Жалпы ұлттық өнім экономикалық категориясының теориялық аспектілері
КІРІСПЕ 5
1. ЖАЛПЫ ҰЛТТЫҚ ӨНІМ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ұлттық есептер жүйесінің экономикалық мәні 8
1.2 Ұлттық есептер жүйесінде жалпы ұлттық өнімнің мәні және мазмұны 15
1.3 Жалпы ұлттық өнімді есептеу әдістері 20
2. 2008.2010 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 2008.2010 жылдар аралығында жалпы ұлттық өнім динамикасын талдау 27
2.2 2008.2010 жылдар аралығында Қазақстанның макроэкономикалық тұрақтылығын талдау 34
2.3 Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің индекстерін талдау 38
3. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН РЕТТЕУДІҢ ШАРАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстанның макроэкономикалық жағдайын реттеудің шаралары 46
3.2 Қазақстан Республикасында негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді ынталандыру шаралары 59
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
1. ЖАЛПЫ ҰЛТТЫҚ ӨНІМ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ұлттық есептер жүйесінің экономикалық мәні 8
1.2 Ұлттық есептер жүйесінде жалпы ұлттық өнімнің мәні және мазмұны 15
1.3 Жалпы ұлттық өнімді есептеу әдістері 20
2. 2008.2010 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 2008.2010 жылдар аралығында жалпы ұлттық өнім динамикасын талдау 27
2.2 2008.2010 жылдар аралығында Қазақстанның макроэкономикалық тұрақтылығын талдау 34
2.3 Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің индекстерін талдау 38
3. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН РЕТТЕУДІҢ ШАРАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстанның макроэкономикалық жағдайын реттеудің шаралары 46
3.2 Қазақстан Республикасында негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді ынталандыру шаралары 59
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Экономиканың іс әрекетке түсуінің нәтижесі ұлттық өнім болып саналады, яғни белгілі бір кезеңде елде өндірілген барлық тауарлар мен қызметтер.Ұлттық өнім ел экономикасының маңызды көрсеткіші, елдің экономикалық әлеуетін, халықтың өмір сүру денгейін, экономикалық және әлеуметтік саясат әдістерінің жүзеге асуын бейнелейді.
Жалпы ұлттық өнім экономика көрсеткіштерінің ең нақтысы деп есептеледі. Статистикалық деректер мемлекеттің экономика министрлігінің 3 айда бір есептеуі бойынша, экономикалық әс ірекет нәтижесін бірыңғай көрсеткішпен беруге негізделген. Жалпы ұлттық өнімді төмендегідей бөліктерге бөліп көрсетуге болады:
1) барлық экономикалық агенттер табысының жиынтығы.
2) өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызметтердің жалпы шығын көлемі.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Жалпы ұлттық өнім — экономикадағы табыс пен өндірістегі шығын көлемін бірдей өлшейді. Себебі бұл өлшемдер соңында бірдей болады. Жалпы, экономика үшін табыс көлемі шығын көлеміне тең болуы керек. Бұған көз жеткізу үшін, біз ұлтгық есепшотты, ЖҰӨ статистикалық жүйе өлшемін және басқа да сонымен байланысты көрсеткіштерге талдау жасау керек.
Біз жалпы ұлттық өнімнің жалпы шығын көлемін, сонымен бірге экономикадағы жалпы табыс көлемін сипаттайтын, яғни екі жақты айналым сызбасында көрсетілгендігіне көз жеткіздік. Ұлттық есеп жүйесінің үлкен бір бөлігінің көрсеткіші – бұл керек ағындарға байланысты ақпараттар. Жалпы ұлттық өнім есеп-шоттың есептеудің мақсаты мынада:
1) қоғам экономикасының жай күйін бақылау;
2) экономикалық циклдың ағымдық фазасын анықтау;
3) мемлекеттік саясатты қалыптастыру.
Ұлттық өнімді өлшеу мүмкіндіктері бұрыннан бері қарастырылып келген. Олардың алғашқысы Ф.Кенэ және оның ізбасарлары физиократтардың кестесі. Классикалық мектепте, кейін маркстік саяси экономияда бұл үшін математикалық модельдер мен схемалар қолданылған.Оларда негізінен ұдайы өндіріс теориясы тұрғысынан ұлттық өнімді және ұлттық табысты бөлістіру және қайта бөлу процестері мен пропорциялары қарастырылған. Ұлттық экономиканың дамуының сандық бағалауының жүйесін құру кейнсшілдіктің дамуынан басталды. Оның негізіне экономиканың кешенді, статистикалық талдауы салынған.Ұлттық өнім көлемін анықтаудың әр түрлі әдістері бар. Дамыған және дамушы елдердің көпшілігнде ұлттық өнім ұлттық есептер жүйесінің негізінде есептеледі. Ұлттық есептер жүйесі бұл макроэкономикалық денгейде елдің дамуын бейнелейтін өзара байланысты макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесі.
Ұлттық есеп жүйесі – елдегі экономикалық процестердің нәтижесін, экономикалық құрылымын, ұлттық шаруашылықтағы өзара байланысты макродеңгейде көрсететін нарықтық экономиканың статистикалық үлгісі. Бұл үлгіде қолданылатын көрсеткіштер белгілі бір шоттар мен баланстық кестелер түрінде беріледі. Ұлттық есеп жүйесі халықаралық анықтамаларға, конвенцияларға, топтастыруларға, тұжырымдарға және есепке алу ережелеріне негізделген. Ұлттық есеп жүйесінің негізгі мақсаты –экономиканың және оның секторларының дамуын талдау, экономикалық саясатты жете зерттеп, белгіленген бағдарлама бойынша шешеім қабылдау үшін әлеуметтік –экономикалық статистиканың әр түрлі көрсеткіштерін үйлесімді түрде қолдану.
Жалпы ұлттық өнім экономика көрсеткіштерінің ең нақтысы деп есептеледі. Статистикалық деректер мемлекеттің экономика министрлігінің 3 айда бір есептеуі бойынша, экономикалық әс ірекет нәтижесін бірыңғай көрсеткішпен беруге негізделген. Жалпы ұлттық өнімді төмендегідей бөліктерге бөліп көрсетуге болады:
1) барлық экономикалық агенттер табысының жиынтығы.
2) өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызметтердің жалпы шығын көлемі.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Жалпы ұлттық өнім — экономикадағы табыс пен өндірістегі шығын көлемін бірдей өлшейді. Себебі бұл өлшемдер соңында бірдей болады. Жалпы, экономика үшін табыс көлемі шығын көлеміне тең болуы керек. Бұған көз жеткізу үшін, біз ұлтгық есепшотты, ЖҰӨ статистикалық жүйе өлшемін және басқа да сонымен байланысты көрсеткіштерге талдау жасау керек.
Біз жалпы ұлттық өнімнің жалпы шығын көлемін, сонымен бірге экономикадағы жалпы табыс көлемін сипаттайтын, яғни екі жақты айналым сызбасында көрсетілгендігіне көз жеткіздік. Ұлттық есеп жүйесінің үлкен бір бөлігінің көрсеткіші – бұл керек ағындарға байланысты ақпараттар. Жалпы ұлттық өнім есеп-шоттың есептеудің мақсаты мынада:
1) қоғам экономикасының жай күйін бақылау;
2) экономикалық циклдың ағымдық фазасын анықтау;
3) мемлекеттік саясатты қалыптастыру.
Ұлттық өнімді өлшеу мүмкіндіктері бұрыннан бері қарастырылып келген. Олардың алғашқысы Ф.Кенэ және оның ізбасарлары физиократтардың кестесі. Классикалық мектепте, кейін маркстік саяси экономияда бұл үшін математикалық модельдер мен схемалар қолданылған.Оларда негізінен ұдайы өндіріс теориясы тұрғысынан ұлттық өнімді және ұлттық табысты бөлістіру және қайта бөлу процестері мен пропорциялары қарастырылған. Ұлттық экономиканың дамуының сандық бағалауының жүйесін құру кейнсшілдіктің дамуынан басталды. Оның негізіне экономиканың кешенді, статистикалық талдауы салынған.Ұлттық өнім көлемін анықтаудың әр түрлі әдістері бар. Дамыған және дамушы елдердің көпшілігнде ұлттық өнім ұлттық есептер жүйесінің негізінде есептеледі. Ұлттық есептер жүйесі бұл макроэкономикалық денгейде елдің дамуын бейнелейтін өзара байланысты макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесі.
Ұлттық есеп жүйесі – елдегі экономикалық процестердің нәтижесін, экономикалық құрылымын, ұлттық шаруашылықтағы өзара байланысты макродеңгейде көрсететін нарықтық экономиканың статистикалық үлгісі. Бұл үлгіде қолданылатын көрсеткіштер белгілі бір шоттар мен баланстық кестелер түрінде беріледі. Ұлттық есеп жүйесі халықаралық анықтамаларға, конвенцияларға, топтастыруларға, тұжырымдарға және есепке алу ережелеріне негізделген. Ұлттық есеп жүйесінің негізгі мақсаты –экономиканың және оның секторларының дамуын талдау, экономикалық саясатты жете зерттеп, белгіленген бағдарлама бойынша шешеім қабылдау үшін әлеуметтік –экономикалық статистиканың әр түрлі көрсеткіштерін үйлесімді түрде қолдану.
1. Байзаков А., Бопиева Ж. Методика построения макроэкономических прогнозов на основе балансовых моделей //Транзитная экономика.-2005.-№ 2.-с.12-23.
2. Башкатов Б.И., Кулагина Г.Д. Экономическая статистика. М-2009.
3. Введение в рыночную экономику / Под ред. А. Я. Лившица, И. Н. Никулиной. - М.: Высшая школа, 2003.
4. Валовой Д.В. Рыночная экономика. Возникновение, эволюция и сущность. - М.: ИНФРА - М, 2005.
5. Гамарник Г.Н. Управление экономикой Казахстана: методология, подходы, пути реализации.- Алматы. - 2005.
6. Жанкина Д.К. Иностранные инвестиции в РК: плюсы и минусы.- //Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста. Ч.4.-Алматы.-2010
7. Жумагалиева Р. Роль институтов развития Казахстана в реализации Стратегии индустриально-инновационного развития //Экономика и статистика.-2005.-№3.-с.91-95
8. Иванов Ю. Н. Система национальных счетов - инструмент макроэкономического анализа. - М.: Финстатинформ, 2009.
9. Камаев В. Д. Экономическая теория. - М.: ВЛАДОС, 2008.
10. Л. М. Музапарова, М.У.Спанов, Финансы Каз-на 4/97 «Макроэкономические показатели Каз-на»
11. Казахстан 1991-2006 годы. Информационно-аналитический сборник под ред. А.А. Смаилова, Астана, 2007 г
12. «Конкурентоспособность. Определение. Рейтинги. Специфика переходных стран», НИЦ Мизес, Республика Беларусь,2009 г.
13. Липпе П. Экономическая статистика. - Штутгарт, Йена, 2005.
14. Морозов А.А. Казахстан за годы независимости. Под общ. Редакцией Султанова Б.К. Научно-популярное издание. - Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2005
15. Назарбаев Н.А. Казахстан 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана // Казахстанская правда, 11 октября, 1997.
16. Нугманова А.Ш. Развитие ипотечного кредитования в РК. //Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста. / Материалы международной научно-практической конференции/ Ч.7-Алматы.-2009
17. Общая теория статистики: Учебник/Под ред. чл.-корр. РАН И.И. Елисеевой.
18. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория.
19. Совместное издание Агентства РК по статистике и расширенной тематической группы ООН по бедности, занятости и социальной безопасности, Алматы, 2009, стр 8
20. Указ Президента Республики Казахстан «О дальнейших мерах по реализации Стратегии развития Казахстана до 2030 года» от 4 декабря 2001 года № 735
21. Указ Президента Республики Казахстан «О Стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы» от 17 мая 2003 года.
22. Экономический журнал “Деньги и кредит”, ст. “Государство. Экономика. Центральный Банк”, 11/2008
23. «IMD World Competitiveness Yearbook 2008», IMD, Lausanne, Switzerland, June 2008.
24 Special country competitiveness report for Kazakhstan «Kazakhstan in World Competitiveness 2008», IMD, Lausanne
24. The Global Competitiveness report 2008-2009, World Economic Forum, October 2008.
25. Portal site of the European Union (2008). European countries.
26. International Monetary Fund (2008). World Economic Outlook Database. October 2007 Edition.
27. www.rating-kz.info Материалы Общественного фонда «Центр изучения конкурентоспособности».
28. Статистические сборники 2003-2009 годов Агентства РК по статистике с официального веб-сайта www.stat.kz
29. Официальный веб-сайт АО «Инвестиционный фонд Казахстана» www.ifk.kz
30. Официальный веб-сайт АО «Национальный инновационный фонд» www.nif.kz
Официальный веб-сайт АО «Банк развития Казахстана» www.dbk.kz
2. Башкатов Б.И., Кулагина Г.Д. Экономическая статистика. М-2009.
3. Введение в рыночную экономику / Под ред. А. Я. Лившица, И. Н. Никулиной. - М.: Высшая школа, 2003.
4. Валовой Д.В. Рыночная экономика. Возникновение, эволюция и сущность. - М.: ИНФРА - М, 2005.
5. Гамарник Г.Н. Управление экономикой Казахстана: методология, подходы, пути реализации.- Алматы. - 2005.
6. Жанкина Д.К. Иностранные инвестиции в РК: плюсы и минусы.- //Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста. Ч.4.-Алматы.-2010
7. Жумагалиева Р. Роль институтов развития Казахстана в реализации Стратегии индустриально-инновационного развития //Экономика и статистика.-2005.-№3.-с.91-95
8. Иванов Ю. Н. Система национальных счетов - инструмент макроэкономического анализа. - М.: Финстатинформ, 2009.
9. Камаев В. Д. Экономическая теория. - М.: ВЛАДОС, 2008.
10. Л. М. Музапарова, М.У.Спанов, Финансы Каз-на 4/97 «Макроэкономические показатели Каз-на»
11. Казахстан 1991-2006 годы. Информационно-аналитический сборник под ред. А.А. Смаилова, Астана, 2007 г
12. «Конкурентоспособность. Определение. Рейтинги. Специфика переходных стран», НИЦ Мизес, Республика Беларусь,2009 г.
13. Липпе П. Экономическая статистика. - Штутгарт, Йена, 2005.
14. Морозов А.А. Казахстан за годы независимости. Под общ. Редакцией Султанова Б.К. Научно-популярное издание. - Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2005
15. Назарбаев Н.А. Казахстан 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана // Казахстанская правда, 11 октября, 1997.
16. Нугманова А.Ш. Развитие ипотечного кредитования в РК. //Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста. / Материалы международной научно-практической конференции/ Ч.7-Алматы.-2009
17. Общая теория статистики: Учебник/Под ред. чл.-корр. РАН И.И. Елисеевой.
18. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория.
19. Совместное издание Агентства РК по статистике и расширенной тематической группы ООН по бедности, занятости и социальной безопасности, Алматы, 2009, стр 8
20. Указ Президента Республики Казахстан «О дальнейших мерах по реализации Стратегии развития Казахстана до 2030 года» от 4 декабря 2001 года № 735
21. Указ Президента Республики Казахстан «О Стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы» от 17 мая 2003 года.
22. Экономический журнал “Деньги и кредит”, ст. “Государство. Экономика. Центральный Банк”, 11/2008
23. «IMD World Competitiveness Yearbook 2008», IMD, Lausanne, Switzerland, June 2008.
24 Special country competitiveness report for Kazakhstan «Kazakhstan in World Competitiveness 2008», IMD, Lausanne
24. The Global Competitiveness report 2008-2009, World Economic Forum, October 2008.
25. Portal site of the European Union (2008). European countries.
26. International Monetary Fund (2008). World Economic Outlook Database. October 2007 Edition.
27. www.rating-kz.info Материалы Общественного фонда «Центр изучения конкурентоспособности».
28. Статистические сборники 2003-2009 годов Агентства РК по статистике с официального веб-сайта www.stat.kz
29. Официальный веб-сайт АО «Инвестиционный фонд Казахстана» www.ifk.kz
30. Официальный веб-сайт АО «Национальный инновационный фонд» www.nif.kz
Официальный веб-сайт АО «Банк развития Казахстана» www.dbk.kz
МАЗҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1. ЖАЛПЫ ҰЛТТЫҚ ӨНІМ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
Ұлттық есептер жүйесінің экономикалық мәні 8
1.2 Ұлттық есептер жүйесінде жалпы ұлттық өнімнің мәні және 15
мазмұны
1.3 Жалпы ұлттық өнімді есептеу әдістері 20
2. 2008-2010 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 2008-2010 жылдар аралығында жалпы ұлттық өнім динамикасын 27
талдау
2.2 2008-2010 жылдар аралығында Қазақстанның макроэкономикалық 34
тұрақтылығын талдау
2.3 Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің индекстерін талдау 38
3. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН РЕТТЕУДІҢ ШАРАЛАРЫН
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстанның макроэкономикалық жағдайын реттеудің шаралары 46
3.2 Қазақстан Республикасында негізгі макроэкономикалық 59
көрсеткіштерді ынталандыру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Экономиканың іс әрекетке
түсуінің нәтижесі ұлттық өнім болып саналады, яғни белгілі бір кезеңде елде
өндірілген барлық тауарлар мен қызметтер.Ұлттық өнім ел экономикасының
маңызды көрсеткіші, елдің экономикалық әлеуетін, халықтың өмір сүру
денгейін, экономикалық және әлеуметтік саясат әдістерінің жүзеге асуын
бейнелейді.
Жалпы ұлттық өнім экономика көрсеткіштерінің ең нақтысы деп
есептеледі. Статистикалық деректер мемлекеттің экономика министрлігінің 3
айда бір есептеуі бойынша, экономикалық әс ірекет нәтижесін бірыңғай
көрсеткішпен беруге негізделген. Жалпы ұлттық өнімді төмендегідей
бөліктерге бөліп көрсетуге болады:
1) барлық экономикалық агенттер табысының жиынтығы.
2) өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызметтердің жалпы шығын
көлемі.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Жалпы ұлттық өнім — экономикадағы табыс
пен өндірістегі шығын көлемін бірдей өлшейді. Себебі бұл өлшемдер соңында
бірдей болады. Жалпы, экономика үшін табыс көлемі шығын көлеміне тең болуы
керек. Бұған көз жеткізу үшін, біз ұлтгық есепшотты, ЖҰӨ статистикалық жүйе
өлшемін және басқа да сонымен байланысты көрсеткіштерге талдау жасау керек.
Біз жалпы ұлттық өнімнің жалпы шығын көлемін, сонымен бірге
экономикадағы жалпы табыс көлемін сипаттайтын, яғни екі жақты айналым
сызбасында көрсетілгендігіне көз жеткіздік. Ұлттық есеп жүйесінің үлкен бір
бөлігінің көрсеткіші – бұл керек ағындарға байланысты ақпараттар. Жалпы
ұлттық өнім есеп-шоттың есептеудің мақсаты мынада:
1) қоғам экономикасының жай күйін бақылау;
2) экономикалық циклдың ағымдық фазасын анықтау;
3) мемлекеттік саясатты қалыптастыру.
Ұлттық өнімді өлшеу мүмкіндіктері бұрыннан бері қарастырылып келген.
Олардың алғашқысы Ф.Кенэ және оның ізбасарлары физиократтардың кестесі.
Классикалық мектепте, кейін маркстік саяси экономияда бұл үшін
математикалық модельдер мен схемалар қолданылған.Оларда негізінен ұдайы
өндіріс теориясы тұрғысынан ұлттық өнімді және ұлттық табысты бөлістіру
және қайта бөлу процестері мен пропорциялары қарастырылған. Ұлттық
экономиканың дамуының сандық бағалауының жүйесін құру кейнсшілдіктің
дамуынан басталды. Оның негізіне экономиканың кешенді, статистикалық
талдауы салынған.Ұлттық өнім көлемін анықтаудың әр түрлі әдістері бар.
Дамыған және дамушы елдердің көпшілігнде ұлттық өнім ұлттық есептер
жүйесінің негізінде есептеледі. Ұлттық есептер жүйесі бұл макроэкономикалық
денгейде елдің дамуын бейнелейтін өзара байланысты макроэкономикалық
көрсеткіштер жүйесі.
Ұлттық есеп жүйесі – елдегі экономикалық процестердің нәтижесін,
экономикалық құрылымын, ұлттық шаруашылықтағы өзара байланысты
макродеңгейде көрсететін нарықтық экономиканың статистикалық үлгісі. Бұл
үлгіде қолданылатын көрсеткіштер белгілі бір шоттар мен баланстық кестелер
түрінде беріледі. Ұлттық есеп жүйесі халықаралық анықтамаларға,
конвенцияларға, топтастыруларға, тұжырымдарға және есепке алу ережелеріне
негізделген. Ұлттық есеп жүйесінің негізгі мақсаты –экономиканың және оның
секторларының дамуын талдау, экономикалық саясатты жете зерттеп,
белгіленген бағдарлама бойынша шешеім қабылдау үшін әлеуметтік
–экономикалық статистиканың әр түрлі көрсеткіштерін үйлесімді түрде
қолдану.
Ұлттық есеп жүйесі- жан-жақты жүйе, оны әр түрлі салалардың
міндеттерін шешу үшін қолдануға болады. Ол елдің макроэкономикалық
көрсеткіштерін басқа елдердің осындай көрсеткіштерімен салыстыруға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар, әр елдің ерекшелігін ескере отырып, бұл
жүйенің шоттарын, экономика секторларын, көрсеткіштерін нақтылауға,
өзгертуге болады.
Ұлттық есеп жүйесін экономиканың әр түрлі саласында қолдану арқылы
мына міндеттерді шешуге болады:
- мемлекеттік реттеу шараларын жете зерттеу. Ұлттық есеп жүйесінде
экономиканың салалары, секторлары, әртүрлі экономикалық қатынастар
туралы ақпараттардың болуы жоғарыда аталған міндетті шешуге
көмектеседі.ҰЕЖ- нің ақпараттарын пайдалана отырып, мемлекеттің,
шаруашылық субьектілерінің тұтыну шығындарын тексеруге, қажетті деп
саналатын салық және бюджет саясатын жүргізуге, сыртқы сауда мен сыртқы
экономикалық байланыстарды жақсартуға жағдай жасауға, айналамдағы ақша
массасын реттеуге, инфляцияға қарсы күрес шараларын жүргізуге, т.б.
макроэкономикалық саясаттарды реттеуге болады;
- макрокөрсеткіштерді пайдалана отырып, талдау жасау, экономикалық
айнымалы көрсеткіштер арасындағы функционалды байланыс параметрлерін
бағалау негізінде және уақыт қатарларын қолданып , экономиканың дамуын
үлгісін құру;
- экономикалық даму стратегиясын және оны іске асыратын шешімдерді
қабылдау;
- ұлттық есеп жүйесі негізгі көрсеткіштері –жалпы ішкі өнім мен қолда бар
жалпы ұлттық табыс арқылы халықаралық салыстыру жүргізу.бұл жерде барлқ
және жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім, қолда бар жалпы ұлттық
табыс, инвестицияның, мемлекет шығысының жалпы ішкі өнімге қатынасы
есептеледі.
- статистиканың өзара баланысты салаларында қолданылатын ұғымдарды,
көрсеткіштерді, анықтамаларды, топтастыруларды жете зерттеу үшін ҰЕЖ-
нің тұжырымдамаларын пайдалану, яғни ұлттық есеп жүйесін үйлесім негізі
ретінде қолдану.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – республикадағы ЖҰӨ динамикасының
негізінде экономика дамуының ерекшеліктерін көрсету және Қазақстандағы
экономикалық өсуді талдау.
Берілген мақсат келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
• жалпы ұлттық өнім категориясының теориялық негіздерін зерттеп,
үйрену;
• ұлттық есептер жүйесінің құрылымын анықтау;
• жалпы ұлттық өнімді есептеудің әдістемесін қарастыру;
• Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайын зерттеу және
талдау;
• Қазақстанның макроэкономикалық тұрақтылығын және бәсекеге
қабілеттілігінің индексін талдау;
• экономикалық дағдарыс кезеңінде Қазақстанның макроэкономикалық
жағдайын реттеу шараларын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі — Қазақстан Республикасының
жалпы ұлттық өнімі, оның құрылымы, оның елде болып жатқан экономикалық және
әлеуметтік процестермен байланысы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі отандық және шетел
экономисттерінің ғылыми теориялары және ғылыми зерттеулерінің нәтижелері.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасының және басқа
мемлекеттердің ұлттық өнімін өлшеу, есептеу процесінде қолданылатын
теориялар, концепциялар қолданылды.
Ақпараттық база ретінде ҚР-ның заң актілері, ҚР-сы Президентінің
қаулылары, ҚР Үкіметінің қаулылары және жарлықтары. Зерттеу статистика
жөніндегі агенттіктің, Қаржы Министрлігінің, ҚР Ұлттық Банкінің ақпараттық-
статистикалық базасының негізінде жүргізілген.
1.Жалпы ұлттық өнім экономикалық категориясының теориялық аспектілері
1.1 Ұлттық есептер жүйесінің экономикалық мәні
Ұлттық есеп жүйесі – елдегі экономикалық процестердің нәтижесін,
экономикалық құрылымын, ұлттық шаруашылықтағы өзара байланысты
макродеңгейде көрсететін нарықтық экономиканың статистикалық үлгісі. Бұл
үлгіде қолданылатын көрсеткіштер белгілі бір шоттар мен баланстық кестелер
түрінде беріледі. Ұлттық есеп жүйесі халықаралық анықтамаларға,
конвенцияларға, топтастыруларға, тұжырымдарға және есепке алу ережелеріне
негізделген. Ұлттық есеп жүйесінің негізгі мақсаты –экономиканың және оның
секторларының дамуын талдау, экономикалық саясатты жете зерттеп,
белгіленген бағдарлама бойынша шешеім қабылдау үшін әлеуметтік
–экономикалық статистиканың әр түрлі көрсеткіштерін үйлесімді түрде
қолдану.
Ұлттық есеп жүйесі- жан-жақты жүйе, оны әр түрлі салалардың міндеттерін
шешу үшін қолдануға болады. Ол елдің макроэкономикалық көрсеткіштерін басқа
елдердің осындай көрсеткіштерімен салыстыруға мүмкіндік береді. Сонымен
қатар, әр елдің ерекшелігін ескере отырып, бұл жүйенің шоттарын, экономика
секторларын, көрсеткіштерін нақтылауға, өзгертуге болады.
Ұлттық есеп жүйесін экономиканың әр түрлі саласында қолдану арқылы мына
міндеттерді шешуге болады:
- мемлекеттік реттеу шараларын жете зерттеу. Ұлттық есеп жүйесінде
экономиканың салалары, секторлары, әртүрлі экономикалық қатынастар
туралы ақпараттардың болуы жоғарыда аталған міндетті шешуге
көмектеседі.ҰЕЖ- нің ақпараттарын пайдалана отырып, мемлекеттің,
шаруашылық субьектілерінің тұтыну шығындарын тексеруге, қажетті деп
саналатын салық және бюджет саясатын жүргізуге, сыртқы сауда мен сыртқы
экономикалық байланыстарды жақсартуға жағдай жасауға, айналамдағы ақша
массасын реттеуге, инфляцияға қарсы күрес шараларын жүргізуге, т.б.
макроэкономикалық саясаттардыреттеуге болады;
- макрокөрсеткіштерді пайдалана отырып, талдау жасау, экономикалық
айнымалы көрсеткіштер арасындағы функционалды байланыс параметрлерін
бағалау негізінде және уақыт қатарларын қолданып , экономиканың дамуын
үлгісін құру;
- экономикалық даму стратегиясын және оны іске асыратын шешімдерді
қабылдау;
- ұлттық есеп жүйесі негізгі көрсеткіштері –жалпы ішкі өнім мен қолда бар
жалпы ұлттық табыс арқылы халықаралық салыстыру жүргізу.бұл жерде барлқ
және жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім, қолда бар жалпы ұлттық
табыс, инвестицияның, мемлекет шығысының жалпы ішкі өнімге қатынасы
есептеледі.
- статистиканың өзара баланысты салаларында қолданылатын ұғымдарды,
көрсеткіштерді, анықтамаларды, топтастыруларды жете зерттеу үшін ҰЕЖ-
нің тұжырымдамаларын пайдалану, яғни ұлттық есеп жүйесін үйлесім негізі
ретінде қолдану.
Ұлттық есеп тұжырымдамаларына сәйкес көрсеткіштердің жаңа жүйесіне өту
қажеттілігі мынадай жағдайларға негізделген:
Экономиканың макростатистикалық үлгісі ретінде қолданылатын ұлттық
есеп жүйесі материалдық өндіріс пен материалдақ емес қызметтер өрісі кең
құқылы және дербес шаруашылық субьектілері тікелей мемлекеттің басқаруынсыз
да экономикалық байланыстар жасай алады деген идеология сүйенеді. Мемлекет
басқаруынсыз экономикалық байланыстар жасалғанда, өзін -өзі реттеу
мехенизімі болып сұраныс пен ұсыныс, бәсеке, капиталдаң бір саладан екінші
салаға ауысыуы есептеледі.
Статистиканы өзгертуде макроэкономикалық көрсеткіштердің атқаратан
ролі зор. Халық шаруашылығы балансының макроэкономикалық көрсеткіштерінің,
материалдық өндіріс басымдлығы туралытұжырымдаманың, әлеуметтік
экономикалық даму, сыртқы экономикалық байланыстар көрсеткіштерінің, төлем
балансының, мемлекеттік бюджеттің халықаралық стандартқа сәйкес келмеуі
халық шаруашылығын эжкономикалық әдістермен басқаруға мүмкіндік бермеді.
Экономиканың дамуына байланысты қызметтер ролінің артуы экономиканң
негізгі даму заңдылықтарының бірі болып саналады.Экономика дамыған сайын
шаруашылық әрекеттің нәтежесі ретінде жалпы ішкі өнімнің құрамында
көрсетілетін қызметтердің үлесі арта түседі. Бұл заңдылық біздің
Республикаға да тән, сонықтан қызметтерді жаңа жүйеде халық шаруашылғы
балансындағы кең түрде қамту қажет. Өндіріс нәтижесін көрсеткенде тек
материалдақ өндіріс өрісінің тауарлары мен материалдақ қызметтерін ғана
есептемей, сонымен қатар, материалдақ емес қызметтерді де қарастыру
қажет.Халық шаруашылығы балансында бұл есептер есепке алынбаған.
80-жылдары макроэкономиканың терең және жан-жақты талдау қажеттілігі
айқын сезіле бастады. Осы кезде мемлекеттік статистикалық ұйымдар бұрын
халық шаруашылығы балансында қамтылмаған кейбір әлеуметтек- экономикалық
даму аспектілері туралы мәліметтерді зерттеп, кестелер дайындады. Мысалы,
осы жылдары материалдық емес қызметтер балансын құру, тұтынушылардың әр
түрлі топтарына көрсетілген материалдық емес қызметтер, қызмет көрсету
шығындары туралы мәліметтер жинау, оларды жете зерттеу сияқты жұмыстар
қолға алынды.
Жалпы ішкі өнім көрсеткішін (1988) статистикалық практикада қолдану
макроэкономикалық статистиканың одан әрі дамуындағы негізгі қадам болып
саналады. Жалпы ішкі өнім есептеу әдістемесі ұлттық есеп жүйеснің
принциптеріне негізделген. Жалпы ішкі өнімді, жалпы ұлттық өнімді есептеу
экономиканың даму дуңгейі мен қарқынын айқындайды, халықаралық
салыстыруларды жеңілдетеді, сонымен қатар экономикалық- статистикалық
талдауды тереңдетеді. Елдің табысы мен байлығын есептеу туралы ой ертеде
пайда болды, бірақ алғашында экономикалық талдау жасау керектігі
ескерілмеді.XVIII- XIX ғасырларда ұлттық байлық және ұлттық табысты
зерттеуге әрекет жасалды, бірақ бұл зерттеулерде халық шаруашылығының
негізгі көрсеткіштерінің өзара байлансы, ресурс айналама есепке алынбады.
Ұлттық есеп жүргізу туралы ойды ең алғаш ағылшын зерттеушісі Грегори
Кинг айтты. Ол ұлттық есептің ұлттық табыс статистикасмен тығыз байланысты
екенін және материалдық игіліктерді бөлудің ерекшеліктерін қарастырды.
Француз экономисті Ф.Кенэ алғашқы рет өз зерттеулерінде өнім қозғалысы
мен табыс қозғалысның тұтастығын көрсетуге тырысты. Ол өнім мен табыс
қозғалысын бөліп қарстыруға болмайды, олар қоғамның экономиалық өмірінің
айналымын көрсетеді деген ойды айтты.
Кенэнің 1758 жылғы жарық көрген Экономикалық кесте жұмысындағы ой-
пікірлері кейінірек ұлттық есеп жүргізудің негізгі принциптеріне айналды.
Ол қағидалар мыналар:
-экономиканы құрамдас бөліктернің арасында дәлмедәл сандық байланыс
бар бір тұтас жүйе деп қарастыру;
-осы жүйедегі қоғам мүшелерінің белгілі топтарын (экономикалық
агенттерді) және оларды байланыстыратын экономикалық ағымдарды бөлу;
-өнім мен табс қозғалысын талдау;
-жабық жүйедегі табыс пен таза өнімнің теңдігін және қоғамдағы әр
класс үшін ағымдардың тепе-тең болуын талап етеу;
-Қайта бөлу мехенизмінің міндеті, яғни экономикалық агенттердің бір
тобының (өндіруші кластың) шығындар ұлттық байлықтың экономикалық айналамға
қатысатын және ұдайы өндірісте болатын бөлігін қалай өзгертетінін, осы
ұдайы өндірілген құндылықтан экономикалық агенттердің барлық топтарына
табыстың қалай бөлінетінін көрсету;
-ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ететін халық шаруашылығының
арақатынасын сақтау.
Ұлттық есеп жүйесінің дамуына өз үлесін қосқан ғалымдарың бірі-
француз Антуан Лавуазье. А.Лавуазье 1771 жылы Францияның ұлттық
ассамблеясында Франция корольдігің аймақтық байлығы туралы саяси
арефметикалық очерк атты баяндамасын жасады. Баяндама өнім өндіріу, тұтыну
процестерін сипаттайтын және ұлттық өнімнің, ұлттық табыстың, мөлшерін
көрсететін кесте келтірілді. Бұл кестелерді тарихтағы ең алғаш ұлттық
шоттар деуге болады.
Сонымен қатар, ол кезде экономика стихиялы түрде дамиды, оны мемлекет
трапынан реттеу қажет емес деген көзқарас қалыптасты. Сондықтан мұндай
жағдайда халық шаруашылығындағы байланыстарды сан жағынан талдаудың қажеті
болмады. Соған қарамастан халық шаруашлығының синтетикалық көрсеткіштерін
есептеуге байланысты жұмыстар жүгізілі берді.
ХХ ғасырдың 30-жылдары түбегейлі өзгерістер болды, соған байлансты,
ұлттық есеп жүргізудің жаңа кезеңі басталды. Бұған 1929-1933 жлдары Ұлы
экономикалық депрессия (тоқырау) себеп болды. Осы жылдары жинақ пен
инвестиция арасындағы байланыс, жалақының өсі не кемуі салдары, экспорттың
немесе импорттың өзгеруі, кәсіпкердің табысы сияқты келелі мәселелердің
шешу қажеттілігі артты.ал бұл мәселелерді бұртұтас экономикаға талдау
жасамай шешуге болмайтын еді. Көптеген экономистер тоқыраудан кейін
нарықтық экономиканы қалпына келтіру үшін реттеу қажет деген қортындыға
келді. Осындай пікірді айтқан және дәлелдегендердің бірі –ағылшын экономисі
Дж.Кейнс. Нарықтық экономиканы реттеу мәселелері туралы өз ойларын Дж.Кейнс
Ақша,процент және жұмысбастылықтың жалпы теориясы атты жұмында (1936ж)
жариялады және болашақ ұлттық сеп жүйеснің негізгі принциптерін келтірді.
Ол ҰЕЖ жалпы табыс, тұтыну, инвестиция, жинақ сияқты өзара байланысты
макрокөрсеткіштердің жүйесі деп көрсетті, осы көрсеткіштердің кейбіреулерін
өзгерту арқылы мемлекет экономиканы реттей алады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең ұлттық есеп жүргізудің
кеңінен тараған кезеңі болып саналады. Осы кездегі ұлттық шоттардың жаппай
тарағанын төмендегі 1-ші кестеден көруге болады.
Кесте 1
Капиталистік елдерде ұлттық есептер жүйесінің дамуы
Елдің аты Құрылған жылы Ескерту
Австрия 1951 Жұмыстың басталған кезі. 1963 жүйе
біржолата қалыптасты
Англия 1941 БҰҰ стандарттары шоттарының тұжырымдамасы
бойынша құрылған
Бельгия 1954 1948-1951 жылдардағы мәліметтер бойынша
алғашқы зерттеулер БҰҰ және ЕЭЫҰ-ның
(Европалық экономикалық ынтымақтастық
ұйымдарының) стандарттарына сәйкес келді.
Дания 1948 Жүйе төрт шоттан құралады
Ирландия 1951 Жүйе үш шоттан құралады.
Италия 1955 Екі сектор, төрт негізгі шот құрылды.
Мальта 1959 Жүй БҰҰ стандарттарына сай құрылды.
Нидерланды 1948 Алғашқы шоттар 1938,1946,1947 жылдардағы
мәліметтер бойынша құрылды.
Норвегия 1946 Соны (оригинал) жүйе
Португалия 1950 Жүйе БҰҰ стандартына лайық алты шоттан
құрылды
Туркия 1950 Жұмыстың басталған кезі.
Қарапайым интеграцияланбаған үлгі
Финляндия 1958 ҰЕЖ-нің түсіндірмесі жарияланды.
Соны жүйе.
Франция 1946 Соны жүйе
1 кестенің жалғасы
ГФР 1949 Жүйе үш сектор, жеті функционалды шоттан
тұрады.
Швейцария 1963 Жүйе БҰҰ-ның стандартына сай құрылған
Швеция 1954 Соны жүйе
Индия 1951 Интеграцияланбаған жүйе
Жапония 1953 Тоғыз кесте құрылды, оның алтауы БҰҰ-ның
стандартына лайық
Аргентина 1955 1946 жылы жалпы ішкі өнімді септеуге
әрекет жасалды.
Бразилия 1951 1947 жылы ұлттық шоттарға байланысты жұмыс
басталды
Гондурас 1952 БҰҰ-ның стандартына сай интеграцияланған
жүйе құрылды
Канада 1948 Секторлар бойынша алғашқы шоттар құрылды
Колумбия 1949 Жұмыстың басталған кезі. Жүйе БҰҰ-ның
стандартына сай құрылды
Мексика 1953 Жүйе БҰҰ стандартына сәйкес құрылды.
Панама 1959 Жүйе БҰҰ-ның стандартына сай құрылды
Перу 1946 Жұмыстың басталған кезі. Жүйе БҰҰ-ның
стандартына сай құрылды
АҚШ 1947 Бес шот, жиырма жеті кесте құрылды.
Тұрымдамалары БҰҰ-ның стандартына сай
келді
Чили 1949 БҰҰ-ның стандартына сәйкес құрылды
Эквадор 1954 Ұлттық шоттардың интеграцияланған жүйесі
Жаңа Зелендия1948 Жүйе төрт шоттан тұрады
Филиппины 1952 БҰҰ жүйесінің тұжырымдамасына негізделген
бес шоттан құрылды.
1951 Еуропалық экономикалық ынтымақтастық ұйымының жеңілдетілген
стандартты ұлттық есеп жүйесі жарияланған соң, ұлттық табыс статистикасының
дәстүрлі идеяларын шоттардың интеграциялық жүйеснің идеялары ығыстырды.
1952 жылы Нидерландияда алғаш рет ҰЕЖ-ге салааралық баланс
енгізілді.Бұл баланс өндіріс сферасының 26 саласы бойынша құрылды және
1938,1946-1951 жж. қамтиды. Мұнан былай салааралық балансты құрған елдердің
барлығы оны ұлттық есеп жүйесіне енгізді.
Қазіргі кезде көптеген елдердің ұлттық есеп жүйеснің құрамында қаржы
операцияларының кестесі бар.(Нидерленды,Финляндия, Норвегия, Франция,
Швеция, Германия, Жапония). Ұлттық баланстық кестелер (national balance-
sheet) түріндегі мүлік баланстарын құружәне олардың интеграциясы- ұлттық
есеп жүргізудегі тағы да негізгі бағыт. Шаруашылық бірліктернің қаржы
активтері мен пассивтерінің өзгерісі қаржы операцияларның нәтежесін ал,
қоғамдағы материалдқ игіліктердің өзгерісі экономикалық әрекеттің нәтежесін
көрсететіндіктен ҰЕЖ-де баланстық кестелерді құру қажеттілігі туады.
Ұлттық шоттар ұлттық табыс статистикасынан, ал баланстық кестелер
ұлттық байлық статистикасынан бөлініп шықты. Ең алғаш ұлттық баланстар,
яғни мүлік баланстарының жүйесі Нидерландыда 1947 жылы (Рикен Ван Олст)
және 1948 жылы (В. Корн, С.Смейс) құрылды. Содан бері бұл кестелер осы елде
жүйелі түрде пайдаланып келеді. Ал басқа елдер осыған ұқсас жұмыстарды
жүргізге бастады.
Шоттардың құрылымын және онда қолданылатын категорияларды халықаралық
стандарқа сәйкестендіру ҰЕЖ –нің дамуы мен өестеуіне зор ықпал етті. 1945
жылдың соңында Ұлттар Лигасының статистика жөніндегі сарапшылар комитеті
ұлттық табысты есептеу және ұлттық шоттарды құрудың сипаттамасын дайындады.
1947 жылы ұлттық табыс пен байлықты зерттейтін халықаралық ассоциация
құрылды.1948 жылы БҰҰ-ның статистикалық бюросы ұлттық табыс статистикасы
бойынша алғашқы жинақ жариялады. Жинақта 39 елдің мәліметтері болды.1958
жылдан бастап 140 елдің ұлттық шоттарын қамтып жинақ жыл сайын баспадан
шығады. 1953 жылы БҰҰ-ның статистикалық комиссиясының ұйғарымы бойынша
стандартты ұлттық есеп жүйесін сипаттайтын баяндама жарияланды. Жаңа
секторлардың, институтционалдық бірліктердің пайда болуына байланысты 1964
стандартты ұлттық шоттардың мазмұны жарияланды. 1968 жылы БҰҰ ҰЕЖ-нің
алғашқы нұсқасы жарық көрді.
1970 жылы Еуропалық бірлестік БҰҰ-ның ұлттық есеп жүйеснің негізінде
ҰЕЖ-нің Еуропалық нұсқасын ұсынды.
1993 жылы БҰҰ-ның статистикалық комиссиясы жаңа ұлттық есеп жүйесін
қабылдады. Жаңа жүйенің мақсаты - экономикалық статистиканың төлем балансы
мен мемлекеттік қаржы сияқты бөлімдерінің(тарауларының) үндестігін арттыру.
Бұл үндестік ұлттық есеп жүйесінің жеке блоктарында, экономикалық
сатаистиканың жоғарғы аталған бөлімдерінде қолданылытын анықтамалар мен
жіктеулердің тығыз байланысын көрсетеді. Мысалы қалған әлем шоттарында
қолданылатын анықтамалар төлем бансындағы анықтамалармен үйлесімді болса,
төлем балансының жиынтық жолымен бірдей болады.
Ұлттық есеп жүйеснің тағы бір мақсаты – ұлттық шоттардың құрамын айқын,
жүйелі түрге келтіру, кейбір кіріс және шығыс статьяларының түсіндірмесін
анықтау. Осыған байланысты 1993 жылы ҰЕЖ-де жалпы ішкі өнімді анықтауда
өзгерістер енгізілгенін ескерткен жөн. Мысалы, геологииялық барлау
жұмыстарының шығындары, ЭЕМ –нің бағдарламаларын, әдеби көркем
шығармаларының тұп нұсқасын сатып алу негізгі капиталдың жалпы қорлануы
болып саналады. Бұдан басқа жалпы қорлану шығындарның құрамына құнды
заттарды сатып алу деп аталатын жаңа статья енгізілген.
Қазақсатан Республикасының және ТМД елдерінің ұлттық шоттары ұлттық
есеп жүйеснің еуропалық стандарттарына негізделген және әр ұлттың жағдайына
бейімделіп құрылған.
Халық шаруашылығы балансынан ұлттық есеп жүйесіне концепциялық
(тұжырымдамалы), әдістемелік мәселелелерді қарстыруд және оларды шешуді
талап етеді. Бұл мәселерді шешуде халықаралық сипаттаман (рекомендация)
негізге ала отырып, шаруашылық әрекетті ұйымдастырудағы елдің ерекшелігін
ескерген жөн. Мысалы, өтпелі дәуірдің алғашқы кезеңінде мемлекеттік
бюджеттен субсидия бөлінетін экономикалық әрекеттер (ауыл шаруашылығы,
орман, су шаруашылығы, жолдарды жөндеу тұрын үй және коммуналдық
шаруашылық), кәсіпорындардың өз жұмысшыларына, олардың отбасыларына
көрсетілетін әлеуметтік мәдени қызметтер көлемі анағұрлым көп болады. Бұл
кезеңде коммерциялық банктердің әрекеттері, олардың ролі шектеулі күйде
қалады.
Үй шарушылығының өндірістік әрекетін анықтау - ҰЕЖ-дегі негізгі мәселе.
БҰҰ ҰЕЖ-нің кепілдемесі бойынша үй шаруашылығы үшін өндіріс шоты құрылу
қажет. Бұл шотта үй шаруашылығының өндірістік әрекеті көрсетіледі. Үй
шаруашылығының өндірістік әрекетіне өздері тұтыну немесе сату үшін өндірген
өнім, нарықтық қызметтер көрсету, өз үйінде тұру құны және үй қызметшісінің
қызметақысы жатады. Мәліметтердің жеткіліксіздігінен халықтың ресми түрде
тіркелмеген әрекеті жалпы ішкі өнімді анықтағанда есепке алынбайды. Толық
және сенімді мәліметтерді жинау арқылы бұл мәселені шешіге болады. Шоттарда
кездесетін тамақтандыру, іссапар шығындары, әскери адамдары киім-кешекпен
жабдықтандыру, әртүрлді салықтар, субсидиялар сияқты экономикалық
операцияларды түсіндірде де біраз қиындықтар болады. Халық шаруашлығы
балансын ақпарат негізі деп санау және шоттар тек тұтас экономика үшін
құрылуы осы кезеңдегі ұлттық сеп жүйесін статистикалық практикаға
енгізудегі тағы бір ерекшелік болып саналады. Халықаралық стандартты
салалық топтастырудың орнына халық шаруашылығының жалпы одақтық топтаструын
пайдалану, алғашқ ақпараттық құжаттар базасының (бухгалтерлік есеп, қаржы
және банк статистикасы) халықаралық стандартқа сәйкес келмеуі, шаруашлық
бірліктердің толық статистикалық бақылауға алынбауы салдарынан
эксперименттік есептеулерде кемшіліктер болады. ТМД елдерін бірыңғай
халықаралық стадартты статистикалық әдістемемен қамтамасыз ету үшін жалпы
ішкі өнім, ұлттық табыс, т.б көрсеткіштерді есептеудің, өндіріс, табыстың
пайда болу, табысты бөлу және пайдалану, басқада шоттарын құру, салараралық
байланысты құрудың әдістемелік принциптері айқындалды.
Сол сияқты ҰЕЖ көрсеткіштерін тұрақты бағамен бағалау принциптерін
анықтау, қаржы шотын, баланстық кестелерді, активтер мен пассивтердің
өзгерісінің шотын құру сияқты жұмыстарды іске асыру көзделуде. Стандартты
әдістеме негізгі макрокөрсеткіштердің динамикасын, құрамын зерттеп, мөлшері
туралы мәліметтерді салыстыру үшін, ТМД елдерінің нарықтық экономикалық өту
кезеңдерін талдау үшін, осы елдердің экономикалық саясатын, мемлекетаралық
экономикалық қатынастардың үйлесімді түрде жүргізу үшін қажет.
ҰЕЖ –де шарушашылық операцияларын есептеу, өтпелі кезеңдегі құрылымдық
ерекшеліктерді анықтау сияқты әдістемелелік сұрақтарды шешумен қатар
макрокөсеткіштерді есептеуге қажетті мәліметтерді жинауғу зор көңіл бөлінуі
тиіс керек. Ол үшін шаруашылық біріліктердің бухгалтерлік есебін, бастапқ
статистикалық есеп беруді, статистикалық бақылауды өзгерте отырып халық
шарушылығы балансының мәліметтер базаснан жаңа жүйенің мәліметтер базасына
көшу қажет.
1994 жыл Қазақстан Республикасының Мемлекеттік статистикалық комитеті
(Ұлттық статистикалық агентігі) 1992 жылғы экономиканың дамуын сипаттайтын
мәліметтер бойынша алғашқы ұлттық шоттарды құрды.
1.2 Ұлттық есептер жүйесінде жалпы ұлттық өнімнің мәні және мазмұны
Кез келген ғылым сияқты макроэкономика да теориялардың өзара
байланысы мен бақылауларға бағытталған. Сол себепті, макроэкономикалық
теорияны зерттеу мақсаты бұл экономиканы қалыптастыру механизмінің түсінігі
болып табылады, яғни экономикалық бақылаулар теория негізінде қалыптасқан.
Әрбір теорияны дайындап алған соң, біз оларды тексеру үшін қайта
бақылауларды қарастырамыз. Кездейсоқ бақылаулар экономика деректерінің
қайнар көзі ретінде қызмет етеді. Экономикалық статистика - бұл объективті
ақпараттың қайнар көзі. Өкімет фирмалар мен азаматтардың экономикалық іс -
әрекеті туралы, яғни белгіленген бағалардың деңгейін және сұраныс жүйесін,
табыс мөлшерін, және т.с.с. дерек алу мақсатында үнемі зерттеулер
жүргізеді. Алынған деректер бойынша әр түрлі статистикалық көрсеткіштер
есептелінеді, олардың жиынтығы экономиканы қалпын, жағдайын сипаттайды.
Макроэкономистер бұл статистиканы өздерінің талдауларында пайдаланады. Бұл
экономикалық көріністерді бағалауда және тиісті әдәстерді жасағанда көмек
көрсетеді.
Экономикалық көрсеткіштер экономикалық саясатта, экономикалық
талдау және бағалау үшін жиі қолданылады. Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) азаматтар
табыстарының жиынтығын және өндіріс тауарлары мен қызметтер үшін жұмсалған
жалпы шығын көлемін сипаттайды.
Жалпы ұлттық өнім экономикадағы бір жылғы барлық тауар мен қызмет
көрсетудің түпкі өндіріс көлемінің жиынтық рыноктық құнынан тұрады. Жалпы
ұлттық өнімге тек қана сондай өнім енеді, кейде өндіріс процесін мәңгі
тастап кетіп, жеке және қоғамдық тұтынысқа түседі немесе өндіріс саласына
инвестициялық тауарлар (машина, ірі жабдықтар және т.б.) ретінде қайтады.
Жалпы ұлттық өнім экономика көрсеткіштерінің ең нақтысы деп
есептеледі. Статистикалық деректер мемлекеттің экономика министрлігінің 3
айда бір есептеуі бойынша, экономикалық әс ірекет нәтижесін бірыңғай
көрсеткішпен беруге негізделген. Жалпы ұлттық өнімді төмендегідей
бөліктерге бөліп көрсетуге болады:
3) барлық экономикалық агенттер табысының жиынтығы.
4) өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызметтердің жалпы шығын
көлемі
Жалпы ұлттық өнім — экономикадағы табыс пен өндірістегі шығын көлемін
бірдей өлшейді. Себебі бұл өлшемдер соңында бірдей болады. Жалпы, экономика
үшін табыс көлемі шығын көлеміне тең болуы керек. Бұған көз жеткізу үшін,
біз ұлтгық есепшотты, ЖҰӨ статистикалық жүйе өлшемін және басқа да сонымен
байланысты көрсеткіштерге талдау жасап, оқып-үйренуіміз керек.
Біз жалпы ұлттық өнімнің жалпы шығын көлемін, сонымен бірге
экономикадағы жалпы табыс көлемін сипаттайтын, яғни екі жақты айналым
сызбасында көрсетілгендігіне көз жеткіздік. Ұлттық есеп жүйесінің үлкен бір
бөлігінің көрсеткіші – бұл керек ағындарға байланысты ақпараттар. Жалпы
ұлттық өнім есеп-шоттың есептеудің мақсаты мынада:
4) қоғам экономикасының жай күйін бақылау;
5) экономикалық циклдың ағымдық фазасын анықтау;
6) мемлекеттік саясатты қалыптастыру.
Жалпы ұлттық өнім БҰҰ-ның методология бойынша статистикалық органдары
есептейді және халықаралық салыстырулар үшін қолданылады. Жалпы ұлттық өнім
өзіне мыналарды: негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлардың
амортизациясын, материалдық өндіріс саласының таза өнімін және сыртқы
экономикалық қызмет бойынша табыс енгізіледі.
Жалпы ұлттық өнім көмегімен еліміздің экономикалық даму деңгейі мен
пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруға мүмкіндік туды. ТМД елдері
мен Қазақстан ЖҰӨ экономикалық есептеу практикасы 1988-ші жылы енгізілді,
сөйтіп ол қосымша жинақталған көрсеткіштерге (жиынтық қоғамдық өнім, ұлттық
табыс және т.б.) қосылды.
Жалпы ұлттық өнімнің белгілі модификациясы – жалпы ішкі өнім
көрсеткіші болып табылады. Ол белгілі бір ел шенберінде кәсіпорындар мен
қызметкерлердің ұлттық азаматтық сипатына байланыссыз өндірістік қызметінің
нәтижесін қамтиды. Жалпы ұлттық өнім жаопы ішкі өнімнен сол елдің
ресурстарын шет елде пайдаланудан түскен табыстар сомасында (проценттер,
дивиденттер, жалақы және т.б.) көп болады. Мысалы маусымды жұмысшылардың
жалақысы жұмыс істеп жүрген елдің жалпы ішкі өнімінде есептеледі және
олардың тұрақты тұратын елінің жалпы ұлттық өнімінде де есептеледі.
Жалпы ұлттық өнім ағымдағы, рыноктық бағалармен есептеледі, бұл оның
номиналдық маңызын сипаттайды. Бұл көрсеткіштің нақты мөлшерін анықтау үшін
бағаны инфляция ықпалынан арылту керек, таразылау керек, яғни баға индексін
қолдану керек, сөйтіп жалпы ұлттық өнімнің нақты құнын білуге болады.
Гипотекалық экономикада, мұнда тек нақты өндіреді деп жорамалдаймыз.
Нақты өмірде мемлекеттердің ЖҰӨ-ны есептеуі күрделі мәселе. Сондай күрделі
экономиканы өндіріс пен қызметтер шығынын қоса отырып, тікелей түсінуге
болмайды. ЖҰӨ туралы дұрыс түсінік алу үшін, оның басты қалыптасу
принциптері туралы білу қажет.
Көптеген тауарлар және қызмет түрлері жалпы ұлттық өнімде нарықтағы
бағаларымен есептелінеді, ал кейбір тауарлар мен көрсетілген қызмет түрлері
нарықта сипатталмайды, сол себепті нарықтық бағасы жоқ. Дегенмен, осы
көрсетілген қызмет құны жалпы ұлттық өнімге енгізілуі керек, сол үшін біз
оларды өлшеуіміз керек. Осындай бағалар шартты түрде есептелінген құн деген
атауға ие болады. Осы шартты түрде есептелінген құндар, мысалға, тұрғылықты
ортада қызмет бағасы ретінде қолданылады. Пәтерді уақытша жалға алушы адам
барлық қызмет құнын төлеп, үй иесінің табысын қамтамасыз етеді, үй иесінің
табысы, тұруға берген үйдің шығындары, бәрі жалпы ұлттық өнімді есептегенде
осы жалдау төлеміне есепке енгізіледі. Сонымен қатар, көптеген азаматтар өз
үйлерінде тұрады. Бұлар үй иесіне жалдау ақысын төлемегенімен, бәрібір олар
сол көрсетілген қызмет түрлерін пайдаланады. Яғни пәтерді уақытша тұруға
алатындар секілді. Сол себепті, жеке үй қожайындары пайдаланатын қызмет
есебі үшін, ЖҰӨ-нің құрылымына өздері өзіне "төлейтін", "жалдау ақысы"
енгізілді. Әрине, олар жалдау ақысын өзіне төлемейді. Сауда министрлігі
жалдау ақысы мөлшерін бағалайды, егерде олар өз үйлерін жалға берген
жағдайда және жалдау ақысын төлеген жағдайда, сонымен бірге осы арнайы
есептелінген құн өлшемін жалпы ұлттық өнімге енгізеді. Осы жалдау ақысы үй
иелерінің шығындары және табыстары деп есептелінеді. Мемлекет ұсынған
қызметтер де осындай жолмен бағаланады. Мысалға, тұрғындарға әкімшілік,
полиция және өрт сөндірушілер қызмет көрсетеді. Осы көрсетілген қызмет
құнын бағалау қиын, себебі олар сатылмайды және нарық бағасын иемденбейді.
Жалпы ұлттық өнім құрамында осы мемлекеттік жұмысшылар өнімінің құнының
көрсеткіші олардың жалақысы болып табылады. Көптеген жағдайларда осы
тәріздес есеп өте қажет, бірақ ол практика түрінде жүзеге асырылмайды.
Яғни, жалпы ұлттық өнімде арнайы есептелінген құн — жалға берілген жеке
үйлер, машиналар және ұзақ қолданылатын тауарлар іс жүзінде жасалынбайды.
Осымен қатар кейбір тауарлар үйде жасалынып, үйде қолданылады, олар нарықта
болмайды. Мысалға, үйде дайындалған тамақтың, ресторанда дайындалған
тамақтан айырмашылығы жоқ болса да тамақты дайындау барысындағы қосылған
құн жалпы ұлттық өнімге енгізілмейді. Сондай-ақ жалпы ұлттық өнімге заңсыз
дайындалған және сатылған тауарлардың, мәселен есірткінің бағасы
енгізілмейді. Яғни, арнайы есептелген құн есебінің тәсілі жүзеге
асырылмаса, көптеген тауарлардың бағасы мен көрсетілген қызмет бағасы
мүлдем жалпы ұлттық өнімге енгізілмесе, онда жалпы ұлттық өнім -
экономикалық қызметтердің нақты көрсеткішінің нәтижесі бола алмайды.
Жалпы ұлттық өнім көрсеткішінде ресми емес және рынокты емес қызмет
түрлері ескерілмейді. Бұған — наркобизнес, тұрмыстағы шарап жасау, жеке
сабақ беру, науқас адамға қарау, отбасында бала тәрбиелеу, өз үйінде ас
дайындау, гараж бен саяжайды салу және т.б. жатқызамыз.
Жалпы ұлттық өнім тұрғындардың әл-ауқаттылығының өсуін сипаттайтын дәл
макроэкономикалық көрсеткіш болып табылмайды. Тұрғындардың әл-ауқаттылық
ұғымына коршаған ортаның жай-күйі, қылмыстың аукымы, еркін уақыттың көлемі
мен сапасы енгізіледі. Жалпы ұлттық өнім есеп-шотын есептеуде бұл
параметрлер ескерілмейді.
Жалпы ұлттық өнімді номиналды және нақты деп айырады. Номиналды
(атаулы) жалпы ұлттық өнім – сол жылғы ағымдағы бағамен есептелген тауарлар
мен қызмет көлемі.
Нақты жалпы ұлттық өнім – баға өзгерісін ескеретін немесе базалық
бағамен есептелген жалпы ұлттық өнім көлемі, сонымен қатар инфляция немесе
дефляцияны (номиналды жалпы ұлттық өнім инфляция әсерінен тазарады, яғни
баға индексін қолдану қажет) есептеумен анықталады.
Нақты жалпы ұлттық өнім көлемінің қозғалысы циклдық маусымдық
ауытқуларға байланысты. Кейбіреулері өндірістік пайыздық ерекшеліктерімен
байланысты: мәселен, жылдың суық кезінде үй құрылысын жүргізу көптеген
қиындықтар әкеледі, сонымен қатар, жыл мезгіліне байланысты адамдардың
қалауы өзгереді. Номиналдық жалпы ұлттық өнімді нақты жалпы ұлттық өнімге
келтіру үшін екі индекс қолданылады. Тұтынушылық бағалар индексі және жалпы
ұлттық өнім дефлятор.
Номиналды ЖҰӨ
Нақты ЖҰӨ = баға индексі
(1)
Номиналды ЖҰӨ = нақты ЖҰӨ x ЖҰӨ дефляторы (2)
Жалпы ұлттық өнім 90-шы жылдардың басында АҚШ-та ағымдағы бағада 5570
млрд. долл. құрады, ал тұрақты бағада (1982 жылы) – 4254 млрд. долл. болды.
Баршаға белгілі жай, егер жалпы ұлттық өнімнің жыл сайынғы нақты өсімі 4%-
дан асса, онда экономиканың жағдайын дұрыс деп санауға болады, ал жалпы
ұлттық өсімнің нақты өсімі 4%-дан аз болса, онда дабыл қағуға болады: бұл
кезде өндіріс құлдырап, жұмыссыздық өсіп, экономика тұрақсыздыққа ұшырайды.
Жалпы ұлттық өнім құрамында тауар мен көрсетілген қызметтердің бағасы
ағымдағы бағамен есептелсе, онда олар атаулы жалпы ұлттық өнім деп аталады.
Экономика жағдайын нақты көрсету үшін, экономикада өндірілген тауарлар мен
қызмет саны баға өзгерісінің әсеріне тиісті болмауы керек. Нақты жалпы
ұлттық өнім көрсеткіші осы мақсатты көздейді, мұнда тауарлар мен қызмет
құны тұрақты бағалармен өлшенеді.
Жалпы ұлттық өнім нақты көлемінің есебі үшін базисті жыл, мәселен
2010 жыл таңдалады. Содан кейін барлық тауар құны 2010 жылғы құнмен
есептелінеді және жинақталады.
Яғни, баға тұрақты болғандықтан, жалпы ұлттық өнімнің нақты көлемінің
шешіміне өнім өндірісі көлемінің өзгерісі ғана әсер етеді. Сондықтан, нақты
жалпы ұлттық өнім – бұл базисті жылдағы өндірілген өнім бағасының жиынтығы
(яғни 2010 жыл). Халықтың материалдық тұтыну қанағаттануының дәрежесі
өндірілген тауарлар мен қызметтерге тәуелді болса, онда атаулы жалпы ұлттық
өнімге қарағанда, экономика жағдайының тура көрсеткіші нақты жалпы ұлттық
өнім болып табылады. Жалпы ұлттық және жалпы ішкі өнімнің құрамын келесі
суреттен көре аламыз.
Жалпы ішкі өнім
Ел ішінде өндірілген соңғы өнім
Шетел фирмаларының өнімі Отандық фирмалардың өніміШетелдегі отандық
фирмалардың өнімі
Жалпы ұлттық өнім
Сурет 1. Жалпы ішкі және жалпы ұлттық өнімнің құрамы.
Жалпы ұлттық өнімнің нарықтық сипаты оның көлемінің есептеу әдістерінде
бейнеленеді. Өзімізге белгілі қосылған құндарды қосу әдісімен қатар,
нарықтық субъектілердің табыстарын және шығындарын қосу әдісі де
қолданылады. Берілген әдіс негізделген, себебі оның негізгі нарықтық
субъектілері нарық арқылы өзара әсерлесетін фирмалар және үй
шаруашылықтары. Бұл байланысты 2-ші суреттен көре аламыз. Суреттен көрініп
тұрғандай, үй шаруашылықтары фирмаларға сәйкес нарықтар арқылы қажетті
өндіріс факторларын бере отырып, табыс алады, ал ол өз алдына фирмалар үшін
шығын болып есептеледі. Бұл жағдайда үй шаруашылықтарының табыстарының және
фирмалардың шығындарының теңдестігі байқалады. Екінші жағынан табыс ретінде
үй шаруашылықтарының тапқан ақшасы тұтыну нарығында жұмсалады, себебі үй
шаруашылықтары қажетті тауарларды сатып алады. Сатып алушылардың шығындары
сатушылардың, яғни фирмалардың табысына айналады. Тағы да табыстар мен
шығындардың теңдестігін байқаймыз.
Сурет 2. Үй шаруашылықтары мен фирмалардың табыстары мен шығындары.
Экономика субъектілері, ен алдымен халық үшін ЖҰӨ нін бөлінуі үлкен
мәнге ие, бұл оның тұтыну процесінде қолданылуын анықтайды. ЖҰӨ ді
бөлістірудің нақты тізбектілігі бар, осыған байланысты бірінен бірі жүретін
бөлістіру стадияларын атап көрсетуге болады. Осы стадиялардың әрқайсысында
бүкіл экономиканың немесе оның жеке саласының жағдайын бейнелейтін бір
бөлігі бөлініп шығады. ЖҰӨ ді бөлістіруді талдау осылайша оның құрылымы
туралы нақты бейне береді. Осылайша ЖҰӨ экономиканың барлық қатысушылары
арасында бөлістіріледі және оның бөліну процесінде таза ұлттық өнімге,
ұлттық табысқа,жеке табысқа, қолда бар табысқа бөлінеді.
1.3 Жалпы ұлттық өнімді есептеу әдістері
Жалпы ұлттық өнім көлемін өлшеуде батыстық экономистер мен статистика
қоғамдық өндірістің ұлғаймалы концепциясына сүйенеді. Жалпы ұлттық өнім
материалдық өндірісте өндірілетін игіліктер мен қызметті ғана емес, сонымен
қатар материалдық емес қызмет түрлерін де ғылым, денсаулық сақтау, білім
беру т.б. қамтиды. Жалпы ұлттық өнімді сол елдің өндіре алатын тауарлары
мен қызметінің жиынтық санын дәлірек сипаттайтын өлшем ретінде батыс
экономистері оны өлшеудің екі әдісін ұсынды:
1. Аралық өнім және қосымша қосылған құн әдісі. Жалпы ұлттық өнім
белгілі уақыт кезеніңдегі қоғамның қарамағындағы игіліктер мен
қызмет түрінде анықталады. Жалпы ұлттық өнім көлемі бір жылда
өндірілген өнімнің ақшалай есептегендегі сомасы. Бұл көрсеткішке
мемлекеттің тауарлар мен қызмет көрсетуге және жеке инвестицияға
шығындары да енеді. Сонымен, жалпы ұлттық өнім осы әдіспен
анықтағанда тауарлар сатып алу, қызмет көрсету және жеке
инвестицияларға жұмсалған мемлекет шығындарының қосындысы.
2. Табыстар мен шығындар ағымы әдісі. Жалпы ұлттық өнім жеке адамдар
мен кәсіпорындардың табыстарының сомасын құрайды (жалақы, процент,
рента және пайда) және өндіріс факторларының орнын толтыру сомасы
ретінде анықталады. Оған жанама салықтар, амортизация жарнасы да
кіреді. Жалпы ұлттық өнім халық шаруашылығы табыстарының сомасы
ретінде де анықталады.
Екі әдістің екеуі де бірдей бағалы. Дегенмен АҚШ-тың Сауда
министрлігінің экономикалық талдау бюросы жүргізетін жалпы ұлттық өнімді
есептеу статистикасы ең жетілген деп айтсақ қателеспейміз. Мұнда жалпы
ұлттық өнім оқшауланбай, қайта ұлттық есептеу жүйесінің шеңберінде
есептеледі, жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табыстан басқа, тамақ пен күрделі
қаржының салааралық балансын, финанс ағыстарының балансын, ұлттық байлық
пен еңбек ресурстарының балансын қамтиды. АҚШ-тың жалпы ұлттық өнімі түпкі
тауарлар мен қызмет көрсеуді есепке алады, яғни жалпы ұлттық өнімге жеке
және қоғамдық тұтынуға түсе отырып, өндіріс процесіне мүлдем қайтып
оралмайтын немесе еңбек құралдары ретінде өндіріс саласына қайтып оралатын
өнім түрлері жатады. Жалпы ұлттық өнім АҚШ-тың басқа елдермен сыртқы сауда
жұмыстарының қалдығын қамтиды. Баланс беру үшін жалпы ұлттық өнімге АҚШ
азаматтарының өз елінен тыс жерлерде өндірген өнімдерінің бір бөлігі
кіреді, ал АҚШ-та американдық емес азаматтардың өнімдері есепке алынбайды.
Осыдан басқа жалпы ұлттық өнімге шетелдегі капиталдың пайда, дивидендтер,
проценттер, ренталық төлемдер таза табыс ретінде енеді. АҚШ-та алғашқыда
жалпы ұлттық өнім нақты, ағымдағы бағалармен есептелді, алайда ол бағаға
ықпал ететін инфляциялық құбыластармен байланысты өндіріс көлемін өлшеуде
дұрыс болмады. Өндіріс динамикасын таза күйінде, базистік жылдың тұрақты
бағасымен есептеу жалпы ұлттық өнімді көрсетеді.тұрақты бағадағы жалпы
ұлттық өнім көрсеткіші ағымдағы бағамен салыстырғанда баяу өседі.
Аралық өнім және қосылған құн әдісі бойынша есептеу әдісі. Көптеген
тауарлар және қызмет түрлері жалпы ұлттық өнімде нарықтағы бағалармен
есептелінеді, ал кейбір тауарлар мен көрсетілген қызмет түрлері нарықта
сипатталмайды, сол себепті нарықтық бағасы жоқ. Дегенмен, осы көрсетілген
қызмет құны жалпы ұлттық өнімге енгізілуі керек, сол үшін біз оларды
өлшеуіміз керек. Осындай бағалар шартты түрде есептелінген құн деген атауға
ие болады. Осы шартты түрде есептелінген құндар , мысалы, тұрғылықты ортада
қызмет бағасы ретінде қолданылады. Пәтерді уақытша жалға алушы адам барлық
қызмет құнын төлеп, үй иесінің табысын қамтамасыз ететін үй иесінің
табысы, тұруға берген үйдің шығындары, бәрі жалпы ұлттық өнімді есептегенде
осы жалдау төлеміне есепке енгізіледі. Сонымен қатар, көптеген азаматтар өз
үйлерінде тұрады. Бұлар үй иесіне жалдау ақысын төлемегенімен, бәрібір олар
сол көрсетілген қызмет түрін пайдаланады. Яғни пәтерді уақытша тұруға
алатындар секілді. Сол себепеті, жеке үй қожайындары пайдаланатын қызмет
себебі үшін, жалпы ұлттық өнімнің құрылымына өздері өзіне төлейтін,
жалдау ақысы енгізіледі. Әрине, олар жалдау ақысын өзіне төлемейді. Сауда
министрлігі жалдау ақысы мөлшерін бағалайды, егерде олар өз үйлерін жалға
берген жағдайда және жалдау ақысын төлеген жағдайда, сонымен бірге осы
арнайы есептелген құн өлшемін жалпы ұлттық өнімге енгізеді. Осы жалдау
ақысы үй иелерінің шығындары және табыстары деп есептелінеді. Мемлекет
ұсынған қызметтер де осындай жолмен бағаланады.
Жалпы ұлттық өнімді есептеудің әдісі бар: елдегі жасалған өнімге
шығындар сапалы болуына шығындар ағымы немесе өнімді өндіру табыстар
ағымы.
Экономистердің көзқарасы бойынша, тек қана өндіріс тауарлары мен
көрсетілген қызмет түрлерінің жалпы көлемі ғана емес, сонымен бірге
өндірілген өнімнің сәйкес түрде бөлінуі және тағайындалуы есепке алынады.
Жалпы ұлттық өнім құрылымындағы шығындар үлкен 4 топқа бөлінеді:
1) Тұтыну (С), тауар және қызметтерді (нан, киім, көлік т.б) сатып алуға
үй шаруашылығының кеткен шығындары.
2) Инвестициялар (І), Станок, гимарат, үй құрылысы және тағы басқаларды
алу үшін
3) Мемлекеттік сатып алу (G), тауар және қызметі (мемлекеттер, аурухана,
электроқуаттар және т.б) және транспорттың төлемдерге ( зейнетақы,
жәрдемақы, степендия және т.б төлеуге) кететін шығындар.
4) Таза экспорті (Xn), экспорт пен импорт көлемінің арасындағы
айырмашылық.
Y = C + I + G + Xn
(3)
Жалпы ұлттық өнім – бұл тұтынудың, инвестицияның, мемлекеттік
шығындардың және таза экспорт көлемдерінің жиынтығы, жалпы ұлттық өнім
құрамындағы әрбір шығын құрауышы осы топтардың біреуіне жатады. Бұл тендік
өрнек болуы – осыған кіретін айналымдардың анықтамасы әсерінен тендік
орындалады. Бұл ұлттық есепшот тепе-теңдігі деген атау алады.
Тұтыну – бұл үй шаруашылығында қолданылатын тауарлар мен көрсетілген
қызмет түрлерінің жиынтығы, олар мынадай топтарға бөлінеді:
1) Қысқа мерзімді қолданылатын тауарлар;
2) Ұзақ мерзімді қолданылатын тауарлар;
3) Көрсетілген қызмет.
Қысқа мерзімді қолданылатын тауарларға қысқа уақытқа ғана қызмет
жасайтын, мәселен, киім және азық-түлік тауарлары, т.б. жатады.
Ұзақ мерзімді тауарларға ұзақ уақыт қызмет жасайтын, мәселен,
машиналар, кіржуатын машиналар, т.б. жатады.
Көрсетілген қызмет түріне тұтынушыларға жасалған қызмет, мәселен,
шаштараз және медициналық қызмет т.б. жатады.
Инвестиция мынадай топтарға бөлінеді:
1) Өндірістік капиталды салу (немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1. ЖАЛПЫ ҰЛТТЫҚ ӨНІМ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
Ұлттық есептер жүйесінің экономикалық мәні 8
1.2 Ұлттық есептер жүйесінде жалпы ұлттық өнімнің мәні және 15
мазмұны
1.3 Жалпы ұлттық өнімді есептеу әдістері 20
2. 2008-2010 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 2008-2010 жылдар аралығында жалпы ұлттық өнім динамикасын 27
талдау
2.2 2008-2010 жылдар аралығында Қазақстанның макроэкономикалық 34
тұрақтылығын талдау
2.3 Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің индекстерін талдау 38
3. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН РЕТТЕУДІҢ ШАРАЛАРЫН
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстанның макроэкономикалық жағдайын реттеудің шаралары 46
3.2 Қазақстан Республикасында негізгі макроэкономикалық 59
көрсеткіштерді ынталандыру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Экономиканың іс әрекетке
түсуінің нәтижесі ұлттық өнім болып саналады, яғни белгілі бір кезеңде елде
өндірілген барлық тауарлар мен қызметтер.Ұлттық өнім ел экономикасының
маңызды көрсеткіші, елдің экономикалық әлеуетін, халықтың өмір сүру
денгейін, экономикалық және әлеуметтік саясат әдістерінің жүзеге асуын
бейнелейді.
Жалпы ұлттық өнім экономика көрсеткіштерінің ең нақтысы деп
есептеледі. Статистикалық деректер мемлекеттің экономика министрлігінің 3
айда бір есептеуі бойынша, экономикалық әс ірекет нәтижесін бірыңғай
көрсеткішпен беруге негізделген. Жалпы ұлттық өнімді төмендегідей
бөліктерге бөліп көрсетуге болады:
1) барлық экономикалық агенттер табысының жиынтығы.
2) өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызметтердің жалпы шығын
көлемі.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Жалпы ұлттық өнім — экономикадағы табыс
пен өндірістегі шығын көлемін бірдей өлшейді. Себебі бұл өлшемдер соңында
бірдей болады. Жалпы, экономика үшін табыс көлемі шығын көлеміне тең болуы
керек. Бұған көз жеткізу үшін, біз ұлтгық есепшотты, ЖҰӨ статистикалық жүйе
өлшемін және басқа да сонымен байланысты көрсеткіштерге талдау жасау керек.
Біз жалпы ұлттық өнімнің жалпы шығын көлемін, сонымен бірге
экономикадағы жалпы табыс көлемін сипаттайтын, яғни екі жақты айналым
сызбасында көрсетілгендігіне көз жеткіздік. Ұлттық есеп жүйесінің үлкен бір
бөлігінің көрсеткіші – бұл керек ағындарға байланысты ақпараттар. Жалпы
ұлттық өнім есеп-шоттың есептеудің мақсаты мынада:
1) қоғам экономикасының жай күйін бақылау;
2) экономикалық циклдың ағымдық фазасын анықтау;
3) мемлекеттік саясатты қалыптастыру.
Ұлттық өнімді өлшеу мүмкіндіктері бұрыннан бері қарастырылып келген.
Олардың алғашқысы Ф.Кенэ және оның ізбасарлары физиократтардың кестесі.
Классикалық мектепте, кейін маркстік саяси экономияда бұл үшін
математикалық модельдер мен схемалар қолданылған.Оларда негізінен ұдайы
өндіріс теориясы тұрғысынан ұлттық өнімді және ұлттық табысты бөлістіру
және қайта бөлу процестері мен пропорциялары қарастырылған. Ұлттық
экономиканың дамуының сандық бағалауының жүйесін құру кейнсшілдіктің
дамуынан басталды. Оның негізіне экономиканың кешенді, статистикалық
талдауы салынған.Ұлттық өнім көлемін анықтаудың әр түрлі әдістері бар.
Дамыған және дамушы елдердің көпшілігнде ұлттық өнім ұлттық есептер
жүйесінің негізінде есептеледі. Ұлттық есептер жүйесі бұл макроэкономикалық
денгейде елдің дамуын бейнелейтін өзара байланысты макроэкономикалық
көрсеткіштер жүйесі.
Ұлттық есеп жүйесі – елдегі экономикалық процестердің нәтижесін,
экономикалық құрылымын, ұлттық шаруашылықтағы өзара байланысты
макродеңгейде көрсететін нарықтық экономиканың статистикалық үлгісі. Бұл
үлгіде қолданылатын көрсеткіштер белгілі бір шоттар мен баланстық кестелер
түрінде беріледі. Ұлттық есеп жүйесі халықаралық анықтамаларға,
конвенцияларға, топтастыруларға, тұжырымдарға және есепке алу ережелеріне
негізделген. Ұлттық есеп жүйесінің негізгі мақсаты –экономиканың және оның
секторларының дамуын талдау, экономикалық саясатты жете зерттеп,
белгіленген бағдарлама бойынша шешеім қабылдау үшін әлеуметтік
–экономикалық статистиканың әр түрлі көрсеткіштерін үйлесімді түрде
қолдану.
Ұлттық есеп жүйесі- жан-жақты жүйе, оны әр түрлі салалардың
міндеттерін шешу үшін қолдануға болады. Ол елдің макроэкономикалық
көрсеткіштерін басқа елдердің осындай көрсеткіштерімен салыстыруға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар, әр елдің ерекшелігін ескере отырып, бұл
жүйенің шоттарын, экономика секторларын, көрсеткіштерін нақтылауға,
өзгертуге болады.
Ұлттық есеп жүйесін экономиканың әр түрлі саласында қолдану арқылы
мына міндеттерді шешуге болады:
- мемлекеттік реттеу шараларын жете зерттеу. Ұлттық есеп жүйесінде
экономиканың салалары, секторлары, әртүрлі экономикалық қатынастар
туралы ақпараттардың болуы жоғарыда аталған міндетті шешуге
көмектеседі.ҰЕЖ- нің ақпараттарын пайдалана отырып, мемлекеттің,
шаруашылық субьектілерінің тұтыну шығындарын тексеруге, қажетті деп
саналатын салық және бюджет саясатын жүргізуге, сыртқы сауда мен сыртқы
экономикалық байланыстарды жақсартуға жағдай жасауға, айналамдағы ақша
массасын реттеуге, инфляцияға қарсы күрес шараларын жүргізуге, т.б.
макроэкономикалық саясаттарды реттеуге болады;
- макрокөрсеткіштерді пайдалана отырып, талдау жасау, экономикалық
айнымалы көрсеткіштер арасындағы функционалды байланыс параметрлерін
бағалау негізінде және уақыт қатарларын қолданып , экономиканың дамуын
үлгісін құру;
- экономикалық даму стратегиясын және оны іске асыратын шешімдерді
қабылдау;
- ұлттық есеп жүйесі негізгі көрсеткіштері –жалпы ішкі өнім мен қолда бар
жалпы ұлттық табыс арқылы халықаралық салыстыру жүргізу.бұл жерде барлқ
және жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім, қолда бар жалпы ұлттық
табыс, инвестицияның, мемлекет шығысының жалпы ішкі өнімге қатынасы
есептеледі.
- статистиканың өзара баланысты салаларында қолданылатын ұғымдарды,
көрсеткіштерді, анықтамаларды, топтастыруларды жете зерттеу үшін ҰЕЖ-
нің тұжырымдамаларын пайдалану, яғни ұлттық есеп жүйесін үйлесім негізі
ретінде қолдану.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – республикадағы ЖҰӨ динамикасының
негізінде экономика дамуының ерекшеліктерін көрсету және Қазақстандағы
экономикалық өсуді талдау.
Берілген мақсат келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
• жалпы ұлттық өнім категориясының теориялық негіздерін зерттеп,
үйрену;
• ұлттық есептер жүйесінің құрылымын анықтау;
• жалпы ұлттық өнімді есептеудің әдістемесін қарастыру;
• Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайын зерттеу және
талдау;
• Қазақстанның макроэкономикалық тұрақтылығын және бәсекеге
қабілеттілігінің индексін талдау;
• экономикалық дағдарыс кезеңінде Қазақстанның макроэкономикалық
жағдайын реттеу шараларын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі — Қазақстан Республикасының
жалпы ұлттық өнімі, оның құрылымы, оның елде болып жатқан экономикалық және
әлеуметтік процестермен байланысы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі отандық және шетел
экономисттерінің ғылыми теориялары және ғылыми зерттеулерінің нәтижелері.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасының және басқа
мемлекеттердің ұлттық өнімін өлшеу, есептеу процесінде қолданылатын
теориялар, концепциялар қолданылды.
Ақпараттық база ретінде ҚР-ның заң актілері, ҚР-сы Президентінің
қаулылары, ҚР Үкіметінің қаулылары және жарлықтары. Зерттеу статистика
жөніндегі агенттіктің, Қаржы Министрлігінің, ҚР Ұлттық Банкінің ақпараттық-
статистикалық базасының негізінде жүргізілген.
1.Жалпы ұлттық өнім экономикалық категориясының теориялық аспектілері
1.1 Ұлттық есептер жүйесінің экономикалық мәні
Ұлттық есеп жүйесі – елдегі экономикалық процестердің нәтижесін,
экономикалық құрылымын, ұлттық шаруашылықтағы өзара байланысты
макродеңгейде көрсететін нарықтық экономиканың статистикалық үлгісі. Бұл
үлгіде қолданылатын көрсеткіштер белгілі бір шоттар мен баланстық кестелер
түрінде беріледі. Ұлттық есеп жүйесі халықаралық анықтамаларға,
конвенцияларға, топтастыруларға, тұжырымдарға және есепке алу ережелеріне
негізделген. Ұлттық есеп жүйесінің негізгі мақсаты –экономиканың және оның
секторларының дамуын талдау, экономикалық саясатты жете зерттеп,
белгіленген бағдарлама бойынша шешеім қабылдау үшін әлеуметтік
–экономикалық статистиканың әр түрлі көрсеткіштерін үйлесімді түрде
қолдану.
Ұлттық есеп жүйесі- жан-жақты жүйе, оны әр түрлі салалардың міндеттерін
шешу үшін қолдануға болады. Ол елдің макроэкономикалық көрсеткіштерін басқа
елдердің осындай көрсеткіштерімен салыстыруға мүмкіндік береді. Сонымен
қатар, әр елдің ерекшелігін ескере отырып, бұл жүйенің шоттарын, экономика
секторларын, көрсеткіштерін нақтылауға, өзгертуге болады.
Ұлттық есеп жүйесін экономиканың әр түрлі саласында қолдану арқылы мына
міндеттерді шешуге болады:
- мемлекеттік реттеу шараларын жете зерттеу. Ұлттық есеп жүйесінде
экономиканың салалары, секторлары, әртүрлі экономикалық қатынастар
туралы ақпараттардың болуы жоғарыда аталған міндетті шешуге
көмектеседі.ҰЕЖ- нің ақпараттарын пайдалана отырып, мемлекеттің,
шаруашылық субьектілерінің тұтыну шығындарын тексеруге, қажетті деп
саналатын салық және бюджет саясатын жүргізуге, сыртқы сауда мен сыртқы
экономикалық байланыстарды жақсартуға жағдай жасауға, айналамдағы ақша
массасын реттеуге, инфляцияға қарсы күрес шараларын жүргізуге, т.б.
макроэкономикалық саясаттардыреттеуге болады;
- макрокөрсеткіштерді пайдалана отырып, талдау жасау, экономикалық
айнымалы көрсеткіштер арасындағы функционалды байланыс параметрлерін
бағалау негізінде және уақыт қатарларын қолданып , экономиканың дамуын
үлгісін құру;
- экономикалық даму стратегиясын және оны іске асыратын шешімдерді
қабылдау;
- ұлттық есеп жүйесі негізгі көрсеткіштері –жалпы ішкі өнім мен қолда бар
жалпы ұлттық табыс арқылы халықаралық салыстыру жүргізу.бұл жерде барлқ
және жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім, қолда бар жалпы ұлттық
табыс, инвестицияның, мемлекет шығысының жалпы ішкі өнімге қатынасы
есептеледі.
- статистиканың өзара баланысты салаларында қолданылатын ұғымдарды,
көрсеткіштерді, анықтамаларды, топтастыруларды жете зерттеу үшін ҰЕЖ-
нің тұжырымдамаларын пайдалану, яғни ұлттық есеп жүйесін үйлесім негізі
ретінде қолдану.
Ұлттық есеп тұжырымдамаларына сәйкес көрсеткіштердің жаңа жүйесіне өту
қажеттілігі мынадай жағдайларға негізделген:
Экономиканың макростатистикалық үлгісі ретінде қолданылатын ұлттық
есеп жүйесі материалдық өндіріс пен материалдақ емес қызметтер өрісі кең
құқылы және дербес шаруашылық субьектілері тікелей мемлекеттің басқаруынсыз
да экономикалық байланыстар жасай алады деген идеология сүйенеді. Мемлекет
басқаруынсыз экономикалық байланыстар жасалғанда, өзін -өзі реттеу
мехенизімі болып сұраныс пен ұсыныс, бәсеке, капиталдаң бір саладан екінші
салаға ауысыуы есептеледі.
Статистиканы өзгертуде макроэкономикалық көрсеткіштердің атқаратан
ролі зор. Халық шаруашылығы балансының макроэкономикалық көрсеткіштерінің,
материалдық өндіріс басымдлығы туралытұжырымдаманың, әлеуметтік
экономикалық даму, сыртқы экономикалық байланыстар көрсеткіштерінің, төлем
балансының, мемлекеттік бюджеттің халықаралық стандартқа сәйкес келмеуі
халық шаруашылығын эжкономикалық әдістермен басқаруға мүмкіндік бермеді.
Экономиканың дамуына байланысты қызметтер ролінің артуы экономиканң
негізгі даму заңдылықтарының бірі болып саналады.Экономика дамыған сайын
шаруашылық әрекеттің нәтежесі ретінде жалпы ішкі өнімнің құрамында
көрсетілетін қызметтердің үлесі арта түседі. Бұл заңдылық біздің
Республикаға да тән, сонықтан қызметтерді жаңа жүйеде халық шаруашылғы
балансындағы кең түрде қамту қажет. Өндіріс нәтижесін көрсеткенде тек
материалдақ өндіріс өрісінің тауарлары мен материалдақ қызметтерін ғана
есептемей, сонымен қатар, материалдақ емес қызметтерді де қарастыру
қажет.Халық шаруашылығы балансында бұл есептер есепке алынбаған.
80-жылдары макроэкономиканың терең және жан-жақты талдау қажеттілігі
айқын сезіле бастады. Осы кезде мемлекеттік статистикалық ұйымдар бұрын
халық шаруашылығы балансында қамтылмаған кейбір әлеуметтек- экономикалық
даму аспектілері туралы мәліметтерді зерттеп, кестелер дайындады. Мысалы,
осы жылдары материалдық емес қызметтер балансын құру, тұтынушылардың әр
түрлі топтарына көрсетілген материалдық емес қызметтер, қызмет көрсету
шығындары туралы мәліметтер жинау, оларды жете зерттеу сияқты жұмыстар
қолға алынды.
Жалпы ішкі өнім көрсеткішін (1988) статистикалық практикада қолдану
макроэкономикалық статистиканың одан әрі дамуындағы негізгі қадам болып
саналады. Жалпы ішкі өнім есептеу әдістемесі ұлттық есеп жүйеснің
принциптеріне негізделген. Жалпы ішкі өнімді, жалпы ұлттық өнімді есептеу
экономиканың даму дуңгейі мен қарқынын айқындайды, халықаралық
салыстыруларды жеңілдетеді, сонымен қатар экономикалық- статистикалық
талдауды тереңдетеді. Елдің табысы мен байлығын есептеу туралы ой ертеде
пайда болды, бірақ алғашында экономикалық талдау жасау керектігі
ескерілмеді.XVIII- XIX ғасырларда ұлттық байлық және ұлттық табысты
зерттеуге әрекет жасалды, бірақ бұл зерттеулерде халық шаруашылығының
негізгі көрсеткіштерінің өзара байлансы, ресурс айналама есепке алынбады.
Ұлттық есеп жүргізу туралы ойды ең алғаш ағылшын зерттеушісі Грегори
Кинг айтты. Ол ұлттық есептің ұлттық табыс статистикасмен тығыз байланысты
екенін және материалдық игіліктерді бөлудің ерекшеліктерін қарастырды.
Француз экономисті Ф.Кенэ алғашқы рет өз зерттеулерінде өнім қозғалысы
мен табыс қозғалысның тұтастығын көрсетуге тырысты. Ол өнім мен табыс
қозғалысын бөліп қарстыруға болмайды, олар қоғамның экономиалық өмірінің
айналымын көрсетеді деген ойды айтты.
Кенэнің 1758 жылғы жарық көрген Экономикалық кесте жұмысындағы ой-
пікірлері кейінірек ұлттық есеп жүргізудің негізгі принциптеріне айналды.
Ол қағидалар мыналар:
-экономиканы құрамдас бөліктернің арасында дәлмедәл сандық байланыс
бар бір тұтас жүйе деп қарастыру;
-осы жүйедегі қоғам мүшелерінің белгілі топтарын (экономикалық
агенттерді) және оларды байланыстыратын экономикалық ағымдарды бөлу;
-өнім мен табс қозғалысын талдау;
-жабық жүйедегі табыс пен таза өнімнің теңдігін және қоғамдағы әр
класс үшін ағымдардың тепе-тең болуын талап етеу;
-Қайта бөлу мехенизмінің міндеті, яғни экономикалық агенттердің бір
тобының (өндіруші кластың) шығындар ұлттық байлықтың экономикалық айналамға
қатысатын және ұдайы өндірісте болатын бөлігін қалай өзгертетінін, осы
ұдайы өндірілген құндылықтан экономикалық агенттердің барлық топтарына
табыстың қалай бөлінетінін көрсету;
-ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ететін халық шаруашылығының
арақатынасын сақтау.
Ұлттық есеп жүйесінің дамуына өз үлесін қосқан ғалымдарың бірі-
француз Антуан Лавуазье. А.Лавуазье 1771 жылы Францияның ұлттық
ассамблеясында Франция корольдігің аймақтық байлығы туралы саяси
арефметикалық очерк атты баяндамасын жасады. Баяндама өнім өндіріу, тұтыну
процестерін сипаттайтын және ұлттық өнімнің, ұлттық табыстың, мөлшерін
көрсететін кесте келтірілді. Бұл кестелерді тарихтағы ең алғаш ұлттық
шоттар деуге болады.
Сонымен қатар, ол кезде экономика стихиялы түрде дамиды, оны мемлекет
трапынан реттеу қажет емес деген көзқарас қалыптасты. Сондықтан мұндай
жағдайда халық шаруашылығындағы байланыстарды сан жағынан талдаудың қажеті
болмады. Соған қарамастан халық шаруашлығының синтетикалық көрсеткіштерін
есептеуге байланысты жұмыстар жүгізілі берді.
ХХ ғасырдың 30-жылдары түбегейлі өзгерістер болды, соған байлансты,
ұлттық есеп жүргізудің жаңа кезеңі басталды. Бұған 1929-1933 жлдары Ұлы
экономикалық депрессия (тоқырау) себеп болды. Осы жылдары жинақ пен
инвестиция арасындағы байланыс, жалақының өсі не кемуі салдары, экспорттың
немесе импорттың өзгеруі, кәсіпкердің табысы сияқты келелі мәселелердің
шешу қажеттілігі артты.ал бұл мәселелерді бұртұтас экономикаға талдау
жасамай шешуге болмайтын еді. Көптеген экономистер тоқыраудан кейін
нарықтық экономиканы қалпына келтіру үшін реттеу қажет деген қортындыға
келді. Осындай пікірді айтқан және дәлелдегендердің бірі –ағылшын экономисі
Дж.Кейнс. Нарықтық экономиканы реттеу мәселелері туралы өз ойларын Дж.Кейнс
Ақша,процент және жұмысбастылықтың жалпы теориясы атты жұмында (1936ж)
жариялады және болашақ ұлттық сеп жүйеснің негізгі принциптерін келтірді.
Ол ҰЕЖ жалпы табыс, тұтыну, инвестиция, жинақ сияқты өзара байланысты
макрокөрсеткіштердің жүйесі деп көрсетті, осы көрсеткіштердің кейбіреулерін
өзгерту арқылы мемлекет экономиканы реттей алады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең ұлттық есеп жүргізудің
кеңінен тараған кезеңі болып саналады. Осы кездегі ұлттық шоттардың жаппай
тарағанын төмендегі 1-ші кестеден көруге болады.
Кесте 1
Капиталистік елдерде ұлттық есептер жүйесінің дамуы
Елдің аты Құрылған жылы Ескерту
Австрия 1951 Жұмыстың басталған кезі. 1963 жүйе
біржолата қалыптасты
Англия 1941 БҰҰ стандарттары шоттарының тұжырымдамасы
бойынша құрылған
Бельгия 1954 1948-1951 жылдардағы мәліметтер бойынша
алғашқы зерттеулер БҰҰ және ЕЭЫҰ-ның
(Европалық экономикалық ынтымақтастық
ұйымдарының) стандарттарына сәйкес келді.
Дания 1948 Жүйе төрт шоттан құралады
Ирландия 1951 Жүйе үш шоттан құралады.
Италия 1955 Екі сектор, төрт негізгі шот құрылды.
Мальта 1959 Жүй БҰҰ стандарттарына сай құрылды.
Нидерланды 1948 Алғашқы шоттар 1938,1946,1947 жылдардағы
мәліметтер бойынша құрылды.
Норвегия 1946 Соны (оригинал) жүйе
Португалия 1950 Жүйе БҰҰ стандартына лайық алты шоттан
құрылды
Туркия 1950 Жұмыстың басталған кезі.
Қарапайым интеграцияланбаған үлгі
Финляндия 1958 ҰЕЖ-нің түсіндірмесі жарияланды.
Соны жүйе.
Франция 1946 Соны жүйе
1 кестенің жалғасы
ГФР 1949 Жүйе үш сектор, жеті функционалды шоттан
тұрады.
Швейцария 1963 Жүйе БҰҰ-ның стандартына сай құрылған
Швеция 1954 Соны жүйе
Индия 1951 Интеграцияланбаған жүйе
Жапония 1953 Тоғыз кесте құрылды, оның алтауы БҰҰ-ның
стандартына лайық
Аргентина 1955 1946 жылы жалпы ішкі өнімді септеуге
әрекет жасалды.
Бразилия 1951 1947 жылы ұлттық шоттарға байланысты жұмыс
басталды
Гондурас 1952 БҰҰ-ның стандартына сай интеграцияланған
жүйе құрылды
Канада 1948 Секторлар бойынша алғашқы шоттар құрылды
Колумбия 1949 Жұмыстың басталған кезі. Жүйе БҰҰ-ның
стандартына сай құрылды
Мексика 1953 Жүйе БҰҰ стандартына сәйкес құрылды.
Панама 1959 Жүйе БҰҰ-ның стандартына сай құрылды
Перу 1946 Жұмыстың басталған кезі. Жүйе БҰҰ-ның
стандартына сай құрылды
АҚШ 1947 Бес шот, жиырма жеті кесте құрылды.
Тұрымдамалары БҰҰ-ның стандартына сай
келді
Чили 1949 БҰҰ-ның стандартына сәйкес құрылды
Эквадор 1954 Ұлттық шоттардың интеграцияланған жүйесі
Жаңа Зелендия1948 Жүйе төрт шоттан тұрады
Филиппины 1952 БҰҰ жүйесінің тұжырымдамасына негізделген
бес шоттан құрылды.
1951 Еуропалық экономикалық ынтымақтастық ұйымының жеңілдетілген
стандартты ұлттық есеп жүйесі жарияланған соң, ұлттық табыс статистикасының
дәстүрлі идеяларын шоттардың интеграциялық жүйеснің идеялары ығыстырды.
1952 жылы Нидерландияда алғаш рет ҰЕЖ-ге салааралық баланс
енгізілді.Бұл баланс өндіріс сферасының 26 саласы бойынша құрылды және
1938,1946-1951 жж. қамтиды. Мұнан былай салааралық балансты құрған елдердің
барлығы оны ұлттық есеп жүйесіне енгізді.
Қазіргі кезде көптеген елдердің ұлттық есеп жүйеснің құрамында қаржы
операцияларының кестесі бар.(Нидерленды,Финляндия, Норвегия, Франция,
Швеция, Германия, Жапония). Ұлттық баланстық кестелер (national balance-
sheet) түріндегі мүлік баланстарын құружәне олардың интеграциясы- ұлттық
есеп жүргізудегі тағы да негізгі бағыт. Шаруашылық бірліктернің қаржы
активтері мен пассивтерінің өзгерісі қаржы операцияларның нәтежесін ал,
қоғамдағы материалдқ игіліктердің өзгерісі экономикалық әрекеттің нәтежесін
көрсететіндіктен ҰЕЖ-де баланстық кестелерді құру қажеттілігі туады.
Ұлттық шоттар ұлттық табыс статистикасынан, ал баланстық кестелер
ұлттық байлық статистикасынан бөлініп шықты. Ең алғаш ұлттық баланстар,
яғни мүлік баланстарының жүйесі Нидерландыда 1947 жылы (Рикен Ван Олст)
және 1948 жылы (В. Корн, С.Смейс) құрылды. Содан бері бұл кестелер осы елде
жүйелі түрде пайдаланып келеді. Ал басқа елдер осыған ұқсас жұмыстарды
жүргізге бастады.
Шоттардың құрылымын және онда қолданылатын категорияларды халықаралық
стандарқа сәйкестендіру ҰЕЖ –нің дамуы мен өестеуіне зор ықпал етті. 1945
жылдың соңында Ұлттар Лигасының статистика жөніндегі сарапшылар комитеті
ұлттық табысты есептеу және ұлттық шоттарды құрудың сипаттамасын дайындады.
1947 жылы ұлттық табыс пен байлықты зерттейтін халықаралық ассоциация
құрылды.1948 жылы БҰҰ-ның статистикалық бюросы ұлттық табыс статистикасы
бойынша алғашқы жинақ жариялады. Жинақта 39 елдің мәліметтері болды.1958
жылдан бастап 140 елдің ұлттық шоттарын қамтып жинақ жыл сайын баспадан
шығады. 1953 жылы БҰҰ-ның статистикалық комиссиясының ұйғарымы бойынша
стандартты ұлттық есеп жүйесін сипаттайтын баяндама жарияланды. Жаңа
секторлардың, институтционалдық бірліктердің пайда болуына байланысты 1964
стандартты ұлттық шоттардың мазмұны жарияланды. 1968 жылы БҰҰ ҰЕЖ-нің
алғашқы нұсқасы жарық көрді.
1970 жылы Еуропалық бірлестік БҰҰ-ның ұлттық есеп жүйеснің негізінде
ҰЕЖ-нің Еуропалық нұсқасын ұсынды.
1993 жылы БҰҰ-ның статистикалық комиссиясы жаңа ұлттық есеп жүйесін
қабылдады. Жаңа жүйенің мақсаты - экономикалық статистиканың төлем балансы
мен мемлекеттік қаржы сияқты бөлімдерінің(тарауларының) үндестігін арттыру.
Бұл үндестік ұлттық есеп жүйесінің жеке блоктарында, экономикалық
сатаистиканың жоғарғы аталған бөлімдерінде қолданылытын анықтамалар мен
жіктеулердің тығыз байланысын көрсетеді. Мысалы қалған әлем шоттарында
қолданылатын анықтамалар төлем бансындағы анықтамалармен үйлесімді болса,
төлем балансының жиынтық жолымен бірдей болады.
Ұлттық есеп жүйеснің тағы бір мақсаты – ұлттық шоттардың құрамын айқын,
жүйелі түрге келтіру, кейбір кіріс және шығыс статьяларының түсіндірмесін
анықтау. Осыған байланысты 1993 жылы ҰЕЖ-де жалпы ішкі өнімді анықтауда
өзгерістер енгізілгенін ескерткен жөн. Мысалы, геологииялық барлау
жұмыстарының шығындары, ЭЕМ –нің бағдарламаларын, әдеби көркем
шығармаларының тұп нұсқасын сатып алу негізгі капиталдың жалпы қорлануы
болып саналады. Бұдан басқа жалпы қорлану шығындарның құрамына құнды
заттарды сатып алу деп аталатын жаңа статья енгізілген.
Қазақсатан Республикасының және ТМД елдерінің ұлттық шоттары ұлттық
есеп жүйеснің еуропалық стандарттарына негізделген және әр ұлттың жағдайына
бейімделіп құрылған.
Халық шаруашылығы балансынан ұлттық есеп жүйесіне концепциялық
(тұжырымдамалы), әдістемелік мәселелелерді қарстыруд және оларды шешуді
талап етеді. Бұл мәселерді шешуде халықаралық сипаттаман (рекомендация)
негізге ала отырып, шаруашылық әрекетті ұйымдастырудағы елдің ерекшелігін
ескерген жөн. Мысалы, өтпелі дәуірдің алғашқы кезеңінде мемлекеттік
бюджеттен субсидия бөлінетін экономикалық әрекеттер (ауыл шаруашылығы,
орман, су шаруашылығы, жолдарды жөндеу тұрын үй және коммуналдық
шаруашылық), кәсіпорындардың өз жұмысшыларына, олардың отбасыларына
көрсетілетін әлеуметтік мәдени қызметтер көлемі анағұрлым көп болады. Бұл
кезеңде коммерциялық банктердің әрекеттері, олардың ролі шектеулі күйде
қалады.
Үй шарушылығының өндірістік әрекетін анықтау - ҰЕЖ-дегі негізгі мәселе.
БҰҰ ҰЕЖ-нің кепілдемесі бойынша үй шаруашылығы үшін өндіріс шоты құрылу
қажет. Бұл шотта үй шаруашылығының өндірістік әрекеті көрсетіледі. Үй
шаруашылығының өндірістік әрекетіне өздері тұтыну немесе сату үшін өндірген
өнім, нарықтық қызметтер көрсету, өз үйінде тұру құны және үй қызметшісінің
қызметақысы жатады. Мәліметтердің жеткіліксіздігінен халықтың ресми түрде
тіркелмеген әрекеті жалпы ішкі өнімді анықтағанда есепке алынбайды. Толық
және сенімді мәліметтерді жинау арқылы бұл мәселені шешіге болады. Шоттарда
кездесетін тамақтандыру, іссапар шығындары, әскери адамдары киім-кешекпен
жабдықтандыру, әртүрлді салықтар, субсидиялар сияқты экономикалық
операцияларды түсіндірде де біраз қиындықтар болады. Халық шаруашлығы
балансын ақпарат негізі деп санау және шоттар тек тұтас экономика үшін
құрылуы осы кезеңдегі ұлттық сеп жүйесін статистикалық практикаға
енгізудегі тағы бір ерекшелік болып саналады. Халықаралық стандартты
салалық топтастырудың орнына халық шаруашылығының жалпы одақтық топтаструын
пайдалану, алғашқ ақпараттық құжаттар базасының (бухгалтерлік есеп, қаржы
және банк статистикасы) халықаралық стандартқа сәйкес келмеуі, шаруашлық
бірліктердің толық статистикалық бақылауға алынбауы салдарынан
эксперименттік есептеулерде кемшіліктер болады. ТМД елдерін бірыңғай
халықаралық стадартты статистикалық әдістемемен қамтамасыз ету үшін жалпы
ішкі өнім, ұлттық табыс, т.б көрсеткіштерді есептеудің, өндіріс, табыстың
пайда болу, табысты бөлу және пайдалану, басқада шоттарын құру, салараралық
байланысты құрудың әдістемелік принциптері айқындалды.
Сол сияқты ҰЕЖ көрсеткіштерін тұрақты бағамен бағалау принциптерін
анықтау, қаржы шотын, баланстық кестелерді, активтер мен пассивтердің
өзгерісінің шотын құру сияқты жұмыстарды іске асыру көзделуде. Стандартты
әдістеме негізгі макрокөрсеткіштердің динамикасын, құрамын зерттеп, мөлшері
туралы мәліметтерді салыстыру үшін, ТМД елдерінің нарықтық экономикалық өту
кезеңдерін талдау үшін, осы елдердің экономикалық саясатын, мемлекетаралық
экономикалық қатынастардың үйлесімді түрде жүргізу үшін қажет.
ҰЕЖ –де шарушашылық операцияларын есептеу, өтпелі кезеңдегі құрылымдық
ерекшеліктерді анықтау сияқты әдістемелелік сұрақтарды шешумен қатар
макрокөсеткіштерді есептеуге қажетті мәліметтерді жинауғу зор көңіл бөлінуі
тиіс керек. Ол үшін шаруашылық біріліктердің бухгалтерлік есебін, бастапқ
статистикалық есеп беруді, статистикалық бақылауды өзгерте отырып халық
шарушылығы балансының мәліметтер базаснан жаңа жүйенің мәліметтер базасына
көшу қажет.
1994 жыл Қазақстан Республикасының Мемлекеттік статистикалық комитеті
(Ұлттық статистикалық агентігі) 1992 жылғы экономиканың дамуын сипаттайтын
мәліметтер бойынша алғашқы ұлттық шоттарды құрды.
1.2 Ұлттық есептер жүйесінде жалпы ұлттық өнімнің мәні және мазмұны
Кез келген ғылым сияқты макроэкономика да теориялардың өзара
байланысы мен бақылауларға бағытталған. Сол себепті, макроэкономикалық
теорияны зерттеу мақсаты бұл экономиканы қалыптастыру механизмінің түсінігі
болып табылады, яғни экономикалық бақылаулар теория негізінде қалыптасқан.
Әрбір теорияны дайындап алған соң, біз оларды тексеру үшін қайта
бақылауларды қарастырамыз. Кездейсоқ бақылаулар экономика деректерінің
қайнар көзі ретінде қызмет етеді. Экономикалық статистика - бұл объективті
ақпараттың қайнар көзі. Өкімет фирмалар мен азаматтардың экономикалық іс -
әрекеті туралы, яғни белгіленген бағалардың деңгейін және сұраныс жүйесін,
табыс мөлшерін, және т.с.с. дерек алу мақсатында үнемі зерттеулер
жүргізеді. Алынған деректер бойынша әр түрлі статистикалық көрсеткіштер
есептелінеді, олардың жиынтығы экономиканы қалпын, жағдайын сипаттайды.
Макроэкономистер бұл статистиканы өздерінің талдауларында пайдаланады. Бұл
экономикалық көріністерді бағалауда және тиісті әдәстерді жасағанда көмек
көрсетеді.
Экономикалық көрсеткіштер экономикалық саясатта, экономикалық
талдау және бағалау үшін жиі қолданылады. Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) азаматтар
табыстарының жиынтығын және өндіріс тауарлары мен қызметтер үшін жұмсалған
жалпы шығын көлемін сипаттайды.
Жалпы ұлттық өнім экономикадағы бір жылғы барлық тауар мен қызмет
көрсетудің түпкі өндіріс көлемінің жиынтық рыноктық құнынан тұрады. Жалпы
ұлттық өнімге тек қана сондай өнім енеді, кейде өндіріс процесін мәңгі
тастап кетіп, жеке және қоғамдық тұтынысқа түседі немесе өндіріс саласына
инвестициялық тауарлар (машина, ірі жабдықтар және т.б.) ретінде қайтады.
Жалпы ұлттық өнім экономика көрсеткіштерінің ең нақтысы деп
есептеледі. Статистикалық деректер мемлекеттің экономика министрлігінің 3
айда бір есептеуі бойынша, экономикалық әс ірекет нәтижесін бірыңғай
көрсеткішпен беруге негізделген. Жалпы ұлттық өнімді төмендегідей
бөліктерге бөліп көрсетуге болады:
3) барлық экономикалық агенттер табысының жиынтығы.
4) өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызметтердің жалпы шығын
көлемі
Жалпы ұлттық өнім — экономикадағы табыс пен өндірістегі шығын көлемін
бірдей өлшейді. Себебі бұл өлшемдер соңында бірдей болады. Жалпы, экономика
үшін табыс көлемі шығын көлеміне тең болуы керек. Бұған көз жеткізу үшін,
біз ұлтгық есепшотты, ЖҰӨ статистикалық жүйе өлшемін және басқа да сонымен
байланысты көрсеткіштерге талдау жасап, оқып-үйренуіміз керек.
Біз жалпы ұлттық өнімнің жалпы шығын көлемін, сонымен бірге
экономикадағы жалпы табыс көлемін сипаттайтын, яғни екі жақты айналым
сызбасында көрсетілгендігіне көз жеткіздік. Ұлттық есеп жүйесінің үлкен бір
бөлігінің көрсеткіші – бұл керек ағындарға байланысты ақпараттар. Жалпы
ұлттық өнім есеп-шоттың есептеудің мақсаты мынада:
4) қоғам экономикасының жай күйін бақылау;
5) экономикалық циклдың ағымдық фазасын анықтау;
6) мемлекеттік саясатты қалыптастыру.
Жалпы ұлттық өнім БҰҰ-ның методология бойынша статистикалық органдары
есептейді және халықаралық салыстырулар үшін қолданылады. Жалпы ұлттық өнім
өзіне мыналарды: негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлардың
амортизациясын, материалдық өндіріс саласының таза өнімін және сыртқы
экономикалық қызмет бойынша табыс енгізіледі.
Жалпы ұлттық өнім көмегімен еліміздің экономикалық даму деңгейі мен
пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруға мүмкіндік туды. ТМД елдері
мен Қазақстан ЖҰӨ экономикалық есептеу практикасы 1988-ші жылы енгізілді,
сөйтіп ол қосымша жинақталған көрсеткіштерге (жиынтық қоғамдық өнім, ұлттық
табыс және т.б.) қосылды.
Жалпы ұлттық өнімнің белгілі модификациясы – жалпы ішкі өнім
көрсеткіші болып табылады. Ол белгілі бір ел шенберінде кәсіпорындар мен
қызметкерлердің ұлттық азаматтық сипатына байланыссыз өндірістік қызметінің
нәтижесін қамтиды. Жалпы ұлттық өнім жаопы ішкі өнімнен сол елдің
ресурстарын шет елде пайдаланудан түскен табыстар сомасында (проценттер,
дивиденттер, жалақы және т.б.) көп болады. Мысалы маусымды жұмысшылардың
жалақысы жұмыс істеп жүрген елдің жалпы ішкі өнімінде есептеледі және
олардың тұрақты тұратын елінің жалпы ұлттық өнімінде де есептеледі.
Жалпы ұлттық өнім ағымдағы, рыноктық бағалармен есептеледі, бұл оның
номиналдық маңызын сипаттайды. Бұл көрсеткіштің нақты мөлшерін анықтау үшін
бағаны инфляция ықпалынан арылту керек, таразылау керек, яғни баға индексін
қолдану керек, сөйтіп жалпы ұлттық өнімнің нақты құнын білуге болады.
Гипотекалық экономикада, мұнда тек нақты өндіреді деп жорамалдаймыз.
Нақты өмірде мемлекеттердің ЖҰӨ-ны есептеуі күрделі мәселе. Сондай күрделі
экономиканы өндіріс пен қызметтер шығынын қоса отырып, тікелей түсінуге
болмайды. ЖҰӨ туралы дұрыс түсінік алу үшін, оның басты қалыптасу
принциптері туралы білу қажет.
Көптеген тауарлар және қызмет түрлері жалпы ұлттық өнімде нарықтағы
бағаларымен есептелінеді, ал кейбір тауарлар мен көрсетілген қызмет түрлері
нарықта сипатталмайды, сол себепті нарықтық бағасы жоқ. Дегенмен, осы
көрсетілген қызмет құны жалпы ұлттық өнімге енгізілуі керек, сол үшін біз
оларды өлшеуіміз керек. Осындай бағалар шартты түрде есептелінген құн деген
атауға ие болады. Осы шартты түрде есептелінген құндар, мысалға, тұрғылықты
ортада қызмет бағасы ретінде қолданылады. Пәтерді уақытша жалға алушы адам
барлық қызмет құнын төлеп, үй иесінің табысын қамтамасыз етеді, үй иесінің
табысы, тұруға берген үйдің шығындары, бәрі жалпы ұлттық өнімді есептегенде
осы жалдау төлеміне есепке енгізіледі. Сонымен қатар, көптеген азаматтар өз
үйлерінде тұрады. Бұлар үй иесіне жалдау ақысын төлемегенімен, бәрібір олар
сол көрсетілген қызмет түрлерін пайдаланады. Яғни пәтерді уақытша тұруға
алатындар секілді. Сол себепті, жеке үй қожайындары пайдаланатын қызмет
есебі үшін, ЖҰӨ-нің құрылымына өздері өзіне "төлейтін", "жалдау ақысы"
енгізілді. Әрине, олар жалдау ақысын өзіне төлемейді. Сауда министрлігі
жалдау ақысы мөлшерін бағалайды, егерде олар өз үйлерін жалға берген
жағдайда және жалдау ақысын төлеген жағдайда, сонымен бірге осы арнайы
есептелінген құн өлшемін жалпы ұлттық өнімге енгізеді. Осы жалдау ақысы үй
иелерінің шығындары және табыстары деп есептелінеді. Мемлекет ұсынған
қызметтер де осындай жолмен бағаланады. Мысалға, тұрғындарға әкімшілік,
полиция және өрт сөндірушілер қызмет көрсетеді. Осы көрсетілген қызмет
құнын бағалау қиын, себебі олар сатылмайды және нарық бағасын иемденбейді.
Жалпы ұлттық өнім құрамында осы мемлекеттік жұмысшылар өнімінің құнының
көрсеткіші олардың жалақысы болып табылады. Көптеген жағдайларда осы
тәріздес есеп өте қажет, бірақ ол практика түрінде жүзеге асырылмайды.
Яғни, жалпы ұлттық өнімде арнайы есептелінген құн — жалға берілген жеке
үйлер, машиналар және ұзақ қолданылатын тауарлар іс жүзінде жасалынбайды.
Осымен қатар кейбір тауарлар үйде жасалынып, үйде қолданылады, олар нарықта
болмайды. Мысалға, үйде дайындалған тамақтың, ресторанда дайындалған
тамақтан айырмашылығы жоқ болса да тамақты дайындау барысындағы қосылған
құн жалпы ұлттық өнімге енгізілмейді. Сондай-ақ жалпы ұлттық өнімге заңсыз
дайындалған және сатылған тауарлардың, мәселен есірткінің бағасы
енгізілмейді. Яғни, арнайы есептелген құн есебінің тәсілі жүзеге
асырылмаса, көптеген тауарлардың бағасы мен көрсетілген қызмет бағасы
мүлдем жалпы ұлттық өнімге енгізілмесе, онда жалпы ұлттық өнім -
экономикалық қызметтердің нақты көрсеткішінің нәтижесі бола алмайды.
Жалпы ұлттық өнім көрсеткішінде ресми емес және рынокты емес қызмет
түрлері ескерілмейді. Бұған — наркобизнес, тұрмыстағы шарап жасау, жеке
сабақ беру, науқас адамға қарау, отбасында бала тәрбиелеу, өз үйінде ас
дайындау, гараж бен саяжайды салу және т.б. жатқызамыз.
Жалпы ұлттық өнім тұрғындардың әл-ауқаттылығының өсуін сипаттайтын дәл
макроэкономикалық көрсеткіш болып табылмайды. Тұрғындардың әл-ауқаттылық
ұғымына коршаған ортаның жай-күйі, қылмыстың аукымы, еркін уақыттың көлемі
мен сапасы енгізіледі. Жалпы ұлттық өнім есеп-шотын есептеуде бұл
параметрлер ескерілмейді.
Жалпы ұлттық өнімді номиналды және нақты деп айырады. Номиналды
(атаулы) жалпы ұлттық өнім – сол жылғы ағымдағы бағамен есептелген тауарлар
мен қызмет көлемі.
Нақты жалпы ұлттық өнім – баға өзгерісін ескеретін немесе базалық
бағамен есептелген жалпы ұлттық өнім көлемі, сонымен қатар инфляция немесе
дефляцияны (номиналды жалпы ұлттық өнім инфляция әсерінен тазарады, яғни
баға индексін қолдану қажет) есептеумен анықталады.
Нақты жалпы ұлттық өнім көлемінің қозғалысы циклдық маусымдық
ауытқуларға байланысты. Кейбіреулері өндірістік пайыздық ерекшеліктерімен
байланысты: мәселен, жылдың суық кезінде үй құрылысын жүргізу көптеген
қиындықтар әкеледі, сонымен қатар, жыл мезгіліне байланысты адамдардың
қалауы өзгереді. Номиналдық жалпы ұлттық өнімді нақты жалпы ұлттық өнімге
келтіру үшін екі индекс қолданылады. Тұтынушылық бағалар индексі және жалпы
ұлттық өнім дефлятор.
Номиналды ЖҰӨ
Нақты ЖҰӨ = баға индексі
(1)
Номиналды ЖҰӨ = нақты ЖҰӨ x ЖҰӨ дефляторы (2)
Жалпы ұлттық өнім 90-шы жылдардың басында АҚШ-та ағымдағы бағада 5570
млрд. долл. құрады, ал тұрақты бағада (1982 жылы) – 4254 млрд. долл. болды.
Баршаға белгілі жай, егер жалпы ұлттық өнімнің жыл сайынғы нақты өсімі 4%-
дан асса, онда экономиканың жағдайын дұрыс деп санауға болады, ал жалпы
ұлттық өсімнің нақты өсімі 4%-дан аз болса, онда дабыл қағуға болады: бұл
кезде өндіріс құлдырап, жұмыссыздық өсіп, экономика тұрақсыздыққа ұшырайды.
Жалпы ұлттық өнім құрамында тауар мен көрсетілген қызметтердің бағасы
ағымдағы бағамен есептелсе, онда олар атаулы жалпы ұлттық өнім деп аталады.
Экономика жағдайын нақты көрсету үшін, экономикада өндірілген тауарлар мен
қызмет саны баға өзгерісінің әсеріне тиісті болмауы керек. Нақты жалпы
ұлттық өнім көрсеткіші осы мақсатты көздейді, мұнда тауарлар мен қызмет
құны тұрақты бағалармен өлшенеді.
Жалпы ұлттық өнім нақты көлемінің есебі үшін базисті жыл, мәселен
2010 жыл таңдалады. Содан кейін барлық тауар құны 2010 жылғы құнмен
есептелінеді және жинақталады.
Яғни, баға тұрақты болғандықтан, жалпы ұлттық өнімнің нақты көлемінің
шешіміне өнім өндірісі көлемінің өзгерісі ғана әсер етеді. Сондықтан, нақты
жалпы ұлттық өнім – бұл базисті жылдағы өндірілген өнім бағасының жиынтығы
(яғни 2010 жыл). Халықтың материалдық тұтыну қанағаттануының дәрежесі
өндірілген тауарлар мен қызметтерге тәуелді болса, онда атаулы жалпы ұлттық
өнімге қарағанда, экономика жағдайының тура көрсеткіші нақты жалпы ұлттық
өнім болып табылады. Жалпы ұлттық және жалпы ішкі өнімнің құрамын келесі
суреттен көре аламыз.
Жалпы ішкі өнім
Ел ішінде өндірілген соңғы өнім
Шетел фирмаларының өнімі Отандық фирмалардың өніміШетелдегі отандық
фирмалардың өнімі
Жалпы ұлттық өнім
Сурет 1. Жалпы ішкі және жалпы ұлттық өнімнің құрамы.
Жалпы ұлттық өнімнің нарықтық сипаты оның көлемінің есептеу әдістерінде
бейнеленеді. Өзімізге белгілі қосылған құндарды қосу әдісімен қатар,
нарықтық субъектілердің табыстарын және шығындарын қосу әдісі де
қолданылады. Берілген әдіс негізделген, себебі оның негізгі нарықтық
субъектілері нарық арқылы өзара әсерлесетін фирмалар және үй
шаруашылықтары. Бұл байланысты 2-ші суреттен көре аламыз. Суреттен көрініп
тұрғандай, үй шаруашылықтары фирмаларға сәйкес нарықтар арқылы қажетті
өндіріс факторларын бере отырып, табыс алады, ал ол өз алдына фирмалар үшін
шығын болып есептеледі. Бұл жағдайда үй шаруашылықтарының табыстарының және
фирмалардың шығындарының теңдестігі байқалады. Екінші жағынан табыс ретінде
үй шаруашылықтарының тапқан ақшасы тұтыну нарығында жұмсалады, себебі үй
шаруашылықтары қажетті тауарларды сатып алады. Сатып алушылардың шығындары
сатушылардың, яғни фирмалардың табысына айналады. Тағы да табыстар мен
шығындардың теңдестігін байқаймыз.
Сурет 2. Үй шаруашылықтары мен фирмалардың табыстары мен шығындары.
Экономика субъектілері, ен алдымен халық үшін ЖҰӨ нін бөлінуі үлкен
мәнге ие, бұл оның тұтыну процесінде қолданылуын анықтайды. ЖҰӨ ді
бөлістірудің нақты тізбектілігі бар, осыған байланысты бірінен бірі жүретін
бөлістіру стадияларын атап көрсетуге болады. Осы стадиялардың әрқайсысында
бүкіл экономиканың немесе оның жеке саласының жағдайын бейнелейтін бір
бөлігі бөлініп шығады. ЖҰӨ ді бөлістіруді талдау осылайша оның құрылымы
туралы нақты бейне береді. Осылайша ЖҰӨ экономиканың барлық қатысушылары
арасында бөлістіріледі және оның бөліну процесінде таза ұлттық өнімге,
ұлттық табысқа,жеке табысқа, қолда бар табысқа бөлінеді.
1.3 Жалпы ұлттық өнімді есептеу әдістері
Жалпы ұлттық өнім көлемін өлшеуде батыстық экономистер мен статистика
қоғамдық өндірістің ұлғаймалы концепциясына сүйенеді. Жалпы ұлттық өнім
материалдық өндірісте өндірілетін игіліктер мен қызметті ғана емес, сонымен
қатар материалдық емес қызмет түрлерін де ғылым, денсаулық сақтау, білім
беру т.б. қамтиды. Жалпы ұлттық өнімді сол елдің өндіре алатын тауарлары
мен қызметінің жиынтық санын дәлірек сипаттайтын өлшем ретінде батыс
экономистері оны өлшеудің екі әдісін ұсынды:
1. Аралық өнім және қосымша қосылған құн әдісі. Жалпы ұлттық өнім
белгілі уақыт кезеніңдегі қоғамның қарамағындағы игіліктер мен
қызмет түрінде анықталады. Жалпы ұлттық өнім көлемі бір жылда
өндірілген өнімнің ақшалай есептегендегі сомасы. Бұл көрсеткішке
мемлекеттің тауарлар мен қызмет көрсетуге және жеке инвестицияға
шығындары да енеді. Сонымен, жалпы ұлттық өнім осы әдіспен
анықтағанда тауарлар сатып алу, қызмет көрсету және жеке
инвестицияларға жұмсалған мемлекет шығындарының қосындысы.
2. Табыстар мен шығындар ағымы әдісі. Жалпы ұлттық өнім жеке адамдар
мен кәсіпорындардың табыстарының сомасын құрайды (жалақы, процент,
рента және пайда) және өндіріс факторларының орнын толтыру сомасы
ретінде анықталады. Оған жанама салықтар, амортизация жарнасы да
кіреді. Жалпы ұлттық өнім халық шаруашылығы табыстарының сомасы
ретінде де анықталады.
Екі әдістің екеуі де бірдей бағалы. Дегенмен АҚШ-тың Сауда
министрлігінің экономикалық талдау бюросы жүргізетін жалпы ұлттық өнімді
есептеу статистикасы ең жетілген деп айтсақ қателеспейміз. Мұнда жалпы
ұлттық өнім оқшауланбай, қайта ұлттық есептеу жүйесінің шеңберінде
есептеледі, жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табыстан басқа, тамақ пен күрделі
қаржының салааралық балансын, финанс ағыстарының балансын, ұлттық байлық
пен еңбек ресурстарының балансын қамтиды. АҚШ-тың жалпы ұлттық өнімі түпкі
тауарлар мен қызмет көрсеуді есепке алады, яғни жалпы ұлттық өнімге жеке
және қоғамдық тұтынуға түсе отырып, өндіріс процесіне мүлдем қайтып
оралмайтын немесе еңбек құралдары ретінде өндіріс саласына қайтып оралатын
өнім түрлері жатады. Жалпы ұлттық өнім АҚШ-тың басқа елдермен сыртқы сауда
жұмыстарының қалдығын қамтиды. Баланс беру үшін жалпы ұлттық өнімге АҚШ
азаматтарының өз елінен тыс жерлерде өндірген өнімдерінің бір бөлігі
кіреді, ал АҚШ-та американдық емес азаматтардың өнімдері есепке алынбайды.
Осыдан басқа жалпы ұлттық өнімге шетелдегі капиталдың пайда, дивидендтер,
проценттер, ренталық төлемдер таза табыс ретінде енеді. АҚШ-та алғашқыда
жалпы ұлттық өнім нақты, ағымдағы бағалармен есептелді, алайда ол бағаға
ықпал ететін инфляциялық құбыластармен байланысты өндіріс көлемін өлшеуде
дұрыс болмады. Өндіріс динамикасын таза күйінде, базистік жылдың тұрақты
бағасымен есептеу жалпы ұлттық өнімді көрсетеді.тұрақты бағадағы жалпы
ұлттық өнім көрсеткіші ағымдағы бағамен салыстырғанда баяу өседі.
Аралық өнім және қосылған құн әдісі бойынша есептеу әдісі. Көптеген
тауарлар және қызмет түрлері жалпы ұлттық өнімде нарықтағы бағалармен
есептелінеді, ал кейбір тауарлар мен көрсетілген қызмет түрлері нарықта
сипатталмайды, сол себепті нарықтық бағасы жоқ. Дегенмен, осы көрсетілген
қызмет құны жалпы ұлттық өнімге енгізілуі керек, сол үшін біз оларды
өлшеуіміз керек. Осындай бағалар шартты түрде есептелінген құн деген атауға
ие болады. Осы шартты түрде есептелінген құндар , мысалы, тұрғылықты ортада
қызмет бағасы ретінде қолданылады. Пәтерді уақытша жалға алушы адам барлық
қызмет құнын төлеп, үй иесінің табысын қамтамасыз ететін үй иесінің
табысы, тұруға берген үйдің шығындары, бәрі жалпы ұлттық өнімді есептегенде
осы жалдау төлеміне есепке енгізіледі. Сонымен қатар, көптеген азаматтар өз
үйлерінде тұрады. Бұлар үй иесіне жалдау ақысын төлемегенімен, бәрібір олар
сол көрсетілген қызмет түрін пайдаланады. Яғни пәтерді уақытша тұруға
алатындар секілді. Сол себепеті, жеке үй қожайындары пайдаланатын қызмет
себебі үшін, жалпы ұлттық өнімнің құрылымына өздері өзіне төлейтін,
жалдау ақысы енгізіледі. Әрине, олар жалдау ақысын өзіне төлемейді. Сауда
министрлігі жалдау ақысы мөлшерін бағалайды, егерде олар өз үйлерін жалға
берген жағдайда және жалдау ақысын төлеген жағдайда, сонымен бірге осы
арнайы есептелген құн өлшемін жалпы ұлттық өнімге енгізеді. Осы жалдау
ақысы үй иелерінің шығындары және табыстары деп есептелінеді. Мемлекет
ұсынған қызметтер де осындай жолмен бағаланады.
Жалпы ұлттық өнімді есептеудің әдісі бар: елдегі жасалған өнімге
шығындар сапалы болуына шығындар ағымы немесе өнімді өндіру табыстар
ағымы.
Экономистердің көзқарасы бойынша, тек қана өндіріс тауарлары мен
көрсетілген қызмет түрлерінің жалпы көлемі ғана емес, сонымен бірге
өндірілген өнімнің сәйкес түрде бөлінуі және тағайындалуы есепке алынады.
Жалпы ұлттық өнім құрылымындағы шығындар үлкен 4 топқа бөлінеді:
1) Тұтыну (С), тауар және қызметтерді (нан, киім, көлік т.б) сатып алуға
үй шаруашылығының кеткен шығындары.
2) Инвестициялар (І), Станок, гимарат, үй құрылысы және тағы басқаларды
алу үшін
3) Мемлекеттік сатып алу (G), тауар және қызметі (мемлекеттер, аурухана,
электроқуаттар және т.б) және транспорттың төлемдерге ( зейнетақы,
жәрдемақы, степендия және т.б төлеуге) кететін шығындар.
4) Таза экспорті (Xn), экспорт пен импорт көлемінің арасындағы
айырмашылық.
Y = C + I + G + Xn
(3)
Жалпы ұлттық өнім – бұл тұтынудың, инвестицияның, мемлекеттік
шығындардың және таза экспорт көлемдерінің жиынтығы, жалпы ұлттық өнім
құрамындағы әрбір шығын құрауышы осы топтардың біреуіне жатады. Бұл тендік
өрнек болуы – осыған кіретін айналымдардың анықтамасы әсерінен тендік
орындалады. Бұл ұлттық есепшот тепе-теңдігі деген атау алады.
Тұтыну – бұл үй шаруашылығында қолданылатын тауарлар мен көрсетілген
қызмет түрлерінің жиынтығы, олар мынадай топтарға бөлінеді:
1) Қысқа мерзімді қолданылатын тауарлар;
2) Ұзақ мерзімді қолданылатын тауарлар;
3) Көрсетілген қызмет.
Қысқа мерзімді қолданылатын тауарларға қысқа уақытқа ғана қызмет
жасайтын, мәселен, киім және азық-түлік тауарлары, т.б. жатады.
Ұзақ мерзімді тауарларға ұзақ уақыт қызмет жасайтын, мәселен,
машиналар, кіржуатын машиналар, т.б. жатады.
Көрсетілген қызмет түріне тұтынушыларға жасалған қызмет, мәселен,
шаштараз және медициналық қызмет т.б. жатады.
Инвестиция мынадай топтарға бөлінеді:
1) Өндірістік капиталды салу (немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz