахский национальный аграрный университет, Исследования, результаты №4, 2005 г. – 165 с. (Соавтор Э.Х. Синицына).
32 Влияния миграционных процессов на развитие трудового потенциала Республики Казахстан и его сельхозпроизводство. – Алматы: Поиск №4, 2005 г. – 90 с.
33 Миграционные процессы и безработица в Казахстане. Алматы: Проблемы агрорынка №4, 2005 г. – 87.
34 Развитие малого предпринимательства в сельскохозяйственном производстве Казахстана – источник стабилизации миграционных процессов в стране. Астана: С. Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университеті №9, 2005 г. – 188 с
35 Қазақстанның демографиялық қауіпсіздігі және миграция, Қоғам және дәуір – 2004, N
36 Интеллектуалдық эмиграция және қауіпсіздік, Алматы - 2004
2 Астана қаласының Статистика басқармасы 1998 жылдың қаңтар айында құрылды және ҚР Статистика агенттігінің аумақтық органы болып табылады. ҚР Статистика агенттігінің бұйрығымен (2008 жылғы 16 сәуірдегі №49) Астана қаласының Статистика департаменті
3 М.Б. Тәтімов, «Миграциялық саясат қандай болуы керек», Алматы – 1998
4 Қазақстан Республикасы статистикалық жылнамалығы, 2008.
5 Қадырқұлова Г.К. «Население Семиречья в 1867-1926 г.г. (историко-демографические аспекты)»
6 Төлекова М.К. «Жетісу өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-1999 ж.ж.)»
7 1997 жылы Қазақстан Республикасында да миграцияға қатысты «Тұрғындардың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
8 Нарық экономикасы жағдайындағы халықтың көшіп-қонуы. – Алматы: Қазақ ұлттық аграрлық университеті, 2006. – 203 б.
Оқу-әдістемелік басылымдар:
9 Еңбек нарығы экономикасы. Алматы: КазНАУ, 2004 ж. – 37 б.
10 Көшіп – келушілердің бейімделу жолдарын жақсарту. – Алматы: Халықаралық Бизнес Университеті, Хабаршы №4 (6), 2007 ж. – 111 б.
11 Сыртқы көшіп – қонуды мемлекеттік реттеу. – Алматы: Халықаралық Бизнес Университеті, Хабаршы №2 (4), 2007 ж. – 16 б.
12 Әлеуметтік салаға көшіп - қонудың әсері. - Алматы: Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті, Ізденістер, нәтижелер №1, 2007 ж. 202 б
13 Совершенствование менеджмента и его влияние на стабилизацию миграционных процессов в Казахстане.–Алматы: Ізденіс №2(1), 2007 ж.–47 б.
14 Иммиграцияның еңбек нарығына әсері. – Алматы: Аграрлық нарық проблемалары №2, 2006 ж. – 100 б.
15 Развитие рынка труда в сельхозпроизводстве и его значение для стабилизации миграционных процессов Казахстана.- Алматы: Экономика и статистика №1, 2006 ж. – 41 б.
16 Көші-қон үдерісінің отандық экономикаға әсер етуінің кейбір мәселелері. Алматы: Статистика, учет и аудит №2(23), 2006 ж. – 21 б.
17 Сыртқы сауданы либералдандыру – эмиграцияны азайту. – Астана: С. Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университеті №4(43), 2006 ж. – 152 б.
18 Анализ потоков внутренней миграции сельского населения в республике Казахстан за годы суверенного развития. Алмыты: Казахский национальный аграрный университет, Исследования, результаты №4, 2005 г. – 165 с. (Соавтор Э.Х. Синицына).
19 Влияния миграционных процессов на развитие трудового потенциала Республики Казахстан и его сельхозпроизводство. – Алматы: Поиск №4, 2005 г. – 90 с.
20 Миграционные процессы и безработица в Казахстане. Алматы: Проблемы агрорынка №4, 2005 г. – 87.
21 Развитие малого предпринимательства в сельскохозяйственном производстве Казахстана – источник стабилизации миграционных процессов в стране. Астана: С. Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университеті №9, 2005 г. – 188 с
22 Көшіп – қонудың демографиялық өзгеріске әсері. – Алматы: Қазақ ұлттық аграрлық университеті, 2007 ж. – 117 б.
23 Анализ миграционной ситуации сельского населения в Республике Казахстан. Алматы: Экономика негіздері №4, 2007 ж. -20 б.
24 Проблемы экономического образования. Алматы: Основы экономики № 2, 2006 г. – 23 с. (Соавтор Г. Юльчиева).
25 Әлеуметтік салаға көшіп-қонудың әсері. Алматы: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, 2006 ж.
26 Иммиграция және өндіріс. Алматы: Экономика негіздері №6, 2006 ж. – 17 б.
27 Внутренняя миграция сельского населения РК. – Алматы: Основы экономики №3, 2006 г. – 21с.
28 Совершенствование механизма сокращения безработицы – фактор положительного влияния на миграционные процессы в Казахстане. Алматы: Международный научный симпозиум, 414 с.
29 C.Е. Метелев, Международная трудовая миграция и нелегальная миграция в России, 18-22-бет. «ЮНИТИ-ДАНА» баспасы, Мәскеу. 2006 ж.
30 Нарық экономикасы жағдайындағы халықтың көшіп-қонуы. – Алматы: Қазақ ұлттық аграрлық университеті, 2006. – 203 б.
31 Анализ потоков внутренней миграции сельского населения в республике Казахстан за годы суверенного развития. Алмыты: Казахский национальный аграрный университет, Исследования, результаты №4, 2005 г. – 165 с. (Соавтор Э.Х. Синицына).
32 Влияния миграционных процессов на развитие трудового потенциала Республики Казахстан и его сельхозпроизводство. – Алматы: Поиск №4, 2005 г. – 90 с.
33 Миграционные процессы и безработица в Казахстане. Алматы: Проблемы агрорынка №4, 2005 г. – 87.
34 Развитие малого предпринимательства в сельскохозяйственном производстве Казахстана – источник стабилизации миграционных процессов в стране. Астана: С. Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университеті №9, 2005 г. – 188 с
35 Қазақстанның демографиялық қауіпсіздігі және миграция, Қоғам және дәуір – 2004, N
36 Интеллектуалдық эмиграция және қауіпсіздік, Алматы - 2004
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Миграциялық процестерді мемлекеттік реттеу: жағдайы, мәселелері және
басымдылықтары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050510 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1Миграциялық процестер түсінігі және 10
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2Миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің 20
әдіс-тәсілдері ... ... ...
1.3Шетел мемлекеттеріндегі миграциялық процестерді мемлекеттік
реттеудің жағдайы, мәселелері және 24
басымдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУДІҢ ЖАҒДАЙЫН, МӘСЕЛЕЛЕРІН ЖӘНЕ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... . 33
2.1 Қазақстандағы миграциялық процестерді мемлекеттік реттеу
мәселелеріне 33
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазіргі кездегі Қазақстандағы еңбек миграциясы жағдайына 38
талдау ...
2.3 Астана қаласындағы миграциялық процестерді мемлекеттік реттеу ... .48
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.1 Еліміздегі миграциялық процестердің 56
болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3.2 Шетел тәжірибесі бойынша Қазақстан Республикасындағы миграциялық
процестерді реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 73
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан-2030
атты Қазақстан халқына жолдауында, бірінші ұзақ мерзімдік басымдық ретінде
ұлттық қауіпсіздікті қояды. Қауіпсіздіктің басымдығы анық: егер еліміз
қауіпсіздігін сақтамаса, онда тұрақты даму жоспарлары туралы сөз
қозғауымыздың өзі қисынсыз,-дейді. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев, ұлттық
қауіпсіздік басымдықтарының деңгейіне мықты демографиялық және көші-қон
саясаты шығарылуы керек,-деген еді[1].
Бұрынғы Кеңес Одағының аумағында жаңа тәуелсіз мемлекеттер құрылғаннан
кейін осы мемлекеттердегі экономикалық және әлеуметтік-демографиялық
жағдайдың түбегейлі өзгеруіне байланысты жаңа мәселелер туындады. Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік алуының және оны әлемдік қоғамдастықтың
мойындауының нәтижесінде пайда болған жаңа экономикалық және саяси
жағдаяттар бүкіл елдегі және оның аймақтарындағы көші-қондық үдерістердің
түрі мен бағытына едәуір маңызды өзгертулер енгізді. Ұзақ мерзім бойы
Қазақстан халықаралық миграциясы эпизодтық сипаттағы туристік және жеке
сапарлармен, спорттық және мәдени іс-шараларға қатысумен шектелген жабық ел
болды.
Сонымен қатар Қазақстанға шетелдерден халықтың көп көлемде көшіп келуі
тән болып отыр. Бұл мемлекеттік шекаралардың ашық болуына, республиканың
геосаяси орналасуына, ұлтаралық қатынастардың тұрақтылығына, сондай-ақ көші-
қон жөніндегі заңдардың жетіспегендігіне, әрі көші-қон үдерістерін
мемлекеттік реттеу тәжірибесін жетілдіру мақсатында туындап отыр.
Мемлекеттің саяси тұрақтылығы, оның нарықтық қатынастарға мақсатты түрде
бағыт алуы Қазақстанды шетел капиталы мен жұмысшы күші үшін тартымды етіп
отыр. Мұның өзі Қазақстандағы халық санының өзгерулеріне әсер етуде. Елге
көшіп келушілерге байланысты жаңа мәселелер туындауда.
Экономикалық реформалардың тереңдей түскен кезінде елдің демографиялық
жағдайында едәуір өзгерістер болуда, бүкіл елдегі және Қазақстан
Республикасының аймақтарындағы көші-қон процестерінің сипатына, түрі мен
бағытына маңызды түзетулер енгізілуде, республиканың еңбек ресурстарының
едәуір бөлігі босап шығуда. Жан-жақты әлеуметтік-экономикалық, аймақтық
даму, өмір сүрудің, халықты жұмыспен қамтудың, оның табысының және
экономикалық дамудың жоғары қарқынына қол жеткізу мәселелері маңызды болып
табылады. Дамудың объективті факторларынан туындаған Қазақстанның
аймақтарының дамуының әркелкілігі мәселесі жұмыспен қамтудың құрылымын
жетілдіруді талап етіп отыр.
Зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі де осы мәселелерге байланысты
еліміздегі миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы,
мәселелері мен басымдықтары болып отыр.
Миграциялық процестер түсінігі адам ресурстары өндірісі, үлестірілуі,
алмасулары және тұтынулары тұрғысынан алғандағы қоғамдық қатынас
салаларының негізгі белгілерінің кең ауқымын қамтиды[2].
Халықтың көші-қонының жаңа сипаттағы экономикаға өту процесіне ықпалы
ұлғая түскен сайын, осы процесті реттеудің біртұтас жүйесін жасауға
қажетті оның табиғаты мен мәнін, әрқилы түрлерін және деңгейлерін,
әдістемелік ұстанымдарын зерттеудің көкейкестілігі арта түседі.
Қазақстан Республикасы үшін экономикалық дамудың қазіргі жағдайларында
болашақ дамудың: көші-қонның теріс ықпалы үнемі өсіп отырған дамушы елдің
шаруашылық жүйесінен бастап, көші-қон үдерістері жалпы дамуға жағымсыз
әсерін тигізе алмайтын қуатты жаңа мемлекетке айналуға дейінгі кең спектрі
бар. Оның үстіне мұндай таңдау — республика халқының саны ұлттық
экономикалық қауіпсіздікке қауіп төндіретін шекке дейін азаятындай дәрежеге
дейін төмендеуі мүмкін.
Сонымен Қазақстан Республикасының миграциялық саясатының басты мақсаты-
миграциялық процестерді басқару, халықтың көбеюіне немесе тұрақтануына
ықпал ететін және мемлекетіміздің біртұтастығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін болуы керек. Ол үшін миграциялық саясаттың қауіпсіздігімізге
ықпалын, жүйелік, құрылымдық-қызметтік, тарихи, бихевиористік,
салыстырмалы, социологиялық әдістер арқылы зерттеп білу қажет.
Қазақстанның белгілі демографы М.Б. Тәтімов миграциялық саясаттың қандай
болуы керектігі жөнінде өзінің пікірін былай білдіреді: Миграциялық
саясат, үлкен территориясы бар жаңа унитарлы мемлекет Қазақстан
Республикасының беріктігінің күшеюінің стратегиялық мақсаттары мен
міндеттеріне сай болуы керек[3].
Миграциялық үдерістер социологиялық зерттеудің бір саласы ретінде
қалыптасып отыр. Миграциялық процестердің заңдылықтарын меңгеретін,
миграцияға түрткі негізгі факторларды зерттейтін орта деңгейлі теория –
миграция социологиясы қалыптасып, одан әрі дамып келеді.
Миграциялық үдерістердің қарқыны жиырмасыншы ғасырда ғаламдық қарқын
алып, барлық континеттерді, әлеуметтік таптар мен қоғамдық өмірдің барлық
салаларын қамтыды. Мигранттардың өзге мемлекеттерге кетуі өзекті мәселеге
айналды. Мигранттардың қатарында еңбекке қабілетті экономикалық белсенді
халықтар, сапалы мамандар (ақыл ойдың сытылуы), білімі, күш-қуаты мол
жастар еңді. Осындай факторлар мемлекеттің дамуына, әлеуметтік жағдайдың
оңтайлауына кері әсерін тигізді. Яғни, миграция барысында донор мемлекеттің
басты ресурсы – адам капиталын жоғалтты. Ал, қабылдаушы мемлекетке
мигранттар үлкен көлемдегі инвестицияға айналды және айнала бермек. Донор
мемлекет кеткен мигранттарды кері қайтарып, мигранттың жинаған тәжірибесін
мемлекет мүддесі үшін қолданған жағдайда ғана сол мигрантқа кеткен шығынды
қайтара алатындығы Азия мемлекеттерінің тәжірибесінен белгілі.
Сонымен қатар, қазіргі заманғы экономиканың жоғары қарқынмен өзгерулері
жағдайында болып жатқан оқиғаларда бірқатар елдердің түпкілікті емес
халықтың саны басым болған мемлекетке айналу қаупінің шындыққа айналып келе
жатқанын байқауға болады. Соған орай көші-қон процестеріне байланысты
мәселелерді жүйелі тұғырнамалық талдап-зерделеудің қажеттігі мәселесі алға
шығады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Көші-қон процестерін мемлекеттік
реттеудің жағдайы, мәселелері және басымдықтарына байланысты мәселелерді
теориялық талдап-зерттеулер шетелдік және отандық мамандардың ілім-білімнің
әрқилы салаларында алған нәтижелерін пайдалануды көздейді. Соған байланысты
осы мәселелердің әрқилы теориялық аспектілерін зерттеп-зерделеу оның
әлеуметтік-экономикалық дамудағы рөлін талдаумен үйлестірілді. Бұлардың
бәрі төмендегі батыс ғалымдарының зерттеу жұмыстарында көрініс тапқан: Дж.
Симон, А.Акбари, Х. Борхас, А.Смит, Т.Мальтус, Т.Жанн, Ж. Кольбер,
С.Фортрей, К.Маркс, Н.Джексон, Дж.М.Кейнс, М.Фридмен, А.Маршалл, және
тағыда басқа ғалымдарды атауға болады. Срнымен қатар көші-қонның және оның
әлеуметтік аспектілерінің мәселелеріне арналған еңбектердің саны өсуде,
оларда әлеуметтік даму процесінің көпмәнділігі және қарама-қайшылықтары
көрсетілген, көші-қонға кедейшілік, әлеуметтік қамтамасыз етудің деңгейі,
еңбек нарығының жағдайы, жұмыссыздықтың деңгейі тәрізді жәйттердің ықпалы
талданған.
Көші-қонды тек қана экономикалық тұрғыдан емес, сондай-ақ демографиялық,
тарихи, саясаттану пәндерінің тұрғысынан да қарастырылған еңбектерде көші-
қон процестерінің мәні мен табиғатын түсінуге қажетті аса маңызды жалпы
теориялық және әдістемелік ережелер кездеседі.
Көші-қон үдерістеріне байланысты мәселелерді жалпы теориялық және
әдістемелік талдап-зерттеуге, социалистік кезеңнен кейінгі жағдайлардағы
өзгерістер дәуірінде көші-қонды реттеу жолдарын іздестіруге қажетті аса
маңызды көзқарастар Ресейдің төменде аты аталған белгілі ғалымдары мен
қоғам қайраткерлерінің еңбектерінде кездеседі: В.Зеленский, С.Панарин,
Е.Красинец, Е.Тюрюканова, В.Ионцев, Г.Кумсков, Л.Рыбаковский, Н.Токарская,
А.Вишневский, Е.Виноградова және тағы басқалар.
Осы зерттеліп отырған тақырып үшін Қазақстанда жүргізіліп отырған
экономикалық реформалардың мәселелерін зерттеуге арналған отандық
ғалымдарының зерттеу еңбектері аса маңызды мәліметтер береді. Олардың
арасынан академик К.Сағадиев, Н.Мамыров, Ю.Шокаманов, М.Тәтімов,
Л.Тимошенко, Т.Рогачева, Е.Арын, М.Мелдаханова, А.Сатыбалдин, Т.Есполов,
Х.Берешев, К.Ахметов және басқалардың жұмыстарын атап өткіміз келеді.
Қазақстандық кейбір ғалымдар да еңбек миграциясын қазақстандық
қоғамымыздың демографиялық, саяси, ұлттық, қауіпсіздік контекстілерінде
зерттеп, өз еңбектерін, мақалаларын жариялады. Олар: Тасмағамбетов, Б.Г.
Аяған, М.Б. Тәтімов, Қ.К. Тоқаев, И.Н. М.Х. Асылбеков, А.Б. Гали, К.Л.
Сыроежкин, В.В. Козина, Е.Ю. Садовская, А.А. Нұрмағамбетов, Ф.Н. Базанова,
Н.В. Романова, Н.Э. Масанов, Г.М. Мендқұлова, Б.Б. Әбдіғалиев, А.Т.
Тилесов, А.И. Лұқпанов, т.б.
Жеке аймақтың этнодемографиялық жағдайы, халық санының өсу динамикасы
Қазақстан халқының қалыптасуы мен дамуына тигізетін әсері сөзсіз, сондықтан
М.Н. Сыдықовтың Изменения национального и социального состава населения
Западного Казахстана (конец XIX в.-1989 г.) докторлық диссертациясының
орны ерекше[4]. Үлкен экономикалық аймақтың даму тарихы мұрағаттық құжаттар
мен статистикалық халық санағының материалдары, өзге де демографиялық
дәйектер арқылы жан-жақты қаралған. Шығыс Қазақстан халқы туралы
статистикалық мәліметтер беретін Н.В. Алексеенконың еңбектері, О.Д.
Табылдиеваның XX ғасырдағы Маңғыстау халқының тарихы, Солтүстік Қазақстан
аймағындағы халқының динамикасы туралы Ә.А. Какенованың еңбектерінде
талданды. Еліміздің басқа аймақтарына арналған ғылыми зерттеулердің ішінде
Г.К. Қадырқұлованың Население Семиречья в 1867-1926 г.г. (историко-
демографические аспекты)[5] және М.К. Төлекованың Жетісу өңірі халқының
әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-1999 ж.ж.) атты еңбектерін атап өтуге
болады [6].
Зерттеу жұмысының объектісі Қазақстан Республикасындағы миграциялық
процестерді мемлекеттік реттеудің жағдайы, мәселелері және басымдылықтары
болып отыр.
Зерттеу жұмысының пәні - Қазақстандағы қазіргі заманғы миграциялық
процестердің дамуы.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты - миграциялық процестерді
мемлекеттік ретеудің теориялық және әдістемелік мәселелерін, Қазақстандағы
қазіргі заманғы миграциялық процестердің дамуын, оның мәнін, себептері мен
нарықтық жағдайдағы қоғамның дамуына келтіретін салдарларын, оны
мемлекеттік реттеу мақсатында жүргізілетін экономикалық саясаттың ең дұрыс
жолдарын таңдаудың теориялық-әдістемелік негіздерін кешенді зерттеу болып
табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегі өзара байланысты
міндеттерді алға қою және шешу қажет деп есептейміз:
- миграциялық процестердің мәні мен ерекшеліктерін және нарықтық
жағдайдағы экономикалық іс-әрекетке ықпалын анықтау;
- миграциялық процестердің мәні дамуының халықаралық процестерін,
негізгі түсініктері мен категорияларын талдап-зерделеу;
- миграциялық процестердің мемлекеттің экономикалық саясатымен және
Астана қаласының миграциялық процестеріне талдау жасай отырпы, тақырыпты
ашу.
Диплом жұмысының әдістемелік негіздері. Әлемдік экономика ғылымының
дайындап шыққан теориялық ережелері, сондай-ақ ТМД елдері мен алыс шетелдің
экономист-ғалымдарының еңбектері осы зерттеу жұмысына бастапқы негіз
болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспе, үш бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Миграциялық процестер түсінігі және түрлері
Тарихқа шолу жасасақ ең алғашқылардың бірі болып миграциялық процестерді
жүйелендірген ағылшын ғалымы Е.Г. Равенштейн болған еді. Оның 1885 жылы
жасап берген миграцияның оң бір заңын немесе ережелерін қазірдің өзінде
миграциялық теорияны жасаушылар негізге алады. Осы он бір ереженің ішіндегі
бүгінгі күнде қоғамның дамуында алтыншы және жетінші заңдылықтар берік және
анықтаушы сипатқа ие. Яғни: миграцияның көлемі өндірістің, сауданы, әсіресе
көліктің дамуына байланысты көбейе түседі; миграцияның ең басты анықтаушысы-
экономикалық себептер болады.
Миграция дегеніміз - бұл әлеуметтік-экономикалық катынастарға байланысты
болатын миграциялық қозғалыс. Миграцияның мынандай категорияларға
негізделген интегралды функциялары бар, олар:
1) типі;
2) түрі;
3) формасы;
4) себебі;
5) деңгейі.
1) Миграциялық қозғалыстар бір елдің ішінде де, осымен бірге
мемлекеттердің арасында да болады. Сол себептен де тұрғын халықтың
миграциясының екі типін бөліп алады: халықаралық (мемлекетаралық, сыртқы)
және ішкі (мемлекет ішілік)[6].
Халықаралық миграцияға иммиграция және эмиграция деген түсініктер тән.
Біріншісі, бір елге жұмысқа орналасуға немесе оқуға түсу мақсатында және
басқа да себептерге байланысты басқа елге барып кіруді білдіреді.
Екіншісінде елден кету туралы айтылады. Осыған байланысты эмигранттар жэне
иммигранттар болып бөлінеді. Ішкі миграция дегеніміз - бір мемлекеттің
территориясы көлеміндегі қозғалыс. Ішкі миграцияның ағымдары мынандай
бағыттары бойынша бөлінеді: қала-қала; ауыл-ауыл; ауыл-қала.
2) Ішкі де, сыртқы миграцияға да мынандай негізгі түрлер тән. Олар:
маусымдық миграция, маятниктік миграция (челноктық, шекаралас), зпизодтық
миграция, мәжбүрлі миграция, заңсыз (астыртын) миграция. Осы жоғарыда
айтылған миграция түрлерімен қатар, қазіргі кезде зерттеушілер моральдік
миграция түрін де бөліп алуда. Яғни, адам қоныс аударғысы келгенімен
қаржысының жоқтығынан көшіп кете алмайды, осымен қатар бұл жерде кедейлік
миграциялауға себеп те болады және қоныс аударуға кедергі келтіретін де
фактор болып табылады.
3) Формасына қарай миграциялық козғалыстарды былай деп бөлуге
болады: мемлекеттің немесе әр түрлі қоғамдық өұрылымдар
(мәселен, ұйымдастырылған түрде еңбекшілерді жинау, қоғамдық үндеулер
бойынша миграция) көмегі арқылы жүзеге асатын коғамдық-ұйымдасқан
және ұйымдаспаған, яғни мемлекеттің көмегінсіз жүзеге асатын.
4) Миграциялық қозғалыстарды себептеріне байланысты жіктей отырып
мыналарды бөліп алуға болады, олар: экономикалық, әлеуметтік, саяси,
мәдени, діни, нәсілдік, әскери, демографиялық (отбасының бірігуі, некелік
миграция) және т.б.
Қазіргі кезеңде миграцияны қандай факторлардың анықтағанына қарамастан,
басты орынды экономикалық алады.
5) Тұрғын халықтың миграциясы үш деңгейге бөлінеді. Бірінші деңгей-бұл
миграциялау туралы шешімді қабылдау[7].
Екіншісі - бұл территориялық қоныс аудару, жоғарыда айтқандай ұйымдасқан
немесе ұйымдаспаған, яғни мигранттың өзінің тәуекеліне байланысты.
Үшіншісі - бұл мигранттың жаңа орынға, жана жұмысқа бейімделуі және
үйренуі деңгейі.
Әдістемелік принцип талаптары бойынша, миграцияны қарастыратын
зерттеуші, бұл әлеуметтік-саяси құбылысты жан-жақты түсіну үшін белгілі бір
зерттеу іс жосығын анықтап алуы керек. Сондықтан да, зерттеуші өзінің
зерттеу жұмысында ғылыми танымның барлық әдістер қорын қолданғаны жөн,
ғылыми танымның әдісі сапасында тарихи әдіс те әлеуметтік құбылыстар мен
процестердің пайда болуын, қалыптасуын және тарихи жағдайларға
байланысты дамуын зерттейді. Мәселен, астыртын мигранттарды,
гастарбайтерлерді қанап, ауыр жұмысқа салу, қазіргі кездегі құлдықтың
бейнесі. Осыған таза мысал ретінде, қырғыз және өзбек мигранттарының
Қазақстандағы ауыр жағдайларын келтіруге болады.
Құжаттардың, ақпараттардың ең басты мәселелерін білуде контент-анализ де
маңызды. Мәселен, миграция мен демографияға байланысты арнайы
бағдарламаларға контент-анализ жасалынып, оның басты көрсеткіштері бірінші
және екінші бөлімде пайдаланылды. Мысалға, 2003-2004 жылдардағы БАҚ-ның
мигранттар туралы материалдарына контент-талдау жасалынды. Нәтижесінде
Экспресс К, Казахстанская правда газеттерінің кейбір сандарында ғана
заңсыз мигранттар туралы, олардың қайыршылықта өмір сүретіндігі, осыған
байланысты қылмыс жасайтындықтары жазылған.
Халықтың миграциясы – латын тілінен аударғанда көшу, орын ауыстыру деген
мағына береді. Ғылымда миграцияға байланысты 30-ға жуық анықтама бар.
Миграцияға деген қызығушылық тек жиырмасыншы ғасырда ғылыми түрде
зерттеле бастағанымен, миграцияның тарихы адамзаттың пайда болуымен
басталады. Миграцияның негізгі себептері ретінде табиғи апаттардан қашу,
өмір сүруге ыңғайсыз климаттық жағдайлардың болуы, өмір сүру территориясына
өзге қарсы топтардың қысымынан болатын көшулер, жауланған құлдарды еріксіз
өзге жерге эксплуатациялау секілді миграцияға түрткі факторларды атауға
болады. Әлем тарихындағы миграция басым жағдайда мәжбүрлі түрде немесе
империялардың саяси амбициясы әсерінен жүрген. Оның дәлелі, ХІХ-XX
ғасырлардағы Еуропалық империялардың колониялды саясатын айтуға болады.
Соның ішінде қазақтардың арғы тегі Ғұндардың (Қыпшақтардың) Еуропаға қоныс
аударғандығы, Аттиланың Еуропаны жаулаған сәтте өзге еуропалық халықтардың
қазіргі Ресей мен Шығыс Еуропа жеріне миграция жасағандығы тарих
беттерінде жазылған. Бұл көш – Ұлы көш деген атпен белгілі [8].
Миграциялық үдерістердің даму динамикасында бірнеше кезеңдерді көрсетуге
болады: алғашқы қоғамдық дәуірдегі миграция, жаңа мыңжылдықтағы миграция,
орта ғасырлардағы миграция, жаңа заманғы миграция, бірінші дүниежүзілік
соғыстан бұрын және кейін болған миграциялар, екінші дүниежүзілік соғыс
кезіңдегі және соғыстан кейінгі миграциялар және қазіргі заманғы миграция.
Қарап тұрсақ, әр заманның миграциялық процестерінде өзіңдік ерекшеліктері
болған. Сондықтан, әлеуметтік жағынан қарағанда миграцияның типтері
қалыптасты деуге толық негіз бар. Миграцияның типологиясын социологиялық
тұрғыдан Т.Н.Юдиннің Миграция социологиясы кітабында толықтай
көрсетілген.
Миграцияны келесі топтамаларға бөлсек болады:
Иммиграция (лат тілінен. emmigro – қоныстанамын) – шетел азаматтарының
мақсатты түрде білгілі бір мемлекеттерге көшіп келуі (ұзақ уақыт болуы
мүмкін). Егер қоныс аударушы бір жылдан артық уақытқа қалса ол толығымен
иммигрант деп саналады.
Иммиграциялық ағымдарды шартты үш топқа бөлуге болады. Реэмиграция –
титулды халықтың отанына оралуы (ҚР-да анықтама бойынша оралман деп
аталады). Иммиграция негізгі екі катигорияға: транзитті және заңсыз
иммигранттар. Тұрақты және уақытша экономикалық иммиграция. Уақытша жұмыс
күшінің экономикалық миграциясы секілді түрлері бар (құрылыс, өнеркәсіп,
транспорт және ауылшараушылығы салалары кіреді).
Енді заңды миграцияны талдап көрелік. БҰҰ-ның эксперттері халықаралық
миграцияның заңды қатысушыларын бес категорияға бөледі: білім алуға келген
шетелдіктер; жұмыс істеуге келген (кеткен) мигранттар; отбасы құру, отбасын
қайта біріктіру линиясындағы мигранттар; тұрақты көшіп бара жатқан
мигранттар; мемлекетке арнайы жіберілген адамдар (қашқындар, саяси баспана
іздеушілерге т.б.)[9].
Эмиграция (лат тілінен. Emigro – көшіп барамын, орын ауыстырамын ) –
белгілі бір мемлекеттен білгілі бір уақытқа өмір сүруге кетуі. БҰҰ-ның
эксперттері эмигранттар қатарына бір мемлекеттен екінші мемлекетке бір
жылдан ұзақ уақытқа кеткен адамдарды эмигрант санатына жатқызуға
болатының айтады.
Эмиграцияның себептеріне: экономикалық (жұмыссыздық, табыстың аз болуы,
өмір сапасының төмендігі т.б.); әлеуметтік (қоныс аударатын аймақтың өмір
сапасының жақсы болуы, сапалы білімге қол жетімділік, әлеуметтік статусының
жоғарылауы т.б.); әскери-саяси (соғыстың болуы, қақтығыстар мен жаңа
мемлекеттердің пайда болуы); этникалық (ұлттардың өз отанына қайта оралуы,
этникалық дискриминация мен қақтығыстар т.б.); демографиялық (шетелдік
азаматпен неке құру, отбасын қайта құру); экологиялық және географиялық
(табиғи-климаттық жағдайдың нашарлығы, табиғи катаклизмалар, техногенді
катастрофалар мен апаттар); діни және өзге де себептермен эмиграция жасауы
мүмкін.
Заңсыз миграция – белгілі бір мемлекетке азаматтығы жоқ адамдардың,
шетелдіктердің қоныстанушы мемлекеттің заңнамаларын бұза отырып шекараны
кесіп өтуі.
Біз қашқындар мен саяси баспана іздеушілер жайында ақпарат құралдары
арқылы естіп-біліп жатамыз. Бұл екі ұғым өзара ұқсағанымен, мағынасында,
қолдану аясында айырмашылықтар бар. Мәселен, діни қысымның әсерінен,
мемлекеттің дискриминациясынан қашқан адаммен, бір бай немесе саяси
тұлғаның өзге мемлекетке баспана сұрап барғаның алсақ, алғашқысының жағдайы
әлдеқайда ауыр, қиын. Бірақ, бұл ұғымға БҰҰ-ның берген нақты анықтамасы
бар. 1951 жылғы қашқындардың статусы жөніңдегі Конвенцияда: Қашқын
дегеніміз – белгілі бір мемлекетте азаматтардың нәсіліне, діни наным-
сеніміне, азаматтығына, белгілі бір әлеуметтік топқа мүше болуына немесе
саяси көзқарасына байланысты мемлекеттен қауіп-қатер туған жағдайда, сол
мемлекеттің жеке басының бостандығын қорғауынан бас тартуы немесе қаламауы
деп көрсетіледі.
Алғашқы рет Баспана институты 1948 жылы Адам құқықтары жөніңдегі
жалпыға ортақ декларацияда анықталды. Сол кезден бастап ресми түрде
адамдарға қудаланудан пана іздеу айтыла басталды. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы
қашқындарды баспанамен қамтамаз етуге және баспана қағидаттарын сақтауға
шақырды. 1967 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы баспана беруді гуманисттік және
адамгершілік іс-әрекет екендігін атап көрсетіп, мемлекеттер бір мемлекеттің
өзге мемлекеттің азаматына баспана беруіне қарамастан достық қарым
қатынасын үзбеу керек деп кеңес беретін Территориялдық баспана атты
Декларация қабылданды. Уақыт өте келе, бұл тек Баспана институты ретінде
ғана емес, сонымен қатар, қашқынды келген мемлекеттің заңынан қорғау
мақсатында жұмыс істей бастады [9].
Қалыптасқан тәжірибе бойынша қашқындар өздерінің проблемаларын келесі
үш бағыт бойынша шеше алады: өз еркімен өз отанына қайта оралу; баспана
беруші мемлекетте қалып, сол жерге сіңісу; өзге мемлекетке көшу арқылы жаңа
өмір бастау. Жиырмасыншы ғасырда екінші, үшінші шешу жолдары басым болса,
қазіргі уақытта қашқындардың проблемалары өз отанына қайтумен шешіліп
жүргенін байқауға болады. Қазіргі заманғы бай мемлекеттер мен қоса кедей
мемлекеттер өз жерінде көптеген қашқын адамдардың армиясына баспана
беруді қаламайды.
Экологиялық мигранттар – мемлекеттегі экологиялық апаттар мен табиғи
ортаның бұзылуынан адамдарды мемлекет ішінде, өзге мемлекеттерге немесе
шекараға қоныстандыру. Аталған амал әрекет аяқ астынан болуы мүмкін табиғи
апаттар мен белгілі бір территориядағы ұзақтан келе жатқан табиғи
үдерістердің әсерінен болуы мүмкін (экологиялық мәселелер, елдің шөлденуі,
жер деградациясы т.б.).
Еңбек миграциясы – адамдардың жұмыс істеу мақсатында мемлекет ішілік,
мемлекет аралық көші-қонға қатысуы. Бүгінгі күндері әлемде жасалатын
миграцияның басым көпшілігі еңбек миграциясы екендігі барлық адамдарға
белгілі. Себебі, миграцияға түсетін әр адам өз әлеуметтік-экономикалық
жағдайын жақсартқысы келетіні дәлденіп отыр.
Халықаралық еңбек ұйымы өзінің шегінде мигранттарды бірнеше
топтарға бөледі:
1. Маусымдық жұмысшылар – белгілі бір уақытта өзінің отанынан тысқары
мемлекетте жұмыс істейтін адамдар;
2. Арнайы жобалардың аясында еңбектенуші мигранттар – белгілі бір жобаға
мемлекеттің араласуымен келіп жұмыс істейтін адамдар;
3. Арнайы шарт бойынша жұмыс істейтін мигранттар – мемлекеттің өзінде
жоқ кадрларға пайдаланылатын саясаты;
4. Уақытша жұмыс істейтін мигранттар – өзге мемлекетке келіп жұмыс
істейтін және өзінің қалауы бойынша жұмыс атқаратын еңбек күші;
5. Жоғары квалификациялы кадрлар – өте жоғары квалификациялы мамандар
(Бұл топ мемлекетке келгенде әлеуметтік жағдайлар жасалады (пәтер,
жоғарғы жалақы, сапалы өмір), азаматтық берумен қатар, отбасы құруға
да мүмкіншілік береді)[10].
Миграция ерекше әлеуметтік феномен ретінде әлеуметтік ғылымдардың
зерттеу объектісіне айналып отыр. Олардың негізгі көзқарастарына,
миграцияның екершеліктеріне қысқаша тоқталып өтсек.
Экономиканың неокласикалық теориясына сәйкес халықаралық миграция
мемлекеттер арасындағы экономикалық теңсіздік пен дамудың әр қилылығы және
жалақының әр түрлі болуымен бағалайды. Осыдан жалақысы аз мемлекеттен
жалақысы жоғары мемлекетке еңбек күші ағыла бастайды, бұл – еңбек нарығы.
Еңбек күшін шығарушы мемлекеттің экономикасының өсуі жалақының
диференциясының айырмасының төмендеуіне әкеледі. Яғни, экспортер мемлекет
ендігі кезде импортер мемлекетке айналуы мүмкін. Неокласикалық теория
бойынша еңбек күшін шығарушы мемлекетпен еңбек күшін қабылдаушы мемлекеттің
жағдайы бір-бірімен тығыз байланысты.
Адам капиталының теориясы микроэкономикалық бағыт алады. Адам ресурсының
дамуы өзіндік тұрғыда инвестиция екендігін түсіндіреді. Білім, ғылым
мемлекетті алға жылжытушы күш екендігі белгілі. Сондықтан, теоретиктер
сыртқы мемлекетке кететін адамды тек материалдық тұрғыдан ұтуды ғана
қарастырмайды. Адамның өзге мемлекеттерге көшуі, оның психологиялық
тұрғыдан өзгеретіні жайында жазады. Яғни, мигранттардың туған-туыстарынан
кетуі, жора-жолдастарынан алыстауы, климаттық жағдайдың өзгеруі т.б.
секілді факторлар адам психологиясына кері әсер беретіндігін айтады.
Жаңа экономикалық теориялар өзінің аясында микро және макро
экономикалық аспектілерін синтездеуге тырысады. Себебі, эмиграция жеке
адамның шешімі ғана емес, сонымен қатар отбасының мәселесі, белгілі бір
топпен ақылдаса отырып шешетін амал-әрекет деп қарастырады. Оған
мемлекеттегі экономикалық жағдайдың да үлкен ықпалы бар. Себебі, миграция
отбасылық жағдайды жақсартатын болса, онда миграцияға деген стимул
күшейеді. Егер мемлекеттің экономикалық әлеуеті жоғары болса онда эмиграция
азаяды. Мұндай жағдайда мемлекеттің ішкі нарығына инвестицияның көбейетіні
анық.
Қоғамдық капитал теориясы бойынша акцентті бұрынғы реиммигрантарға
қояды. Олардың жергілікті еңбек нарығына әсері қандай екендігін анықтайды.
Қоғамдық капитал ретінде түрлі мемлекеттік, қоғамдық және коммерциялық
институттар бола алады. Яғни, олар мигранттар арасында делдал болуы
шарт. Ол әр түрлі бағыттағы жұмыс беруші, тапсырысты орындаушы институт
болуы мүмкін. Осы іс-әрекеттің барлығы потенциалды мигранттарға жағдай
жасау болып табылады.
Сегментелген еңбек нарығының теориясы (екі жақты) индустриялдық және
постиндустриялдық мемлекеттердегі халықаралық еңбек миграциясын қалыпты
жағдай деп түсіндіреді. Еңбек нарығының екі еселенуі де осы дамыған елдерде
жүреді. Мәселен, мемлекеттің азаматтары жалақы жоғары бірінші салалы еңбек
нарығында жұмыс атқарады. Ал, жалақысы төмен екінші деңгейлі еңбек
нарығында шетелдің еңбек күші жұмыс істейді. Мұндай үдерістер әлемдік
деңгейдегі мегаполистерге тән құбылыс деп атауға болады. Сауд-Арабия, БАӘ,
Малазия, АҚШ, Ұлыбритания, Канада және т.б. мемлекеттер сапалы және екінші
сортты жұмыс күшін белсенді пайдаланатын мемлекеттер болып саналады.
Технологиялық даму теориясын жақтаушылар экономика мен демографияның
дамуына мигранттардың берер үлесі орасан екендігін айтады. Келген иммигрант
жергілікті халықпен бәсекеге түсіп бәсекелестікті күшейтеді, жалпы нарықтық
бір бөлігі болады, мемлекеттің қойған салығын төлеп, мемлекеттегі көптеген
нарық тұтынушыларының біріне айналатындығын ескертеді.
Pull-Push теориясының (тарту және итеру) өкілдері әр потенциалды
мигрантты мемлекеттен итеріп тұратын күш болатынын және дамыған
мемлекеттердің өзінің мигрантқа жасалынған жағдайымен мигрантты тартып
тұратынын зерттейді (миграцияға мемлекеттің экономикалық даму деңгейі,
халықтың өмір сүру сапасы, таланттарға жасалынған жағдайдың болу-болмауы
т.б. секілді факторлар әсер етеді). Жаратылыстан берілген бостандық,
еркіндік деген құндылықтарды мигранттардың пайдалана алатындығын, олардың
қайда және қалай жұмыс істейтіндігін жеке адамның өзі анықтайтынын теория
өкілдері мойындайды [11].
Осылайша, замануаи қатынастарда миграция үдерістері адам және азаматтар
өмірі үшін өте маңызды мәселе болып табылады. Бұл түсінікке отандық және
шетелдік әлеуметтік ғылымдарда баса назар аудара отырып, халықаралық саяси
және қоғамдық мәселерде орнын анықтап-ажырата білу қажет. Мигранттар
мәселесі қоғамды тұтасымен өзгерте алатын жағдай болғандықтан оған
мемлекетті басқару, мемлекеттік реттеу, қоғамды дамыту істерінде басты
назарда ұстаған жөн.
Халық миграциясы қоғамдық өндірістік қатынастардың халықтың қозғалысымен
байланысты белгілі бір тарапы болып табылады. Өндірістік күштердің дамуы
халықтың миграциялық қозғалысының ең басты, ең терең себебі болып табылады:
өндірістік күштердің дамуы деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, әлеуметтік
өзара байланыстары мен өз ара қатынастарының деңгейі соғұрлым жоғары. Оның
үстіне әңгіме өндірістік күштер жөнінде болғанда, бұл өз ара қатынастар
еңбек бөлінісі саласындағы өндірістік қатынастар болып табылады. Өндірістік
күштердің дамуымен халықтың кәсіби және аумақтық жылжымалылығының өсуіне
негізделіп қоғамдық еңбектің өнімділігін көтеретін өндірістің және
көліктің, коммуникациялар мен ақпараттық технологиялардың құралдары
жасалады. Адамдардың мұндай күрделеніп, тармақталып бара жатқан қарым-
қатынастарының сипаты қол жеткен еңбек бөлінісі деңгейінен келіп шығады.
Біз халықтың миграциясын еңбек бөлінісінің ең алдымен өндіріс саласына,
иелену, меншікке алу салаларына қатысты екенін басшылыққа ала отырып,
әлеуметтік-экономикалық категория ретінде қарастырамыз. Адамдардың
өндірістік өзара әрекеттесуімен байланысты болған миграциялық үдерістердің
нәтижесінде меншік мәселелері басшылыққа алынады — адамдардың еңбек
бөлінісімен шартталған іс-әрекетінің нәтижесінде жасалатын қоғамдық
байлықты иелену көзделеді. Әрине, адамдардың мұндай қозғалыстарында әрдайым
экономикалық және әлеуметтік мүдделердің қатысы болады, бұның өзі халықтың
көшіп-қонуға ниеттенуінің негізгі өзегі болып табылады. Егер, тіпті көшіп-
қонудың себебі отбасылық жағдайлар немесе кәсіби мүмкіндіктерін жүзеге
асырудың үлкен мүмкіндіктері, я болмаса қолайлырақ табиғи-климаттық
жағдайлар, әлде ұлтаралық қақтығыстар болған күннің өзінде миграциялық
үдерістердің қалыптасуының түпкілікті себептерін талдап-зерделейтін
болсақ, оның негізінде ең алдымен әлеуметтік-экономикалық мүдделер жатқанын
көрер едік[12].
Әрқилы аумақтар бойынша адамдардың қозғалу процесі түріндегі көші-қон
процесі өндіріс факторларының орын ауысуы теориясымен тығыз байланысты
болады, сол себепті де, уақыт бойынша ресурстардың өзгеруі шеңберінде адам
капиталының қозғалыстарының себептерін талдаудың қарапайым үлгісі ретінде
қарастырылуы мүмкін. Әлеуметтік категория ретінде көші-қон сандық
мәліметтерді бақылап отыру және адамдардың кеңістік пен уақыт бойынша
қозғалыс үрдістері дегенді ғана білдіреді. Экономикалық құбылыс ретінде
адамдардың орын ауыстыруын талдау осындай қозғалыстардың салдарын талдауда
үлкен мәнге ие болады. Бұндай салдарлар кейде аса үлкен болады, соған
сәйкес қазіргі заманғы геоэкономикалық кеңістікте еңбек ресурстарының орын
ауыстыруларына көп санды шектеулер қойылады - барлық елдер дерлік
иммиграцияға шектеулер қояды, олар миграцияны капиталдың ауысуы түріндегі
экономикалық процесс ретінде қарастырады, өздерінің қарамағындағы ең өнімді
ресурс ретінде қарайды, себебі, экономист-ғалымдар басқа кез келген
ресурстар тек адамдардың көмегімен пайдаланылуы мүмкін екенін әлдеқашан
дәлелдеп шыққан. Адамдарсыз, олардың өндірістік процестерге қатысуынсыз
табиғи ресурстар да, заттанған капитал да (негізгі қорлар) және көптеген
технологиялық процестер де іске аспай қалады, яғни ресурстардың басқа
түрлерінің тиімді пайдаланылуы адам еңбегінің сапасына, санына және
тиімділігіне тәуелді болады, дегенмен, егер адам капиталы жетіспейтін
болса, капиталдың басқа түрлерін жоғары деңгейде тиімді пайдалану мүмкін
болмай қалады. Бұл ереже геоэкономикалық кеңістіктегі капиталдың қозғалысын
бағалаудың қажеттігімен қоса алғанда адам ресурстарының саны мен сапасының
өзгеруін бағалаудың және оның әрбір мемлекеттің болашағына тигізетін
салдарын бағалаудың әдісі ретінде көші-қонды экономикалық тұрғыдан
талдаудың қажеттігін туғызады.
Қазіргі заманғы ғылым халықтың қозғалысының негізгі үш түрін бөліп
көрсетеді:
- табиғи қозғалысы (туылу мен қайтыс болу динамикасы);
- кеңістіктегі қозғалысы (көші-қондық);
- әлеуметтік қозғалысы (адамдардың қоғамының әлеуметтік - экономикалық
құрылымындағы жағдайының өзгеруі)[13].
Қозғалыстың әлеуметтік түрі әлеуметтік жылжымалылықпен, яғни әлеуметтік
мәртебесінің өзгеруімен теңдестіріледі. Туылу мен қайтыс болу үдерістері
негізінде адам ұрпақтарының ізбе-із ауысып отыруы, олардың табиғи қозғалысы
ретінде қаралады. Табиғи және әлеуметтік қозғалыстардан көші-қондық
қозғалыстың ерекшелігі, ол халықтың тұрғылықты орнын біржолата немесе
азырақ не көбірек уақытқа өзгертуіне байланысты кеңістіктік орын ауыстыруы
болып табылады. Халықтың қозғалысының осы әрқилы түрлері өзара байланысты
және өзара тәуелді болып келеді, сол себепті де халықтың қозғалысы бірегей
тұтас қозғалыс ретінде қаралады.
Халықтың көші-қоны түсінігін кең және тар мағынада түсіндірулердің бар
болуы экономикалық, демографиялық, әлеуметтанушылық зерттеулерде оны
жіктемелеуге және анықтауға әрқилы тұрғыдан келуге әкеліп соқты. халықтың
көші-қонының барлық анықтамаларын төмендегіше қарастыратын төрт негізгі
позицияларға топтастыруға болады:
- халықтың аумақтық орын ауыстыруларының формасы;
- халықтың аумақтық қайта бөлістірілуінің формасы;
- халықтың жылжымалылығының формасы;
- халықтың әлеуметтік сипаттамасын қоса алғандағы оның аумақтық
қозғалысының формасы[14].
Біздің пікірімізше, көші-қонды халықтың аумақтық орын ауыстыруларының
формасы ретінде анықтау зерттеу еңбектері үшін ең ыңғайлысы болып табылады.
алайда, Ғылыми еңбектерде адамдардың қанша уақытқа орын ауыстырғандары және
осы кездердегі олардың көздеген мақсаттары жөнінде едәуір алшақтықтар бар.
Сол себепті де халықтың көші-қонының тар және кең түсіндірулерінің
қажеттігі туындады. Алғашқы жағдайда халықтың көші-қоны тұрақты өмір сүру
орынын ауыстырумен аяқталатын халықтың аумақтық орын ауыстыруларының түрі
ретінде көрініс табады, ал кең түсіндірілгенде — маусымдық, маятниктік және
эпизодтық сипаттағы түрлері де енетін аумақтық орын ауыстыруларының жалпы
жиынтығы болады.
Көші-қонның қарама-қайшылықсыз және әмбебап теориясын жасау, қандайда бір
көзқарастардың көбірек немесе азырақ дәрежедегі негізділігін анықтау үшін
қолданылған іс-шаралардың басты мақсаты қазіргі заманғы көші-қон дамуының
үрдісін талдауда қолданылатын әдістемені дайындау болып табылады.
Сонымен бір мезетте, білікті кадрлардың халықаралық миграциясы өседі деп
болжамдауға толық негіз бар, олардың ағындарының сандық мөлшерінің біршама
дәл шамасын болжамдау қиын және осы санаттағы жұмысшылардың халықаралық
еңбек көші-қонының белгілі бір моделдерін құру да қиын. Бұл білікті
кадрлардың халықаралық көші-қонының едәуір дәрежеде трансұлттық
корпорацияларға (ТҰК) және олардың, жұмыс күші ағындарының ғаламдасуына
ықпал ететін, өз ішкі еңбек нарығындағы корпоративтік стратегиясынан
тәуелді болатындығымен түсіндіріледі. Жаңа ақпараттық технологиялар белгілі
бір салаларды толықтай шетелге көшірудің шынайы мүмкіндіктерін жасап,
шетелдік мамандардың интеллектуальдық және басқа да қабілеттерін, еңбек
дағдыларын оларды физикалық орын ауыстырмай-ақ пайдалануға мүмкіндік
береді, бұның өзі мамандардың көшіп-қону қажеттілігін біршама азайтады.
Сонымен қатар, ТҰК индустриалды дамыған әлемнің орталағында жоғары білікті
еңбекті қажет етумен қатар, сондай-ақ шет аймақтарда нашар дамыған елдерде
де осындай еңбекті қажет етеді. Демек, жоғарыда айтылғандардан мынадай
қорытынды жасауға болады:
1. Иммиграциялық үдерістер үстеме табыс алуға мүмкіндік беретіндіктен
көбірек капитал жинауға қолайлы;
2. Шетелдерде көптеген еңбек проблемасын тұрақты шешу үрдісі
иммиграциялық жұмысшы күштерімен қалыптастырылады;
3. Еңбек ресурстарының иммиграциясы әлемдік өзгерістің дамуын талдағанда
мына жағдайды көрсетеді, бұл өзгеріс нарықтық экономикасы дамыған елдерге
байланысты және елдің бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
4. Иммиграциялық үдерістер дамушы елдерде бірнеше мәселелер туғызуы
мұмкін, мысалы болашақта әлеуметтік және экономикалық жағдайдың нашарлауы,
мемлекет осы жағдайда жылдам немесе нақты шешімдерді қолдануы керек.
Сондықтан көшіп-қону үдерісін реттегенде осы елдер алдын-ала экономикалық
қауіпсіздікті бақылап, мемлекет деңгейінде басқару әдістерінің барлық
тетіктерін пайдаланып, тиімді жақтарын қолдануы қажет.
Осылайша, еңбек мигранттары санының өсуіне көптеген әрқилы және өзара
шартталған факторлар әсер етеді. Осы факторлардың өзара әрекеттесуінің
механизмдерін және олардың еңбек нарығына, сондай-ақ тұтастай алғанда
экономикаға әсерін білу көші-қон саясатының стратегиясын жасап шығуда аса
үлкен маңызға ие[15].
Еңбек ресурстары қозғалысының әлеуметтік-экономикалық бет алыстары.
Ғаламдық БЕН-ның қалыптасуында төмендегідей қатысушылар белсенді рөл
атқарды: іс-жүзінде осы нарықтың құрылуының бастамашысы болған трансұлттық
корпорациялар (ТҰК); біліктілігі жоғары қызметкерлерді тартуда бір-бірімен
бәсекелескен ұлттық мемлекеттер; білім беру және біліктілік стандарттарын
бірыңғайлауды жүргізіп отырған мемлекеттердің аймақтық бірлестіктері;
халықаралық келісімдер мен ұйымдар, мысалы, соңғы уақыттары белсенділігі
күшейіп бара жатқан БСҰ, БҰҰ, ХҚҚҰ, ХЕҰ сияқты ұйымдар ХВҚ, ХБ даму
агенттері және басқалары ғаламдық БЕН-ның әрекетінің теріс салдарларын
жоюға және оның беріп отыған артықшылықтарын пайдалануға жәрдемдесетін
әрқилы бағдарламалар жасалуда. Соңғы кездері осы нарыққа шығу және өз
ұлттық даму мақсаттары үшін ең үлкен артықшылықтарды алу стратегиясын жасап
жатқан білікті жұмыс күшін экспорттаушы елдер белсенді рөл атқара бастады.
Дамыған елдер, әдетте, ақпараттық технологияларға байланысты кейбір
секторларда (Франция, Германия, Голландия, Ирландия, Канада, Австралия,
АҚШ, Дания) және денсаулық сақтау саласында (АҚШ, Ұлыбритания, Норвегия,
Дания, Ирландия, Голландия) жоғары білікті мамандарды тарту үшін өзара жиі
бәсекелестікке түсе бастады
Тұтастай алғанда, шетелдік білікті жұмыс күшін тарту үшін үкіметтер
пайдаланатын мына механизмдерді бөліп көрсетуге болады:
1. жоғары білікті мигрантарды тарту үшін пайдаланылатын Германиядағы
жасыл карталар және АҚШ-тағы Н-1В, Н-1С визалары тәрізді арнайы схемалар;
Канада мен Австралияның жоғары білікті жұмысшылардың уақытша және тұрақты
миграциясы бағдарламалары; Ұлыбританияның жоғары білікті мигрантарға
арналған бағдарламасы.
2. шетел жұмысшыларының еңбек нарығына тез енуін қамтамасыз ету
мақсатында жұмысқа рұқсат алу процедурасын қарапайымдау немесе одан толық
азат ету.
3. Табысы жоғары шетел жұмысшыларына салынатын салықтың салмағын
жеңілдету үшін жасалған салықтық ынталандырулар (мысалы, Скандинавия
елдерінде). Жоғары білікті жұмысшыларды және шетелдік қаржы салымдарын
тарту үшін қолданылатын дербес салықтық ынталандырулар көптеген елдерде
бірнеше жылдардан бері бар (Дания, Голландия).
4. Бұрын елде жұмыс істеп кеткен жоғары білікті эмигранттардың елге
қайтуын қолдау (мысалы, Ирландия)[16].
Біздің еліміздегі халықтың миграцияның әлеуметтік функцияларын зерттеу
мәселесіне келер болсақ, ол мынандай үш кезеңнен тұрады.
Бірінші кезең:
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың 20-шы жылдарын құрайды. Бұл
кезеңде мынандай еңбектер жарық көреді, олар: И.Л. Ямзиннің Шаруалардың
босау кезінен бастап Ресейдегі қоныс аударулар (Киев, 1912), В.В.
Оболенскидің Соғысқа дейінгі Ресей мен КСРО-ғы халықаралық және континент
аралық миграциялар (Москва, 1928) және т.б[17].
Екінші кезеңде:
(1930-1950 жж.) миграцияны зерттеу, басқа да ғылымдар мен бағыттарды
зерттеу тәрізді ондаған жылдарға дейін зерттелмей қалады. Бұл кезеңде
социализм дәуірінде миграция жоспарлы түрде жүргізіледі, сондықтан да оны
зерттеудің қажеттілігі жоқ деген түсінік қалыптасады. Осыған байланысты
1939 және 1959 жылдардағы жүргізілген халық санағының санақ парақтарына
миграция туралы сұрақтар да енгізілмейді.
Үшінші кезең:
1960-шы жылдардан бастау алады, бұл кезеңнен бастап халықтың
миграциясын зерттеудің жаңа дәуірі басталды. Миграцияның әр түрлі
аспектілеріне арнаған, алдыңғы қатарлы демограф ғалымдардың еңбектері
жарияланды, олар В.И. Медков, А.Я. Кваша, В.А. Ионцев, Г.С. Витковская,
Н.М. Римашевская, т.б.
Әлеуметтік-демографиялық процестердің социологиялық зерттеу тәсіліне
Т.И. Заславская, О.М. Маслова, В.И. Переведенцева өз еңбектерін арнаған.
Миграцияның қоғамның этникалық құрылымы мен әлеуметтік-демографиялық
жағдайына ықпалын Г.С. Витковская, Ж.А. Зайончковская, т.б. өз еңбектерінде
қарастырады.
Қазақстандық ғалымдар да миграцияны қазақстандық қоғамымыздың
демографиялық, саяси, ұлттық, қауіпсіздік контекстілерінде зерттеп, өз
еңбектерін, мақалаларын жариялады. Олар: Тасмағамбетов, Б.Г. Аяған, М.Б.
Тәтімов, Қ.К. Тоқаев, И.Н. М.Х. Асылбеков, А.Б. Гали, К.Л. Сыроежкин, В.В.
Козина, Е.Ю. Садовская, А.А. Нұрмағамбетов, Ф.Н. Базанова, Н.В. Романова,
Н.Э. Масанов, Г.М. Мендқұлова, Б.Б. Әбдіғалиев, А.Т. Тилесов, А.И.
Лұқпанов, т.б.
1.2 Миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің әдіс-тәсілдері
Миграция және Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсіздігі,
жұмыс күші миграциясы мен экономикалық тұрақтылық мәселесі және этномәдени
қауіпсіздік проблемасы талданады және тиімді миграциялық саясаттың
механизмдері анықталады.
Қазақстан Республикасында депопуляция, яғни ел тұрғындарының азаюы XX
ғасырда бірнеше рет болды, ал қазір төртінші реет байқалып отыр, алдыңғы үш
ретте ол өте күшті болған еді. Алдындағылардан айырмашылығы, ол кезендегі
тұрғындардың азаюы күшті әлеуметтік сілкіністермен. Бірінші дүниежүзілік
соғыс пен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліспен, 30 жылдардағы аштық пен
репрессия, Екінші дүниежүзілік соғыспен байланысты болса, қазіргі кезеңдегі
халық санының азаюы тұрғындардың бұқаралық демографиялық мінез-құлықтарымен
байланысты болуда. Сондықтан да, қазіргі кездегі тұрғын халықтар азаюын
тоқтату күрделірек. Қазіргі кезеңде табиғи өсім нәтижесінде ел халқының
қалпына келуіне сену қиынырақ, себебі Қазақстан Республикасының
тұрғындарының азаюы ұзаққа созылуы мүмкін[18].
Демограф ғалымдар мен БҰҰ-ның болжамы бойынша, 2015 жылға қарай
Қазақстан халқының саны ең жақсы дегенде 15000778 адамды, ал орташа болса
15000328 адамды, ал ең төмен дегенде 14000885 адамды ғана құрауы мүмкін.
Бұл дегеніміз - біздің Республика халқының саны әлі де, 1979 жылғы санақ
көрсеткіштері бойынша тіркелген 14684000 аса алмай жатырғаның білдіреді.
Осы біздің еліміздің халқының өсу қарқынын толық түсіну үшін төмендегі
халық санақтары бойынша автордың құрастырған 2-ші кестесін келтірейік.
Өзінің территориясы жағынан Қазақстан дүниежүзінде 9-шы орынды алады.
Дегенмен, әрқашанда аз қоныстанған ел болуда. Мәселен, территориямыз -
2724,9 (мың кв. км) құраса, ал тұрғын халықтың шаршы киллометрге орналасу
тығыздығы-5,5 адам ғана, яғни төмен болып қалуда.
БҰҰ-ның мәліметтері бойынша 2015 жылы Орталық Азиялық аймақтың халқы 1,5
есеге, яғни 1994 жылдағы 54 миллионнан 75 миллионға дейін жетеді екен.
Осының ішінде тек Өзбектан тұрғын халқының саны 22,3 тен 33,2 миллионға
артады деп күтілуде. Ал бұл Қазақстанға миграцияны күшейтеді, Қазақстан
арқылы Ресейге транзиттік миграцияны ұлғайтады, осымен қатар әлеуметтік
шиеленіс пен потенциалды конфликтілерге қосымша серпін береді.
Осы демографиялық қауіпсіздік проблемасы Қазақстан Республикасының 1998
жылдың 26-шы маусымында қабылданған (2000-шы жылдың 28-ші сәуірінде
өзгерістер енгізілген) Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі
туралы Заңында бекітілген. Онда - Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігіне қатерлер деген 5-ші бабының 11-шы тармақшасында -
демографиялық жағдайдың нашарлауы, оның ішінде туудың құрт төмендеуі, өлім-
жітімнің көбеюі, бақыланбайтын миграциялық процестердің пайда болуы, ұлттық
қауіпсіздігімізге қатер екендігі баса айтылған.
Миграциялық процестердің, этномәдени саладағы қауіпсіздікпен байланысты
мәселелерің қарастыру да өте өзекті. Өйткені миграция этнодемографиялық
құрылымның жедел өзгеруіне алып келеді деп болжамдалады, осының нәтижесінде
жеке тұлға мен топтың, аймақтағы әлеуметтік тұрақтылықтың, жалпы елдегі
және халықаралық қауымдастықтағы қатерлердің шығу мүмкіндігі пайда болады.
Этномәдени қайта өсіп-өнудің бұзылуы, топты мынандай жағымсыз құбылыстарға
әкелуі мүмкін. Мәселен, психологиялық бағдарсыздық, девиантты мінез-құлық
түрінің тарауына, әлеуметтік маргинализацияға және т.б. Бұл өз кезегінде
этномәдени бірегейлікке қатер төндіреді. Осыған күшті мысал ретінде,
Ресейдің Солтүстігіндегі дағдарысты этностар деп аталатын абориген
халықты келтІруге болады. Ресейдің субарктикті және тайгалық
территорияларды отарлауы мен индустриализаииялауы нәтижесінде, осы жерлерді
мекендейтін аз санды халықтар (немецтер, хантылар, мансылар және т.б.)
өздерінің өмір бейнесін қайта өндеуде қиыншылықтарға тап болды. Бұл олардың
дәстүрлі шаруашылық айналымынан оларға қажетті жерлерді алып қою мен ол
этникалық топтарды индустриалдық қоғамға тездетіп интеграциялау үшін
жүргізген мемлекеттің дұрыс емес саясаты нәтижесінде пайда болды. Осыған
байланысты олардың этникалық мәдениеті күшті азып кетті. Бұл халықтардын
біршама өкілдері ғана өздерінің ана тілін сақтап калды. Әр түрлі
әлеуметтік аурулар: ішімдікке салыну, қылмыстық, отбасының бұзылуы
сияқтылар кең тарады.
Миграция мен этномәдени қауіпсіздіктің өзара байланысы арасындағы
мынандай үш саты болады:
Бірінші сатыда, миграцияның ықпалы жұмыс орнына деген салмақтың өсуі
және территорияның әлеуметтік-мәдени инфрақұрылымына еңбек нарқындағы
бәсекенің күшеюімен болады. Осылай деп, ең кем дегенде қабылдаушы этнос
бағалайды. Осы бастапкы деңгейде екі нұсқаны бөліп алуға болады:
біріншісінде көшіп келушілер мен жергілікті тұрғындар арасындағы этникалық
жақындық болады, екі жақтың толық бірегейлігіне дейін жететін, екіншісінде
- олардың этностық әр түрлілігі сақталады. Әр нұсқа әр түрлі болғанымен,
екеуінде де әлеуметтік - психологиялық және әлеуметтік - мәдени салдар
болады.
Қазақстанда да осындай жағдай баршылық. Мұнда да оралмандар өздеріне
туыс ортаға бейімделе алмауда. Оған себеп жергілікті қазақтардың біршама
бөлігінің оларға қонақжайлын танытпауы. Бұл мысал, бір мәдениеттің әр
аймақтағы өзіндік нұсқаларының болатынының тағы да бір дәлелі. Мәселен,
жүргізілген сауалдар, алматылықтардың арасында, оралмандар қаладағы
жағдайды нашарлатуда, сондықтан оларды ауылдарға коныстандыру керек деген
пікірлердін көптігін көрсетті.
Мемлекет көші-қонды реттеудің көптеген функцияларын мемлекеттен жоғары
тұрған органдарға бере отырып, әлеуметтік маңызды салалардың үздіксіз жұмыс
істеп тұруын және ел экономикасының бәсекелестік қабілетінің жоғары болуын
қамтамасыз ететін жоғары білікті мигрантарды тартуды шешу мәселесін өзіне
қалдырады. Мұндай мәселелерді жіктеп шешу батыс елдерінің таза
прагматикалық мүдделерін паш етіп, жалпы иммиграциялық ағыннан ең қажетті
кадрларды таңдап алу арқылы барынша көп пайда табуға ұмтылуын көрсетеді.
Ұлттық саясат пен аймақтық келісімдердің компанияларға қажетті көш-
қондық қозғалыстарды қамтамасыз етуді тек қана жеңілдетуші екенін ерекше
атап өту керек. Түптеп келгенде жоғары білікті мамандардың ағындарын
тікелей компаниялар басқарып отырады себебі, оларға деген қажеттілікті
нарықтық мұқтаждықтар талап етеді.
Мемлекеттің эмиграциялық саясатының негізі - жұмыс күшінің елден шығуын;
шетелде болуын; отанына қайтуын - қамтитын эмиграциялық циклдың үш фазасын
реттеу болып табылады. Іс жүзінде бұндай реттеу төмендегі ұстанымдарды
сақтаудан тұрады:
- жұмысшылардың қозғалыс еркіндігі мен жұмысқа орналасу құқығын
қамтамасыз ету;
- миграттандың отанына қайтуына кепілдік беру;
- еңбекші мигранттардың валюталық ақша аударымдарының елге келуін және
тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету;
- мамандықтарына сұраныс жоқ жұмысшыларды шетелге жіберу арқылы
жұмыссыздықты азайтуды қолдау;
- экономиканың жұмыс күшіне деген сұранысы қанағаттандырылмаған
секторларында жұмыс істейтіндердің елден кетуін шектеу;
- халық шаруашылығын дамытуға қажетті мамандықтарды шетелде игерген
репатрианттарды қабылдау арқылы ішкі еңбек нарығын жетілдіру;
- еңбекші эмигранттарға әлеуметтік кепілдіктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
басымдылықтары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050510 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1Миграциялық процестер түсінігі және 10
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2Миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің 20
әдіс-тәсілдері ... ... ...
1.3Шетел мемлекеттеріндегі миграциялық процестерді мемлекеттік
реттеудің жағдайы, мәселелері және 24
басымдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУДІҢ ЖАҒДАЙЫН, МӘСЕЛЕЛЕРІН ЖӘНЕ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... . 33
2.1 Қазақстандағы миграциялық процестерді мемлекеттік реттеу
мәселелеріне 33
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазіргі кездегі Қазақстандағы еңбек миграциясы жағдайына 38
талдау ...
2.3 Астана қаласындағы миграциялық процестерді мемлекеттік реттеу ... .48
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.1 Еліміздегі миграциялық процестердің 56
болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3.2 Шетел тәжірибесі бойынша Қазақстан Республикасындағы миграциялық
процестерді реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 73
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан-2030
атты Қазақстан халқына жолдауында, бірінші ұзақ мерзімдік басымдық ретінде
ұлттық қауіпсіздікті қояды. Қауіпсіздіктің басымдығы анық: егер еліміз
қауіпсіздігін сақтамаса, онда тұрақты даму жоспарлары туралы сөз
қозғауымыздың өзі қисынсыз,-дейді. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев, ұлттық
қауіпсіздік басымдықтарының деңгейіне мықты демографиялық және көші-қон
саясаты шығарылуы керек,-деген еді[1].
Бұрынғы Кеңес Одағының аумағында жаңа тәуелсіз мемлекеттер құрылғаннан
кейін осы мемлекеттердегі экономикалық және әлеуметтік-демографиялық
жағдайдың түбегейлі өзгеруіне байланысты жаңа мәселелер туындады. Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік алуының және оны әлемдік қоғамдастықтың
мойындауының нәтижесінде пайда болған жаңа экономикалық және саяси
жағдаяттар бүкіл елдегі және оның аймақтарындағы көші-қондық үдерістердің
түрі мен бағытына едәуір маңызды өзгертулер енгізді. Ұзақ мерзім бойы
Қазақстан халықаралық миграциясы эпизодтық сипаттағы туристік және жеке
сапарлармен, спорттық және мәдени іс-шараларға қатысумен шектелген жабық ел
болды.
Сонымен қатар Қазақстанға шетелдерден халықтың көп көлемде көшіп келуі
тән болып отыр. Бұл мемлекеттік шекаралардың ашық болуына, республиканың
геосаяси орналасуына, ұлтаралық қатынастардың тұрақтылығына, сондай-ақ көші-
қон жөніндегі заңдардың жетіспегендігіне, әрі көші-қон үдерістерін
мемлекеттік реттеу тәжірибесін жетілдіру мақсатында туындап отыр.
Мемлекеттің саяси тұрақтылығы, оның нарықтық қатынастарға мақсатты түрде
бағыт алуы Қазақстанды шетел капиталы мен жұмысшы күші үшін тартымды етіп
отыр. Мұның өзі Қазақстандағы халық санының өзгерулеріне әсер етуде. Елге
көшіп келушілерге байланысты жаңа мәселелер туындауда.
Экономикалық реформалардың тереңдей түскен кезінде елдің демографиялық
жағдайында едәуір өзгерістер болуда, бүкіл елдегі және Қазақстан
Республикасының аймақтарындағы көші-қон процестерінің сипатына, түрі мен
бағытына маңызды түзетулер енгізілуде, республиканың еңбек ресурстарының
едәуір бөлігі босап шығуда. Жан-жақты әлеуметтік-экономикалық, аймақтық
даму, өмір сүрудің, халықты жұмыспен қамтудың, оның табысының және
экономикалық дамудың жоғары қарқынына қол жеткізу мәселелері маңызды болып
табылады. Дамудың объективті факторларынан туындаған Қазақстанның
аймақтарының дамуының әркелкілігі мәселесі жұмыспен қамтудың құрылымын
жетілдіруді талап етіп отыр.
Зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі де осы мәселелерге байланысты
еліміздегі миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы,
мәселелері мен басымдықтары болып отыр.
Миграциялық процестер түсінігі адам ресурстары өндірісі, үлестірілуі,
алмасулары және тұтынулары тұрғысынан алғандағы қоғамдық қатынас
салаларының негізгі белгілерінің кең ауқымын қамтиды[2].
Халықтың көші-қонының жаңа сипаттағы экономикаға өту процесіне ықпалы
ұлғая түскен сайын, осы процесті реттеудің біртұтас жүйесін жасауға
қажетті оның табиғаты мен мәнін, әрқилы түрлерін және деңгейлерін,
әдістемелік ұстанымдарын зерттеудің көкейкестілігі арта түседі.
Қазақстан Республикасы үшін экономикалық дамудың қазіргі жағдайларында
болашақ дамудың: көші-қонның теріс ықпалы үнемі өсіп отырған дамушы елдің
шаруашылық жүйесінен бастап, көші-қон үдерістері жалпы дамуға жағымсыз
әсерін тигізе алмайтын қуатты жаңа мемлекетке айналуға дейінгі кең спектрі
бар. Оның үстіне мұндай таңдау — республика халқының саны ұлттық
экономикалық қауіпсіздікке қауіп төндіретін шекке дейін азаятындай дәрежеге
дейін төмендеуі мүмкін.
Сонымен Қазақстан Республикасының миграциялық саясатының басты мақсаты-
миграциялық процестерді басқару, халықтың көбеюіне немесе тұрақтануына
ықпал ететін және мемлекетіміздің біртұтастығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін болуы керек. Ол үшін миграциялық саясаттың қауіпсіздігімізге
ықпалын, жүйелік, құрылымдық-қызметтік, тарихи, бихевиористік,
салыстырмалы, социологиялық әдістер арқылы зерттеп білу қажет.
Қазақстанның белгілі демографы М.Б. Тәтімов миграциялық саясаттың қандай
болуы керектігі жөнінде өзінің пікірін былай білдіреді: Миграциялық
саясат, үлкен территориясы бар жаңа унитарлы мемлекет Қазақстан
Республикасының беріктігінің күшеюінің стратегиялық мақсаттары мен
міндеттеріне сай болуы керек[3].
Миграциялық үдерістер социологиялық зерттеудің бір саласы ретінде
қалыптасып отыр. Миграциялық процестердің заңдылықтарын меңгеретін,
миграцияға түрткі негізгі факторларды зерттейтін орта деңгейлі теория –
миграция социологиясы қалыптасып, одан әрі дамып келеді.
Миграциялық үдерістердің қарқыны жиырмасыншы ғасырда ғаламдық қарқын
алып, барлық континеттерді, әлеуметтік таптар мен қоғамдық өмірдің барлық
салаларын қамтыды. Мигранттардың өзге мемлекеттерге кетуі өзекті мәселеге
айналды. Мигранттардың қатарында еңбекке қабілетті экономикалық белсенді
халықтар, сапалы мамандар (ақыл ойдың сытылуы), білімі, күш-қуаты мол
жастар еңді. Осындай факторлар мемлекеттің дамуына, әлеуметтік жағдайдың
оңтайлауына кері әсерін тигізді. Яғни, миграция барысында донор мемлекеттің
басты ресурсы – адам капиталын жоғалтты. Ал, қабылдаушы мемлекетке
мигранттар үлкен көлемдегі инвестицияға айналды және айнала бермек. Донор
мемлекет кеткен мигранттарды кері қайтарып, мигранттың жинаған тәжірибесін
мемлекет мүддесі үшін қолданған жағдайда ғана сол мигрантқа кеткен шығынды
қайтара алатындығы Азия мемлекеттерінің тәжірибесінен белгілі.
Сонымен қатар, қазіргі заманғы экономиканың жоғары қарқынмен өзгерулері
жағдайында болып жатқан оқиғаларда бірқатар елдердің түпкілікті емес
халықтың саны басым болған мемлекетке айналу қаупінің шындыққа айналып келе
жатқанын байқауға болады. Соған орай көші-қон процестеріне байланысты
мәселелерді жүйелі тұғырнамалық талдап-зерделеудің қажеттігі мәселесі алға
шығады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Көші-қон процестерін мемлекеттік
реттеудің жағдайы, мәселелері және басымдықтарына байланысты мәселелерді
теориялық талдап-зерттеулер шетелдік және отандық мамандардың ілім-білімнің
әрқилы салаларында алған нәтижелерін пайдалануды көздейді. Соған байланысты
осы мәселелердің әрқилы теориялық аспектілерін зерттеп-зерделеу оның
әлеуметтік-экономикалық дамудағы рөлін талдаумен үйлестірілді. Бұлардың
бәрі төмендегі батыс ғалымдарының зерттеу жұмыстарында көрініс тапқан: Дж.
Симон, А.Акбари, Х. Борхас, А.Смит, Т.Мальтус, Т.Жанн, Ж. Кольбер,
С.Фортрей, К.Маркс, Н.Джексон, Дж.М.Кейнс, М.Фридмен, А.Маршалл, және
тағыда басқа ғалымдарды атауға болады. Срнымен қатар көші-қонның және оның
әлеуметтік аспектілерінің мәселелеріне арналған еңбектердің саны өсуде,
оларда әлеуметтік даму процесінің көпмәнділігі және қарама-қайшылықтары
көрсетілген, көші-қонға кедейшілік, әлеуметтік қамтамасыз етудің деңгейі,
еңбек нарығының жағдайы, жұмыссыздықтың деңгейі тәрізді жәйттердің ықпалы
талданған.
Көші-қонды тек қана экономикалық тұрғыдан емес, сондай-ақ демографиялық,
тарихи, саясаттану пәндерінің тұрғысынан да қарастырылған еңбектерде көші-
қон процестерінің мәні мен табиғатын түсінуге қажетті аса маңызды жалпы
теориялық және әдістемелік ережелер кездеседі.
Көші-қон үдерістеріне байланысты мәселелерді жалпы теориялық және
әдістемелік талдап-зерттеуге, социалистік кезеңнен кейінгі жағдайлардағы
өзгерістер дәуірінде көші-қонды реттеу жолдарын іздестіруге қажетті аса
маңызды көзқарастар Ресейдің төменде аты аталған белгілі ғалымдары мен
қоғам қайраткерлерінің еңбектерінде кездеседі: В.Зеленский, С.Панарин,
Е.Красинец, Е.Тюрюканова, В.Ионцев, Г.Кумсков, Л.Рыбаковский, Н.Токарская,
А.Вишневский, Е.Виноградова және тағы басқалар.
Осы зерттеліп отырған тақырып үшін Қазақстанда жүргізіліп отырған
экономикалық реформалардың мәселелерін зерттеуге арналған отандық
ғалымдарының зерттеу еңбектері аса маңызды мәліметтер береді. Олардың
арасынан академик К.Сағадиев, Н.Мамыров, Ю.Шокаманов, М.Тәтімов,
Л.Тимошенко, Т.Рогачева, Е.Арын, М.Мелдаханова, А.Сатыбалдин, Т.Есполов,
Х.Берешев, К.Ахметов және басқалардың жұмыстарын атап өткіміз келеді.
Қазақстандық кейбір ғалымдар да еңбек миграциясын қазақстандық
қоғамымыздың демографиялық, саяси, ұлттық, қауіпсіздік контекстілерінде
зерттеп, өз еңбектерін, мақалаларын жариялады. Олар: Тасмағамбетов, Б.Г.
Аяған, М.Б. Тәтімов, Қ.К. Тоқаев, И.Н. М.Х. Асылбеков, А.Б. Гали, К.Л.
Сыроежкин, В.В. Козина, Е.Ю. Садовская, А.А. Нұрмағамбетов, Ф.Н. Базанова,
Н.В. Романова, Н.Э. Масанов, Г.М. Мендқұлова, Б.Б. Әбдіғалиев, А.Т.
Тилесов, А.И. Лұқпанов, т.б.
Жеке аймақтың этнодемографиялық жағдайы, халық санының өсу динамикасы
Қазақстан халқының қалыптасуы мен дамуына тигізетін әсері сөзсіз, сондықтан
М.Н. Сыдықовтың Изменения национального и социального состава населения
Западного Казахстана (конец XIX в.-1989 г.) докторлық диссертациясының
орны ерекше[4]. Үлкен экономикалық аймақтың даму тарихы мұрағаттық құжаттар
мен статистикалық халық санағының материалдары, өзге де демографиялық
дәйектер арқылы жан-жақты қаралған. Шығыс Қазақстан халқы туралы
статистикалық мәліметтер беретін Н.В. Алексеенконың еңбектері, О.Д.
Табылдиеваның XX ғасырдағы Маңғыстау халқының тарихы, Солтүстік Қазақстан
аймағындағы халқының динамикасы туралы Ә.А. Какенованың еңбектерінде
талданды. Еліміздің басқа аймақтарына арналған ғылыми зерттеулердің ішінде
Г.К. Қадырқұлованың Население Семиречья в 1867-1926 г.г. (историко-
демографические аспекты)[5] және М.К. Төлекованың Жетісу өңірі халқының
әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-1999 ж.ж.) атты еңбектерін атап өтуге
болады [6].
Зерттеу жұмысының объектісі Қазақстан Республикасындағы миграциялық
процестерді мемлекеттік реттеудің жағдайы, мәселелері және басымдылықтары
болып отыр.
Зерттеу жұмысының пәні - Қазақстандағы қазіргі заманғы миграциялық
процестердің дамуы.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты - миграциялық процестерді
мемлекеттік ретеудің теориялық және әдістемелік мәселелерін, Қазақстандағы
қазіргі заманғы миграциялық процестердің дамуын, оның мәнін, себептері мен
нарықтық жағдайдағы қоғамның дамуына келтіретін салдарларын, оны
мемлекеттік реттеу мақсатында жүргізілетін экономикалық саясаттың ең дұрыс
жолдарын таңдаудың теориялық-әдістемелік негіздерін кешенді зерттеу болып
табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегі өзара байланысты
міндеттерді алға қою және шешу қажет деп есептейміз:
- миграциялық процестердің мәні мен ерекшеліктерін және нарықтық
жағдайдағы экономикалық іс-әрекетке ықпалын анықтау;
- миграциялық процестердің мәні дамуының халықаралық процестерін,
негізгі түсініктері мен категорияларын талдап-зерделеу;
- миграциялық процестердің мемлекеттің экономикалық саясатымен және
Астана қаласының миграциялық процестеріне талдау жасай отырпы, тақырыпты
ашу.
Диплом жұмысының әдістемелік негіздері. Әлемдік экономика ғылымының
дайындап шыққан теориялық ережелері, сондай-ақ ТМД елдері мен алыс шетелдің
экономист-ғалымдарының еңбектері осы зерттеу жұмысына бастапқы негіз
болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспе, үш бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Миграциялық процестер түсінігі және түрлері
Тарихқа шолу жасасақ ең алғашқылардың бірі болып миграциялық процестерді
жүйелендірген ағылшын ғалымы Е.Г. Равенштейн болған еді. Оның 1885 жылы
жасап берген миграцияның оң бір заңын немесе ережелерін қазірдің өзінде
миграциялық теорияны жасаушылар негізге алады. Осы он бір ереженің ішіндегі
бүгінгі күнде қоғамның дамуында алтыншы және жетінші заңдылықтар берік және
анықтаушы сипатқа ие. Яғни: миграцияның көлемі өндірістің, сауданы, әсіресе
көліктің дамуына байланысты көбейе түседі; миграцияның ең басты анықтаушысы-
экономикалық себептер болады.
Миграция дегеніміз - бұл әлеуметтік-экономикалық катынастарға байланысты
болатын миграциялық қозғалыс. Миграцияның мынандай категорияларға
негізделген интегралды функциялары бар, олар:
1) типі;
2) түрі;
3) формасы;
4) себебі;
5) деңгейі.
1) Миграциялық қозғалыстар бір елдің ішінде де, осымен бірге
мемлекеттердің арасында да болады. Сол себептен де тұрғын халықтың
миграциясының екі типін бөліп алады: халықаралық (мемлекетаралық, сыртқы)
және ішкі (мемлекет ішілік)[6].
Халықаралық миграцияға иммиграция және эмиграция деген түсініктер тән.
Біріншісі, бір елге жұмысқа орналасуға немесе оқуға түсу мақсатында және
басқа да себептерге байланысты басқа елге барып кіруді білдіреді.
Екіншісінде елден кету туралы айтылады. Осыған байланысты эмигранттар жэне
иммигранттар болып бөлінеді. Ішкі миграция дегеніміз - бір мемлекеттің
территориясы көлеміндегі қозғалыс. Ішкі миграцияның ағымдары мынандай
бағыттары бойынша бөлінеді: қала-қала; ауыл-ауыл; ауыл-қала.
2) Ішкі де, сыртқы миграцияға да мынандай негізгі түрлер тән. Олар:
маусымдық миграция, маятниктік миграция (челноктық, шекаралас), зпизодтық
миграция, мәжбүрлі миграция, заңсыз (астыртын) миграция. Осы жоғарыда
айтылған миграция түрлерімен қатар, қазіргі кезде зерттеушілер моральдік
миграция түрін де бөліп алуда. Яғни, адам қоныс аударғысы келгенімен
қаржысының жоқтығынан көшіп кете алмайды, осымен қатар бұл жерде кедейлік
миграциялауға себеп те болады және қоныс аударуға кедергі келтіретін де
фактор болып табылады.
3) Формасына қарай миграциялық козғалыстарды былай деп бөлуге
болады: мемлекеттің немесе әр түрлі қоғамдық өұрылымдар
(мәселен, ұйымдастырылған түрде еңбекшілерді жинау, қоғамдық үндеулер
бойынша миграция) көмегі арқылы жүзеге асатын коғамдық-ұйымдасқан
және ұйымдаспаған, яғни мемлекеттің көмегінсіз жүзеге асатын.
4) Миграциялық қозғалыстарды себептеріне байланысты жіктей отырып
мыналарды бөліп алуға болады, олар: экономикалық, әлеуметтік, саяси,
мәдени, діни, нәсілдік, әскери, демографиялық (отбасының бірігуі, некелік
миграция) және т.б.
Қазіргі кезеңде миграцияны қандай факторлардың анықтағанына қарамастан,
басты орынды экономикалық алады.
5) Тұрғын халықтың миграциясы үш деңгейге бөлінеді. Бірінші деңгей-бұл
миграциялау туралы шешімді қабылдау[7].
Екіншісі - бұл территориялық қоныс аудару, жоғарыда айтқандай ұйымдасқан
немесе ұйымдаспаған, яғни мигранттың өзінің тәуекеліне байланысты.
Үшіншісі - бұл мигранттың жаңа орынға, жана жұмысқа бейімделуі және
үйренуі деңгейі.
Әдістемелік принцип талаптары бойынша, миграцияны қарастыратын
зерттеуші, бұл әлеуметтік-саяси құбылысты жан-жақты түсіну үшін белгілі бір
зерттеу іс жосығын анықтап алуы керек. Сондықтан да, зерттеуші өзінің
зерттеу жұмысында ғылыми танымның барлық әдістер қорын қолданғаны жөн,
ғылыми танымның әдісі сапасында тарихи әдіс те әлеуметтік құбылыстар мен
процестердің пайда болуын, қалыптасуын және тарихи жағдайларға
байланысты дамуын зерттейді. Мәселен, астыртын мигранттарды,
гастарбайтерлерді қанап, ауыр жұмысқа салу, қазіргі кездегі құлдықтың
бейнесі. Осыған таза мысал ретінде, қырғыз және өзбек мигранттарының
Қазақстандағы ауыр жағдайларын келтіруге болады.
Құжаттардың, ақпараттардың ең басты мәселелерін білуде контент-анализ де
маңызды. Мәселен, миграция мен демографияға байланысты арнайы
бағдарламаларға контент-анализ жасалынып, оның басты көрсеткіштері бірінші
және екінші бөлімде пайдаланылды. Мысалға, 2003-2004 жылдардағы БАҚ-ның
мигранттар туралы материалдарына контент-талдау жасалынды. Нәтижесінде
Экспресс К, Казахстанская правда газеттерінің кейбір сандарында ғана
заңсыз мигранттар туралы, олардың қайыршылықта өмір сүретіндігі, осыған
байланысты қылмыс жасайтындықтары жазылған.
Халықтың миграциясы – латын тілінен аударғанда көшу, орын ауыстыру деген
мағына береді. Ғылымда миграцияға байланысты 30-ға жуық анықтама бар.
Миграцияға деген қызығушылық тек жиырмасыншы ғасырда ғылыми түрде
зерттеле бастағанымен, миграцияның тарихы адамзаттың пайда болуымен
басталады. Миграцияның негізгі себептері ретінде табиғи апаттардан қашу,
өмір сүруге ыңғайсыз климаттық жағдайлардың болуы, өмір сүру территориясына
өзге қарсы топтардың қысымынан болатын көшулер, жауланған құлдарды еріксіз
өзге жерге эксплуатациялау секілді миграцияға түрткі факторларды атауға
болады. Әлем тарихындағы миграция басым жағдайда мәжбүрлі түрде немесе
империялардың саяси амбициясы әсерінен жүрген. Оның дәлелі, ХІХ-XX
ғасырлардағы Еуропалық империялардың колониялды саясатын айтуға болады.
Соның ішінде қазақтардың арғы тегі Ғұндардың (Қыпшақтардың) Еуропаға қоныс
аударғандығы, Аттиланың Еуропаны жаулаған сәтте өзге еуропалық халықтардың
қазіргі Ресей мен Шығыс Еуропа жеріне миграция жасағандығы тарих
беттерінде жазылған. Бұл көш – Ұлы көш деген атпен белгілі [8].
Миграциялық үдерістердің даму динамикасында бірнеше кезеңдерді көрсетуге
болады: алғашқы қоғамдық дәуірдегі миграция, жаңа мыңжылдықтағы миграция,
орта ғасырлардағы миграция, жаңа заманғы миграция, бірінші дүниежүзілік
соғыстан бұрын және кейін болған миграциялар, екінші дүниежүзілік соғыс
кезіңдегі және соғыстан кейінгі миграциялар және қазіргі заманғы миграция.
Қарап тұрсақ, әр заманның миграциялық процестерінде өзіңдік ерекшеліктері
болған. Сондықтан, әлеуметтік жағынан қарағанда миграцияның типтері
қалыптасты деуге толық негіз бар. Миграцияның типологиясын социологиялық
тұрғыдан Т.Н.Юдиннің Миграция социологиясы кітабында толықтай
көрсетілген.
Миграцияны келесі топтамаларға бөлсек болады:
Иммиграция (лат тілінен. emmigro – қоныстанамын) – шетел азаматтарының
мақсатты түрде білгілі бір мемлекеттерге көшіп келуі (ұзақ уақыт болуы
мүмкін). Егер қоныс аударушы бір жылдан артық уақытқа қалса ол толығымен
иммигрант деп саналады.
Иммиграциялық ағымдарды шартты үш топқа бөлуге болады. Реэмиграция –
титулды халықтың отанына оралуы (ҚР-да анықтама бойынша оралман деп
аталады). Иммиграция негізгі екі катигорияға: транзитті және заңсыз
иммигранттар. Тұрақты және уақытша экономикалық иммиграция. Уақытша жұмыс
күшінің экономикалық миграциясы секілді түрлері бар (құрылыс, өнеркәсіп,
транспорт және ауылшараушылығы салалары кіреді).
Енді заңды миграцияны талдап көрелік. БҰҰ-ның эксперттері халықаралық
миграцияның заңды қатысушыларын бес категорияға бөледі: білім алуға келген
шетелдіктер; жұмыс істеуге келген (кеткен) мигранттар; отбасы құру, отбасын
қайта біріктіру линиясындағы мигранттар; тұрақты көшіп бара жатқан
мигранттар; мемлекетке арнайы жіберілген адамдар (қашқындар, саяси баспана
іздеушілерге т.б.)[9].
Эмиграция (лат тілінен. Emigro – көшіп барамын, орын ауыстырамын ) –
белгілі бір мемлекеттен білгілі бір уақытқа өмір сүруге кетуі. БҰҰ-ның
эксперттері эмигранттар қатарына бір мемлекеттен екінші мемлекетке бір
жылдан ұзақ уақытқа кеткен адамдарды эмигрант санатына жатқызуға
болатының айтады.
Эмиграцияның себептеріне: экономикалық (жұмыссыздық, табыстың аз болуы,
өмір сапасының төмендігі т.б.); әлеуметтік (қоныс аударатын аймақтың өмір
сапасының жақсы болуы, сапалы білімге қол жетімділік, әлеуметтік статусының
жоғарылауы т.б.); әскери-саяси (соғыстың болуы, қақтығыстар мен жаңа
мемлекеттердің пайда болуы); этникалық (ұлттардың өз отанына қайта оралуы,
этникалық дискриминация мен қақтығыстар т.б.); демографиялық (шетелдік
азаматпен неке құру, отбасын қайта құру); экологиялық және географиялық
(табиғи-климаттық жағдайдың нашарлығы, табиғи катаклизмалар, техногенді
катастрофалар мен апаттар); діни және өзге де себептермен эмиграция жасауы
мүмкін.
Заңсыз миграция – белгілі бір мемлекетке азаматтығы жоқ адамдардың,
шетелдіктердің қоныстанушы мемлекеттің заңнамаларын бұза отырып шекараны
кесіп өтуі.
Біз қашқындар мен саяси баспана іздеушілер жайында ақпарат құралдары
арқылы естіп-біліп жатамыз. Бұл екі ұғым өзара ұқсағанымен, мағынасында,
қолдану аясында айырмашылықтар бар. Мәселен, діни қысымның әсерінен,
мемлекеттің дискриминациясынан қашқан адаммен, бір бай немесе саяси
тұлғаның өзге мемлекетке баспана сұрап барғаның алсақ, алғашқысының жағдайы
әлдеқайда ауыр, қиын. Бірақ, бұл ұғымға БҰҰ-ның берген нақты анықтамасы
бар. 1951 жылғы қашқындардың статусы жөніңдегі Конвенцияда: Қашқын
дегеніміз – белгілі бір мемлекетте азаматтардың нәсіліне, діни наным-
сеніміне, азаматтығына, белгілі бір әлеуметтік топқа мүше болуына немесе
саяси көзқарасына байланысты мемлекеттен қауіп-қатер туған жағдайда, сол
мемлекеттің жеке басының бостандығын қорғауынан бас тартуы немесе қаламауы
деп көрсетіледі.
Алғашқы рет Баспана институты 1948 жылы Адам құқықтары жөніңдегі
жалпыға ортақ декларацияда анықталды. Сол кезден бастап ресми түрде
адамдарға қудаланудан пана іздеу айтыла басталды. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы
қашқындарды баспанамен қамтамаз етуге және баспана қағидаттарын сақтауға
шақырды. 1967 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы баспана беруді гуманисттік және
адамгершілік іс-әрекет екендігін атап көрсетіп, мемлекеттер бір мемлекеттің
өзге мемлекеттің азаматына баспана беруіне қарамастан достық қарым
қатынасын үзбеу керек деп кеңес беретін Территориялдық баспана атты
Декларация қабылданды. Уақыт өте келе, бұл тек Баспана институты ретінде
ғана емес, сонымен қатар, қашқынды келген мемлекеттің заңынан қорғау
мақсатында жұмыс істей бастады [9].
Қалыптасқан тәжірибе бойынша қашқындар өздерінің проблемаларын келесі
үш бағыт бойынша шеше алады: өз еркімен өз отанына қайта оралу; баспана
беруші мемлекетте қалып, сол жерге сіңісу; өзге мемлекетке көшу арқылы жаңа
өмір бастау. Жиырмасыншы ғасырда екінші, үшінші шешу жолдары басым болса,
қазіргі уақытта қашқындардың проблемалары өз отанына қайтумен шешіліп
жүргенін байқауға болады. Қазіргі заманғы бай мемлекеттер мен қоса кедей
мемлекеттер өз жерінде көптеген қашқын адамдардың армиясына баспана
беруді қаламайды.
Экологиялық мигранттар – мемлекеттегі экологиялық апаттар мен табиғи
ортаның бұзылуынан адамдарды мемлекет ішінде, өзге мемлекеттерге немесе
шекараға қоныстандыру. Аталған амал әрекет аяқ астынан болуы мүмкін табиғи
апаттар мен белгілі бір территориядағы ұзақтан келе жатқан табиғи
үдерістердің әсерінен болуы мүмкін (экологиялық мәселелер, елдің шөлденуі,
жер деградациясы т.б.).
Еңбек миграциясы – адамдардың жұмыс істеу мақсатында мемлекет ішілік,
мемлекет аралық көші-қонға қатысуы. Бүгінгі күндері әлемде жасалатын
миграцияның басым көпшілігі еңбек миграциясы екендігі барлық адамдарға
белгілі. Себебі, миграцияға түсетін әр адам өз әлеуметтік-экономикалық
жағдайын жақсартқысы келетіні дәлденіп отыр.
Халықаралық еңбек ұйымы өзінің шегінде мигранттарды бірнеше
топтарға бөледі:
1. Маусымдық жұмысшылар – белгілі бір уақытта өзінің отанынан тысқары
мемлекетте жұмыс істейтін адамдар;
2. Арнайы жобалардың аясында еңбектенуші мигранттар – белгілі бір жобаға
мемлекеттің араласуымен келіп жұмыс істейтін адамдар;
3. Арнайы шарт бойынша жұмыс істейтін мигранттар – мемлекеттің өзінде
жоқ кадрларға пайдаланылатын саясаты;
4. Уақытша жұмыс істейтін мигранттар – өзге мемлекетке келіп жұмыс
істейтін және өзінің қалауы бойынша жұмыс атқаратын еңбек күші;
5. Жоғары квалификациялы кадрлар – өте жоғары квалификациялы мамандар
(Бұл топ мемлекетке келгенде әлеуметтік жағдайлар жасалады (пәтер,
жоғарғы жалақы, сапалы өмір), азаматтық берумен қатар, отбасы құруға
да мүмкіншілік береді)[10].
Миграция ерекше әлеуметтік феномен ретінде әлеуметтік ғылымдардың
зерттеу объектісіне айналып отыр. Олардың негізгі көзқарастарына,
миграцияның екершеліктеріне қысқаша тоқталып өтсек.
Экономиканың неокласикалық теориясына сәйкес халықаралық миграция
мемлекеттер арасындағы экономикалық теңсіздік пен дамудың әр қилылығы және
жалақының әр түрлі болуымен бағалайды. Осыдан жалақысы аз мемлекеттен
жалақысы жоғары мемлекетке еңбек күші ағыла бастайды, бұл – еңбек нарығы.
Еңбек күшін шығарушы мемлекеттің экономикасының өсуі жалақының
диференциясының айырмасының төмендеуіне әкеледі. Яғни, экспортер мемлекет
ендігі кезде импортер мемлекетке айналуы мүмкін. Неокласикалық теория
бойынша еңбек күшін шығарушы мемлекетпен еңбек күшін қабылдаушы мемлекеттің
жағдайы бір-бірімен тығыз байланысты.
Адам капиталының теориясы микроэкономикалық бағыт алады. Адам ресурсының
дамуы өзіндік тұрғыда инвестиция екендігін түсіндіреді. Білім, ғылым
мемлекетті алға жылжытушы күш екендігі белгілі. Сондықтан, теоретиктер
сыртқы мемлекетке кететін адамды тек материалдық тұрғыдан ұтуды ғана
қарастырмайды. Адамның өзге мемлекеттерге көшуі, оның психологиялық
тұрғыдан өзгеретіні жайында жазады. Яғни, мигранттардың туған-туыстарынан
кетуі, жора-жолдастарынан алыстауы, климаттық жағдайдың өзгеруі т.б.
секілді факторлар адам психологиясына кері әсер беретіндігін айтады.
Жаңа экономикалық теориялар өзінің аясында микро және макро
экономикалық аспектілерін синтездеуге тырысады. Себебі, эмиграция жеке
адамның шешімі ғана емес, сонымен қатар отбасының мәселесі, белгілі бір
топпен ақылдаса отырып шешетін амал-әрекет деп қарастырады. Оған
мемлекеттегі экономикалық жағдайдың да үлкен ықпалы бар. Себебі, миграция
отбасылық жағдайды жақсартатын болса, онда миграцияға деген стимул
күшейеді. Егер мемлекеттің экономикалық әлеуеті жоғары болса онда эмиграция
азаяды. Мұндай жағдайда мемлекеттің ішкі нарығына инвестицияның көбейетіні
анық.
Қоғамдық капитал теориясы бойынша акцентті бұрынғы реиммигрантарға
қояды. Олардың жергілікті еңбек нарығына әсері қандай екендігін анықтайды.
Қоғамдық капитал ретінде түрлі мемлекеттік, қоғамдық және коммерциялық
институттар бола алады. Яғни, олар мигранттар арасында делдал болуы
шарт. Ол әр түрлі бағыттағы жұмыс беруші, тапсырысты орындаушы институт
болуы мүмкін. Осы іс-әрекеттің барлығы потенциалды мигранттарға жағдай
жасау болып табылады.
Сегментелген еңбек нарығының теориясы (екі жақты) индустриялдық және
постиндустриялдық мемлекеттердегі халықаралық еңбек миграциясын қалыпты
жағдай деп түсіндіреді. Еңбек нарығының екі еселенуі де осы дамыған елдерде
жүреді. Мәселен, мемлекеттің азаматтары жалақы жоғары бірінші салалы еңбек
нарығында жұмыс атқарады. Ал, жалақысы төмен екінші деңгейлі еңбек
нарығында шетелдің еңбек күші жұмыс істейді. Мұндай үдерістер әлемдік
деңгейдегі мегаполистерге тән құбылыс деп атауға болады. Сауд-Арабия, БАӘ,
Малазия, АҚШ, Ұлыбритания, Канада және т.б. мемлекеттер сапалы және екінші
сортты жұмыс күшін белсенді пайдаланатын мемлекеттер болып саналады.
Технологиялық даму теориясын жақтаушылар экономика мен демографияның
дамуына мигранттардың берер үлесі орасан екендігін айтады. Келген иммигрант
жергілікті халықпен бәсекеге түсіп бәсекелестікті күшейтеді, жалпы нарықтық
бір бөлігі болады, мемлекеттің қойған салығын төлеп, мемлекеттегі көптеген
нарық тұтынушыларының біріне айналатындығын ескертеді.
Pull-Push теориясының (тарту және итеру) өкілдері әр потенциалды
мигрантты мемлекеттен итеріп тұратын күш болатынын және дамыған
мемлекеттердің өзінің мигрантқа жасалынған жағдайымен мигрантты тартып
тұратынын зерттейді (миграцияға мемлекеттің экономикалық даму деңгейі,
халықтың өмір сүру сапасы, таланттарға жасалынған жағдайдың болу-болмауы
т.б. секілді факторлар әсер етеді). Жаратылыстан берілген бостандық,
еркіндік деген құндылықтарды мигранттардың пайдалана алатындығын, олардың
қайда және қалай жұмыс істейтіндігін жеке адамның өзі анықтайтынын теория
өкілдері мойындайды [11].
Осылайша, замануаи қатынастарда миграция үдерістері адам және азаматтар
өмірі үшін өте маңызды мәселе болып табылады. Бұл түсінікке отандық және
шетелдік әлеуметтік ғылымдарда баса назар аудара отырып, халықаралық саяси
және қоғамдық мәселерде орнын анықтап-ажырата білу қажет. Мигранттар
мәселесі қоғамды тұтасымен өзгерте алатын жағдай болғандықтан оған
мемлекетті басқару, мемлекеттік реттеу, қоғамды дамыту істерінде басты
назарда ұстаған жөн.
Халық миграциясы қоғамдық өндірістік қатынастардың халықтың қозғалысымен
байланысты белгілі бір тарапы болып табылады. Өндірістік күштердің дамуы
халықтың миграциялық қозғалысының ең басты, ең терең себебі болып табылады:
өндірістік күштердің дамуы деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, әлеуметтік
өзара байланыстары мен өз ара қатынастарының деңгейі соғұрлым жоғары. Оның
үстіне әңгіме өндірістік күштер жөнінде болғанда, бұл өз ара қатынастар
еңбек бөлінісі саласындағы өндірістік қатынастар болып табылады. Өндірістік
күштердің дамуымен халықтың кәсіби және аумақтық жылжымалылығының өсуіне
негізделіп қоғамдық еңбектің өнімділігін көтеретін өндірістің және
көліктің, коммуникациялар мен ақпараттық технологиялардың құралдары
жасалады. Адамдардың мұндай күрделеніп, тармақталып бара жатқан қарым-
қатынастарының сипаты қол жеткен еңбек бөлінісі деңгейінен келіп шығады.
Біз халықтың миграциясын еңбек бөлінісінің ең алдымен өндіріс саласына,
иелену, меншікке алу салаларына қатысты екенін басшылыққа ала отырып,
әлеуметтік-экономикалық категория ретінде қарастырамыз. Адамдардың
өндірістік өзара әрекеттесуімен байланысты болған миграциялық үдерістердің
нәтижесінде меншік мәселелері басшылыққа алынады — адамдардың еңбек
бөлінісімен шартталған іс-әрекетінің нәтижесінде жасалатын қоғамдық
байлықты иелену көзделеді. Әрине, адамдардың мұндай қозғалыстарында әрдайым
экономикалық және әлеуметтік мүдделердің қатысы болады, бұның өзі халықтың
көшіп-қонуға ниеттенуінің негізгі өзегі болып табылады. Егер, тіпті көшіп-
қонудың себебі отбасылық жағдайлар немесе кәсіби мүмкіндіктерін жүзеге
асырудың үлкен мүмкіндіктері, я болмаса қолайлырақ табиғи-климаттық
жағдайлар, әлде ұлтаралық қақтығыстар болған күннің өзінде миграциялық
үдерістердің қалыптасуының түпкілікті себептерін талдап-зерделейтін
болсақ, оның негізінде ең алдымен әлеуметтік-экономикалық мүдделер жатқанын
көрер едік[12].
Әрқилы аумақтар бойынша адамдардың қозғалу процесі түріндегі көші-қон
процесі өндіріс факторларының орын ауысуы теориясымен тығыз байланысты
болады, сол себепті де, уақыт бойынша ресурстардың өзгеруі шеңберінде адам
капиталының қозғалыстарының себептерін талдаудың қарапайым үлгісі ретінде
қарастырылуы мүмкін. Әлеуметтік категория ретінде көші-қон сандық
мәліметтерді бақылап отыру және адамдардың кеңістік пен уақыт бойынша
қозғалыс үрдістері дегенді ғана білдіреді. Экономикалық құбылыс ретінде
адамдардың орын ауыстыруын талдау осындай қозғалыстардың салдарын талдауда
үлкен мәнге ие болады. Бұндай салдарлар кейде аса үлкен болады, соған
сәйкес қазіргі заманғы геоэкономикалық кеңістікте еңбек ресурстарының орын
ауыстыруларына көп санды шектеулер қойылады - барлық елдер дерлік
иммиграцияға шектеулер қояды, олар миграцияны капиталдың ауысуы түріндегі
экономикалық процесс ретінде қарастырады, өздерінің қарамағындағы ең өнімді
ресурс ретінде қарайды, себебі, экономист-ғалымдар басқа кез келген
ресурстар тек адамдардың көмегімен пайдаланылуы мүмкін екенін әлдеқашан
дәлелдеп шыққан. Адамдарсыз, олардың өндірістік процестерге қатысуынсыз
табиғи ресурстар да, заттанған капитал да (негізгі қорлар) және көптеген
технологиялық процестер де іске аспай қалады, яғни ресурстардың басқа
түрлерінің тиімді пайдаланылуы адам еңбегінің сапасына, санына және
тиімділігіне тәуелді болады, дегенмен, егер адам капиталы жетіспейтін
болса, капиталдың басқа түрлерін жоғары деңгейде тиімді пайдалану мүмкін
болмай қалады. Бұл ереже геоэкономикалық кеңістіктегі капиталдың қозғалысын
бағалаудың қажеттігімен қоса алғанда адам ресурстарының саны мен сапасының
өзгеруін бағалаудың және оның әрбір мемлекеттің болашағына тигізетін
салдарын бағалаудың әдісі ретінде көші-қонды экономикалық тұрғыдан
талдаудың қажеттігін туғызады.
Қазіргі заманғы ғылым халықтың қозғалысының негізгі үш түрін бөліп
көрсетеді:
- табиғи қозғалысы (туылу мен қайтыс болу динамикасы);
- кеңістіктегі қозғалысы (көші-қондық);
- әлеуметтік қозғалысы (адамдардың қоғамының әлеуметтік - экономикалық
құрылымындағы жағдайының өзгеруі)[13].
Қозғалыстың әлеуметтік түрі әлеуметтік жылжымалылықпен, яғни әлеуметтік
мәртебесінің өзгеруімен теңдестіріледі. Туылу мен қайтыс болу үдерістері
негізінде адам ұрпақтарының ізбе-із ауысып отыруы, олардың табиғи қозғалысы
ретінде қаралады. Табиғи және әлеуметтік қозғалыстардан көші-қондық
қозғалыстың ерекшелігі, ол халықтың тұрғылықты орнын біржолата немесе
азырақ не көбірек уақытқа өзгертуіне байланысты кеңістіктік орын ауыстыруы
болып табылады. Халықтың қозғалысының осы әрқилы түрлері өзара байланысты
және өзара тәуелді болып келеді, сол себепті де халықтың қозғалысы бірегей
тұтас қозғалыс ретінде қаралады.
Халықтың көші-қоны түсінігін кең және тар мағынада түсіндірулердің бар
болуы экономикалық, демографиялық, әлеуметтанушылық зерттеулерде оны
жіктемелеуге және анықтауға әрқилы тұрғыдан келуге әкеліп соқты. халықтың
көші-қонының барлық анықтамаларын төмендегіше қарастыратын төрт негізгі
позицияларға топтастыруға болады:
- халықтың аумақтық орын ауыстыруларының формасы;
- халықтың аумақтық қайта бөлістірілуінің формасы;
- халықтың жылжымалылығының формасы;
- халықтың әлеуметтік сипаттамасын қоса алғандағы оның аумақтық
қозғалысының формасы[14].
Біздің пікірімізше, көші-қонды халықтың аумақтық орын ауыстыруларының
формасы ретінде анықтау зерттеу еңбектері үшін ең ыңғайлысы болып табылады.
алайда, Ғылыми еңбектерде адамдардың қанша уақытқа орын ауыстырғандары және
осы кездердегі олардың көздеген мақсаттары жөнінде едәуір алшақтықтар бар.
Сол себепті де халықтың көші-қонының тар және кең түсіндірулерінің
қажеттігі туындады. Алғашқы жағдайда халықтың көші-қоны тұрақты өмір сүру
орынын ауыстырумен аяқталатын халықтың аумақтық орын ауыстыруларының түрі
ретінде көрініс табады, ал кең түсіндірілгенде — маусымдық, маятниктік және
эпизодтық сипаттағы түрлері де енетін аумақтық орын ауыстыруларының жалпы
жиынтығы болады.
Көші-қонның қарама-қайшылықсыз және әмбебап теориясын жасау, қандайда бір
көзқарастардың көбірек немесе азырақ дәрежедегі негізділігін анықтау үшін
қолданылған іс-шаралардың басты мақсаты қазіргі заманғы көші-қон дамуының
үрдісін талдауда қолданылатын әдістемені дайындау болып табылады.
Сонымен бір мезетте, білікті кадрлардың халықаралық миграциясы өседі деп
болжамдауға толық негіз бар, олардың ағындарының сандық мөлшерінің біршама
дәл шамасын болжамдау қиын және осы санаттағы жұмысшылардың халықаралық
еңбек көші-қонының белгілі бір моделдерін құру да қиын. Бұл білікті
кадрлардың халықаралық көші-қонының едәуір дәрежеде трансұлттық
корпорацияларға (ТҰК) және олардың, жұмыс күші ағындарының ғаламдасуына
ықпал ететін, өз ішкі еңбек нарығындағы корпоративтік стратегиясынан
тәуелді болатындығымен түсіндіріледі. Жаңа ақпараттық технологиялар белгілі
бір салаларды толықтай шетелге көшірудің шынайы мүмкіндіктерін жасап,
шетелдік мамандардың интеллектуальдық және басқа да қабілеттерін, еңбек
дағдыларын оларды физикалық орын ауыстырмай-ақ пайдалануға мүмкіндік
береді, бұның өзі мамандардың көшіп-қону қажеттілігін біршама азайтады.
Сонымен қатар, ТҰК индустриалды дамыған әлемнің орталағында жоғары білікті
еңбекті қажет етумен қатар, сондай-ақ шет аймақтарда нашар дамыған елдерде
де осындай еңбекті қажет етеді. Демек, жоғарыда айтылғандардан мынадай
қорытынды жасауға болады:
1. Иммиграциялық үдерістер үстеме табыс алуға мүмкіндік беретіндіктен
көбірек капитал жинауға қолайлы;
2. Шетелдерде көптеген еңбек проблемасын тұрақты шешу үрдісі
иммиграциялық жұмысшы күштерімен қалыптастырылады;
3. Еңбек ресурстарының иммиграциясы әлемдік өзгерістің дамуын талдағанда
мына жағдайды көрсетеді, бұл өзгеріс нарықтық экономикасы дамыған елдерге
байланысты және елдің бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
4. Иммиграциялық үдерістер дамушы елдерде бірнеше мәселелер туғызуы
мұмкін, мысалы болашақта әлеуметтік және экономикалық жағдайдың нашарлауы,
мемлекет осы жағдайда жылдам немесе нақты шешімдерді қолдануы керек.
Сондықтан көшіп-қону үдерісін реттегенде осы елдер алдын-ала экономикалық
қауіпсіздікті бақылап, мемлекет деңгейінде басқару әдістерінің барлық
тетіктерін пайдаланып, тиімді жақтарын қолдануы қажет.
Осылайша, еңбек мигранттары санының өсуіне көптеген әрқилы және өзара
шартталған факторлар әсер етеді. Осы факторлардың өзара әрекеттесуінің
механизмдерін және олардың еңбек нарығына, сондай-ақ тұтастай алғанда
экономикаға әсерін білу көші-қон саясатының стратегиясын жасап шығуда аса
үлкен маңызға ие[15].
Еңбек ресурстары қозғалысының әлеуметтік-экономикалық бет алыстары.
Ғаламдық БЕН-ның қалыптасуында төмендегідей қатысушылар белсенді рөл
атқарды: іс-жүзінде осы нарықтың құрылуының бастамашысы болған трансұлттық
корпорациялар (ТҰК); біліктілігі жоғары қызметкерлерді тартуда бір-бірімен
бәсекелескен ұлттық мемлекеттер; білім беру және біліктілік стандарттарын
бірыңғайлауды жүргізіп отырған мемлекеттердің аймақтық бірлестіктері;
халықаралық келісімдер мен ұйымдар, мысалы, соңғы уақыттары белсенділігі
күшейіп бара жатқан БСҰ, БҰҰ, ХҚҚҰ, ХЕҰ сияқты ұйымдар ХВҚ, ХБ даму
агенттері және басқалары ғаламдық БЕН-ның әрекетінің теріс салдарларын
жоюға және оның беріп отыған артықшылықтарын пайдалануға жәрдемдесетін
әрқилы бағдарламалар жасалуда. Соңғы кездері осы нарыққа шығу және өз
ұлттық даму мақсаттары үшін ең үлкен артықшылықтарды алу стратегиясын жасап
жатқан білікті жұмыс күшін экспорттаушы елдер белсенді рөл атқара бастады.
Дамыған елдер, әдетте, ақпараттық технологияларға байланысты кейбір
секторларда (Франция, Германия, Голландия, Ирландия, Канада, Австралия,
АҚШ, Дания) және денсаулық сақтау саласында (АҚШ, Ұлыбритания, Норвегия,
Дания, Ирландия, Голландия) жоғары білікті мамандарды тарту үшін өзара жиі
бәсекелестікке түсе бастады
Тұтастай алғанда, шетелдік білікті жұмыс күшін тарту үшін үкіметтер
пайдаланатын мына механизмдерді бөліп көрсетуге болады:
1. жоғары білікті мигрантарды тарту үшін пайдаланылатын Германиядағы
жасыл карталар және АҚШ-тағы Н-1В, Н-1С визалары тәрізді арнайы схемалар;
Канада мен Австралияның жоғары білікті жұмысшылардың уақытша және тұрақты
миграциясы бағдарламалары; Ұлыбританияның жоғары білікті мигрантарға
арналған бағдарламасы.
2. шетел жұмысшыларының еңбек нарығына тез енуін қамтамасыз ету
мақсатында жұмысқа рұқсат алу процедурасын қарапайымдау немесе одан толық
азат ету.
3. Табысы жоғары шетел жұмысшыларына салынатын салықтың салмағын
жеңілдету үшін жасалған салықтық ынталандырулар (мысалы, Скандинавия
елдерінде). Жоғары білікті жұмысшыларды және шетелдік қаржы салымдарын
тарту үшін қолданылатын дербес салықтық ынталандырулар көптеген елдерде
бірнеше жылдардан бері бар (Дания, Голландия).
4. Бұрын елде жұмыс істеп кеткен жоғары білікті эмигранттардың елге
қайтуын қолдау (мысалы, Ирландия)[16].
Біздің еліміздегі халықтың миграцияның әлеуметтік функцияларын зерттеу
мәселесіне келер болсақ, ол мынандай үш кезеңнен тұрады.
Бірінші кезең:
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың 20-шы жылдарын құрайды. Бұл
кезеңде мынандай еңбектер жарық көреді, олар: И.Л. Ямзиннің Шаруалардың
босау кезінен бастап Ресейдегі қоныс аударулар (Киев, 1912), В.В.
Оболенскидің Соғысқа дейінгі Ресей мен КСРО-ғы халықаралық және континент
аралық миграциялар (Москва, 1928) және т.б[17].
Екінші кезеңде:
(1930-1950 жж.) миграцияны зерттеу, басқа да ғылымдар мен бағыттарды
зерттеу тәрізді ондаған жылдарға дейін зерттелмей қалады. Бұл кезеңде
социализм дәуірінде миграция жоспарлы түрде жүргізіледі, сондықтан да оны
зерттеудің қажеттілігі жоқ деген түсінік қалыптасады. Осыған байланысты
1939 және 1959 жылдардағы жүргізілген халық санағының санақ парақтарына
миграция туралы сұрақтар да енгізілмейді.
Үшінші кезең:
1960-шы жылдардан бастау алады, бұл кезеңнен бастап халықтың
миграциясын зерттеудің жаңа дәуірі басталды. Миграцияның әр түрлі
аспектілеріне арнаған, алдыңғы қатарлы демограф ғалымдардың еңбектері
жарияланды, олар В.И. Медков, А.Я. Кваша, В.А. Ионцев, Г.С. Витковская,
Н.М. Римашевская, т.б.
Әлеуметтік-демографиялық процестердің социологиялық зерттеу тәсіліне
Т.И. Заславская, О.М. Маслова, В.И. Переведенцева өз еңбектерін арнаған.
Миграцияның қоғамның этникалық құрылымы мен әлеуметтік-демографиялық
жағдайына ықпалын Г.С. Витковская, Ж.А. Зайончковская, т.б. өз еңбектерінде
қарастырады.
Қазақстандық ғалымдар да миграцияны қазақстандық қоғамымыздың
демографиялық, саяси, ұлттық, қауіпсіздік контекстілерінде зерттеп, өз
еңбектерін, мақалаларын жариялады. Олар: Тасмағамбетов, Б.Г. Аяған, М.Б.
Тәтімов, Қ.К. Тоқаев, И.Н. М.Х. Асылбеков, А.Б. Гали, К.Л. Сыроежкин, В.В.
Козина, Е.Ю. Садовская, А.А. Нұрмағамбетов, Ф.Н. Базанова, Н.В. Романова,
Н.Э. Масанов, Г.М. Мендқұлова, Б.Б. Әбдіғалиев, А.Т. Тилесов, А.И.
Лұқпанов, т.б.
1.2 Миграциялық процестерді мемлекеттік реттеудің әдіс-тәсілдері
Миграция және Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсіздігі,
жұмыс күші миграциясы мен экономикалық тұрақтылық мәселесі және этномәдени
қауіпсіздік проблемасы талданады және тиімді миграциялық саясаттың
механизмдері анықталады.
Қазақстан Республикасында депопуляция, яғни ел тұрғындарының азаюы XX
ғасырда бірнеше рет болды, ал қазір төртінші реет байқалып отыр, алдыңғы үш
ретте ол өте күшті болған еді. Алдындағылардан айырмашылығы, ол кезендегі
тұрғындардың азаюы күшті әлеуметтік сілкіністермен. Бірінші дүниежүзілік
соғыс пен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліспен, 30 жылдардағы аштық пен
репрессия, Екінші дүниежүзілік соғыспен байланысты болса, қазіргі кезеңдегі
халық санының азаюы тұрғындардың бұқаралық демографиялық мінез-құлықтарымен
байланысты болуда. Сондықтан да, қазіргі кездегі тұрғын халықтар азаюын
тоқтату күрделірек. Қазіргі кезеңде табиғи өсім нәтижесінде ел халқының
қалпына келуіне сену қиынырақ, себебі Қазақстан Республикасының
тұрғындарының азаюы ұзаққа созылуы мүмкін[18].
Демограф ғалымдар мен БҰҰ-ның болжамы бойынша, 2015 жылға қарай
Қазақстан халқының саны ең жақсы дегенде 15000778 адамды, ал орташа болса
15000328 адамды, ал ең төмен дегенде 14000885 адамды ғана құрауы мүмкін.
Бұл дегеніміз - біздің Республика халқының саны әлі де, 1979 жылғы санақ
көрсеткіштері бойынша тіркелген 14684000 аса алмай жатырғаның білдіреді.
Осы біздің еліміздің халқының өсу қарқынын толық түсіну үшін төмендегі
халық санақтары бойынша автордың құрастырған 2-ші кестесін келтірейік.
Өзінің территориясы жағынан Қазақстан дүниежүзінде 9-шы орынды алады.
Дегенмен, әрқашанда аз қоныстанған ел болуда. Мәселен, территориямыз -
2724,9 (мың кв. км) құраса, ал тұрғын халықтың шаршы киллометрге орналасу
тығыздығы-5,5 адам ғана, яғни төмен болып қалуда.
БҰҰ-ның мәліметтері бойынша 2015 жылы Орталық Азиялық аймақтың халқы 1,5
есеге, яғни 1994 жылдағы 54 миллионнан 75 миллионға дейін жетеді екен.
Осының ішінде тек Өзбектан тұрғын халқының саны 22,3 тен 33,2 миллионға
артады деп күтілуде. Ал бұл Қазақстанға миграцияны күшейтеді, Қазақстан
арқылы Ресейге транзиттік миграцияны ұлғайтады, осымен қатар әлеуметтік
шиеленіс пен потенциалды конфликтілерге қосымша серпін береді.
Осы демографиялық қауіпсіздік проблемасы Қазақстан Республикасының 1998
жылдың 26-шы маусымында қабылданған (2000-шы жылдың 28-ші сәуірінде
өзгерістер енгізілген) Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі
туралы Заңында бекітілген. Онда - Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігіне қатерлер деген 5-ші бабының 11-шы тармақшасында -
демографиялық жағдайдың нашарлауы, оның ішінде туудың құрт төмендеуі, өлім-
жітімнің көбеюі, бақыланбайтын миграциялық процестердің пайда болуы, ұлттық
қауіпсіздігімізге қатер екендігі баса айтылған.
Миграциялық процестердің, этномәдени саладағы қауіпсіздікпен байланысты
мәселелерің қарастыру да өте өзекті. Өйткені миграция этнодемографиялық
құрылымның жедел өзгеруіне алып келеді деп болжамдалады, осының нәтижесінде
жеке тұлға мен топтың, аймақтағы әлеуметтік тұрақтылықтың, жалпы елдегі
және халықаралық қауымдастықтағы қатерлердің шығу мүмкіндігі пайда болады.
Этномәдени қайта өсіп-өнудің бұзылуы, топты мынандай жағымсыз құбылыстарға
әкелуі мүмкін. Мәселен, психологиялық бағдарсыздық, девиантты мінез-құлық
түрінің тарауына, әлеуметтік маргинализацияға және т.б. Бұл өз кезегінде
этномәдени бірегейлікке қатер төндіреді. Осыған күшті мысал ретінде,
Ресейдің Солтүстігіндегі дағдарысты этностар деп аталатын абориген
халықты келтІруге болады. Ресейдің субарктикті және тайгалық
территорияларды отарлауы мен индустриализаииялауы нәтижесінде, осы жерлерді
мекендейтін аз санды халықтар (немецтер, хантылар, мансылар және т.б.)
өздерінің өмір бейнесін қайта өндеуде қиыншылықтарға тап болды. Бұл олардың
дәстүрлі шаруашылық айналымынан оларға қажетті жерлерді алып қою мен ол
этникалық топтарды индустриалдық қоғамға тездетіп интеграциялау үшін
жүргізген мемлекеттің дұрыс емес саясаты нәтижесінде пайда болды. Осыған
байланысты олардың этникалық мәдениеті күшті азып кетті. Бұл халықтардын
біршама өкілдері ғана өздерінің ана тілін сақтап калды. Әр түрлі
әлеуметтік аурулар: ішімдікке салыну, қылмыстық, отбасының бұзылуы
сияқтылар кең тарады.
Миграция мен этномәдени қауіпсіздіктің өзара байланысы арасындағы
мынандай үш саты болады:
Бірінші сатыда, миграцияның ықпалы жұмыс орнына деген салмақтың өсуі
және территорияның әлеуметтік-мәдени инфрақұрылымына еңбек нарқындағы
бәсекенің күшеюімен болады. Осылай деп, ең кем дегенде қабылдаушы этнос
бағалайды. Осы бастапкы деңгейде екі нұсқаны бөліп алуға болады:
біріншісінде көшіп келушілер мен жергілікті тұрғындар арасындағы этникалық
жақындық болады, екі жақтың толық бірегейлігіне дейін жететін, екіншісінде
- олардың этностық әр түрлілігі сақталады. Әр нұсқа әр түрлі болғанымен,
екеуінде де әлеуметтік - психологиялық және әлеуметтік - мәдени салдар
болады.
Қазақстанда да осындай жағдай баршылық. Мұнда да оралмандар өздеріне
туыс ортаға бейімделе алмауда. Оған себеп жергілікті қазақтардың біршама
бөлігінің оларға қонақжайлын танытпауы. Бұл мысал, бір мәдениеттің әр
аймақтағы өзіндік нұсқаларының болатынының тағы да бір дәлелі. Мәселен,
жүргізілген сауалдар, алматылықтардың арасында, оралмандар қаладағы
жағдайды нашарлатуда, сондықтан оларды ауылдарға коныстандыру керек деген
пікірлердін көптігін көрсетті.
Мемлекет көші-қонды реттеудің көптеген функцияларын мемлекеттен жоғары
тұрған органдарға бере отырып, әлеуметтік маңызды салалардың үздіксіз жұмыс
істеп тұруын және ел экономикасының бәсекелестік қабілетінің жоғары болуын
қамтамасыз ететін жоғары білікті мигрантарды тартуды шешу мәселесін өзіне
қалдырады. Мұндай мәселелерді жіктеп шешу батыс елдерінің таза
прагматикалық мүдделерін паш етіп, жалпы иммиграциялық ағыннан ең қажетті
кадрларды таңдап алу арқылы барынша көп пайда табуға ұмтылуын көрсетеді.
Ұлттық саясат пен аймақтық келісімдердің компанияларға қажетті көш-
қондық қозғалыстарды қамтамасыз етуді тек қана жеңілдетуші екенін ерекше
атап өту керек. Түптеп келгенде жоғары білікті мамандардың ағындарын
тікелей компаниялар басқарып отырады себебі, оларға деген қажеттілікті
нарықтық мұқтаждықтар талап етеді.
Мемлекеттің эмиграциялық саясатының негізі - жұмыс күшінің елден шығуын;
шетелде болуын; отанына қайтуын - қамтитын эмиграциялық циклдың үш фазасын
реттеу болып табылады. Іс жүзінде бұндай реттеу төмендегі ұстанымдарды
сақтаудан тұрады:
- жұмысшылардың қозғалыс еркіндігі мен жұмысқа орналасу құқығын
қамтамасыз ету;
- миграттандың отанына қайтуына кепілдік беру;
- еңбекші мигранттардың валюталық ақша аударымдарының елге келуін және
тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету;
- мамандықтарына сұраныс жоқ жұмысшыларды шетелге жіберу арқылы
жұмыссыздықты азайтуды қолдау;
- экономиканың жұмыс күшіне деген сұранысы қанағаттандырылмаған
секторларында жұмыс істейтіндердің елден кетуін шектеу;
- халық шаруашылығын дамытуға қажетті мамандықтарды шетелде игерген
репатрианттарды қабылдау арқылы ішкі еңбек нарығын жетілдіру;
- еңбекші эмигранттарға әлеуметтік кепілдіктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz