Экономикалық жүйелердегі кластерлерді құрудың теориялық негіздері
КІРІСПЕ 5
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДЕГІ КЛАСТЕРЛЕРДІ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 9
1.1 Кластерлерді құрудың негіздері және теориялық мәселелері 9
1.2 Кластерлік даму аймақтардың экономикалық бәсекеге қабілетін арттыру құралы негізінде 14
1.3 Кластерлік құрылымдарды құрумен қаржыландырудың шетелдік тәжірибесі 19
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КЛАСТЕРЛІК ҚҰРЫЛЫМДАРДЫ ҚҰРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ 27
2.1 Өндіріс кластерін құрудың қаржыландыру тенденцияларын талдау 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы кластерлік құрылымның құрылуы және оны талдау
30
2.3 Қазақстан Республикасындағы кластерлік дамудың жағдайы мен негізгі мәселелері 37
3. ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ӨНДІРІС КЛАСТЕРІН ҚҰРУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 43
3.1 Қазақстандағы өндіріс саласындағы кластерлерді құрудың ұйымдық және қаржылық аспектілері 43
3.2 Кластерлік тәсілмен нарықтағы тиімділікті арттырудың моделдері 49
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДЕГІ КЛАСТЕРЛЕРДІ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 9
1.1 Кластерлерді құрудың негіздері және теориялық мәселелері 9
1.2 Кластерлік даму аймақтардың экономикалық бәсекеге қабілетін арттыру құралы негізінде 14
1.3 Кластерлік құрылымдарды құрумен қаржыландырудың шетелдік тәжірибесі 19
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КЛАСТЕРЛІК ҚҰРЫЛЫМДАРДЫ ҚҰРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ 27
2.1 Өндіріс кластерін құрудың қаржыландыру тенденцияларын талдау 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы кластерлік құрылымның құрылуы және оны талдау
30
2.3 Қазақстан Республикасындағы кластерлік дамудың жағдайы мен негізгі мәселелері 37
3. ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ӨНДІРІС КЛАСТЕРІН ҚҰРУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 43
3.1 Қазақстандағы өндіріс саласындағы кластерлерді құрудың ұйымдық және қаржылық аспектілері 43
3.2 Кластерлік тәсілмен нарықтағы тиімділікті арттырудың моделдері 49
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттің экономикалық жетістігін анықтау үрдісінде еліміздің бәсекеге қабілетті болуы мен оны әріқарай дамыту механизмдерін жетілдіру ісіне баса назар аударылады. Өйткені ұлттық шаруашылықтың экономикалық тиімділігін басқару жолдарын жетілдіру Қазақстанның 2020 жылға дейінгі жоспарының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Ең бастысы – экономиканың бәсекеге қабілетті моделін таңдау, басым салаларды анықтау, бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыратын қолда бар экономикалық мүмкіншіліктерді анықтау, сондай-ақ сыртқы экономикалық бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан бәсекелестік байланыстарды дамытуға әсер ететін механизмдер мен факторларды анықтау жөніндегі мәселелер туралы сөз қозғалады. Қазіргі уақытта барлық елдерде кластерлік бастама индустриалдық, аймақтық, инновациялық саясаттың маңызды бөлігі. Бұл құбылыс экономикасы жоғары дамыған елдерде ғана емес, экономикасы өтпелі және дамушы елдерге де тән. Кластерлік бастама аймақ бойынша кластерлердің бәсекелестігін арттыру үшін ұйымдасқан талаптар. Ол процеске кластерге кіретін кәсіпорындар, үкімет және ғылыми аймақтар кіреді.
"Кластер" ұғымына көптеген анықтама беруге болады. Ең негізгі анықтаманы XX ғасырдағы стратегиялық жоспарлау саласындағы ең мықты эксперттердің бірі профессор Майкл Портер берген. Қазіргі уақытта кластерлік концепция индустриалды кластермен (Competitive advantages of the nations, 1990 және аймақтық кластерлермен (Competition, 1998) тығыз байланысты. Кәсіпорындардың бәсекелестігі және өндіріс салаларымен кластерлік одақ арасында тығыз байланыс бар. Осы және басқа да мәселелердің шешімін табу Қазақстанда толыққанды зерттелмеуі экономиканың тұрақты дамуына қиындықтар туғызып отыр. Ел экономикасын бәсекеге барынша қабілетті ету мен оны дамытудағы басқару мәселелерін шешуде жаңа теориялық-әдістемелік негіз салу қажеттілігі шетелдік озық тәжірибелерді толық зерттеуді талап етеді.
Берілген жұмыс тақырыбының өзектілігі болып дамыған елдердегі ең озық тәжірибелерді пайдалану негізінде Қазақстан экономикасын бәсекеге қабілетті ету табылады.
Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан Республикасы экономиканы қай бағытта дамыту қажет деген сауалға тірелгені белгілі. Әрине, осыдан он жеті жыл бұрын социалистік даму үрдісінде болып келген Қазақстан үшін АҚШ немесе Жапония сияқты дамыған ел экономикасы үлгісін көшіру мүмкін емес еді. Алайда, қазір Қазақстан экономикасы дамудың екінші сатысынан үшінші сатысына – инновациялық даму бағытына бет бұруда. Осыған орай, мысал ретінде елде қабылданып, іске асырылып жатқан индустриалды-инновациялық дамуды жеделдету стратегиясын айтуға болады. Ал инновациялық дамуда біз үшін аса пайдалы болатын үлгі - әлемнің ең озық елдерінің экономикалық даму үлгілері. Өйткені дәл осы елдер - әлем бойынша ғылым мен технологияны дамытуға өкімет тарапынан аса мән беретін мемлекеттер. Әлемнің жетекші елдері дәл осы ғылыми-техникалық дамуға зор мән берудің арқасында, айталық Жапония, қысқа мерзім ішінде ХХ ғасырдың ортасынан бастап әлемдегі екінші дәрежелі экономикалық державаға айналды.
"Кластер" ұғымына көптеген анықтама беруге болады. Ең негізгі анықтаманы XX ғасырдағы стратегиялық жоспарлау саласындағы ең мықты эксперттердің бірі профессор Майкл Портер берген. Қазіргі уақытта кластерлік концепция индустриалды кластермен (Competitive advantages of the nations, 1990 және аймақтық кластерлермен (Competition, 1998) тығыз байланысты. Кәсіпорындардың бәсекелестігі және өндіріс салаларымен кластерлік одақ арасында тығыз байланыс бар. Осы және басқа да мәселелердің шешімін табу Қазақстанда толыққанды зерттелмеуі экономиканың тұрақты дамуына қиындықтар туғызып отыр. Ел экономикасын бәсекеге барынша қабілетті ету мен оны дамытудағы басқару мәселелерін шешуде жаңа теориялық-әдістемелік негіз салу қажеттілігі шетелдік озық тәжірибелерді толық зерттеуді талап етеді.
Берілген жұмыс тақырыбының өзектілігі болып дамыған елдердегі ең озық тәжірибелерді пайдалану негізінде Қазақстан экономикасын бәсекеге қабілетті ету табылады.
Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан Республикасы экономиканы қай бағытта дамыту қажет деген сауалға тірелгені белгілі. Әрине, осыдан он жеті жыл бұрын социалистік даму үрдісінде болып келген Қазақстан үшін АҚШ немесе Жапония сияқты дамыған ел экономикасы үлгісін көшіру мүмкін емес еді. Алайда, қазір Қазақстан экономикасы дамудың екінші сатысынан үшінші сатысына – инновациялық даму бағытына бет бұруда. Осыған орай, мысал ретінде елде қабылданып, іске асырылып жатқан индустриалды-инновациялық дамуды жеделдету стратегиясын айтуға болады. Ал инновациялық дамуда біз үшін аса пайдалы болатын үлгі - әлемнің ең озық елдерінің экономикалық даму үлгілері. Өйткені дәл осы елдер - әлем бойынша ғылым мен технологияны дамытуға өкімет тарапынан аса мән беретін мемлекеттер. Әлемнің жетекші елдері дәл осы ғылыми-техникалық дамуға зор мән берудің арқасында, айталық Жапония, қысқа мерзім ішінде ХХ ғасырдың ортасынан бастап әлемдегі екінші дәрежелі экономикалық державаға айналды.
1. Ажиметова Г.Н. «Классификация точек и взглядов на содержание понятия кластер» // Транзитная экономика. № 5-6 – 2009 год.
2. Бишимбаев К.В. Повышение конкурентноспособности, Алматы, 2006 г.
3. Мандель И.Д. «Кластерный анализ», Оқулық, 1988 ж.
4. Маршал А. “Принципы экономической науки”, Оқулық 1993 ж.
5. Портер М. «Конкуренция»: Пер. с анг. – Москва: Издательский дом «Вильмс», 2003 г.
6. Тюнен Ф. “Изолированное государство в отношение к сельскому хозяйству и национальной экономики ” , Оқулық 2001
7. Утебаев Ж.А «Формирование и развитие молочного кластера в Казахстане» // Автотеферат.
8.Филиппов П. «Кластеры конкурентоспособности» //Эксперт Северо – Запад.
9. Экономика [Мәтін]: Әлемдік классика, Алматы: Таймас, 2006 ж.
10.Экономика предприятия. /Под ред. Горфинкеля В.Я. и Швандара А.С. Учебник для вузов, 4 изд. М.: ИНФРА-М, 2006г.
11.Экономика предприятия. Учебное пособие/ В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.; под общей редакцией А.И.Ильина, М.:Новое знание, 2004г.
12.Экономика предприятия/ Под ред. Академика В.М.Семенова, 4-е изд. Спб.:Питер, 2005г.
13. Абрютина М.С. Экономика предприятия. Учебник. М.: Изд.Дело и сервис, 2004г.
14. Скляренко В.И., Прудников В.М., Акуленко Н.Б. Экономика предприятия. Учебное пособие, ИНФРА-М, 2004г.
15. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, Москва, Финансы и статистика, 2000г.
16. Экономика предприятия; Учебник для вузов / Под ред. Р.А. Сафронова, М.: Юрист, 2002г.
17. Мейірбеков К., Алимбетов Қ. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы/ - Алматы: Экономика, 2002ж.
18. Куатова Д.Я. Кәсіпорын экономикасы: Оқу-тәжірибелік құралы/- Алматы: Экономика, 2006ж.
19. Грузинов В.П. Экономика предприятия. Учебник для вузов, 2 изд. М.: ЮНИТИ, 2003г.
20. «2003-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы», Астана, 2003ж.
21.ҚР-сының «Инвестициялар туралы» Заңы, 8 қантар, 2003г..// Каз.Правда,
22.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы.31 наурыз 2006 ж.
23. Справедливая глобализация: создание возможностей для всех.
Доклад Всемирной комиссии по социальным аспектам глобализации. ООН. –
Женева, Швейцария, 2004.
24. Портер М. Международная конкуренция. – М.: Международные
отношения, 1993. – 896 с.
25. Портер М. Конкуренция. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2003 –
496 с.
26. Соколенко С.И. Подъем национальной конкурентоспособности на
основе кластерной модели // Регион: Восток – Запад. – 2003. – №3-4. – С. 52–55.
27. Материалы семинара «Конкурентоспособность и отраслевые
кластеры: новая повестка для российского бизнеса и власти». Санкт-Петербург,
28 января 2003 года.
28. Марис Мануэл Агбон. Взаимодействие малого и крупного бизнеса
через индустриальные кластеры. – Материалы международной конференции
«Взаимодействие малого и крупного бизнеса». Российская Федерация, Москва,
7–9 июня 2004 года.
29. Ketels, Ch. The Development of the cluster concept – present
experiences and further developments. – Материалы конференции. Германия,
Дуисбург, 5 декабря 2003 года.
30. Solvel, O., Lindqvist, G., Ketels, C. The cluster initiative Greenbook. –
Stockholm, 2003.
31. Фиоре Серджо. Институциональная организация геоэкономической
конкуренции // Русский Архипелаг. Сетевой проект «Русского Мира» //
http://www.archipelag.ru.
32.07.02.06 жылдың ҚР-сының Қазақстан Республикасының "Жеке кәсіпкерлік туралы" Заңы.
33.www.cluster. kz
34.www.minfin.kz Мелкумов Я.С. Теоретическое и практическое пособие по финансовым вычислениям. – М.: ИНФРА – М, 1996.
35. Мотовилов О.В. Банковское и коммерческое кредитование и финансирование инвестиций. – СПб., 1994.
36. Первозванский А.А., Первозванская Т.Н. Финансовый рынок: расчет и риск.- М.: ИНФРА – М, 1994.
37. Пиндайк Р. Микроэкономика / Р.Пиндайк, Д. Рубинфельд, - М.: Дело, 1999.
38. Правовые основы бухгалтерского учета и аудиторской деятельности / Под ред. С.П. Чаадаева. – М.: Юристь, 1999.
39. Стоянова Е. Финансовый менеджмент. – М.: Перспектива, 2004.
40. Федотова М.А. Сколько стоит бизнес? – М.: Перспектива,2000.
41. Финансово-кредитный словарь. – В 3-х т. / Под ред. В.Ф.Гарбузова. – М.: Финансы и статистика, 1999.
42. Хелферт Эрик. Техника финансового анализа / Пер с англ. – М.: ЮНИТИ. 1996.
43. Холт Р.Н. Основы финансового менеджмента / Пер с англ. – М.: Дело, 1993.
44. Хорн Дж. К.Ван. Основы управления финансами / Пер. с англ. – М.: Финансы и статистика, 1996.
45. Шеремет А.Д. Финансы предприятий. – М.: ИНФРА – М, 1999.
46. Савицкая А. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. М,2007 г.
47. Бусыгин А.В. Предпринимательство. – М.: Дело, 1999.
48. Бухалков М.И. Внутрифирменное планирование. – М.: ИНФРА – М, 1999.
49. Вершигора Е.Е. Менеджмент. – М.: ИНФРА – М., 1999.
50. Виханский О.С. Менеджмент / О.С. Виханский, А.И. Наумов. – М.: Гардарики, 1999.
51. Воронин А.Г. Основы управления муниципальным хозяйством / А.Г. Воронин, В.А. Лапин, А.И. Широков. – М.: Дело, 1998.
52. Григорьев В.В. Оценка предприятий: имущественный подход / В.В. Григорьев, И.М. Островкин. – М.: Дело, 1998.
53. Данилов Ю.А. Создание и развитие инвестиционного банка в России. – М.: Дело, 2001.
54. Дегтярева О.И. Внешнеэкономическая деятельность / О.И. Дегтярева, Т.Н. Полянова, С.В. Саркисов. – М.: Дело, 1999.
55. Дойл П. Управление маркетингом и стратегия. – М.: Дело, 1999.
56. Доунс Дж. Финансово-инвестиционный словарь. – М.: ИНФРА –М, 1997.
57. 32.Ефимова М.Р., Петрова Е.Б., Румянцева В.Н. Общая теория статистики. – М.: ИНФРА –М, 1996.
58. Ивашковский С.Н. Экономика: микро- и макроанализ. – М.: Дело, 1999.
59. Карасева М.В. Финансовое право. Общая часть. – М.: Юристь, 1999.
60. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. – М.: ИНФРА – М, 1999.
61. Кочович Е. Финансовый анализ. – М.: Финансы и статистика, 1994.
62. Липсиц И.В. Коссов В.В. Инвестиционный проект: методы подготовки и анализа. – М.: БЕК. 1996.
2. Бишимбаев К.В. Повышение конкурентноспособности, Алматы, 2006 г.
3. Мандель И.Д. «Кластерный анализ», Оқулық, 1988 ж.
4. Маршал А. “Принципы экономической науки”, Оқулық 1993 ж.
5. Портер М. «Конкуренция»: Пер. с анг. – Москва: Издательский дом «Вильмс», 2003 г.
6. Тюнен Ф. “Изолированное государство в отношение к сельскому хозяйству и национальной экономики ” , Оқулық 2001
7. Утебаев Ж.А «Формирование и развитие молочного кластера в Казахстане» // Автотеферат.
8.Филиппов П. «Кластеры конкурентоспособности» //Эксперт Северо – Запад.
9. Экономика [Мәтін]: Әлемдік классика, Алматы: Таймас, 2006 ж.
10.Экономика предприятия. /Под ред. Горфинкеля В.Я. и Швандара А.С. Учебник для вузов, 4 изд. М.: ИНФРА-М, 2006г.
11.Экономика предприятия. Учебное пособие/ В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.; под общей редакцией А.И.Ильина, М.:Новое знание, 2004г.
12.Экономика предприятия/ Под ред. Академика В.М.Семенова, 4-е изд. Спб.:Питер, 2005г.
13. Абрютина М.С. Экономика предприятия. Учебник. М.: Изд.Дело и сервис, 2004г.
14. Скляренко В.И., Прудников В.М., Акуленко Н.Б. Экономика предприятия. Учебное пособие, ИНФРА-М, 2004г.
15. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, Москва, Финансы и статистика, 2000г.
16. Экономика предприятия; Учебник для вузов / Под ред. Р.А. Сафронова, М.: Юрист, 2002г.
17. Мейірбеков К., Алимбетов Қ. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы/ - Алматы: Экономика, 2002ж.
18. Куатова Д.Я. Кәсіпорын экономикасы: Оқу-тәжірибелік құралы/- Алматы: Экономика, 2006ж.
19. Грузинов В.П. Экономика предприятия. Учебник для вузов, 2 изд. М.: ЮНИТИ, 2003г.
20. «2003-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы», Астана, 2003ж.
21.ҚР-сының «Инвестициялар туралы» Заңы, 8 қантар, 2003г..// Каз.Правда,
22.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы.31 наурыз 2006 ж.
23. Справедливая глобализация: создание возможностей для всех.
Доклад Всемирной комиссии по социальным аспектам глобализации. ООН. –
Женева, Швейцария, 2004.
24. Портер М. Международная конкуренция. – М.: Международные
отношения, 1993. – 896 с.
25. Портер М. Конкуренция. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2003 –
496 с.
26. Соколенко С.И. Подъем национальной конкурентоспособности на
основе кластерной модели // Регион: Восток – Запад. – 2003. – №3-4. – С. 52–55.
27. Материалы семинара «Конкурентоспособность и отраслевые
кластеры: новая повестка для российского бизнеса и власти». Санкт-Петербург,
28 января 2003 года.
28. Марис Мануэл Агбон. Взаимодействие малого и крупного бизнеса
через индустриальные кластеры. – Материалы международной конференции
«Взаимодействие малого и крупного бизнеса». Российская Федерация, Москва,
7–9 июня 2004 года.
29. Ketels, Ch. The Development of the cluster concept – present
experiences and further developments. – Материалы конференции. Германия,
Дуисбург, 5 декабря 2003 года.
30. Solvel, O., Lindqvist, G., Ketels, C. The cluster initiative Greenbook. –
Stockholm, 2003.
31. Фиоре Серджо. Институциональная организация геоэкономической
конкуренции // Русский Архипелаг. Сетевой проект «Русского Мира» //
http://www.archipelag.ru.
32.07.02.06 жылдың ҚР-сының Қазақстан Республикасының "Жеке кәсіпкерлік туралы" Заңы.
33.www.cluster. kz
34.www.minfin.kz Мелкумов Я.С. Теоретическое и практическое пособие по финансовым вычислениям. – М.: ИНФРА – М, 1996.
35. Мотовилов О.В. Банковское и коммерческое кредитование и финансирование инвестиций. – СПб., 1994.
36. Первозванский А.А., Первозванская Т.Н. Финансовый рынок: расчет и риск.- М.: ИНФРА – М, 1994.
37. Пиндайк Р. Микроэкономика / Р.Пиндайк, Д. Рубинфельд, - М.: Дело, 1999.
38. Правовые основы бухгалтерского учета и аудиторской деятельности / Под ред. С.П. Чаадаева. – М.: Юристь, 1999.
39. Стоянова Е. Финансовый менеджмент. – М.: Перспектива, 2004.
40. Федотова М.А. Сколько стоит бизнес? – М.: Перспектива,2000.
41. Финансово-кредитный словарь. – В 3-х т. / Под ред. В.Ф.Гарбузова. – М.: Финансы и статистика, 1999.
42. Хелферт Эрик. Техника финансового анализа / Пер с англ. – М.: ЮНИТИ. 1996.
43. Холт Р.Н. Основы финансового менеджмента / Пер с англ. – М.: Дело, 1993.
44. Хорн Дж. К.Ван. Основы управления финансами / Пер. с англ. – М.: Финансы и статистика, 1996.
45. Шеремет А.Д. Финансы предприятий. – М.: ИНФРА – М, 1999.
46. Савицкая А. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. М,2007 г.
47. Бусыгин А.В. Предпринимательство. – М.: Дело, 1999.
48. Бухалков М.И. Внутрифирменное планирование. – М.: ИНФРА – М, 1999.
49. Вершигора Е.Е. Менеджмент. – М.: ИНФРА – М., 1999.
50. Виханский О.С. Менеджмент / О.С. Виханский, А.И. Наумов. – М.: Гардарики, 1999.
51. Воронин А.Г. Основы управления муниципальным хозяйством / А.Г. Воронин, В.А. Лапин, А.И. Широков. – М.: Дело, 1998.
52. Григорьев В.В. Оценка предприятий: имущественный подход / В.В. Григорьев, И.М. Островкин. – М.: Дело, 1998.
53. Данилов Ю.А. Создание и развитие инвестиционного банка в России. – М.: Дело, 2001.
54. Дегтярева О.И. Внешнеэкономическая деятельность / О.И. Дегтярева, Т.Н. Полянова, С.В. Саркисов. – М.: Дело, 1999.
55. Дойл П. Управление маркетингом и стратегия. – М.: Дело, 1999.
56. Доунс Дж. Финансово-инвестиционный словарь. – М.: ИНФРА –М, 1997.
57. 32.Ефимова М.Р., Петрова Е.Б., Румянцева В.Н. Общая теория статистики. – М.: ИНФРА –М, 1996.
58. Ивашковский С.Н. Экономика: микро- и макроанализ. – М.: Дело, 1999.
59. Карасева М.В. Финансовое право. Общая часть. – М.: Юристь, 1999.
60. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. – М.: ИНФРА – М, 1999.
61. Кочович Е. Финансовый анализ. – М.: Финансы и статистика, 1994.
62. Липсиц И.В. Коссов В.В. Инвестиционный проект: методы подготовки и анализа. – М.: БЕК. 1996.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДЕГІ КЛАСТЕРЛЕРДІ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 9
НЕГІЗДЕРІ
Кластерлерді құрудың негіздері және теориялық мәселелері 9
Кластерлік даму аймақтардың экономикалық бәсекеге қабілетін арттыру14
құралы негізінде
1.3 Кластерлік құрылымдарды құрумен қаржыландырудың шетелдік 19
тәжірибесі
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КЛАСТЕРЛІК ҚҰРЫЛЫМДАРДЫ ҚҰРУДЫҢ 27
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Өндіріс кластерін құрудың қаржыландыру тенденцияларын талдау 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы кластерлік құрылымның құрылуы және 30
оны талдау
2.3 Қазақстан Республикасындағы кластерлік дамудың жағдайы мен 37
негізгі мәселелері
3. ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ӨНДІРІС КЛАСТЕРІН ҚҰРУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 43
3.1 Қазақстандағы өндіріс саласындағы кластерлерді құрудың ұйымдық 43
және қаржылық аспектілері
3.2 Кластерлік тәсілмен нарықтағы тиімділікті арттырудың моделдері 49
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттің экономикалық жетістігін
анықтау үрдісінде еліміздің бәсекеге қабілетті болуы мен оны әріқарай
дамыту механизмдерін жетілдіру ісіне баса назар аударылады. Өйткені ұлттық
шаруашылықтың экономикалық тиімділігін басқару жолдарын жетілдіру
Қазақстанның 2020 жылға дейінгі жоспарының негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады. Ең бастысы – экономиканың бәсекеге қабілетті моделін таңдау,
басым салаларды анықтау, бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыратын қолда
бар экономикалық мүмкіншіліктерді анықтау, сондай-ақ сыртқы экономикалық
бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан бәсекелестік байланыстарды дамытуға әсер
ететін механизмдер мен факторларды анықтау жөніндегі мәселелер туралы сөз
қозғалады. Қазіргі уақытта барлық елдерде кластерлік бастама индустриалдық,
аймақтық, инновациялық саясаттың маңызды бөлігі. Бұл құбылыс экономикасы
жоғары дамыған елдерде ғана емес, экономикасы өтпелі және дамушы елдерге де
тән. Кластерлік бастама аймақ бойынша кластерлердің бәсекелестігін
арттыру үшін ұйымдасқан талаптар. Ол процеске кластерге кіретін
кәсіпорындар, үкімет және ғылыми аймақтар кіреді.
"Кластер" ұғымына көптеген анықтама беруге болады. Ең негізгі
анықтаманы XX ғасырдағы стратегиялық жоспарлау саласындағы ең мықты
эксперттердің бірі профессор Майкл Портер берген. Қазіргі уақытта
кластерлік концепция индустриалды кластермен (Competitive advantages of the
nations, 1990 және аймақтық кластерлермен (Competition, 1998) тығыз
байланысты. Кәсіпорындардың бәсекелестігі және өндіріс салаларымен
кластерлік одақ арасында тығыз байланыс бар. Осы және басқа да мәселелердің
шешімін табу Қазақстанда толыққанды зерттелмеуі экономиканың тұрақты
дамуына қиындықтар туғызып отыр. Ел экономикасын бәсекеге барынша қабілетті
ету мен оны дамытудағы басқару мәселелерін шешуде жаңа теориялық-
әдістемелік негіз салу қажеттілігі шетелдік озық тәжірибелерді толық
зерттеуді талап етеді.
Берілген жұмыс тақырыбының өзектілігі болып дамыған елдердегі ең озық
тәжірибелерді пайдалану негізінде Қазақстан экономикасын бәсекеге қабілетті
ету табылады.
Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан Республикасы экономиканы қай
бағытта дамыту қажет деген сауалға тірелгені белгілі. Әрине, осыдан он жеті
жыл бұрын социалистік даму үрдісінде болып келген Қазақстан үшін АҚШ немесе
Жапония сияқты дамыған ел экономикасы үлгісін көшіру мүмкін емес еді.
Алайда, қазір Қазақстан экономикасы дамудың екінші сатысынан үшінші
сатысына – инновациялық даму бағытына бет бұруда. Осыған орай, мысал
ретінде елде қабылданып, іске асырылып жатқан индустриалды-инновациялық
дамуды жеделдету стратегиясын айтуға болады. Ал инновациялық дамуда біз
үшін аса пайдалы болатын үлгі - әлемнің ең озық елдерінің экономикалық даму
үлгілері. Өйткені дәл осы елдер - әлем бойынша ғылым мен технологияны
дамытуға өкімет тарапынан аса мән беретін мемлекеттер. Әлемнің жетекші
елдері дәл осы ғылыми-техникалық дамуға зор мән берудің арқасында, айталық
Жапония, қысқа мерзім ішінде ХХ ғасырдың ортасынан бастап әлемдегі екінші
дәрежелі экономикалық державаға айналды. Олай болса, қазіргі таңда, яғни,
ХХІ ғасырдың басында әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарынан орын алуды көздеген Қазақстан үшін экономика салаларын басқаруды
дамытуда үздік кластерлерді зерттеу аса қажет әрі тиімді. Бәсекелестік пен
бәсекеге қабілеттілік, экономиканың тұрақты дамуы сияқты мәселелер
көптеген ғалымдардың еңбектерінде жарық көрген. Зерттеудің жалпы теориялық
негізі ретінде М.Портер, А.Смит, Д.Рикардо, А.Маршалл, Дж.Стиглер,
Й.Шумпетер, Э.Чемберлин, Дж.Робинсон, Дж.Кейнс, П.Хайек, Е.Бем-Баверк,
Дж.Хикс, К.Эклунд, А.Пигу және Г.Джереффи, Р.Каплински, Р.Буайе және т.б.
ғұлама экономистердің еңбектері қолданылды. Олардың еңбектерінде нарықтық
шаруашылықтың классикалық қалыптасуы кезеңіндегі ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілік мәселелері, ұлттық жүйе мен бизнестің ғаламдық
бәсекеге қабілетті болу концепциялары, елдер мен аймақтардағы экономикалық
және әлеуметтік дамудың заңдылықтары мен ондағы басқару мәселелері
қарастырылған. Сонымен қатар С.Ю.Глазьев, А.Г.Гранберг, С.А.Дебабов,
Е.А.Коломак, Б.Л.Лавровский, В.Л.Макаров, К.М.Попов, Ю.Н.Попов,
А.А.Прохожев, В.В.Радаев, Р.А.Фахутдинов, А.В.Шевчук сияқты ұлттық және
аймақтық экономиканы зерттеуші ресейлік ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыста нарықтық
экономиканы басқаруда кластерлерді құрудағы озық тәжірибелерді анықтау және
оларды пайдалану жолдары қарастырылды. Осы негізде Қазақстан экономикасын
бәсекеге қабілетті етуге, экономиканы басқару тетіктерін жетілдіруге, оның
теориялық-әдістемелік негіздерін қалыптастыруға және оны әрі қарай дамытуға
болады.
Белгіленген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер қойылды:
1. сала экономикасын басқаруда клеатерлерді құрудың және жетілдірудің
тәжірибелерін талдау және артықшылықтары мен ерекшеліктерін анықтау;
2. алдыңғы қатарлы елдердегі ғылыми-техникалық жетістіктердің
экономикалық тиімділігін зерттеп, бәсекеге барынша қабілетті елдердің
қолданбалы ғылыми зерттеу жұмыстарына жұмсайтын шығындарын анықтау
арқылы олардың экономика дамуына тигізетін әсерін көрсету;
3. жетекші елдер мысалында еңбек өнімділігі және оның еңбекақы, еңбек
адамын қормен қаруландырумен байланыстылығын дәлелдеу және оны
Қазақстанда пайдалану қажеттілігін көрсету;
Зерттеу нысанасы ретінде Қазақстан экономикасының анағұрлым бәсекеге
қабілетті салаларының кластерін құру және дамыту мәселесі алынды.
Зерттеу пәні ретінде озық тәжірибелерді анықтау нәтижесінде Қазақстан
экономикасы салаларын басқарудың тетіктерін анықтау және жетілдіру
мәселесі қаралды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Қазақстан мен дамыған
елдер экономикаларының бәсекеге қабілеттілігінің тұрақты дамуы мен оңтайлы
басқару мәселелерін,кластерлерді құру және басқару мәселесін зерттеуде
жүйелі талдау мен салыстырмалы талдау әдістері қолданылды. Бәсекелестік
теориясы мен экономикалық даму теориясы пайдаланылып, ұлттық экономика мен
экономика салаларының бәсекеге қабілеттілігі индикаторларын, факторлары мен
динамикасын зерттеуде жүйелік талдау әдістемелері анықталды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- дамыған елдердің экономика салаларын және кластерлерді басқаруды
жетілдірудегі ерекшеліктерін зерттеп, оның Қазақстан үшін пайдалануға
болатын тәжірибелерін анықтау болып табылады;
- Бәсекеге барынша қабілетті елдер экономикаларының дамуы негізінде
ғылыми-техникалық жетістік жатқандығы, яғни еңбектің капиталмен
қарулануының жоғары дәрежеде болуы үлкен еңбек өнімділігін қамтамасыз
ететіндігі дәлелдеуі;
- Осының негізінде ұлттық экономиканы бәсекеге қабілетті етудегі
басқару тетіктерін жетілдіру бойынша теориялық және әдістемелік негізді
кешенді әрі жүйелі түрде дайындауға әрекет жасап, Қазақстан экономикасын
әріқарай дамытуда іс жүзінде ұсыныстар беру.
Профессор Портердің тұжырымдары ең белгілі әрі мойындалған болып отыр.
Мысалы, ерекше танылғаны "Портердің бес күші", "жинақталған құн тізбегі",
"кластерлік теория". Аталғандар бәсекелестіктің өсудің жаңа фазасын жүзеге
асыру мақсатында, ұлттық экономиканың мықты макроэкономикалық негізін құру
үшін кластерлік саясат жүргізіп отырған дамушы және дамыған елдер негіз
болып танылды.
Кластерлердің дамуына себебін тигізетін басқа факторлар, уақыт өте
келе экономикалық қызметтің жаңа түрлерін, сондай-ақ аймақтан шалғайда
орналасқан, кәсіпорындарға инвестиция тартуға мүмкіндік беретін, яғни
институттардың, компаниялармен университеттердің бар болуы.
Портердің айтуы бойынша, кластерлер – бұл "...бір-бірімен байланысты
кәсіпорындардың, компаниялардың географиялық топталуы, белгілі бір өнім
типін жеткізумен айналысатын, ұйымдарға, компанияларға қызмет ететін,
көршілес салаларда және олармен байланысты институттарда жұмыс істейтін,
өндірістің нақты саласында одақтас,сондай-ақ бәсекелес ұйымдар".
Бір-біріне жақындығына қарамастан экономикалық қызмет обьектілерінің
орналасу маңыздылығын көп жылдар бұрын географтар айтып өткен, бірақ
аналитикалық және нормативті әдебиеттерде соңғы төрт онжылдық қана
көрсетілген. Негізгі орынды жеке сектор қамтыса да, маңызды күштер
масштабтар мен кластерлеудің салдары кеңінен таралуда. Шешім қабылдауға
жауапты тұлғалар тәжірибеде қолдануға қолдануға тырысты, бұл қадамдардың
нәтижесі әр-түрлі болды. Кластерлеу концепциясына байланысты мемлекеттік
және ұлттық деңгейде көптеген шаралар қолдануда. Осы саясатты іске асыру
жауапкершілігі дәстүрлі түрде әр-түрлі министрліктерге жүктелген: өндірісті
қолдау, бәсекелестік саясат, ғылым және технология саласы, еңбек нарығы
және білім саласы, әлеуметтік саясат.
Кластерлеу нақты салада қызметтес, тығыз байланыс орнатқан, ортақ
бәсекелестікті арттыруға бағытталған, бір географиялық аумақта қызмет
ететін тұлғалармен кәсіпорындардың концентрация процесі ретінде анықталады.
Тәжірибеде кластерлік қатынас жаңа басқару формаларын дамытып және
кеңейтуге пайдалы болды, тікелей араласудың орнына қосымша формалар
қолданылды. Берілген көзқарас кластерлер құрылуы нарығында қажеттіліктер
үшін және қолданыстағы кластерлердің белсенділігін қалпына келтіру үшін
ынталандырулар тудыратын желілер мен институттар жүйесін құруға
негізделген.
Кластерлердің маңызы зор, өйткені кәсіпорындардың жалғыз жұмыс
атқаруына қарағанда, өнімді және белсенді инновацияны қолдануына мүмкіндік
береді. Кластерге деген қызығушылық көптеген елдерде артып отыр, өйткені
экономикалық жағдайды сипаттап қана қоймай, нақты мақсаттарға жетуге
көмектеседі.
Қазірде әлемнің экономикалық картасында келесідей кластерлер бар: бір
орында өзара байланысты өндірістермен институттар салаларының салмағы -
белгілі бір қызмет саласында үлкен жетістіктерге жеткен, жеткізушілерден
бастап университеттер мен мемлекеттік органдарға дейін.
Мұндай типтегі ең танымал кластерлер Силикон жазығымен Голливудта
бар, ал әлем бойынша кластерлер өте көп. Портердің айтуынша, кластерлер
бәсекелестікке үш негізгі тәсілмен әсер етеді: біріншіден кәсіпорын
орналасқан аумақта еңбек өнімділігін арттырады, екіншіден, инновацияны
енгізудің жылдамдығымен бағытын анықтайды, үшіншіден, кластер аясында жаңа
коммерциялық қызметтің пайда болуына ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін отандық және шет
елдік экономикалық ғылыми мектептердің макроэкономика теориясы және енбек
қатынастары саласындағы ғылыми зерттеулері қалайды. Зерттеу жұмысында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, заңды және құқықтық актілері,
Халықаралық ұйымдармен келісім-шарттар және басқа да ресми деректер
пайдаланылды. Ақпарат көздері ретінде Қазақстан Республикасының Статистика
жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі,
басқа да министрліктер мен ведомстволардың мәліметтері мен ресми құжаттары,
енбек нарығының гендерлік аспектілеріне қатысты бұқаралық ақпарат
құралдарының материалдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының әйелдері
арасында жүргізілген зерттеу нәтижелері қолданылды.
1.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДЕГІ КЛАСТЕРЛЕРДІ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ҚАРЖЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кластерлерді құрудың негіздері және теориялық мәселелері
Бәсекеге қабілеттіліктің дамуымен құрылымы жөнінде көптеген теориялар
бар. Бірақ, жетілген және дамыған фирмалардың тәжірибесі көрсеткеніндей
экономикалық өсудің тиімді формасы кластерлік теория механизмі болып
табылады. Оның негізінде кластерлік түсінік дегеніміз – экономикалық қызмет
түрлерінің байланысы мен тиімді шоғырлануы, яғни, бәсекелес фирманың өзара
байланысты топтарының жиынтығы, ол батыстың интерпритациядағы “диамант
бриллиант” алтын қосылуы ретінде мемлекеттің барлық экономикалық жүйесімен
дүниежүзілік, ұлттық, салалық, нарықтарда бәсекелестік позициясын
қамтамасыз етеді.
Ғылыммен техниканың көп саласында қолданылатын кластер термині
“cluster” – топ, жиналыс, шоғырлану деген ағылшын сөзінен шыққан.
Негізінен кластер сөзі жаңа ұғым емес. Оның түп тамыры 1826 жылы
жарыққа шыққан неміс экономисі И.Фон.Тюненнің “Изолированное государство в
отношение к сельскому хозяйству и национальной экономики ” деген еңбегінде
(1850 жылы 2-ші бөлімі шықты) орналастыру теориясымен байланысты
көрсетілген. Көліктік алымдардың бар болуы өндірістің белгілі бір
орталықтың шеңберінде жүргізілгенін көрсетеді. Бұл ұсынылған абстрактілі
географиялық үлгінің мазмұны.
Сонымен қатар, осы саладағы негізгі еңбектерінің бірі Ұлыбритания
өндіріс ауданында жүргізілген зерттеу негізінде А.Маршалдың “Принципы
экономической науки” атты кітабы болып табылады.
Өзінің зерттеулерінде “өндіріс аймағы” және “локальды өндіріс” үшін
арнайы терминдер енгізбеген. Бірақта бейнелеуден көргеніміздей, терең
фирмааралық еңбек бөлімі кластер мысалға келтірілген. Дәлірек айтқанда,
кластердің прототипі болып жалпы мойындалған индустриалды аудан саналады.
Бұл кітаптың негізгі жетістігі, А. Маршалға, кәсіпорындарды
мамандандыруды арттыру мен біріктіру кезінде жеткен синергиялық эффектіні
көру бұйырды. Кластер – ішкі экономикада шикізат пен материалдарды
жеткізушілермен, құрал-жабдықтар, төменмамандандырылған жұмысшылардан
тұратын топтармен байланыстан тиімділікке қол жеткізетін кәсіпорынның
салалық немесе географиялық концентрациясы. Кәсіпорынның кластерына жоғары
формада арнайы агенттер кіреді. Олар жойылған нарықтағы жұмыс үшін және
біріккен қаржылар, біріккен бухгалтерлік қызмет, технологиялық процесті
ортақ техникалық жарықтандыруды қолдану сияқты мамандандырылған сектор
пайда болуы мүмкін.
Кластер ұғымына қатысты ақпарат массивін зерттеу қиындығы – кластер
ұғымына әртүрлі мінездеме берілген, ал кейбір авторлар интегрирленген
білімді қолданудың тар сферасын көрсететін анықтама береді. Мысалы,
инновациялы кластер, алмаз кластері.
М.П. Войнаренконың пікірінше кластер ұғымы экономикаға ядролық
физикадан келген. 1984 жылы радиоактивті ыдыраудың жаңа түрі ашылды,
қозғалмаған жағдайда тұрған атомдық ядро өздігінен күрделі құрамды бөліктер
шығарады.
Кластер түсінігін әртүрлі салалар арасындағы технологиялық байланыс
проблемаларын зерттеумен айналысатын авторлар да қолданған. Өйткені соңғы
өнімнің өндірісі үшін кластерге әртүрлі сала өндірушілері бірігеді.
Францияда технологиялық өзарабайланысқан секторларды бейнелеу үшін
“фильеры” терминін енгізді. Оның мәні мынада, бір сектордың технологиялық
қуаты басқасына тәуелді. “Фильеры” термині кластердің кең ұғымының нышаны
болып табылады. Кластердің пайда болуы бір жағынан, ұсақ өндірушілер
арасындағы тығыз технологиялық байланыс құрылу үшін алғышарт, екінші
жағынан, бір-бірімен нақты елдің экономикалық секторында байланысқан шағын
кәсіпорындарда кластердің құрылуымен ұлттық артықшылықтың жүзеге асу
мүмкіндігі.
Фильерлер кластердің тар интерпретациясын көрсетеді, өйткені
потенциалды артықшылықтарды жүзеге асыру үшін салалар мен секторлар
арасындағы технологиялық байланысты жасап шығару қажеттігі - кластердің
пайда болуының бір критериіне негізделген.
Кластерлік көзқарас швед теоретиктерінің жұмыстарында қолданылған.
Олардың кластерлік механизмі ұлттық экономика құрылымына негізделген, яғни,
ірі шведтік көпұлттық корпорациялардың өзара байланысын зерттеуге
қолданылады. Мұнда кластерлер Е. Дахменнің “даму блоктары туралы” тезисінде
орналасқан. Дахмен бойынша бәсекелестік жетістіктің даму негізі бір
сектордың қабілеттілігі арасындағы байланыспен екіншісінде алға басуды
қамтамасыз ету қабілеттілігінің бар болуы. Даму кезең бойынша жүзеге асуы
керек немесе басқа саламен байланысты бір саланың айналасында.
Кластердің кейбір бейнелері аймақтық-өндірістік кешен, өндірістік
және ғылыми-өндірістік ұйым ретінде қарастырылады. Кеңес өкіметі кезінде
барлық халықшаруашылық кешеннің дамуына үлкен көңіл бөлінген, аймақтық-
өндірістік кешеннің құрылуында аймақтық дамуға қызығушылық соңғы орында
болды. Аймақтық – өндірістік кешеннің ядросын экономиканың шикізат
саласынан құраған. Аймақтық – өндірістік кешен құрылуында және басқа да
кешендерде маңызды ролге технологиялық процесс ие болды. Аймақтық –
өндірістік кешен құрылу жүйесінде бәсекелестік механизмнің жоқ болуы
мемлекеттік реттеу ролінің күштілігімен толықты. Біздің ойымызша,
экономикалық аудандыру саласындағы отандық ғылымның жетістігі және аймақтық
– өндірістік кешен құрылуы кластерлік механизмнің құрылуына біздің
экономиканың шартына сай жүзеге асуына мүмкіндік берді.
Кластер ұғымы 1990 жыл М.Портердің “Конкурентные преимущество стран”
кітабы шыққан соң кең таралды. Ол кітапта ұлттық, мемлекеттік, жергілікті
бәсекеге қабілеттілік теориясы жазылған. Бұл теорияда бәсекеге
қабілеттіліктің кластері маңызды рол атқарады.
10 елдегі 100 саланың бәсекеге қабілеттілігін талдай келе М. Портер
бәсекеге қабілетті компаниялар елде жүйесіз шашылмаған, бір немесе бірнеше
аймақта концентрация тенденциясы бар деген қорытындыға келді. Бұл құбылысты
келесідей түсіндіреміз: нарықта бәсеке қабілеттілікке қол жеткізген бір
немесе бірнеше фирмалар өзінің жағымды әсерін айналасына таратуда:
жеткізушілерге, тұтынушшыларға және бәсекелестерге. Айналасындағы
жетістіктер өз кезегінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін жетілдіруге
көмектеседі. Өзара байланысты пайдалы одақтастықтың нәтижесінде, салалары
тығыз байланысқан, бәсекелестіктің өсуіне бірге ықпал еткен фирмалардың
кластері құрылады.
Көптеген экономистер кластер анықтамаларын талдай келе, жай
кластерлерді қарастырады. Олар кластерлерді дифференциалдауға негіз бола
алатын: өндіріс кластері, аймақтық кластер, инновациялық кластер және т.б
Кластердің әртүрлі анықтамасын қарастыра келе, келесідей қорытынды
жасауға болады:
1) көптеген авторлардың трактовкаларының ішінде кластер ұғымына
қатысты концептуалды бірлік, отандық зерттеушілер сүйенетін, негізгі
теоретикалық база М.Портердің “кластер” концепциясы;
2) шетел авторларының анықтамаларындағыдай, отандық экономистер
кластерге әртүрлі анықтама береді. Аумақтық локалдандыру (географиялық
концентрация) өзарабайланыстың анықталған тәсілі (тігінен, көлденеңінен,
тігінен және көлденеңінен).
3) көптеген экономистер бұл ұғымға анықтама берерде әртүрлі ұғымдар
қолданады, олардың ғылыми қызығушылығына және шешілетін мәселелерге толық
жауап беретін аспектілерге көп көңіл бөлінеді.
Осыған сәйкес кластерлерде екі орталық кезеңді бөліп көрсетуге
болады. Біріншіден, кластерлердегі фирмалар әртүрлі әдістермен байланысқан.
Байланыстар көлденең (сату және сатып алу тізбектері) және тігінен (қосымша
өнім және қызметтер, технология немесе институттардың арнайы шығындарды
қолдануы ) болып келеді. Бұл байланыстардың көпшілігі өзіне фирмалар үшін
пайда әкелетін әлеуметтік қатынас немесе желілерді тартады.
Екіншіден, кластерлер – өзекті салаға бағытталған, бір-бірімен
байланысты географиялық жақын топтар. Кәсіпорындардың біріккен орны, құнды
жасайтын, бірге қызмет ететін фирмалар арасындағы желілердің нәтижесі болып
табылатын артықшылықтардың көбеюімен құрылуына әсерін тигізеді, өзекті
сала айналасындағы интеграция барлық одақ үшін қажетті тұрақтылықты
қамтамасыз етеді. Өндірістің географиялық локалдануы, кластердің құрылуының
негізі ретінде бар болып қарастырылуы керек. Осының барлығы М.Портердің
жоғарыда көрсетілген анықтамаларының дұрыс екенін көрсетеді.
Финляндияның экономика институтының ғалымдары кластерлерді кемелділік
деңгейі бойынша жіктейді және күшті, тұрақты, потенциалды, латентты
кластерлерді бөліп көрсетеді. Мықты кластерлер үшін өндірістік циклдің
негізгі этаптары жоғары бәсекелестікпен қатысушылар арасындағы белсенді
байланысты көрсететін кластердің тиімді құрылымы қажет. Тұрақты кластерлер
тұрақты дамиды, кластер ішінде белсенді өзараәрекетке ие болады.
Агломерациядан мәнді артықшылықтарды алу үшін өндірістің потенциалының
критикалық массасы жеткіліксіз. Потенциалды кластерлер дамудың мәнді
ресурстарына ие, сондай-ақ құрылымы үзінділенген болып келген. Латентті
кластерлерде бірнеше құрылымды буындар және әлсіз коммутивті
өзарақатынастар бар.
Кластер ұғымын түсіндіруде әр-түрлі көзқарастар бар. Бұл:
- кеңістікті – экономикалық (аймақтық-салалық концентрация мазмұнында
кластер ішкі технологиялық және басқа да өзарабайланыстармен шарттасқан
болып қарастырылады). Бұл көзқарасты қолдаушылардың бірі М.Портер;
- құрылымды (кластердің анықтамасы оның құрылымынан және
қатысушылардың өзарабайланысынан туады);
- желілік (кластер желі түрінде немесе желінің әртүрлілігі ретінде
түсіндіріледі);
- институтционалды (қатысушылардың іс-әрекетіне, институттардың
орнымен роліне көп орын беріледі);
- функционалды (кластер анықтамасы тік және көлденең байланыстардың
талдауына сүйенеді);
- интеграциялы (кластердің негізін қатысушылар арасындағы байланыс
құрайды, интеграциялы байланыстар маңызды орын алады);
- стратегиялық (кластер стратегияны, өндірістік саясатты жүзеге
асырудың, аймақтың, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің құралы ретінде
қарастырылады).
Кеңістікті – экономикалық көзқарас жалпыланған болып саналады. Бұл
көзқарастың айналасында кластер трактовкасы екі кезеңде орналасқан – бұл
қатысушылар арасындағы байланыспен өндіріс концентрациясы. Бұл көзқарас екі
бағыт бойынша дифференциялануы мүмкін:
1) негізінде өндіріс күштерінің орналасуы, жергілікті ресурстардың
тиімді қолдануы, экономикалық агломерация жатқан экономика-географиялық
көзқарас;
2) аймақтық өндіріспен мамандануы негізінде құрылған көзқарас;
Кластердің әсерлерін және масштаб әсеріе зерттеуге ерекше мән
беріледі. Кеңістікті – экономикалық көзқарастарды кластерді экономикалық
білім ретінде қарастырғанда қолданады.
Құрылымды көзқарас кластердің қызмет атқарып отырған жақтарына,
олардың өзара байланысына басымдық беретін отандық зерттеушілерге тән.
Желілік көзқарас айналасындағы кластер трактовкасы даулы болып
табылады. Осы көзқарасты жақтаушылар кластерді бір немесе бірнеше
иерархиялық кластерге сегменттелген желілердің әртүрлілігі ретінде
қарастырады.
Кластер теориясы және желілер теориясы –процестерді жақсы түсіндіруге
және бір-бірімен өзара байланысқан әртүрлі бағыттар. Кластерлер теориясы
өзара қатынас пен бәсекелестік желілер теориясын байланыстырады. Кластер –
географиялық аймақ айналасында бақыланатын, фирма және ұйымдардың жақын
орналасуы белгілі-бір жалпылаудың формасын қамтамасыз ететін және өзара
қатынастың жиілігімен күшін арттыратын желілер формасы.
Желілер теориясы кластер қалай жұмыс атқаратынын және шығарылымды
болып келе жатқанын түсінуге көмектеседі. Кластер теориясы өз тарапынан
желілер арасында қоғамдық капиталмен, қоғамдық белсенділікпен бәсекелестік
арасында, экономикалық өсумен тығыз байланыс орнату мүмкіндігі ретінде
қарастырылады.
Кластердің құрылу процестері ішкі орта факторларының ықпалымен
жылдамдатылады, баяулатылады және бейтараптандырылады. Бұл процеске бизнес-
қоғамдар, кәсіпорын ассоциациялары, салалар мен басқа да институтционалды
білімдер, сондай-ақ үкімет жүргізетін саясат өз ықпалын тигізеді.
Кластер шаруашылықтың, экономикалық қатынас пен байланыстың жаңа
формасы болып табылады. Олар өз кезегінде келесі бағыттарда көрініс табатын
белгілі - бір әлеуметтік-экономикалық әсер алуға мүмкіндік береді.
Біріншіден, экономика секторларының және кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігімен өнімділігі артады. Екіншіден, инновациялық және кадрлық
потенциалының артуы. Кластерге қатысушылардың біріккен күші мамандарды
даярлау жүйесін құруға себебін тигізеді. Кәсіби білім және мамандарды
даярлау және қайтадаярлау, квалификацияны арттыру жүйелері – маңызды
бәсекелестік артықшылықтар.
Кесте 1
Кластердің дамуымен құрылуына әсер ететін факторлар
Кластердің дамуына ықпал ететін Кластердің дамуына кедергі жасайтын
факторлар факторлар
1 Аймақ териториясына 1 Жеткізу жүйесінің тиімділігінің
жеткізушілердің концентрациясы төмендігі және жеткізушілердің
сапасының төмендігі
2 Инженерлік және ғылыми жоғары 2 Өндіріс қажеттіліктеріне
маманданған персоналдардың және оны ғылыми-зерттеу жобаларының
дайындауға базаның бар болуы адекватсыздығы
3 Ғылыми-техникалық және 3 Жоғары және орта кәсіби мекемелердің
эксперименталды базаның бар болуы арасындағы байланыс әлсіздігі
4 Жоғары кәсіби білім жүйесінің 4 Салалық және кәсіби ассоциациялардың
сапасы және дамуы төмен тиімділігі
5 Өндірістік кооперациялардың 5 Отандық кәсіпорындардың бәсекелестік
дәстүрлері тәжірибесінің әлсіздігі
Үшіншіден, нәтижелерді енгізумен зерттеулер жүргізу тәжірибелі
өндірісті құру міндеттерін бірлесе отырып шешкен дұрыс. Төртіншіден, бұл
жеткізу жүйесінің дамуы. Кәсіпорын үшін жеткізушілер – технологиялық
тізбектегі маңызды бөлік, өнімнің бағасы және өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі жеткізушілердің бәсекеге қабілеттілігімен тікелей байланысты.
Кластердің дамуы – шикізат жеткізушілердің бәсекеге қабілеттілігін дамытуға
септігін тигізеді. Бесіншіден, бұл аймақтың экономикалық дамуы, аймақ
жұмысбастылықпен қамтамасыз етіледі, еңбекақы деңгейінің артуы және
құрылымының жағымды жаққа өзгеруі.
Қорытындылай айтсақ, кластер ірі бизнесті дамытуға заманауи жүйелерді
құруға мүмкіндік береді. Жаңа технологиямен жаңа өнім алуға қадамдар
жасалады.
Үшіншіден, нәтижелерді енгізумен зерттеулер жүргізу тәжірибелі
өндірісті құру міндеттерін бірлесе отырып шешкен дұрыс. Төртіншіден, бұл
жеткізу жүйесінің дамуы. Кәсіпорын үшін жеткізушілер – технологиялық
тізбектегі маңызды бөлік, өнімнің бағасы және өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі жеткізушілердің бәсекеге қабілеттілігімен тікелей байланысты.
Кластердің дамуы – шикізат жеткізушілердің бәсекеге қабілеттілігін дамытуға
септігін тигізеді. Бесіншіден, бұл аймақтың экономикалық дамуы, аймақ
жұмысбастылықпен қамтамасыз етіледі, еңбекақы деңгейінің артуы және
құрылымының жағымды жаққа өзгеруі.
Қорытындылай айтсақ, кластер ірі бизнесті дамытуға заманауи жүйелерді
құруға мүмкіндік береді. Жаңа технологиямен жаңа өнім алуға қадамдар
жасалады.
1.2 Кластерлік даму аймақтардың экономикалық бәсекеге қабілетін
арттыру құралы негізінде
Кластерлік даму аймақтардың бәсекеге қабілетін, олардың экономикалық
дамуын арттыру құралы ретінде елдің аймақтық дамуының жаңа қадамы болып
табылады. Қазақстандық кластерлік бастаманың негізгі мақсаты индустрия
саласында жеке меншік бизнес-құрылымдарды жұмылдыру негізінде экономиканың
шикізат секторын дамытудағы Қазақстанның бәсекелестік артықтышығын барынша
көп пайдалану мүмкіндігін жасау болып табылады.
Металлургия, Көлік логистикасы, Тоқыма өнеркәсібі, Құрылыс
материалдары, Азық-түлік өнеркәсібі, Туризм және Мұнайгаз, машина
жасау сияқты жеті пилоттық кластер құру Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2005 жылғы 25 маусымдағы қаулысымен анықталып, бекітілді. Кластерлік
бастаманы сәтті іске асыру үшін заңнаманы жетілдіру, инфрақұрылым
элементтерін құру, инвестициялық нақты жобаларды іске асыру және кадрлық
қамту мәселесін шешу бойынша жалпы жүйелік шаралар қарастырылды.
Қазақстандық кластерлік инициативаның аталған шаралары тұтастай
алғанда жоспар бойынша іске асырылуда. Кластерлердің тік және көлденең
байланыс жүктелгендері өмірге қабілеттірек, қосылған құнның тізбектері
қарастырылады. Алайда, оған қоса әлемдік тәжірибенің көрсетуі бойынша
толыққанды қызмет ететін кластерлерді құруға біршама уақыт талап етіледі.
Мұнайгаз машина жасау кластері. Қазақстан Республикасы жоғары
технологиялық сәйкес индустрияны дамытудағы қозғаушы күш болып табылатын
мұнай мен газ ресурстарына бай.
Батыс-Қазақстан облысында Мұнайгаз машина жасаудың пилоттық кластері
іске асырылуда. Кластерлік бастаманы жүзеге асыру шеңберінде Қазақстан
Республикасының Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы Заңы мен
Салық кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. Отандық өндірушілер
мен шетелдік инвесторлардың Бірыңғай тізілімі құрылды.
Технопарк Алгоритм ЖШС базасындағы машина жасау кешені өндірісінің
материалдары мен бұйымдарын диагностикалау үшін бұзбайтын бақылау
зертханасын құру ісі бойынша жұмыстар жасалды. Германия, Америка және
Ресейдің жетекші фирмаларының жабдықтары орнатылды. Қазіргі кезде
зертхананы аттестаттау мен аккредитациялау жұмыстары жасалуда.
Технопарк Алгоритм ЖШС мен Жәңгір хан атындағы БҚАТУ-мен бірлесе
отырып облыстық бюджеттен бөлінген 263 млн теңгеге оқу орталықтарын құрды.
Бұл автоматтық жобалау жүйесі, прототиптеу жүйесі, СББ станоктарымен жұмыс
істеу технологиясының класстары. Жапон компанияларының жабдықтары
орнатылған. Мұның барлығы Жәңгір хан атындағы БҚАТУ Машина жасау
факультетінің студенттерін заманауи құрылғылармен жұмыс істеуге, мамандарды
халықаралық стандарттар деңгейінде даярлауға, өндірістік өнеркәсіп
инженерлері мен технологтарының біліктілігін арттыруға және қайта
даярлауға, машина жасау саласында тәжірибелі-құрастыру, ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.
Отандық кәсіпорындарды алдыңғы қатарлы технологиямен қамтып,
Микрография ҒЗИ РМУ және Алгоритм Технопарк ЖШС базасындағы
инновациялық жобаларды жасауға жағдай жасау мақсатында мұнай газ машина
жасау өніміне жобалық-технологиялық құжаттама дайындау бойынша жобалық-
конструкторлық бюро құрылды. Микрография ҒЗИ РМУ жөндеу цехының негізінде
конструкторлық-технологиялық орталықта жасалған құжаттамалар бойынша сынақ
үлгілерін дайындау үшін сынақ-эксперименталды өндіріс құру, және ары
қарайғы сынақ жасау жоспарлануда. Микрография ҒЗИ РМУ және Алгоритм
Технопарк ЖШС арасында оптикалы-талшықты шоғырсымын тарту жұмыстары
басталды.
Туризм кластері.Туристік қызметтерге деген сұраныс детерминанттары
мыналар: өмір сүру деңгейін арттыру, интернет арқылы туристік қызметтерді
сатып алуды жетілдіру, турлардың құрама пекеттеріне, дәстүрлі мәдениет пен
өмір салтын сезінуге мүмкіндік беретін турларға деген сұранысты арттыру.
Туристік сала қарқынды дамуда. Туризм бәсекеге қабілетті сала болуы үшін
зор әлеуетке ие болуы тиіс. Туристік кластерлер тұрмыстық және коммуналдық
қызметтердің барлық спектрін қамтыған. Туристік салаға түрлі қызмет
көрсетуші ұйымдар саны жыл сайын өсіп келеді (қонақ үйлер, мұражайлар,
театрлар, тарихи және мәдени ескерткіштер, демалыс парктері, шипажай-
курорттық мекемелер). Туристік агенттіктер желісіндегі туристердің саны,
соның ішінде ішкі бағыттарда артып келеді. Сауықтыру қызметтері көлемінің
өсу тенденциясы байқалады.
Бүгінгі күні Қазақстан аймақтық туристік орталық құру үшін жетерліктей
әлеуетке ие. Оның арсеналында - әлемге әйгілі Медеу биік таулы мұзайдыны,
Шымбұлақ тау шаңғы турбазасы, Табаған спортты-сауықтыру кешені,
Ақбұлақ биік таулы курорт кіреді.
Туризм кластері қатысушыларының арасында көлденең де, тік те байланыс
дамуда. Туристік сала экономика ең жанды және перспективті саласы
болғандықтан сала проблемаларына жеткілікті көңіл бөлу қажет. Туристік
кластерді дамыту үшін қонақ үйлердің, кэмингтер, туристік орталықтар,
мейрамханалар, басқа инфрақұрылымдардың ауқымды құрылысы іске асуы қажет,
бұл өз кезегінде отандық жеңіл, тамақ өнеркәсібі мен құрылыс
материалдарының өндірісін дамытуға себеп болмақ.
Көлік логистикасы кластері. Көлік-логистикалық кластерінің қызметі –
транзиттік тасымалдау әлемдік нарығында тасымалдау мен сәтті бәсекелестік
жасауда Қазақстан халқы мен экономикасының талаптарына дәлме-дәл көлік
кешенін дамыту мен қызметі деңгейінің жетістіктерін қамтамасыз ету.
Көлік лигистикасы кластері Қазақстан Республикасы Президентінің
2006 жылғы 11 сәуірдегі Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының
2015 жылға дейінгі Көлік стратегиясын іске асыру аясында жүзеге асырылады.
Аталмыш кластерлік жобаны жүзеге асырмас бұрын көлік инфрақұрылымын дамыту
мен жаңалау мәселелері (автомобиль және темір жол, жолжиегі сервисі
нысандары), сонымен қатарконтейнерлік тасымалдауды жетілдіру, автомобильдік
тасымалдау географиясын кеңейту, халықаралық талаптарға отандық
стандарттарды сәйкестендіру және нормативті құқықтық базаны жетілдіру
мәселелері шешілді.
Пилоттық жобаны іске асыру аясында халықаралық стандарт бойынша
Астана-Контракт АҚ логистикалық орталығының контейнерлік терминалы
негізінде ұйымдастыру жұмыстары басталды. Жоба Астана-Контракт АҚ
контейнерлік терминалының Алматы – 1 теміржол стансасы ауданында дамуын, 50
мың шаршы метрлік қойма кешенінің құрылысын қарастырады. Осы мәліметтер
бойынша 2008 жылғы маусымның басында жол бойы жолағы мен республикалық
маңызды автожол бұрылыс жолақтарына 121 ТҚКС, 1 192 ЖМҚС, 1 273 тамақтану
және сауда орындары, 83 қонақ үй, 71 автотұрақ, 196 жарнама нысандары мен
139 өзге де сервис нысандары орнатылды. Батыс-Еуропа-Батыс Қытай
трансконтиненталды автожолдар дәлізін ұйымдастыру жобасының зерттелу
кезеңінде Индустрия және сауда министрлігі 2007-2011 жылдарға арналған
Харгос шекара бойындағы бірлестіктің Халықаралық орталығын одан әрі
дамыту Бағдарламасы шеңберінде жұмыстар атқарады. Бағдарлама аясында
қазақстан-қытай шекарасы жеріндегі Алматы облысы Панфилов ауданында Хоргос-
Шығыс қақпасы арнайы экономикалық аймағын құру бойынша жұмыстар
жүргізіледі. Батыс-Қазақстан шекарасы мен Қазақстан мен Ресейдің Саратов
облыстарында – Қазақстанның Батыс қақпасы АЭА және халықаралық маңызы бар
құрғақ портты Таскала - Озинки шекара жанындағы бірлестік халықаралық
орталығы. Құруға ұсынылып отырған бұл құрғақ порттар Морпорт Ақтау арнайы
экономикалық аймақ пен порттарды біріктіретін Ортаазиялық көлік-өнеркәсіп
дәлізінің бірыңғай көліктік-логистикалық жүйесіне кіреді.
Тоқыма өнеркәсібі кластері. Қазақстандағы тоқыма өнеркәсібі Тоқыма
өнеркәсібі кластері аясында Оңтүстік Қазақстан облысында ҚР Президентінің
2005 жылғы 6 шілдедегі Жарлығымен құрылған Оңтүстік инфрақұрылымының
дамуымен айқындалады. Оны құрудағы мақсат – тоқыма өндірісін дамыту, оның
ішінде дайын өнімдер өндіру, өз экономикамызды әлемдік шаруашылық байланыс
жүйесіне енгізуді белсендіру, Қазақстанға әлемдік сауда маркілері
өндірушілерін дайын тоқыма өнімдерін өндіруге жұмылдыру, жоғары
технологиялық өндіріс орындарын құру, сонымен қатар тоқыма өнімдерінің
түрлерін көбейту және сапасын арттыру. Бүгінгі күні АЭА дамыту жөніндегі
Кеңес АЭА аумағында бес инвестициялық жобаны іске асыруды құптап отыр:
тоқыма және бояғыш-бөлшектік өндірісін қайта құрумен бірге дайын мақта-мата
маталарын шығаратын Хлопкопром-Целлюлоза ЖШС, Каздемиртекстиль ЖШС,
Oxy Textile ЖШС, Ютекс-KZ АҚ, Есенжол-Назар ЖШС. Бұл кәсіпорындар
мақта талшықтарын өндіретін мақтаөндіру зауыттарымен өндірістік тік-
интеграциялық байланысқа ие. Сонымен бірге олар өзара бәсекеге түспейді,
себебі түрлі номерлі жіптер өндіреді. Аталмыш кәсіпорындардың өндіріс
көлемі жыл сайын артуда.
Құрылыс материалдары кластері. Қазақстан Республикасы экономикасының
артуы құрылыс кешендерінің нәтижелерінен-ақ байқалады. Құрылыс
материалдары кластері аясында Астанадағы Құрылыс материалдары
Индустриалды аймағы ашылды. Оның аумағында ағаш бұйымдарын өндіру жобасы
жүзеге асырылды. Бетонды, темірбетонды бұйымдары мен құрылысын өндіру
бойынша біршама жобалар іске асырылуда. Сонымен қатар құрғақ құрылыс
қоспалары, жиһаздар, қаңқалы үйсалу өндірістерімен айналысатын зауыттар
салу жоспарлапы отыр.
Алматы облысында қазіргі кезде керамзитті кірпіштер, күйіктас-гранитті
және кафельді плиткалар, сэндвич тақталарына арналған минералды плиткалар
(шыны талшықтары) өндіру жөніндегі жобалар жүзеге асырылу кезеңінде.
Қазақстан бойынша құрылыс материалдары өнімдерінің көлімінің артуы тұтастай
байқалады. Мамандардың айтуынша, бұл мемлекеттік тұрғын-үй бағдарламасын
іске асыру шеңберіндегі құрылыс көлімінің артуы есебінен болып
отыр.Құрылыс материалдары кластерінде көбіне өндірушілер арасында
көлденең байланыс орнатылатындай, өндірілген өнім түрлерінде шек жоқ.
Сондықтан барлық құрылыс материалдарының түр-түріне кластерлік шешім
қабылдау мүмкін емес. Мұндай жағдайда кластерлік шешім қабылдау мүмкін
болатын бағыттарды белгілеп алуға болады. Мысалы, Жиһаз өндіру және
ағаштан жасалған бұйымдар немесе Лакпен боялған өнімдер өнімі
кластерлері.
Металлургия кластері. Қарағанды облысындағы Металлургия-металлөңдеу
кластеріне металл өнімдері мен машинажасаумен айналысатын 52 кәсіпорын
жұмылдырылған. 2005 жылы Металлургия-металлөңдеу кластерінің
Координациялық кеңесі құрылды, оның негізгі міндеті металлөңдеу,
металлургия, машина жасау саласындағы кәсіпорындардың іскерлік
белсенділігін арттыруға атсалысу болып табылады. Бүгінгі күні Қарағанды
облысында кластер аясында құрылған Индустриялды саябақ инфрақұрылымының
құрылысы жалғасуда. 2008 жылдың 1 шілдесінде АрселорМиттал Теміртау АҚ
сұрыптыпрокаттау өндірісі іске қосылды. Ast Etalon Crown ЖШС -де
литография мен лакталған ақ қаңылтыр өндірісі торабы іске қосылған. Сонымен
қатар, облыста құны 110 миллион долларды құрайтын, металлургиялық кремний
өндіретін заманауи зауыт құрылысымен айналысып жатқан Silicium Kazakhstan
ЖШС компаниясының қарқынды жобасын іске асыру жалғасуда. Жобаның сәтті
жүзеге асуы жаңа ғылымды қажет ететін өндіріс құруға мүмкіндік береді.
Азық-түлік өнеркәсібі кластері. Республикада азық-түлік өнеркәсібі
қарқынды дамыды. Оның барлық салаларында өндірістің өсуі, түрлерінің көбеюі
мен шығарылған тауар саны артуда. Шығыс-Қазақстан облысындағы Азық-түлік
өнеркәсібі кластері төрт ірі бәсекеге қабілетті бағыттан тұрады: май, сүт,
ет және астық. Облыстың жекелеген аудандарында азық-түлік өнеркәсібі
өндірісін мамандандырумен бірге тағы ондаған кластерлер құру жоспарланып
отыр. Оның ішінде астық, ет, сүт, жеміс-жидек және балық өндірісі
бағытындағы кластерлер қалыптастырылады.
Ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілерді тікелей және жанама
мемлекеттік қолдау Солтүстік аймақтарда аймақтық астықөндіру, сүт өнімдері
кластерлерін құруға әсер етсе, жеміс-жидек, сүт кластерлерін Оңтүстік
аймақта ашу осы бағыттарды дәйекті және жоспарлы түрде дамытуға мүмкіндік
береді. Солтүстік-Қазақстан облысындағы кластерлік даму астықты өңдеумен
байланысты. Алматы облысында жеміс-жидек және сүт кластерлері қалыптасып,
дамып келеді. Мұнда жеміс-жидек өнімдерін өңдейтін 19 кәсіпорын бар.
Құрамына Райымбек Агро ЖШС мен ФудМастер АҚ сияқты екі ірі сүт
зауыттары кіретін сүт кластерінің басты қатысушылары анықталды. Компаниялар
ұзақ сақталатын сүт өнімдерін, қоюлатылған сүт, кілегей, йогурттар мен өзге
де қышқыл сүт өнімдерін шығарады.
Қостанай облысындағы сүт кластерлерінің қатысушылары бүгінгі күні 14
сүтөңдеу кәсіпорындары, 42 сүт-тауар фермалары, ғылыми-оқыту мекемелері мен
ұйымдар, зертханалар, дистрибъютер орталығы, Мал өнімдері корпорациясы
ЖАҚ, даму институттары, несиелік мекемелер мен ұйымдар, қоғамдық ақпараттық-
кеңес беруші орталықтар мен бірлестіктер, қаттамалар мен ыдыстар өндіретін
компаниялары болып табылады.
Осындай жағдайда, Азық-түлік өнеркәсібі кластері шараларын іске
асыру әлеуетті қатысушыларды жаңа өндіріс құруға және бар өндіріс орындарын
жаңартуға жетеледі. Азық-түлік өнеркәсібіне кластерлік шешім қабылдау
мақсатына жетті, және ол осы бағытта мемлекеттік қолдауға әлі де ие
болатынына сенім мол.
2. Кластерлік құрылымдарды құрумен қаржыландырудың шетелдік тәжірибесі
Саланың эволюциялық процесі кластерлердің пайда болуын немесе
ұлғайғанын көрсетеді. Сонымен кейбір секторларға серпін беріледі, сөйтіп
сала шегінен шығып экономиканың дамуының күшті қуатына айналады.
Кластерлердің пайда болуы фирмалардың көптеген типіне байланысты. Италияда
көптеген бәсекеге қабілетті салалардың алға тартушы күші ақтық өнімге
қойылатын талапқа байланысты. Ақтық өнімді щығаратын сала бәсекеге
қабілетті сүйемелдеуші саланы туындатады. Жоғарыда айтылғандай, Жапонияда
көптеген бәсекеге қабілетті өндіріс іргелес салалардан өсіп шықты.
Кластерлердің пайда болуы жеке салаларда прогресті жылдамдатады.
Кластердің ішіндегі өзара байланыс инновацияны күшейтетін тіпті ұлттық
экономиканың көптеген секторларында да осындай жағдай кездеседі. Бұл
қазіргі кезде Жапонияда электрониканы тұтынудағы көршілес салаларда анық
байқалып отыр.
Экономикадағы үнемі дамып отырған өндірісте кейбір кластерлердің
азайғаны байқалады. Бәсекеге қабілеттік әртүрлі детерминаттарға
сүйенгендіктен ұлттық позицияны сақтау әртүрлі кластерлерде біркелді
болмайды. Технологиясы күрделі емес, өнімі нашар жіктеліп топтасқан салалар
өздерінің бәселестік басымдығынан айрылады. Құндылық тізбегіндегі
өнімділігі аз қызмет түрі шет елге ауысады.
Саланың пісіп-жетілуіне байланысты инновациялық процесс баяулайды
немесе бүтіндей тоқтайды. Осындай жағдайда фактор шығыны шешуші рөл
атқарады. Егер де жағымсыз жағдайлар өздерінің ықпалын таңдаса, өндірісті
жетілдіруге серпін береді. Ел жоғары дамыған сегментте (салада позициясын
жоғалтқанмен) дұрыс жүргізілген бәсеке негізінде өзінің позициясын сақтап
қалады.
Мобильді технология әлемдік нарықта шешуші рөлді факторлық шығын
атқарады деген пікір туғызады. Алайда технологияның мобильділігі имитациялы
лагты қысқартқанымен, басқа елдерден технология алатын фирмалар тұтас бір
ұрпаққа артта қалып қояды. Фирманы күшейтетін фактор технологияға ену емес,
технологияны дамыту болып табылады. Импортталған технологияны орналастыру
және жетілдіру көптеген жағдайда ұлттық “ромбыға” тәуелді. Жоғары
деңгейдегі бәсекеге қабілеттілік фирманың білім мен технологияны жасап, оны
пайдалануына байланысты. Ақпарат технологиясын дамыту, жаңа материалдарын
өндіру, биоинжерия жаңалықтарының толқынына қажетті жағдайларды жасайды.
Тіпті дәстүрлі немесе бір қарағанда қарапайым салалардағы “кемелдену”
қорқынышының жалған болуы мүмкін.
Италия осы жағдайда жиі пайдалана алды, дәстүрлі салаларда (жиһаз,
аяқ киім және киім) фирмалар өздерінің бәсекеге қабілеттілігін күшейтеді.
Швеция “көзге түсетін” салалар негізінде жақсы дамып келеді. Олардың
қатарына жататындар тұрмыстық электр приборлары, жүк машиналары, кен қазу
құралдары.
Бәсекеге қабілетті салалардың кластерлерінде бәсекеге қабілетті
салалар ұлттық экономикада біркелкі бөлінбейді. “Ромбаның” жүйелік
табиғаты ұлттық бәсекеге қабілетті салалардың кластерлерін жасайды.
Гүлденіп отырған сала әдетте вертикалды (сатып алушы жабдықтаушы) немесе
горизантальды (жалпы клиенттер, технология, делдалдар және т.б) өзара қарым-
қатынастарымен байланысты болады.
Бұған жақсы мысал Дания. Осы елде әлемдік рынокта бәсекеге қабілетті
салалар өзара тығыз байланысты. Бұған қоса Данияда бәсекеге қабілетті
салалардың кластері бар. Олар үй жиһаздарны жасайтын және медицина
салалары. Денсаулық сақтау кластерлері ауыл шаруашылық кластерлерімен
технология және шикізатқа қойылатын талап арқылы байланысқан.
Швецияның целлюлоза және қағаз өндірісінде ғана емес, ағаш өңдеу
құралдары, бақылау-өлшеу аспаптары, конвейерлі жүйелер, қағаз кептіру
құралдары, сондай-ақ целлюлоза мен қағаз өндіретін құралдар өндірісінен
бәсекеге қабілеттігі бар. Швецияда әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті химия
өнеркәсібі болмағанмен, целлюлоза-қағаз өнеркәсібіне арналған химиялық
заттар өндірісінен дүниежүзілік деңгейге жетті. Италияда ірі кластерлер
тұрмыстық тауарлар, тамақ, сәндік киімдер мен аяқ киім өндіруді
біріктіреді. Герменияда мына төмендегідей салалардың кластерлері бар: химия
өндірісі; металлургия; көлік және қағаз басу. Осы айтылғандардың бәрі де
өнім шығару арқылы табысқа жеткен. Мысалы, Израильде негізгі кластерлер
ауыл шаруашылығында (тыңайтқыш, су жүйесі т.б) және қорғаныс саласында
жинақталған.
Қорыта айтқанда, жоғарғы деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігі бар
елдердің бәрінде, барлық жерінде кластерлер кең орын алған. Бұл жағдай
барлық жоғары деңгейде дамыған ұлттық экономиканың негізгі белгісіне
айналған.
Кластерлердің пайда болуы ұлттық басымдық детерминанттарына тікелей
байланысты, олардың жүйелілік сипатының көрінісі болып табылады.
Бәсекеге қабілеті бір салада өзара күшейту қатынасы арқылы басқасына
көмектеседі. Бұндай сала тауарлардың сатып алушылары мен қызмет
көрсететіндерге талап қойғыш болып келеді. Елде олардың болуы жабдықтаушы
саланың бәсекеге қабілеттілігінің өсуінің маңызды факторы болады.
Бәсекеге қабілетті жабдықтаушылар, сондай-ақ елде тұтынушы салалардың
дамуына мүмкіндік береді. Олар технологиямен қамтамасыз етеді, жалпылама
өндіріс факторларын дамытады, жаңа өндірушілерді туындатады. Әлемдік
нарықта бәсекеге қабілетті бір сала жөнінде де осыны айтуға болады.
Кластер қалыптасқанда барлық өндіріс бірін-бірі сүйемелдейді және
пайда барлық бағыттағы байланыстар бойынша таратылады. Бір саладағы
белсенді бәсеке басқа салалардың кластеріне таратылады. Басқа салалардан
келген кластер жаңа өндірушілердің дамуын жылдамдатады. Бұлар жаңа
стратегияны және біліктілікті ендіруге қажетті қаржылармен қамтамасыз
етеді. Сөйтіп ақпаратпен еркін алмасу мен жаңалықтың тезірек тарауы жүзеге
асады. Кластерлердің ішкі өзара байланысы күтпеген жерден бәсекеге жаңа жол
жасауға көмектесіп, жаңа мүмкіншіліктерді туындатады. Адам ресурстары және
идеялар жаңа комбинация құрайды. Силикон алқабы осыған айқын мысал бола
алады.
Кластер ішкі проблемалардағы тұйықтықты, салғырттықты, икемсіздікті
және бақталастар арасындағы келісімді жеңуге арналған құрал болып табылады.
Кластердің болуы ақпарат алмасуын және жаңа әдістерді, жаңа өндірушілерді
туындатады. Белгілі бір ұғымда кластер аутсайдерлерді дүниеге әкеледі. Олар
бәсеке күресіндегі тартысқа жаңалық қосады, сөйтіп ұлттық сала өзінің
артықшылығын сақтап қалуға мүмкіндік алады.
Барлық кластердің қолда болуы ішкі бәсекелес тобы бар салаларға
факторлар жасауды тездетеді. Кластердегі барлық фирмалар (өзара байланысты)
инвестицияны мамандырады т.б. Осы жағдайлар жаңа фирмалардың көптеп пайда
болуына әкеліп тірейді. Кластер ірі капитал жұмсауға және мамандануға
итермелейді.
Үкімет пен университеттер кластерге көп көңіл аударады. Кластерге
барлық жаңа дарынды адамдарды тартады, сөйтіп елдің халықаралық деңгейде
беделі өседі.
Кластер кеңею үрдісіне ие болады. Өйткені бәсекеге қабілетті сала
басқа, жаңа саланы туындатады. Осы өсу бағыты кластердің құрылымына
тәуелді. Бұл әр елде біркелкі емес. Ақындайтын екі мысал келтірейік.
Жапонияда кластерлердің даму үрдісі горизанталь бағытта болды. Өйткені
мұндағы компаниялар көршілес салаларға еніп кетуге дайын. Бұған олардың
мақсаттарының табиғаты және ішкі диверсификацияға бейімділігі әсер етеді.
Италияда кластерлер вертикальды бағытта дамиды. Жұмыс істеп тұрған
компаниялардың аралас диверсификациясы неғұрлым сирек кездеседі.
Кластердің даму процесінде оқшауланған салалардан экономикалық
ресурстар құйыла бастайды. Егер де сала халықаралық бәсекеге бет алса,
кластердің пайда болуы ерекше көзге түседі.
Қорыта айтқанда, ұлттық бәсекеге қабілеттік көп жағдайда жеке
салалардағы кластерлердің даму деңгейіне байланысты. Осы жағдай үкімет
саясатына және компания стратегиясына барынша маңызды болады.
Кластерлердің ішіндегі өзара алмасуы - ұлттық ромбаның негізінде және
кластерлердің құрылуында алмасатындар мыналар: қажеттілік жөніндегі
ақпарат, сатып алушы салалар арасындағы жабдықтаушылар мен тектес
салалардың арасындағы техника мен технологиялар. Осындай алмасу жүзеге
асқанда және әрбір салада белсенді бәсекені қолдағанда бәсекеге
қабілеттілігіне жақсы жағдайлар жасалады. Ендігі сөз кезегінің тізгіні
жоғарыда аталғандардың өзара әсерлерінің механизмдері жөнінде болмақ.
Ұлттық кластерлердегі фирмалардың айырмашылықтары бар, тіпті кейде қарама-
қарсы мақсаттары да болады. Жабдықтаушылар мен сатып алушылар баға мен
пайданы бөлісу жөнінде жанжалдасып қалады.
Осындай жағдай ақпаратпен алмасуға кері әсер етеді, өйткені әрқайсысы
жеке дара пайдаланғысы келеді. Бәсекеде өзара алмасу жергілікті фирмаларға
пайдалы жағдай жасайды.
Әрбір елде және сол елдің ішінде, әрбір салаларда кластерлердің
сипатында және тиімді әсер етуінде айтарлықтай өзгешеліктер болады. Егер де
кластерлердің ішінде өзара алмасу (жеке салаларда немесе нарық сегментінде)
бәсеке қабілеттілігіне тез қол жеткізеді және ұзақ мерзім сақталады. Бұған
дәлел – шведтік тау-кен өнеркәсібі және оған құрал-жабдық шығару.
Кластерлердің өзара алмасуына көмектесетін тұтқалар ақпарат ырғағын
жеңіл жүргізетін, фирманың горизантальды және вертикальды байланыстарын
үйлестендіретін. Төменде солардың бірнеше мысалдар келтіріліп отыр.
Ақпарат ырғағын жеңілдететін факторлар:
- бірге оқу және міндетін атқарп жүрген кезеңдегі жеке қарым-қатынас;
- ғылыми қоғамдастықтарға немесе кәсіби бірлестікте туындайтын
байланыс;
- географиялық жақын орналасудан туған байланыстар;
- кластерге қызмет көрсететін салалық ассоциациялар;
- ұзақ та берік өзара қарым-қатынасқа деген сенім сияқты мінез-құлық
нормалары.
Мақсаттардың сәйкес келуін анықтайтын және кластерлер ішіндегі
сәйкестік факторлары мына төмендегідей:
- фирмалар арасындағы отбасылық немесе отбасы маңындағы байланыстар;
- өнеркәсіп топтары ішіндегі жалпы меншік;
- акционерлік жеке меншікке үлестік қатысу;
- фирмалар директорларының арасындағы өзара әрекет;
- ұлттық патриотизм.
Жапония жақсы жұмыс істейтін кластерлер еді. Алдымен әдепкі көзге
түсетіні ірі топтар. Бұлар акционерлік капитал арқылы өзара байланысы бар,
еркін фирмалар тобы, соғыс алдындағы қатаң детерминантталған өнеркәсіптегі
холдинг компаниялары. Әрбір топтың орталығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДЕГІ КЛАСТЕРЛЕРДІ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 9
НЕГІЗДЕРІ
Кластерлерді құрудың негіздері және теориялық мәселелері 9
Кластерлік даму аймақтардың экономикалық бәсекеге қабілетін арттыру14
құралы негізінде
1.3 Кластерлік құрылымдарды құрумен қаржыландырудың шетелдік 19
тәжірибесі
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КЛАСТЕРЛІК ҚҰРЫЛЫМДАРДЫ ҚҰРУДЫҢ 27
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Өндіріс кластерін құрудың қаржыландыру тенденцияларын талдау 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы кластерлік құрылымның құрылуы және 30
оны талдау
2.3 Қазақстан Республикасындағы кластерлік дамудың жағдайы мен 37
негізгі мәселелері
3. ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ӨНДІРІС КЛАСТЕРІН ҚҰРУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 43
3.1 Қазақстандағы өндіріс саласындағы кластерлерді құрудың ұйымдық 43
және қаржылық аспектілері
3.2 Кластерлік тәсілмен нарықтағы тиімділікті арттырудың моделдері 49
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттің экономикалық жетістігін
анықтау үрдісінде еліміздің бәсекеге қабілетті болуы мен оны әріқарай
дамыту механизмдерін жетілдіру ісіне баса назар аударылады. Өйткені ұлттық
шаруашылықтың экономикалық тиімділігін басқару жолдарын жетілдіру
Қазақстанның 2020 жылға дейінгі жоспарының негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады. Ең бастысы – экономиканың бәсекеге қабілетті моделін таңдау,
басым салаларды анықтау, бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыратын қолда
бар экономикалық мүмкіншіліктерді анықтау, сондай-ақ сыртқы экономикалық
бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан бәсекелестік байланыстарды дамытуға әсер
ететін механизмдер мен факторларды анықтау жөніндегі мәселелер туралы сөз
қозғалады. Қазіргі уақытта барлық елдерде кластерлік бастама индустриалдық,
аймақтық, инновациялық саясаттың маңызды бөлігі. Бұл құбылыс экономикасы
жоғары дамыған елдерде ғана емес, экономикасы өтпелі және дамушы елдерге де
тән. Кластерлік бастама аймақ бойынша кластерлердің бәсекелестігін
арттыру үшін ұйымдасқан талаптар. Ол процеске кластерге кіретін
кәсіпорындар, үкімет және ғылыми аймақтар кіреді.
"Кластер" ұғымына көптеген анықтама беруге болады. Ең негізгі
анықтаманы XX ғасырдағы стратегиялық жоспарлау саласындағы ең мықты
эксперттердің бірі профессор Майкл Портер берген. Қазіргі уақытта
кластерлік концепция индустриалды кластермен (Competitive advantages of the
nations, 1990 және аймақтық кластерлермен (Competition, 1998) тығыз
байланысты. Кәсіпорындардың бәсекелестігі және өндіріс салаларымен
кластерлік одақ арасында тығыз байланыс бар. Осы және басқа да мәселелердің
шешімін табу Қазақстанда толыққанды зерттелмеуі экономиканың тұрақты
дамуына қиындықтар туғызып отыр. Ел экономикасын бәсекеге барынша қабілетті
ету мен оны дамытудағы басқару мәселелерін шешуде жаңа теориялық-
әдістемелік негіз салу қажеттілігі шетелдік озық тәжірибелерді толық
зерттеуді талап етеді.
Берілген жұмыс тақырыбының өзектілігі болып дамыған елдердегі ең озық
тәжірибелерді пайдалану негізінде Қазақстан экономикасын бәсекеге қабілетті
ету табылады.
Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан Республикасы экономиканы қай
бағытта дамыту қажет деген сауалға тірелгені белгілі. Әрине, осыдан он жеті
жыл бұрын социалистік даму үрдісінде болып келген Қазақстан үшін АҚШ немесе
Жапония сияқты дамыған ел экономикасы үлгісін көшіру мүмкін емес еді.
Алайда, қазір Қазақстан экономикасы дамудың екінші сатысынан үшінші
сатысына – инновациялық даму бағытына бет бұруда. Осыған орай, мысал
ретінде елде қабылданып, іске асырылып жатқан индустриалды-инновациялық
дамуды жеделдету стратегиясын айтуға болады. Ал инновациялық дамуда біз
үшін аса пайдалы болатын үлгі - әлемнің ең озық елдерінің экономикалық даму
үлгілері. Өйткені дәл осы елдер - әлем бойынша ғылым мен технологияны
дамытуға өкімет тарапынан аса мән беретін мемлекеттер. Әлемнің жетекші
елдері дәл осы ғылыми-техникалық дамуға зор мән берудің арқасында, айталық
Жапония, қысқа мерзім ішінде ХХ ғасырдың ортасынан бастап әлемдегі екінші
дәрежелі экономикалық державаға айналды. Олай болса, қазіргі таңда, яғни,
ХХІ ғасырдың басында әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарынан орын алуды көздеген Қазақстан үшін экономика салаларын басқаруды
дамытуда үздік кластерлерді зерттеу аса қажет әрі тиімді. Бәсекелестік пен
бәсекеге қабілеттілік, экономиканың тұрақты дамуы сияқты мәселелер
көптеген ғалымдардың еңбектерінде жарық көрген. Зерттеудің жалпы теориялық
негізі ретінде М.Портер, А.Смит, Д.Рикардо, А.Маршалл, Дж.Стиглер,
Й.Шумпетер, Э.Чемберлин, Дж.Робинсон, Дж.Кейнс, П.Хайек, Е.Бем-Баверк,
Дж.Хикс, К.Эклунд, А.Пигу және Г.Джереффи, Р.Каплински, Р.Буайе және т.б.
ғұлама экономистердің еңбектері қолданылды. Олардың еңбектерінде нарықтық
шаруашылықтың классикалық қалыптасуы кезеңіндегі ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілік мәселелері, ұлттық жүйе мен бизнестің ғаламдық
бәсекеге қабілетті болу концепциялары, елдер мен аймақтардағы экономикалық
және әлеуметтік дамудың заңдылықтары мен ондағы басқару мәселелері
қарастырылған. Сонымен қатар С.Ю.Глазьев, А.Г.Гранберг, С.А.Дебабов,
Е.А.Коломак, Б.Л.Лавровский, В.Л.Макаров, К.М.Попов, Ю.Н.Попов,
А.А.Прохожев, В.В.Радаев, Р.А.Фахутдинов, А.В.Шевчук сияқты ұлттық және
аймақтық экономиканы зерттеуші ресейлік ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыста нарықтық
экономиканы басқаруда кластерлерді құрудағы озық тәжірибелерді анықтау және
оларды пайдалану жолдары қарастырылды. Осы негізде Қазақстан экономикасын
бәсекеге қабілетті етуге, экономиканы басқару тетіктерін жетілдіруге, оның
теориялық-әдістемелік негіздерін қалыптастыруға және оны әрі қарай дамытуға
болады.
Белгіленген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер қойылды:
1. сала экономикасын басқаруда клеатерлерді құрудың және жетілдірудің
тәжірибелерін талдау және артықшылықтары мен ерекшеліктерін анықтау;
2. алдыңғы қатарлы елдердегі ғылыми-техникалық жетістіктердің
экономикалық тиімділігін зерттеп, бәсекеге барынша қабілетті елдердің
қолданбалы ғылыми зерттеу жұмыстарына жұмсайтын шығындарын анықтау
арқылы олардың экономика дамуына тигізетін әсерін көрсету;
3. жетекші елдер мысалында еңбек өнімділігі және оның еңбекақы, еңбек
адамын қормен қаруландырумен байланыстылығын дәлелдеу және оны
Қазақстанда пайдалану қажеттілігін көрсету;
Зерттеу нысанасы ретінде Қазақстан экономикасының анағұрлым бәсекеге
қабілетті салаларының кластерін құру және дамыту мәселесі алынды.
Зерттеу пәні ретінде озық тәжірибелерді анықтау нәтижесінде Қазақстан
экономикасы салаларын басқарудың тетіктерін анықтау және жетілдіру
мәселесі қаралды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Қазақстан мен дамыған
елдер экономикаларының бәсекеге қабілеттілігінің тұрақты дамуы мен оңтайлы
басқару мәселелерін,кластерлерді құру және басқару мәселесін зерттеуде
жүйелі талдау мен салыстырмалы талдау әдістері қолданылды. Бәсекелестік
теориясы мен экономикалық даму теориясы пайдаланылып, ұлттық экономика мен
экономика салаларының бәсекеге қабілеттілігі индикаторларын, факторлары мен
динамикасын зерттеуде жүйелік талдау әдістемелері анықталды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- дамыған елдердің экономика салаларын және кластерлерді басқаруды
жетілдірудегі ерекшеліктерін зерттеп, оның Қазақстан үшін пайдалануға
болатын тәжірибелерін анықтау болып табылады;
- Бәсекеге барынша қабілетті елдер экономикаларының дамуы негізінде
ғылыми-техникалық жетістік жатқандығы, яғни еңбектің капиталмен
қарулануының жоғары дәрежеде болуы үлкен еңбек өнімділігін қамтамасыз
ететіндігі дәлелдеуі;
- Осының негізінде ұлттық экономиканы бәсекеге қабілетті етудегі
басқару тетіктерін жетілдіру бойынша теориялық және әдістемелік негізді
кешенді әрі жүйелі түрде дайындауға әрекет жасап, Қазақстан экономикасын
әріқарай дамытуда іс жүзінде ұсыныстар беру.
Профессор Портердің тұжырымдары ең белгілі әрі мойындалған болып отыр.
Мысалы, ерекше танылғаны "Портердің бес күші", "жинақталған құн тізбегі",
"кластерлік теория". Аталғандар бәсекелестіктің өсудің жаңа фазасын жүзеге
асыру мақсатында, ұлттық экономиканың мықты макроэкономикалық негізін құру
үшін кластерлік саясат жүргізіп отырған дамушы және дамыған елдер негіз
болып танылды.
Кластерлердің дамуына себебін тигізетін басқа факторлар, уақыт өте
келе экономикалық қызметтің жаңа түрлерін, сондай-ақ аймақтан шалғайда
орналасқан, кәсіпорындарға инвестиция тартуға мүмкіндік беретін, яғни
институттардың, компаниялармен университеттердің бар болуы.
Портердің айтуы бойынша, кластерлер – бұл "...бір-бірімен байланысты
кәсіпорындардың, компаниялардың географиялық топталуы, белгілі бір өнім
типін жеткізумен айналысатын, ұйымдарға, компанияларға қызмет ететін,
көршілес салаларда және олармен байланысты институттарда жұмыс істейтін,
өндірістің нақты саласында одақтас,сондай-ақ бәсекелес ұйымдар".
Бір-біріне жақындығына қарамастан экономикалық қызмет обьектілерінің
орналасу маңыздылығын көп жылдар бұрын географтар айтып өткен, бірақ
аналитикалық және нормативті әдебиеттерде соңғы төрт онжылдық қана
көрсетілген. Негізгі орынды жеке сектор қамтыса да, маңызды күштер
масштабтар мен кластерлеудің салдары кеңінен таралуда. Шешім қабылдауға
жауапты тұлғалар тәжірибеде қолдануға қолдануға тырысты, бұл қадамдардың
нәтижесі әр-түрлі болды. Кластерлеу концепциясына байланысты мемлекеттік
және ұлттық деңгейде көптеген шаралар қолдануда. Осы саясатты іске асыру
жауапкершілігі дәстүрлі түрде әр-түрлі министрліктерге жүктелген: өндірісті
қолдау, бәсекелестік саясат, ғылым және технология саласы, еңбек нарығы
және білім саласы, әлеуметтік саясат.
Кластерлеу нақты салада қызметтес, тығыз байланыс орнатқан, ортақ
бәсекелестікті арттыруға бағытталған, бір географиялық аумақта қызмет
ететін тұлғалармен кәсіпорындардың концентрация процесі ретінде анықталады.
Тәжірибеде кластерлік қатынас жаңа басқару формаларын дамытып және
кеңейтуге пайдалы болды, тікелей араласудың орнына қосымша формалар
қолданылды. Берілген көзқарас кластерлер құрылуы нарығында қажеттіліктер
үшін және қолданыстағы кластерлердің белсенділігін қалпына келтіру үшін
ынталандырулар тудыратын желілер мен институттар жүйесін құруға
негізделген.
Кластерлердің маңызы зор, өйткені кәсіпорындардың жалғыз жұмыс
атқаруына қарағанда, өнімді және белсенді инновацияны қолдануына мүмкіндік
береді. Кластерге деген қызығушылық көптеген елдерде артып отыр, өйткені
экономикалық жағдайды сипаттап қана қоймай, нақты мақсаттарға жетуге
көмектеседі.
Қазірде әлемнің экономикалық картасында келесідей кластерлер бар: бір
орында өзара байланысты өндірістермен институттар салаларының салмағы -
белгілі бір қызмет саласында үлкен жетістіктерге жеткен, жеткізушілерден
бастап университеттер мен мемлекеттік органдарға дейін.
Мұндай типтегі ең танымал кластерлер Силикон жазығымен Голливудта
бар, ал әлем бойынша кластерлер өте көп. Портердің айтуынша, кластерлер
бәсекелестікке үш негізгі тәсілмен әсер етеді: біріншіден кәсіпорын
орналасқан аумақта еңбек өнімділігін арттырады, екіншіден, инновацияны
енгізудің жылдамдығымен бағытын анықтайды, үшіншіден, кластер аясында жаңа
коммерциялық қызметтің пайда болуына ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін отандық және шет
елдік экономикалық ғылыми мектептердің макроэкономика теориясы және енбек
қатынастары саласындағы ғылыми зерттеулері қалайды. Зерттеу жұмысында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, заңды және құқықтық актілері,
Халықаралық ұйымдармен келісім-шарттар және басқа да ресми деректер
пайдаланылды. Ақпарат көздері ретінде Қазақстан Республикасының Статистика
жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі,
басқа да министрліктер мен ведомстволардың мәліметтері мен ресми құжаттары,
енбек нарығының гендерлік аспектілеріне қатысты бұқаралық ақпарат
құралдарының материалдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының әйелдері
арасында жүргізілген зерттеу нәтижелері қолданылды.
1.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДЕГІ КЛАСТЕРЛЕРДІ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ҚАРЖЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кластерлерді құрудың негіздері және теориялық мәселелері
Бәсекеге қабілеттіліктің дамуымен құрылымы жөнінде көптеген теориялар
бар. Бірақ, жетілген және дамыған фирмалардың тәжірибесі көрсеткеніндей
экономикалық өсудің тиімді формасы кластерлік теория механизмі болып
табылады. Оның негізінде кластерлік түсінік дегеніміз – экономикалық қызмет
түрлерінің байланысы мен тиімді шоғырлануы, яғни, бәсекелес фирманың өзара
байланысты топтарының жиынтығы, ол батыстың интерпритациядағы “диамант
бриллиант” алтын қосылуы ретінде мемлекеттің барлық экономикалық жүйесімен
дүниежүзілік, ұлттық, салалық, нарықтарда бәсекелестік позициясын
қамтамасыз етеді.
Ғылыммен техниканың көп саласында қолданылатын кластер термині
“cluster” – топ, жиналыс, шоғырлану деген ағылшын сөзінен шыққан.
Негізінен кластер сөзі жаңа ұғым емес. Оның түп тамыры 1826 жылы
жарыққа шыққан неміс экономисі И.Фон.Тюненнің “Изолированное государство в
отношение к сельскому хозяйству и национальной экономики ” деген еңбегінде
(1850 жылы 2-ші бөлімі шықты) орналастыру теориясымен байланысты
көрсетілген. Көліктік алымдардың бар болуы өндірістің белгілі бір
орталықтың шеңберінде жүргізілгенін көрсетеді. Бұл ұсынылған абстрактілі
географиялық үлгінің мазмұны.
Сонымен қатар, осы саладағы негізгі еңбектерінің бірі Ұлыбритания
өндіріс ауданында жүргізілген зерттеу негізінде А.Маршалдың “Принципы
экономической науки” атты кітабы болып табылады.
Өзінің зерттеулерінде “өндіріс аймағы” және “локальды өндіріс” үшін
арнайы терминдер енгізбеген. Бірақта бейнелеуден көргеніміздей, терең
фирмааралық еңбек бөлімі кластер мысалға келтірілген. Дәлірек айтқанда,
кластердің прототипі болып жалпы мойындалған индустриалды аудан саналады.
Бұл кітаптың негізгі жетістігі, А. Маршалға, кәсіпорындарды
мамандандыруды арттыру мен біріктіру кезінде жеткен синергиялық эффектіні
көру бұйырды. Кластер – ішкі экономикада шикізат пен материалдарды
жеткізушілермен, құрал-жабдықтар, төменмамандандырылған жұмысшылардан
тұратын топтармен байланыстан тиімділікке қол жеткізетін кәсіпорынның
салалық немесе географиялық концентрациясы. Кәсіпорынның кластерына жоғары
формада арнайы агенттер кіреді. Олар жойылған нарықтағы жұмыс үшін және
біріккен қаржылар, біріккен бухгалтерлік қызмет, технологиялық процесті
ортақ техникалық жарықтандыруды қолдану сияқты мамандандырылған сектор
пайда болуы мүмкін.
Кластер ұғымына қатысты ақпарат массивін зерттеу қиындығы – кластер
ұғымына әртүрлі мінездеме берілген, ал кейбір авторлар интегрирленген
білімді қолданудың тар сферасын көрсететін анықтама береді. Мысалы,
инновациялы кластер, алмаз кластері.
М.П. Войнаренконың пікірінше кластер ұғымы экономикаға ядролық
физикадан келген. 1984 жылы радиоактивті ыдыраудың жаңа түрі ашылды,
қозғалмаған жағдайда тұрған атомдық ядро өздігінен күрделі құрамды бөліктер
шығарады.
Кластер түсінігін әртүрлі салалар арасындағы технологиялық байланыс
проблемаларын зерттеумен айналысатын авторлар да қолданған. Өйткені соңғы
өнімнің өндірісі үшін кластерге әртүрлі сала өндірушілері бірігеді.
Францияда технологиялық өзарабайланысқан секторларды бейнелеу үшін
“фильеры” терминін енгізді. Оның мәні мынада, бір сектордың технологиялық
қуаты басқасына тәуелді. “Фильеры” термині кластердің кең ұғымының нышаны
болып табылады. Кластердің пайда болуы бір жағынан, ұсақ өндірушілер
арасындағы тығыз технологиялық байланыс құрылу үшін алғышарт, екінші
жағынан, бір-бірімен нақты елдің экономикалық секторында байланысқан шағын
кәсіпорындарда кластердің құрылуымен ұлттық артықшылықтың жүзеге асу
мүмкіндігі.
Фильерлер кластердің тар интерпретациясын көрсетеді, өйткені
потенциалды артықшылықтарды жүзеге асыру үшін салалар мен секторлар
арасындағы технологиялық байланысты жасап шығару қажеттігі - кластердің
пайда болуының бір критериіне негізделген.
Кластерлік көзқарас швед теоретиктерінің жұмыстарында қолданылған.
Олардың кластерлік механизмі ұлттық экономика құрылымына негізделген, яғни,
ірі шведтік көпұлттық корпорациялардың өзара байланысын зерттеуге
қолданылады. Мұнда кластерлер Е. Дахменнің “даму блоктары туралы” тезисінде
орналасқан. Дахмен бойынша бәсекелестік жетістіктің даму негізі бір
сектордың қабілеттілігі арасындағы байланыспен екіншісінде алға басуды
қамтамасыз ету қабілеттілігінің бар болуы. Даму кезең бойынша жүзеге асуы
керек немесе басқа саламен байланысты бір саланың айналасында.
Кластердің кейбір бейнелері аймақтық-өндірістік кешен, өндірістік
және ғылыми-өндірістік ұйым ретінде қарастырылады. Кеңес өкіметі кезінде
барлық халықшаруашылық кешеннің дамуына үлкен көңіл бөлінген, аймақтық-
өндірістік кешеннің құрылуында аймақтық дамуға қызығушылық соңғы орында
болды. Аймақтық – өндірістік кешеннің ядросын экономиканың шикізат
саласынан құраған. Аймақтық – өндірістік кешен құрылуында және басқа да
кешендерде маңызды ролге технологиялық процесс ие болды. Аймақтық –
өндірістік кешен құрылу жүйесінде бәсекелестік механизмнің жоқ болуы
мемлекеттік реттеу ролінің күштілігімен толықты. Біздің ойымызша,
экономикалық аудандыру саласындағы отандық ғылымның жетістігі және аймақтық
– өндірістік кешен құрылуы кластерлік механизмнің құрылуына біздің
экономиканың шартына сай жүзеге асуына мүмкіндік берді.
Кластер ұғымы 1990 жыл М.Портердің “Конкурентные преимущество стран”
кітабы шыққан соң кең таралды. Ол кітапта ұлттық, мемлекеттік, жергілікті
бәсекеге қабілеттілік теориясы жазылған. Бұл теорияда бәсекеге
қабілеттіліктің кластері маңызды рол атқарады.
10 елдегі 100 саланың бәсекеге қабілеттілігін талдай келе М. Портер
бәсекеге қабілетті компаниялар елде жүйесіз шашылмаған, бір немесе бірнеше
аймақта концентрация тенденциясы бар деген қорытындыға келді. Бұл құбылысты
келесідей түсіндіреміз: нарықта бәсеке қабілеттілікке қол жеткізген бір
немесе бірнеше фирмалар өзінің жағымды әсерін айналасына таратуда:
жеткізушілерге, тұтынушшыларға және бәсекелестерге. Айналасындағы
жетістіктер өз кезегінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін жетілдіруге
көмектеседі. Өзара байланысты пайдалы одақтастықтың нәтижесінде, салалары
тығыз байланысқан, бәсекелестіктің өсуіне бірге ықпал еткен фирмалардың
кластері құрылады.
Көптеген экономистер кластер анықтамаларын талдай келе, жай
кластерлерді қарастырады. Олар кластерлерді дифференциалдауға негіз бола
алатын: өндіріс кластері, аймақтық кластер, инновациялық кластер және т.б
Кластердің әртүрлі анықтамасын қарастыра келе, келесідей қорытынды
жасауға болады:
1) көптеген авторлардың трактовкаларының ішінде кластер ұғымына
қатысты концептуалды бірлік, отандық зерттеушілер сүйенетін, негізгі
теоретикалық база М.Портердің “кластер” концепциясы;
2) шетел авторларының анықтамаларындағыдай, отандық экономистер
кластерге әртүрлі анықтама береді. Аумақтық локалдандыру (географиялық
концентрация) өзарабайланыстың анықталған тәсілі (тігінен, көлденеңінен,
тігінен және көлденеңінен).
3) көптеген экономистер бұл ұғымға анықтама берерде әртүрлі ұғымдар
қолданады, олардың ғылыми қызығушылығына және шешілетін мәселелерге толық
жауап беретін аспектілерге көп көңіл бөлінеді.
Осыған сәйкес кластерлерде екі орталық кезеңді бөліп көрсетуге
болады. Біріншіден, кластерлердегі фирмалар әртүрлі әдістермен байланысқан.
Байланыстар көлденең (сату және сатып алу тізбектері) және тігінен (қосымша
өнім және қызметтер, технология немесе институттардың арнайы шығындарды
қолдануы ) болып келеді. Бұл байланыстардың көпшілігі өзіне фирмалар үшін
пайда әкелетін әлеуметтік қатынас немесе желілерді тартады.
Екіншіден, кластерлер – өзекті салаға бағытталған, бір-бірімен
байланысты географиялық жақын топтар. Кәсіпорындардың біріккен орны, құнды
жасайтын, бірге қызмет ететін фирмалар арасындағы желілердің нәтижесі болып
табылатын артықшылықтардың көбеюімен құрылуына әсерін тигізеді, өзекті
сала айналасындағы интеграция барлық одақ үшін қажетті тұрақтылықты
қамтамасыз етеді. Өндірістің географиялық локалдануы, кластердің құрылуының
негізі ретінде бар болып қарастырылуы керек. Осының барлығы М.Портердің
жоғарыда көрсетілген анықтамаларының дұрыс екенін көрсетеді.
Финляндияның экономика институтының ғалымдары кластерлерді кемелділік
деңгейі бойынша жіктейді және күшті, тұрақты, потенциалды, латентты
кластерлерді бөліп көрсетеді. Мықты кластерлер үшін өндірістік циклдің
негізгі этаптары жоғары бәсекелестікпен қатысушылар арасындағы белсенді
байланысты көрсететін кластердің тиімді құрылымы қажет. Тұрақты кластерлер
тұрақты дамиды, кластер ішінде белсенді өзараәрекетке ие болады.
Агломерациядан мәнді артықшылықтарды алу үшін өндірістің потенциалының
критикалық массасы жеткіліксіз. Потенциалды кластерлер дамудың мәнді
ресурстарына ие, сондай-ақ құрылымы үзінділенген болып келген. Латентті
кластерлерде бірнеше құрылымды буындар және әлсіз коммутивті
өзарақатынастар бар.
Кластер ұғымын түсіндіруде әр-түрлі көзқарастар бар. Бұл:
- кеңістікті – экономикалық (аймақтық-салалық концентрация мазмұнында
кластер ішкі технологиялық және басқа да өзарабайланыстармен шарттасқан
болып қарастырылады). Бұл көзқарасты қолдаушылардың бірі М.Портер;
- құрылымды (кластердің анықтамасы оның құрылымынан және
қатысушылардың өзарабайланысынан туады);
- желілік (кластер желі түрінде немесе желінің әртүрлілігі ретінде
түсіндіріледі);
- институтционалды (қатысушылардың іс-әрекетіне, институттардың
орнымен роліне көп орын беріледі);
- функционалды (кластер анықтамасы тік және көлденең байланыстардың
талдауына сүйенеді);
- интеграциялы (кластердің негізін қатысушылар арасындағы байланыс
құрайды, интеграциялы байланыстар маңызды орын алады);
- стратегиялық (кластер стратегияны, өндірістік саясатты жүзеге
асырудың, аймақтың, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің құралы ретінде
қарастырылады).
Кеңістікті – экономикалық көзқарас жалпыланған болып саналады. Бұл
көзқарастың айналасында кластер трактовкасы екі кезеңде орналасқан – бұл
қатысушылар арасындағы байланыспен өндіріс концентрациясы. Бұл көзқарас екі
бағыт бойынша дифференциялануы мүмкін:
1) негізінде өндіріс күштерінің орналасуы, жергілікті ресурстардың
тиімді қолдануы, экономикалық агломерация жатқан экономика-географиялық
көзқарас;
2) аймақтық өндіріспен мамандануы негізінде құрылған көзқарас;
Кластердің әсерлерін және масштаб әсеріе зерттеуге ерекше мән
беріледі. Кеңістікті – экономикалық көзқарастарды кластерді экономикалық
білім ретінде қарастырғанда қолданады.
Құрылымды көзқарас кластердің қызмет атқарып отырған жақтарына,
олардың өзара байланысына басымдық беретін отандық зерттеушілерге тән.
Желілік көзқарас айналасындағы кластер трактовкасы даулы болып
табылады. Осы көзқарасты жақтаушылар кластерді бір немесе бірнеше
иерархиялық кластерге сегменттелген желілердің әртүрлілігі ретінде
қарастырады.
Кластер теориясы және желілер теориясы –процестерді жақсы түсіндіруге
және бір-бірімен өзара байланысқан әртүрлі бағыттар. Кластерлер теориясы
өзара қатынас пен бәсекелестік желілер теориясын байланыстырады. Кластер –
географиялық аймақ айналасында бақыланатын, фирма және ұйымдардың жақын
орналасуы белгілі-бір жалпылаудың формасын қамтамасыз ететін және өзара
қатынастың жиілігімен күшін арттыратын желілер формасы.
Желілер теориясы кластер қалай жұмыс атқаратынын және шығарылымды
болып келе жатқанын түсінуге көмектеседі. Кластер теориясы өз тарапынан
желілер арасында қоғамдық капиталмен, қоғамдық белсенділікпен бәсекелестік
арасында, экономикалық өсумен тығыз байланыс орнату мүмкіндігі ретінде
қарастырылады.
Кластердің құрылу процестері ішкі орта факторларының ықпалымен
жылдамдатылады, баяулатылады және бейтараптандырылады. Бұл процеске бизнес-
қоғамдар, кәсіпорын ассоциациялары, салалар мен басқа да институтционалды
білімдер, сондай-ақ үкімет жүргізетін саясат өз ықпалын тигізеді.
Кластер шаруашылықтың, экономикалық қатынас пен байланыстың жаңа
формасы болып табылады. Олар өз кезегінде келесі бағыттарда көрініс табатын
белгілі - бір әлеуметтік-экономикалық әсер алуға мүмкіндік береді.
Біріншіден, экономика секторларының және кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігімен өнімділігі артады. Екіншіден, инновациялық және кадрлық
потенциалының артуы. Кластерге қатысушылардың біріккен күші мамандарды
даярлау жүйесін құруға себебін тигізеді. Кәсіби білім және мамандарды
даярлау және қайтадаярлау, квалификацияны арттыру жүйелері – маңызды
бәсекелестік артықшылықтар.
Кесте 1
Кластердің дамуымен құрылуына әсер ететін факторлар
Кластердің дамуына ықпал ететін Кластердің дамуына кедергі жасайтын
факторлар факторлар
1 Аймақ териториясына 1 Жеткізу жүйесінің тиімділігінің
жеткізушілердің концентрациясы төмендігі және жеткізушілердің
сапасының төмендігі
2 Инженерлік және ғылыми жоғары 2 Өндіріс қажеттіліктеріне
маманданған персоналдардың және оны ғылыми-зерттеу жобаларының
дайындауға базаның бар болуы адекватсыздығы
3 Ғылыми-техникалық және 3 Жоғары және орта кәсіби мекемелердің
эксперименталды базаның бар болуы арасындағы байланыс әлсіздігі
4 Жоғары кәсіби білім жүйесінің 4 Салалық және кәсіби ассоциациялардың
сапасы және дамуы төмен тиімділігі
5 Өндірістік кооперациялардың 5 Отандық кәсіпорындардың бәсекелестік
дәстүрлері тәжірибесінің әлсіздігі
Үшіншіден, нәтижелерді енгізумен зерттеулер жүргізу тәжірибелі
өндірісті құру міндеттерін бірлесе отырып шешкен дұрыс. Төртіншіден, бұл
жеткізу жүйесінің дамуы. Кәсіпорын үшін жеткізушілер – технологиялық
тізбектегі маңызды бөлік, өнімнің бағасы және өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі жеткізушілердің бәсекеге қабілеттілігімен тікелей байланысты.
Кластердің дамуы – шикізат жеткізушілердің бәсекеге қабілеттілігін дамытуға
септігін тигізеді. Бесіншіден, бұл аймақтың экономикалық дамуы, аймақ
жұмысбастылықпен қамтамасыз етіледі, еңбекақы деңгейінің артуы және
құрылымының жағымды жаққа өзгеруі.
Қорытындылай айтсақ, кластер ірі бизнесті дамытуға заманауи жүйелерді
құруға мүмкіндік береді. Жаңа технологиямен жаңа өнім алуға қадамдар
жасалады.
Үшіншіден, нәтижелерді енгізумен зерттеулер жүргізу тәжірибелі
өндірісті құру міндеттерін бірлесе отырып шешкен дұрыс. Төртіншіден, бұл
жеткізу жүйесінің дамуы. Кәсіпорын үшін жеткізушілер – технологиялық
тізбектегі маңызды бөлік, өнімнің бағасы және өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі жеткізушілердің бәсекеге қабілеттілігімен тікелей байланысты.
Кластердің дамуы – шикізат жеткізушілердің бәсекеге қабілеттілігін дамытуға
септігін тигізеді. Бесіншіден, бұл аймақтың экономикалық дамуы, аймақ
жұмысбастылықпен қамтамасыз етіледі, еңбекақы деңгейінің артуы және
құрылымының жағымды жаққа өзгеруі.
Қорытындылай айтсақ, кластер ірі бизнесті дамытуға заманауи жүйелерді
құруға мүмкіндік береді. Жаңа технологиямен жаңа өнім алуға қадамдар
жасалады.
1.2 Кластерлік даму аймақтардың экономикалық бәсекеге қабілетін
арттыру құралы негізінде
Кластерлік даму аймақтардың бәсекеге қабілетін, олардың экономикалық
дамуын арттыру құралы ретінде елдің аймақтық дамуының жаңа қадамы болып
табылады. Қазақстандық кластерлік бастаманың негізгі мақсаты индустрия
саласында жеке меншік бизнес-құрылымдарды жұмылдыру негізінде экономиканың
шикізат секторын дамытудағы Қазақстанның бәсекелестік артықтышығын барынша
көп пайдалану мүмкіндігін жасау болып табылады.
Металлургия, Көлік логистикасы, Тоқыма өнеркәсібі, Құрылыс
материалдары, Азық-түлік өнеркәсібі, Туризм және Мұнайгаз, машина
жасау сияқты жеті пилоттық кластер құру Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2005 жылғы 25 маусымдағы қаулысымен анықталып, бекітілді. Кластерлік
бастаманы сәтті іске асыру үшін заңнаманы жетілдіру, инфрақұрылым
элементтерін құру, инвестициялық нақты жобаларды іске асыру және кадрлық
қамту мәселесін шешу бойынша жалпы жүйелік шаралар қарастырылды.
Қазақстандық кластерлік инициативаның аталған шаралары тұтастай
алғанда жоспар бойынша іске асырылуда. Кластерлердің тік және көлденең
байланыс жүктелгендері өмірге қабілеттірек, қосылған құнның тізбектері
қарастырылады. Алайда, оған қоса әлемдік тәжірибенің көрсетуі бойынша
толыққанды қызмет ететін кластерлерді құруға біршама уақыт талап етіледі.
Мұнайгаз машина жасау кластері. Қазақстан Республикасы жоғары
технологиялық сәйкес индустрияны дамытудағы қозғаушы күш болып табылатын
мұнай мен газ ресурстарына бай.
Батыс-Қазақстан облысында Мұнайгаз машина жасаудың пилоттық кластері
іске асырылуда. Кластерлік бастаманы жүзеге асыру шеңберінде Қазақстан
Республикасының Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы Заңы мен
Салық кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. Отандық өндірушілер
мен шетелдік инвесторлардың Бірыңғай тізілімі құрылды.
Технопарк Алгоритм ЖШС базасындағы машина жасау кешені өндірісінің
материалдары мен бұйымдарын диагностикалау үшін бұзбайтын бақылау
зертханасын құру ісі бойынша жұмыстар жасалды. Германия, Америка және
Ресейдің жетекші фирмаларының жабдықтары орнатылды. Қазіргі кезде
зертхананы аттестаттау мен аккредитациялау жұмыстары жасалуда.
Технопарк Алгоритм ЖШС мен Жәңгір хан атындағы БҚАТУ-мен бірлесе
отырып облыстық бюджеттен бөлінген 263 млн теңгеге оқу орталықтарын құрды.
Бұл автоматтық жобалау жүйесі, прототиптеу жүйесі, СББ станоктарымен жұмыс
істеу технологиясының класстары. Жапон компанияларының жабдықтары
орнатылған. Мұның барлығы Жәңгір хан атындағы БҚАТУ Машина жасау
факультетінің студенттерін заманауи құрылғылармен жұмыс істеуге, мамандарды
халықаралық стандарттар деңгейінде даярлауға, өндірістік өнеркәсіп
инженерлері мен технологтарының біліктілігін арттыруға және қайта
даярлауға, машина жасау саласында тәжірибелі-құрастыру, ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.
Отандық кәсіпорындарды алдыңғы қатарлы технологиямен қамтып,
Микрография ҒЗИ РМУ және Алгоритм Технопарк ЖШС базасындағы
инновациялық жобаларды жасауға жағдай жасау мақсатында мұнай газ машина
жасау өніміне жобалық-технологиялық құжаттама дайындау бойынша жобалық-
конструкторлық бюро құрылды. Микрография ҒЗИ РМУ жөндеу цехының негізінде
конструкторлық-технологиялық орталықта жасалған құжаттамалар бойынша сынақ
үлгілерін дайындау үшін сынақ-эксперименталды өндіріс құру, және ары
қарайғы сынақ жасау жоспарлануда. Микрография ҒЗИ РМУ және Алгоритм
Технопарк ЖШС арасында оптикалы-талшықты шоғырсымын тарту жұмыстары
басталды.
Туризм кластері.Туристік қызметтерге деген сұраныс детерминанттары
мыналар: өмір сүру деңгейін арттыру, интернет арқылы туристік қызметтерді
сатып алуды жетілдіру, турлардың құрама пекеттеріне, дәстүрлі мәдениет пен
өмір салтын сезінуге мүмкіндік беретін турларға деген сұранысты арттыру.
Туристік сала қарқынды дамуда. Туризм бәсекеге қабілетті сала болуы үшін
зор әлеуетке ие болуы тиіс. Туристік кластерлер тұрмыстық және коммуналдық
қызметтердің барлық спектрін қамтыған. Туристік салаға түрлі қызмет
көрсетуші ұйымдар саны жыл сайын өсіп келеді (қонақ үйлер, мұражайлар,
театрлар, тарихи және мәдени ескерткіштер, демалыс парктері, шипажай-
курорттық мекемелер). Туристік агенттіктер желісіндегі туристердің саны,
соның ішінде ішкі бағыттарда артып келеді. Сауықтыру қызметтері көлемінің
өсу тенденциясы байқалады.
Бүгінгі күні Қазақстан аймақтық туристік орталық құру үшін жетерліктей
әлеуетке ие. Оның арсеналында - әлемге әйгілі Медеу биік таулы мұзайдыны,
Шымбұлақ тау шаңғы турбазасы, Табаған спортты-сауықтыру кешені,
Ақбұлақ биік таулы курорт кіреді.
Туризм кластері қатысушыларының арасында көлденең де, тік те байланыс
дамуда. Туристік сала экономика ең жанды және перспективті саласы
болғандықтан сала проблемаларына жеткілікті көңіл бөлу қажет. Туристік
кластерді дамыту үшін қонақ үйлердің, кэмингтер, туристік орталықтар,
мейрамханалар, басқа инфрақұрылымдардың ауқымды құрылысы іске асуы қажет,
бұл өз кезегінде отандық жеңіл, тамақ өнеркәсібі мен құрылыс
материалдарының өндірісін дамытуға себеп болмақ.
Көлік логистикасы кластері. Көлік-логистикалық кластерінің қызметі –
транзиттік тасымалдау әлемдік нарығында тасымалдау мен сәтті бәсекелестік
жасауда Қазақстан халқы мен экономикасының талаптарына дәлме-дәл көлік
кешенін дамыту мен қызметі деңгейінің жетістіктерін қамтамасыз ету.
Көлік лигистикасы кластері Қазақстан Республикасы Президентінің
2006 жылғы 11 сәуірдегі Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының
2015 жылға дейінгі Көлік стратегиясын іске асыру аясында жүзеге асырылады.
Аталмыш кластерлік жобаны жүзеге асырмас бұрын көлік инфрақұрылымын дамыту
мен жаңалау мәселелері (автомобиль және темір жол, жолжиегі сервисі
нысандары), сонымен қатарконтейнерлік тасымалдауды жетілдіру, автомобильдік
тасымалдау географиясын кеңейту, халықаралық талаптарға отандық
стандарттарды сәйкестендіру және нормативті құқықтық базаны жетілдіру
мәселелері шешілді.
Пилоттық жобаны іске асыру аясында халықаралық стандарт бойынша
Астана-Контракт АҚ логистикалық орталығының контейнерлік терминалы
негізінде ұйымдастыру жұмыстары басталды. Жоба Астана-Контракт АҚ
контейнерлік терминалының Алматы – 1 теміржол стансасы ауданында дамуын, 50
мың шаршы метрлік қойма кешенінің құрылысын қарастырады. Осы мәліметтер
бойынша 2008 жылғы маусымның басында жол бойы жолағы мен республикалық
маңызды автожол бұрылыс жолақтарына 121 ТҚКС, 1 192 ЖМҚС, 1 273 тамақтану
және сауда орындары, 83 қонақ үй, 71 автотұрақ, 196 жарнама нысандары мен
139 өзге де сервис нысандары орнатылды. Батыс-Еуропа-Батыс Қытай
трансконтиненталды автожолдар дәлізін ұйымдастыру жобасының зерттелу
кезеңінде Индустрия және сауда министрлігі 2007-2011 жылдарға арналған
Харгос шекара бойындағы бірлестіктің Халықаралық орталығын одан әрі
дамыту Бағдарламасы шеңберінде жұмыстар атқарады. Бағдарлама аясында
қазақстан-қытай шекарасы жеріндегі Алматы облысы Панфилов ауданында Хоргос-
Шығыс қақпасы арнайы экономикалық аймағын құру бойынша жұмыстар
жүргізіледі. Батыс-Қазақстан шекарасы мен Қазақстан мен Ресейдің Саратов
облыстарында – Қазақстанның Батыс қақпасы АЭА және халықаралық маңызы бар
құрғақ портты Таскала - Озинки шекара жанындағы бірлестік халықаралық
орталығы. Құруға ұсынылып отырған бұл құрғақ порттар Морпорт Ақтау арнайы
экономикалық аймақ пен порттарды біріктіретін Ортаазиялық көлік-өнеркәсіп
дәлізінің бірыңғай көліктік-логистикалық жүйесіне кіреді.
Тоқыма өнеркәсібі кластері. Қазақстандағы тоқыма өнеркәсібі Тоқыма
өнеркәсібі кластері аясында Оңтүстік Қазақстан облысында ҚР Президентінің
2005 жылғы 6 шілдедегі Жарлығымен құрылған Оңтүстік инфрақұрылымының
дамуымен айқындалады. Оны құрудағы мақсат – тоқыма өндірісін дамыту, оның
ішінде дайын өнімдер өндіру, өз экономикамызды әлемдік шаруашылық байланыс
жүйесіне енгізуді белсендіру, Қазақстанға әлемдік сауда маркілері
өндірушілерін дайын тоқыма өнімдерін өндіруге жұмылдыру, жоғары
технологиялық өндіріс орындарын құру, сонымен қатар тоқыма өнімдерінің
түрлерін көбейту және сапасын арттыру. Бүгінгі күні АЭА дамыту жөніндегі
Кеңес АЭА аумағында бес инвестициялық жобаны іске асыруды құптап отыр:
тоқыма және бояғыш-бөлшектік өндірісін қайта құрумен бірге дайын мақта-мата
маталарын шығаратын Хлопкопром-Целлюлоза ЖШС, Каздемиртекстиль ЖШС,
Oxy Textile ЖШС, Ютекс-KZ АҚ, Есенжол-Назар ЖШС. Бұл кәсіпорындар
мақта талшықтарын өндіретін мақтаөндіру зауыттарымен өндірістік тік-
интеграциялық байланысқа ие. Сонымен бірге олар өзара бәсекеге түспейді,
себебі түрлі номерлі жіптер өндіреді. Аталмыш кәсіпорындардың өндіріс
көлемі жыл сайын артуда.
Құрылыс материалдары кластері. Қазақстан Республикасы экономикасының
артуы құрылыс кешендерінің нәтижелерінен-ақ байқалады. Құрылыс
материалдары кластері аясында Астанадағы Құрылыс материалдары
Индустриалды аймағы ашылды. Оның аумағында ағаш бұйымдарын өндіру жобасы
жүзеге асырылды. Бетонды, темірбетонды бұйымдары мен құрылысын өндіру
бойынша біршама жобалар іске асырылуда. Сонымен қатар құрғақ құрылыс
қоспалары, жиһаздар, қаңқалы үйсалу өндірістерімен айналысатын зауыттар
салу жоспарлапы отыр.
Алматы облысында қазіргі кезде керамзитті кірпіштер, күйіктас-гранитті
және кафельді плиткалар, сэндвич тақталарына арналған минералды плиткалар
(шыны талшықтары) өндіру жөніндегі жобалар жүзеге асырылу кезеңінде.
Қазақстан бойынша құрылыс материалдары өнімдерінің көлімінің артуы тұтастай
байқалады. Мамандардың айтуынша, бұл мемлекеттік тұрғын-үй бағдарламасын
іске асыру шеңберіндегі құрылыс көлімінің артуы есебінен болып
отыр.Құрылыс материалдары кластерінде көбіне өндірушілер арасында
көлденең байланыс орнатылатындай, өндірілген өнім түрлерінде шек жоқ.
Сондықтан барлық құрылыс материалдарының түр-түріне кластерлік шешім
қабылдау мүмкін емес. Мұндай жағдайда кластерлік шешім қабылдау мүмкін
болатын бағыттарды белгілеп алуға болады. Мысалы, Жиһаз өндіру және
ағаштан жасалған бұйымдар немесе Лакпен боялған өнімдер өнімі
кластерлері.
Металлургия кластері. Қарағанды облысындағы Металлургия-металлөңдеу
кластеріне металл өнімдері мен машинажасаумен айналысатын 52 кәсіпорын
жұмылдырылған. 2005 жылы Металлургия-металлөңдеу кластерінің
Координациялық кеңесі құрылды, оның негізгі міндеті металлөңдеу,
металлургия, машина жасау саласындағы кәсіпорындардың іскерлік
белсенділігін арттыруға атсалысу болып табылады. Бүгінгі күні Қарағанды
облысында кластер аясында құрылған Индустриялды саябақ инфрақұрылымының
құрылысы жалғасуда. 2008 жылдың 1 шілдесінде АрселорМиттал Теміртау АҚ
сұрыптыпрокаттау өндірісі іске қосылды. Ast Etalon Crown ЖШС -де
литография мен лакталған ақ қаңылтыр өндірісі торабы іске қосылған. Сонымен
қатар, облыста құны 110 миллион долларды құрайтын, металлургиялық кремний
өндіретін заманауи зауыт құрылысымен айналысып жатқан Silicium Kazakhstan
ЖШС компаниясының қарқынды жобасын іске асыру жалғасуда. Жобаның сәтті
жүзеге асуы жаңа ғылымды қажет ететін өндіріс құруға мүмкіндік береді.
Азық-түлік өнеркәсібі кластері. Республикада азық-түлік өнеркәсібі
қарқынды дамыды. Оның барлық салаларында өндірістің өсуі, түрлерінің көбеюі
мен шығарылған тауар саны артуда. Шығыс-Қазақстан облысындағы Азық-түлік
өнеркәсібі кластері төрт ірі бәсекеге қабілетті бағыттан тұрады: май, сүт,
ет және астық. Облыстың жекелеген аудандарында азық-түлік өнеркәсібі
өндірісін мамандандырумен бірге тағы ондаған кластерлер құру жоспарланып
отыр. Оның ішінде астық, ет, сүт, жеміс-жидек және балық өндірісі
бағытындағы кластерлер қалыптастырылады.
Ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілерді тікелей және жанама
мемлекеттік қолдау Солтүстік аймақтарда аймақтық астықөндіру, сүт өнімдері
кластерлерін құруға әсер етсе, жеміс-жидек, сүт кластерлерін Оңтүстік
аймақта ашу осы бағыттарды дәйекті және жоспарлы түрде дамытуға мүмкіндік
береді. Солтүстік-Қазақстан облысындағы кластерлік даму астықты өңдеумен
байланысты. Алматы облысында жеміс-жидек және сүт кластерлері қалыптасып,
дамып келеді. Мұнда жеміс-жидек өнімдерін өңдейтін 19 кәсіпорын бар.
Құрамына Райымбек Агро ЖШС мен ФудМастер АҚ сияқты екі ірі сүт
зауыттары кіретін сүт кластерінің басты қатысушылары анықталды. Компаниялар
ұзақ сақталатын сүт өнімдерін, қоюлатылған сүт, кілегей, йогурттар мен өзге
де қышқыл сүт өнімдерін шығарады.
Қостанай облысындағы сүт кластерлерінің қатысушылары бүгінгі күні 14
сүтөңдеу кәсіпорындары, 42 сүт-тауар фермалары, ғылыми-оқыту мекемелері мен
ұйымдар, зертханалар, дистрибъютер орталығы, Мал өнімдері корпорациясы
ЖАҚ, даму институттары, несиелік мекемелер мен ұйымдар, қоғамдық ақпараттық-
кеңес беруші орталықтар мен бірлестіктер, қаттамалар мен ыдыстар өндіретін
компаниялары болып табылады.
Осындай жағдайда, Азық-түлік өнеркәсібі кластері шараларын іске
асыру әлеуетті қатысушыларды жаңа өндіріс құруға және бар өндіріс орындарын
жаңартуға жетеледі. Азық-түлік өнеркәсібіне кластерлік шешім қабылдау
мақсатына жетті, және ол осы бағытта мемлекеттік қолдауға әлі де ие
болатынына сенім мол.
2. Кластерлік құрылымдарды құрумен қаржыландырудың шетелдік тәжірибесі
Саланың эволюциялық процесі кластерлердің пайда болуын немесе
ұлғайғанын көрсетеді. Сонымен кейбір секторларға серпін беріледі, сөйтіп
сала шегінен шығып экономиканың дамуының күшті қуатына айналады.
Кластерлердің пайда болуы фирмалардың көптеген типіне байланысты. Италияда
көптеген бәсекеге қабілетті салалардың алға тартушы күші ақтық өнімге
қойылатын талапқа байланысты. Ақтық өнімді щығаратын сала бәсекеге
қабілетті сүйемелдеуші саланы туындатады. Жоғарыда айтылғандай, Жапонияда
көптеген бәсекеге қабілетті өндіріс іргелес салалардан өсіп шықты.
Кластерлердің пайда болуы жеке салаларда прогресті жылдамдатады.
Кластердің ішіндегі өзара байланыс инновацияны күшейтетін тіпті ұлттық
экономиканың көптеген секторларында да осындай жағдай кездеседі. Бұл
қазіргі кезде Жапонияда электрониканы тұтынудағы көршілес салаларда анық
байқалып отыр.
Экономикадағы үнемі дамып отырған өндірісте кейбір кластерлердің
азайғаны байқалады. Бәсекеге қабілеттік әртүрлі детерминаттарға
сүйенгендіктен ұлттық позицияны сақтау әртүрлі кластерлерде біркелді
болмайды. Технологиясы күрделі емес, өнімі нашар жіктеліп топтасқан салалар
өздерінің бәселестік басымдығынан айрылады. Құндылық тізбегіндегі
өнімділігі аз қызмет түрі шет елге ауысады.
Саланың пісіп-жетілуіне байланысты инновациялық процесс баяулайды
немесе бүтіндей тоқтайды. Осындай жағдайда фактор шығыны шешуші рөл
атқарады. Егер де жағымсыз жағдайлар өздерінің ықпалын таңдаса, өндірісті
жетілдіруге серпін береді. Ел жоғары дамыған сегментте (салада позициясын
жоғалтқанмен) дұрыс жүргізілген бәсеке негізінде өзінің позициясын сақтап
қалады.
Мобильді технология әлемдік нарықта шешуші рөлді факторлық шығын
атқарады деген пікір туғызады. Алайда технологияның мобильділігі имитациялы
лагты қысқартқанымен, басқа елдерден технология алатын фирмалар тұтас бір
ұрпаққа артта қалып қояды. Фирманы күшейтетін фактор технологияға ену емес,
технологияны дамыту болып табылады. Импортталған технологияны орналастыру
және жетілдіру көптеген жағдайда ұлттық “ромбыға” тәуелді. Жоғары
деңгейдегі бәсекеге қабілеттілік фирманың білім мен технологияны жасап, оны
пайдалануына байланысты. Ақпарат технологиясын дамыту, жаңа материалдарын
өндіру, биоинжерия жаңалықтарының толқынына қажетті жағдайларды жасайды.
Тіпті дәстүрлі немесе бір қарағанда қарапайым салалардағы “кемелдену”
қорқынышының жалған болуы мүмкін.
Италия осы жағдайда жиі пайдалана алды, дәстүрлі салаларда (жиһаз,
аяқ киім және киім) фирмалар өздерінің бәсекеге қабілеттілігін күшейтеді.
Швеция “көзге түсетін” салалар негізінде жақсы дамып келеді. Олардың
қатарына жататындар тұрмыстық электр приборлары, жүк машиналары, кен қазу
құралдары.
Бәсекеге қабілетті салалардың кластерлерінде бәсекеге қабілетті
салалар ұлттық экономикада біркелкі бөлінбейді. “Ромбаның” жүйелік
табиғаты ұлттық бәсекеге қабілетті салалардың кластерлерін жасайды.
Гүлденіп отырған сала әдетте вертикалды (сатып алушы жабдықтаушы) немесе
горизантальды (жалпы клиенттер, технология, делдалдар және т.б) өзара қарым-
қатынастарымен байланысты болады.
Бұған жақсы мысал Дания. Осы елде әлемдік рынокта бәсекеге қабілетті
салалар өзара тығыз байланысты. Бұған қоса Данияда бәсекеге қабілетті
салалардың кластері бар. Олар үй жиһаздарны жасайтын және медицина
салалары. Денсаулық сақтау кластерлері ауыл шаруашылық кластерлерімен
технология және шикізатқа қойылатын талап арқылы байланысқан.
Швецияның целлюлоза және қағаз өндірісінде ғана емес, ағаш өңдеу
құралдары, бақылау-өлшеу аспаптары, конвейерлі жүйелер, қағаз кептіру
құралдары, сондай-ақ целлюлоза мен қағаз өндіретін құралдар өндірісінен
бәсекеге қабілеттігі бар. Швецияда әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті химия
өнеркәсібі болмағанмен, целлюлоза-қағаз өнеркәсібіне арналған химиялық
заттар өндірісінен дүниежүзілік деңгейге жетті. Италияда ірі кластерлер
тұрмыстық тауарлар, тамақ, сәндік киімдер мен аяқ киім өндіруді
біріктіреді. Герменияда мына төмендегідей салалардың кластерлері бар: химия
өндірісі; металлургия; көлік және қағаз басу. Осы айтылғандардың бәрі де
өнім шығару арқылы табысқа жеткен. Мысалы, Израильде негізгі кластерлер
ауыл шаруашылығында (тыңайтқыш, су жүйесі т.б) және қорғаныс саласында
жинақталған.
Қорыта айтқанда, жоғарғы деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігі бар
елдердің бәрінде, барлық жерінде кластерлер кең орын алған. Бұл жағдай
барлық жоғары деңгейде дамыған ұлттық экономиканың негізгі белгісіне
айналған.
Кластерлердің пайда болуы ұлттық басымдық детерминанттарына тікелей
байланысты, олардың жүйелілік сипатының көрінісі болып табылады.
Бәсекеге қабілеті бір салада өзара күшейту қатынасы арқылы басқасына
көмектеседі. Бұндай сала тауарлардың сатып алушылары мен қызмет
көрсететіндерге талап қойғыш болып келеді. Елде олардың болуы жабдықтаушы
саланың бәсекеге қабілеттілігінің өсуінің маңызды факторы болады.
Бәсекеге қабілетті жабдықтаушылар, сондай-ақ елде тұтынушы салалардың
дамуына мүмкіндік береді. Олар технологиямен қамтамасыз етеді, жалпылама
өндіріс факторларын дамытады, жаңа өндірушілерді туындатады. Әлемдік
нарықта бәсекеге қабілетті бір сала жөнінде де осыны айтуға болады.
Кластер қалыптасқанда барлық өндіріс бірін-бірі сүйемелдейді және
пайда барлық бағыттағы байланыстар бойынша таратылады. Бір саладағы
белсенді бәсеке басқа салалардың кластеріне таратылады. Басқа салалардан
келген кластер жаңа өндірушілердің дамуын жылдамдатады. Бұлар жаңа
стратегияны және біліктілікті ендіруге қажетті қаржылармен қамтамасыз
етеді. Сөйтіп ақпаратпен еркін алмасу мен жаңалықтың тезірек тарауы жүзеге
асады. Кластерлердің ішкі өзара байланысы күтпеген жерден бәсекеге жаңа жол
жасауға көмектесіп, жаңа мүмкіншіліктерді туындатады. Адам ресурстары және
идеялар жаңа комбинация құрайды. Силикон алқабы осыған айқын мысал бола
алады.
Кластер ішкі проблемалардағы тұйықтықты, салғырттықты, икемсіздікті
және бақталастар арасындағы келісімді жеңуге арналған құрал болып табылады.
Кластердің болуы ақпарат алмасуын және жаңа әдістерді, жаңа өндірушілерді
туындатады. Белгілі бір ұғымда кластер аутсайдерлерді дүниеге әкеледі. Олар
бәсеке күресіндегі тартысқа жаңалық қосады, сөйтіп ұлттық сала өзінің
артықшылығын сақтап қалуға мүмкіндік алады.
Барлық кластердің қолда болуы ішкі бәсекелес тобы бар салаларға
факторлар жасауды тездетеді. Кластердегі барлық фирмалар (өзара байланысты)
инвестицияны мамандырады т.б. Осы жағдайлар жаңа фирмалардың көптеп пайда
болуына әкеліп тірейді. Кластер ірі капитал жұмсауға және мамандануға
итермелейді.
Үкімет пен университеттер кластерге көп көңіл аударады. Кластерге
барлық жаңа дарынды адамдарды тартады, сөйтіп елдің халықаралық деңгейде
беделі өседі.
Кластер кеңею үрдісіне ие болады. Өйткені бәсекеге қабілетті сала
басқа, жаңа саланы туындатады. Осы өсу бағыты кластердің құрылымына
тәуелді. Бұл әр елде біркелкі емес. Ақындайтын екі мысал келтірейік.
Жапонияда кластерлердің даму үрдісі горизанталь бағытта болды. Өйткені
мұндағы компаниялар көршілес салаларға еніп кетуге дайын. Бұған олардың
мақсаттарының табиғаты және ішкі диверсификацияға бейімділігі әсер етеді.
Италияда кластерлер вертикальды бағытта дамиды. Жұмыс істеп тұрған
компаниялардың аралас диверсификациясы неғұрлым сирек кездеседі.
Кластердің даму процесінде оқшауланған салалардан экономикалық
ресурстар құйыла бастайды. Егер де сала халықаралық бәсекеге бет алса,
кластердің пайда болуы ерекше көзге түседі.
Қорыта айтқанда, ұлттық бәсекеге қабілеттік көп жағдайда жеке
салалардағы кластерлердің даму деңгейіне байланысты. Осы жағдай үкімет
саясатына және компания стратегиясына барынша маңызды болады.
Кластерлердің ішіндегі өзара алмасуы - ұлттық ромбаның негізінде және
кластерлердің құрылуында алмасатындар мыналар: қажеттілік жөніндегі
ақпарат, сатып алушы салалар арасындағы жабдықтаушылар мен тектес
салалардың арасындағы техника мен технологиялар. Осындай алмасу жүзеге
асқанда және әрбір салада белсенді бәсекені қолдағанда бәсекеге
қабілеттілігіне жақсы жағдайлар жасалады. Ендігі сөз кезегінің тізгіні
жоғарыда аталғандардың өзара әсерлерінің механизмдері жөнінде болмақ.
Ұлттық кластерлердегі фирмалардың айырмашылықтары бар, тіпті кейде қарама-
қарсы мақсаттары да болады. Жабдықтаушылар мен сатып алушылар баға мен
пайданы бөлісу жөнінде жанжалдасып қалады.
Осындай жағдай ақпаратпен алмасуға кері әсер етеді, өйткені әрқайсысы
жеке дара пайдаланғысы келеді. Бәсекеде өзара алмасу жергілікті фирмаларға
пайдалы жағдай жасайды.
Әрбір елде және сол елдің ішінде, әрбір салаларда кластерлердің
сипатында және тиімді әсер етуінде айтарлықтай өзгешеліктер болады. Егер де
кластерлердің ішінде өзара алмасу (жеке салаларда немесе нарық сегментінде)
бәсеке қабілеттілігіне тез қол жеткізеді және ұзақ мерзім сақталады. Бұған
дәлел – шведтік тау-кен өнеркәсібі және оған құрал-жабдық шығару.
Кластерлердің өзара алмасуына көмектесетін тұтқалар ақпарат ырғағын
жеңіл жүргізетін, фирманың горизантальды және вертикальды байланыстарын
үйлестендіретін. Төменде солардың бірнеше мысалдар келтіріліп отыр.
Ақпарат ырғағын жеңілдететін факторлар:
- бірге оқу және міндетін атқарп жүрген кезеңдегі жеке қарым-қатынас;
- ғылыми қоғамдастықтарға немесе кәсіби бірлестікте туындайтын
байланыс;
- географиялық жақын орналасудан туған байланыстар;
- кластерге қызмет көрсететін салалық ассоциациялар;
- ұзақ та берік өзара қарым-қатынасқа деген сенім сияқты мінез-құлық
нормалары.
Мақсаттардың сәйкес келуін анықтайтын және кластерлер ішіндегі
сәйкестік факторлары мына төмендегідей:
- фирмалар арасындағы отбасылық немесе отбасы маңындағы байланыстар;
- өнеркәсіп топтары ішіндегі жалпы меншік;
- акционерлік жеке меншікке үлестік қатысу;
- фирмалар директорларының арасындағы өзара әрекет;
- ұлттық патриотизм.
Жапония жақсы жұмыс істейтін кластерлер еді. Алдымен әдепкі көзге
түсетіні ірі топтар. Бұлар акционерлік капитал арқылы өзара байланысы бар,
еркін фирмалар тобы, соғыс алдындағы қатаң детерминантталған өнеркәсіптегі
холдинг компаниялары. Әрбір топтың орталығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz