Кәсіпорынның амортизациялық саясатының қалыптасуының негіздері
Кіріспе 5
1.КӘСІПОРЫННЫҢ АМОРТИЗАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның негізгі қорларының мазмұны және құрылымы 8
1.2 Амортизациялық саясаттың мәні және элементтері 14
19
1.3 Кәсіпорын үшін амортизациялық саясатты таңдаудың мәні және міндеттері
2. «ACME OPERATIONS» ЖШС.НІҢ НЕГІЗГІ ӨНДІРІСТІК ҚОРЛАРЫНЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 «Acme operations» ЖШС.нің негізгі өндірістік қорларымен қамтамасыз етілуін және қолданылуын талдау 25
2.2 «Acme operations» ЖШС.нің негізгі қорларын қолдану қарқындылығын және тиімділігін талдау 35
2.3 «Acme operations» ЖШС.сі үшін амортизацияны есептеудің оңтайлы әдісін таңдау 40
3. «ACME OPERATIONS» ЖШС.НІҢ АМОРТИЗАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Негізгі қорларды тиімді пайдалануды көтеру резервтері
45
3.2 «Acme operations» ЖШС.нің 2008.2010 жылдарға арналған негізгі қорларын пайдалану тиімділігін арттыру жоспары 52
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
1.КӘСІПОРЫННЫҢ АМОРТИЗАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның негізгі қорларының мазмұны және құрылымы 8
1.2 Амортизациялық саясаттың мәні және элементтері 14
19
1.3 Кәсіпорын үшін амортизациялық саясатты таңдаудың мәні және міндеттері
2. «ACME OPERATIONS» ЖШС.НІҢ НЕГІЗГІ ӨНДІРІСТІК ҚОРЛАРЫНЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 «Acme operations» ЖШС.нің негізгі өндірістік қорларымен қамтамасыз етілуін және қолданылуын талдау 25
2.2 «Acme operations» ЖШС.нің негізгі қорларын қолдану қарқындылығын және тиімділігін талдау 35
2.3 «Acme operations» ЖШС.сі үшін амортизацияны есептеудің оңтайлы әдісін таңдау 40
3. «ACME OPERATIONS» ЖШС.НІҢ АМОРТИЗАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Негізгі қорларды тиімді пайдалануды көтеру резервтері
45
3.2 «Acme operations» ЖШС.нің 2008.2010 жылдарға арналған негізгі қорларын пайдалану тиімділігін арттыру жоспары 52
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайында өндіріс тиімділігі, оның бәсекеге қабілеттілігін және үздіксіздігін қамтамасыз ету қандай да болмасын кәсіпорынның маңызды мәселесі болып табылады.
Кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету, қызметін экономикалық ұқыпты басқаруды талап етеді, ал бұл көбіне оны талдап білумен анықталады. Талдау көмегімен даму тенденциялары зерттеледі, қызмет нәтижелерінің өзгеру факторлары жүйелі түрде және терең зерттеледі, олардың орындалуына бақылауды жүзеге асыратын басқару шешімдері және жоспарлар негізділігі, өндіріс тиімділігін жоғарлату резервтері анықталады, кәсіпорын қызметінің нәтижелері бағаланады, оның дамуының экономикалық стратегиясы дайындалады.
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әрбір қоғам даму жолдарын таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.
- қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы: нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен қамтамасыз етіп қоймай, сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процесінде келесі экономикалық ресурстардың түрлері пайдаланылады: табиғи ресурстар; еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); өндіріс қорлары (өндірістік ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат, энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын капиталы деп аталады. Капитал өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын құрайды, яғни негізгі капиталды, ал еңбек заттары айналым капиталын құрайды.
Негізгі қорлар өндіріс сферасында республиканың ұлттық байлығының басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның техникалық потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және жағдайынан өндіріс қарқының өсуі байланысты.
Кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету, қызметін экономикалық ұқыпты басқаруды талап етеді, ал бұл көбіне оны талдап білумен анықталады. Талдау көмегімен даму тенденциялары зерттеледі, қызмет нәтижелерінің өзгеру факторлары жүйелі түрде және терең зерттеледі, олардың орындалуына бақылауды жүзеге асыратын басқару шешімдері және жоспарлар негізділігі, өндіріс тиімділігін жоғарлату резервтері анықталады, кәсіпорын қызметінің нәтижелері бағаланады, оның дамуының экономикалық стратегиясы дайындалады.
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әрбір қоғам даму жолдарын таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.
- қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы: нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен қамтамасыз етіп қоймай, сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процесінде келесі экономикалық ресурстардың түрлері пайдаланылады: табиғи ресурстар; еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); өндіріс қорлары (өндірістік ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат, энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын капиталы деп аталады. Капитал өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын құрайды, яғни негізгі капиталды, ал еңбек заттары айналым капиталын құрайды.
Негізгі қорлар өндіріс сферасында республиканың ұлттық байлығының басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның техникалық потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және жағдайынан өндіріс қарқының өсуі байланысты.
1. Абдильдина Л. И., Абдильдин С. С. Экономика предприятия. Алматы. 2004 жыл.
2. Әлімбетов Қ. Ә., Мейірбеков А. Қ. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2003 жыл.
3. Булатов А. С. Экономика. Москва. 1994 жыл
4. Экономика предприятия под ред. Горфинкеля Б. Я., Швандара Б. А. Москва, ЮНИТИ-ДАНА, 2000 жыл.
5. Жолдасбаева Г. Ө. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы –Алматы: Экономика, 2002 жыл.
6. Қалдыбаев О., Темірбаев А. Экономика предприятия. Алматы "Санат" 1997 жыл.
7. Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы " Мемлекеттік кәсіпорын туралы" 19 маусым 1995 жыл.
8. Раицкий К.А. Экономика предприятия. Москва 1999 жыл.
9. Родостовец В.К. Бухгалтерский учет. Алматы: Бико 1998 ж.
10. Русак Н.А. Основы финансового анализа. Мн: Меркаванне, 1995 ж.
11. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности промышленных предприятий. Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық: 2002 ж.
12. Сейітқазиева А. М., Бекназарова А. Т. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкершілік. Оқу құралы,- Алматы 2001 жыл.
13. Экономика предприятия под ред. В.М. Семенова, - М., 1998 ж.
14. Статистикалық есептеме, форма 11 «Кәсіпорын негізгі қорларының қозғалысы және бар болуы» 2005-2006 ж.
15. Указ Президента РК, имеющий силу закона «О хозяйственных товариществах"- Казахстанская правда, 1995, 17 мая.
16. Грузинов В.П. Экономика предприятия – М.:Юнити – 1998 г.
17. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия – М.:ИНФРА 1999 г.
18. Раицкий К.А. Экономика предприятия. – Москва. 1999 г.
19. Справочник директора предприятия. Под ред. М.Г.Лапусты- М.ИНФРА- 1996г.
20. Экономика предприятия.Учебник для вузов. Под ред Н.А.Сафронова- М. Юрист- 1998 г.
21. Экономика предприятия. Учебник под ред. проф. О.И.Волкова, В.К. Скляренко – М.: Инфра 2000 г.
22. Экономика предприятия. Учебник по ред М Швайтцера- М.:Инфра 1999г.
23. Жиделева В.В.,Коптейн Ю.Н. Экономика предприятия.Учебное пособие- М.:Инфра 2000г.
24. Зайцев Н.Л. Экономика организации.- М.,2000 г.
25. Экономика предприятия. Под ред В.Я.Хрипача.- М.:2000г.
26. Экономика предприятия. Тесты,задачи,ситуации.Учебное пособие. Под ред В.А.Швандара. М.:ЮНИТИ 2001 г.
27. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия. Практикум. Учебное пособие.М.:ИНФРА 2001 г.
28. Зайцев Н.Л. Организация, планирование и управление производством.М.:ИНФРА 2001 г.
29. Агаев Г.С. Конкуренция, анализ,стратегия,практика. –М.,1996 г.
30. Балабанов Д.Т.Основы финансового менеджмента: Учебное пособие.-М.: 1998 г.
31. «Предприниматель и право» газеті. Алматы, «Жеті жарғы» -1999.
32. ҚР-ның «Акционерлік қоғам туралы» Заңы. Алматы, «Жеті жарғы» - 2003.
33. «Қазақтелеком» ААҚ-ң даму тарихы, қаржылық есептемелері (2006-2008жж.)
34. Шихирев В. «Акционерная собственность юридических лиц», Москва-1995;
35. Бусыгин А.В. Предпринимательство. М., «Дело», 2000 г.
36. Ковалева А.М. «Финансы». Учебное пособие. Москва-2002;
37. Абдильдина Л. И., Абдильдин С. С. «Экономика предприятия» Алматы – 2004 ж.
38. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. – Алматы: Казахстан, 1994 ж.
39. Бляхман Л. С. «Экономика фирмы», учебное пособие, С-П – 2000г.
40. Бусыгин А.В. Предпринимательство. М., «Дело», 2000 г.
41. Горфинкель В.Я., Швандар В.А. «Экономика предприятия»;
42. Джон Уайли энд Снайз «Корпоративное управление. Владельцы, директора и наемные работники акционерных обществ», Москва-1995;
43. Добрынин А.И., Тарасевич Л.С. / Экономическая теория. С-П, 1999;
44. Жолдасбаева Г. У. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы «Экономика» - 2002ж.
45. Иванов А.Н. «Акционерное общество: управление капиталом и дивидендная политика», Москва-1996;
46. Ковалева А.М. «Финансы». Учебное пособие. Москва-2002;
47. Қалдыбаев О, Темірбаев А. «Экономика предприятия» Алматы, «Санат» - 1997ж.
48. Крупанин А.А., Основы предпринимательства. Спб., Из-во Санкт- Петербург. Инж.- экон.ин-та, 1992.
49. Лапуста М.Г.Куксов А.С. Основы препринимательства. М.,1992.
50. Михайлушкин А.И., Шимко П.Д. «Экономика», Издательство «Высшая школа», Москва-2001;
51. Бусыгин А.В. Предпринимательство. М., «Дело», 2000 г.
52. Сыродаева О.Н. «Акционерное право США и России», Москва-1996;
53. Хубиев К. «Становление акционерной формы собственности», Экономист-1998;
54. Шихирев В. «Акционерная собственность юридических лиц», Москва-1995;
55. «Экономика предприятия и отрасли промышленности» оқулық «Феникс», Ростов – на – Дону, 1999 г.
56. ҚР-ның «Акционерлік қоғам туралы» Заңы. Алматы, «Жеті жарғы» - 1998.
57. «Казахстанская правда» газеті. 2003 ж.
58. «Қазақтелеком» ААҚ-ң даму тарихы, қаржылық есептемелері (2006-2008жж.)
59. «Қазақтелеком» ААҚ-ң бухгалтерлік балансы (2006-2008жж.).
60. Суворов Н.С. Об юридических лицах по римскому праву. -М.:“Статут”, 2000.С.205.
61. Функ Я.И., Михальченко В.А., Хвалей В.В. Акционерное общество: история и теория.-Минск: “Амалфея”, 2001. С.242.
62. Суворов Н.С. Жоғарыдағы еңбегі. С.198-206.
63. Тарасов И.Т. Учение об акционерных обществах. -М.:“Статут”, 2000. С.83.
64. Грешников И.П. -Ч.1: Юридическое лицо в праве и законодательстве.-А.: Издательство “LEM”, 2001.С.11.
65. Петровичева Ю.В. Правовое положение компании по английскому праву. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. -М., 2001. с.9.
66. Кулагин М.И. Государственно-монополистический капитализм и юридическое лицо. Избранные труды.-М:“Статут”, 2003. с.48,49.
2. Әлімбетов Қ. Ә., Мейірбеков А. Қ. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2003 жыл.
3. Булатов А. С. Экономика. Москва. 1994 жыл
4. Экономика предприятия под ред. Горфинкеля Б. Я., Швандара Б. А. Москва, ЮНИТИ-ДАНА, 2000 жыл.
5. Жолдасбаева Г. Ө. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы –Алматы: Экономика, 2002 жыл.
6. Қалдыбаев О., Темірбаев А. Экономика предприятия. Алматы "Санат" 1997 жыл.
7. Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы " Мемлекеттік кәсіпорын туралы" 19 маусым 1995 жыл.
8. Раицкий К.А. Экономика предприятия. Москва 1999 жыл.
9. Родостовец В.К. Бухгалтерский учет. Алматы: Бико 1998 ж.
10. Русак Н.А. Основы финансового анализа. Мн: Меркаванне, 1995 ж.
11. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности промышленных предприятий. Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық: 2002 ж.
12. Сейітқазиева А. М., Бекназарова А. Т. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкершілік. Оқу құралы,- Алматы 2001 жыл.
13. Экономика предприятия под ред. В.М. Семенова, - М., 1998 ж.
14. Статистикалық есептеме, форма 11 «Кәсіпорын негізгі қорларының қозғалысы және бар болуы» 2005-2006 ж.
15. Указ Президента РК, имеющий силу закона «О хозяйственных товариществах"- Казахстанская правда, 1995, 17 мая.
16. Грузинов В.П. Экономика предприятия – М.:Юнити – 1998 г.
17. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия – М.:ИНФРА 1999 г.
18. Раицкий К.А. Экономика предприятия. – Москва. 1999 г.
19. Справочник директора предприятия. Под ред. М.Г.Лапусты- М.ИНФРА- 1996г.
20. Экономика предприятия.Учебник для вузов. Под ред Н.А.Сафронова- М. Юрист- 1998 г.
21. Экономика предприятия. Учебник под ред. проф. О.И.Волкова, В.К. Скляренко – М.: Инфра 2000 г.
22. Экономика предприятия. Учебник по ред М Швайтцера- М.:Инфра 1999г.
23. Жиделева В.В.,Коптейн Ю.Н. Экономика предприятия.Учебное пособие- М.:Инфра 2000г.
24. Зайцев Н.Л. Экономика организации.- М.,2000 г.
25. Экономика предприятия. Под ред В.Я.Хрипача.- М.:2000г.
26. Экономика предприятия. Тесты,задачи,ситуации.Учебное пособие. Под ред В.А.Швандара. М.:ЮНИТИ 2001 г.
27. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия. Практикум. Учебное пособие.М.:ИНФРА 2001 г.
28. Зайцев Н.Л. Организация, планирование и управление производством.М.:ИНФРА 2001 г.
29. Агаев Г.С. Конкуренция, анализ,стратегия,практика. –М.,1996 г.
30. Балабанов Д.Т.Основы финансового менеджмента: Учебное пособие.-М.: 1998 г.
31. «Предприниматель и право» газеті. Алматы, «Жеті жарғы» -1999.
32. ҚР-ның «Акционерлік қоғам туралы» Заңы. Алматы, «Жеті жарғы» - 2003.
33. «Қазақтелеком» ААҚ-ң даму тарихы, қаржылық есептемелері (2006-2008жж.)
34. Шихирев В. «Акционерная собственность юридических лиц», Москва-1995;
35. Бусыгин А.В. Предпринимательство. М., «Дело», 2000 г.
36. Ковалева А.М. «Финансы». Учебное пособие. Москва-2002;
37. Абдильдина Л. И., Абдильдин С. С. «Экономика предприятия» Алматы – 2004 ж.
38. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. – Алматы: Казахстан, 1994 ж.
39. Бляхман Л. С. «Экономика фирмы», учебное пособие, С-П – 2000г.
40. Бусыгин А.В. Предпринимательство. М., «Дело», 2000 г.
41. Горфинкель В.Я., Швандар В.А. «Экономика предприятия»;
42. Джон Уайли энд Снайз «Корпоративное управление. Владельцы, директора и наемные работники акционерных обществ», Москва-1995;
43. Добрынин А.И., Тарасевич Л.С. / Экономическая теория. С-П, 1999;
44. Жолдасбаева Г. У. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы «Экономика» - 2002ж.
45. Иванов А.Н. «Акционерное общество: управление капиталом и дивидендная политика», Москва-1996;
46. Ковалева А.М. «Финансы». Учебное пособие. Москва-2002;
47. Қалдыбаев О, Темірбаев А. «Экономика предприятия» Алматы, «Санат» - 1997ж.
48. Крупанин А.А., Основы предпринимательства. Спб., Из-во Санкт- Петербург. Инж.- экон.ин-та, 1992.
49. Лапуста М.Г.Куксов А.С. Основы препринимательства. М.,1992.
50. Михайлушкин А.И., Шимко П.Д. «Экономика», Издательство «Высшая школа», Москва-2001;
51. Бусыгин А.В. Предпринимательство. М., «Дело», 2000 г.
52. Сыродаева О.Н. «Акционерное право США и России», Москва-1996;
53. Хубиев К. «Становление акционерной формы собственности», Экономист-1998;
54. Шихирев В. «Акционерная собственность юридических лиц», Москва-1995;
55. «Экономика предприятия и отрасли промышленности» оқулық «Феникс», Ростов – на – Дону, 1999 г.
56. ҚР-ның «Акционерлік қоғам туралы» Заңы. Алматы, «Жеті жарғы» - 1998.
57. «Казахстанская правда» газеті. 2003 ж.
58. «Қазақтелеком» ААҚ-ң даму тарихы, қаржылық есептемелері (2006-2008жж.)
59. «Қазақтелеком» ААҚ-ң бухгалтерлік балансы (2006-2008жж.).
60. Суворов Н.С. Об юридических лицах по римскому праву. -М.:“Статут”, 2000.С.205.
61. Функ Я.И., Михальченко В.А., Хвалей В.В. Акционерное общество: история и теория.-Минск: “Амалфея”, 2001. С.242.
62. Суворов Н.С. Жоғарыдағы еңбегі. С.198-206.
63. Тарасов И.Т. Учение об акционерных обществах. -М.:“Статут”, 2000. С.83.
64. Грешников И.П. -Ч.1: Юридическое лицо в праве и законодательстве.-А.: Издательство “LEM”, 2001.С.11.
65. Петровичева Ю.В. Правовое положение компании по английскому праву. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. -М., 2001. с.9.
66. Кулагин М.И. Государственно-монополистический капитализм и юридическое лицо. Избранные труды.-М:“Статут”, 2003. с.48,49.
Мазмұны
Кіріспе 5
1.Кәсіпорынның амортизациялық саясатының қалыптасуының
теоретикалық негіздері
Кәсіпорынның негізгі қорларының мазмұны және құрылымы 8
1.2 Амортизациялық саясаттың мәні және элементтері 14
19
1.3 Кәсіпорын үшін амортизациялық саясатты таңдаудың мәні және
міндеттері
2. Acme operations ЖШС-нің негізгі өндірістік қорларының
қолданылуын талдау
2.1 Acme operations ЖШС-нің негізгі өндірістік қорларымен 25
қамтамасыз етілуін және қолданылуын талдау
2.2 Acme operations ЖШС-нің негізгі қорларын қолдану 35
қарқындылығын және тиімділігін талдау
2.3 Acme operations ЖШС-сі үшін амортизацияны есептеудің 40
оңтайлы әдісін таңдау
3. Acme operations ЖШС-нің амортизациялық саясатының
тиімділігін арттыру жолдары
3.1 Негізгі қорларды тиімді пайдалануды көтеру резервтері 45
3.2 Acme operations ЖШС-нің 2008-2010 жылдарға арналған 52
негізгі қорларын пайдалану тиімділігін арттыру жоспары
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайында
өндіріс тиімділігі, оның бәсекеге қабілеттілігін және үздіксіздігін
қамтамасыз ету қандай да болмасын кәсіпорынның маңызды мәселесі болып
табылады.
Кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету, қызметін экономикалық
ұқыпты басқаруды талап етеді, ал бұл көбіне оны талдап білумен анықталады.
Талдау көмегімен даму тенденциялары зерттеледі, қызмет нәтижелерінің өзгеру
факторлары жүйелі түрде және терең зерттеледі, олардың орындалуына
бақылауды жүзеге асыратын басқару шешімдері және жоспарлар негізділігі,
өндіріс тиімділігін жоғарлату резервтері анықталады, кәсіпорын қызметінің
нәтижелері бағаланады, оның дамуының экономикалық стратегиясы дайындалады.
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әрбір қоғам даму жолдарын
таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық
процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның
прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың
бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.
- қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы:
нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық
потенциалмен қамтамасыз етіп қоймай, сонымен қатар оларды пайдаланудың
тиімділігін көтеру қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процесінде келесі экономикалық
ресурстардың түрлері пайдаланылады: табиғи ресурстар; еңбек ресурстары
(адамдар және олардың қызмет көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі);
өндіріс қорлары (өндірістік ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал
құралдары, материалдар, шикізат, энергия, запас бөлшектер және т.б.),
адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын капиталы деп аталады.
Капитал өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс
процесінде олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және
еңбек заттары болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын
құрайды, яғни негізгі капиталды, ал еңбек заттары айналым капиталын
құрайды.
Негізгі қорлар өндіріс сферасында республиканың ұлттық байлығының
басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның техникалық
потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және жағдайынан
өндіріс қарқының өсуі байланысты.
Негізгі қорлар деп өндіріс барысында ұзақ уақыт бойы (1 жылдан артық)
пайдаланылатын өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын
шығаратын өнімге, орындайтын жұмысқа, көрсетілетін қызметке, есептелетін
амортизациялық аударым мөлшері ішінде біртіндеп ауысып отыратын еңбек
құралдарын айтамыз.
Негізгі қорларға көзделген мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, машиналар мен жабдықтар қорлары жатады.
Нарықтық жағдайда кәсіпорын меншік формасына байланыссыз өзінің
меншігінің, амортизациясының, пайдасының, несиелерінің есебінен құрал-
жабдықтарды алады, цехтар салады. Өндіріс тиімді болу үшін, сонымен қатар
негізгі өндірістік қорларды құруға және сатып алуға жұмсалған қаражаттар
бекерге жоғалтылмауы үшін негізгі қорлар толық және тиімді пайдалануы
қажет. Кәсіпорын негізгі қорларын қалай пайдалануына қарай олардың пайдасы
байланысты болады, демек кәсіпорынның әрі қарай дамуы да осыған байланысты.
Берілген дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - тақырыптың теориялық
негіздеріне, яғни негізгі қорларға сипаттама беру, кәсіпорынның техникалық
потенциалын сипаттау , негізгі қорлардың классификациясын, құрамын және
құрылымын зерттеу, амортизациялық саясаттың мәні және элементтерін
қарастыру, кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлармен қамтамасыз етілуін
және қолданылуын талдау, амортизациялық саясаттың тиімділігін арттыру
жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі қызмет көрсету нарығы, соның ішінде, ACME
operations ЖШС-нің қызметі. Талданып отырған кәсіпорын қызметін көрсету
үшін екінші бөлімнің кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларымен қамтамасыз
етілуіне және қолданылуына талдау жүргізілді. Кәсіпорынның 3 жылдық
мәліметтерін пайдаланып олардың абсолютті өзгеруін, көрсеткіштердің өсу
қарқынын, оларды тиімді пайдалану жолдары және резервтерін анықтауға
болады. Кәсіпорынның дамуына байланысты болатын оның техникалық
потенциалын тереңірек зерттеу үшін, кәсіпорынның негізгі қор бойынша
құрылымының бөлімшелерін, жалпылағыш және жеке көрсеткіштер бойынша олардың
қолданылу деңгейін анықтау, олардың деңгейінің өзгеру себептерін белгілеу
үшін, олардың пайдалануындағы әлсіз жақтарын шығару үшін, негізгі қорлардың
қозғалысына, динамикасына , техникалық жағдайына талдау жүргізіледі.
Негізгі қорлардың тиімді пайдалану көрсеткіштерінің талдауы, олардың
ішінде негізгі қорлардың қор қайтарым және қор сыйымдылық көрсеткіштері
бар. Олардың өзгеру себептері, оларды өзгертетін факторлар зерттеледі.
Жұмыстың теоретикалық және әдістемелік негізі ретінде негізгі қорларды
тиімді қолдану мәселелері бойынша отандық, ТМД елдерінің, шетелдік
авторлардың, ғалым экономисттердің ғылыми зерттеулері қолданылды.
Кәсіпорынның негізгі капиталын пайдалануды талдау және негізгі қорлар
есебінің мәселесіне келесі экономист ғалымдардың Е.Е. Савицкая, Л.А.
Виногоров, Г.В. Снитко және т.б. жұмыстары арналған, олардың еңбектері осы
жұмыста тақырыпты ашу үшін пайдаланылған.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы: кәсіпорындардың шаруашылық
қызметін реттеу бойынша ҚР ның нормативті және заң актілері, ACME
operations ЖШС нің шаруашылық қызметінің нәтижелері бойынша мәліметтер.
Дипломдық жұмыста кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдаланудың
негізгі жолдары және бағыттары келтірілген. Оларды пайдаланудың талдауын
және есебін жүргізуді жетілдіру жолдары ұсынылған. Кәсіпорынның негізгі
қорларының активті бөлігін құрайтын және оларды тиімді пайдалануды арттыру
кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсартуға және оның дамуына алып
келетін, талданатын кәсіпорын үшін өндірістің даму перспективалары және
тенденциялары қарастырылады.
1. Кәсіпорынның амортизациялық саясатының қалыптасуының теоретикалық
негіздері
1.1 Кәсіпорынның негізгі қорларының мазмұны және құрылымы
Кәсіпорынның негізгі белгісі – оның өз бетінше шаруашылықты
жүргізу немесе белгілі бір мүлікті жедел басқару. Дәл осы кәсіпорынның
материалдық–техникалық мүмкіндігін бақылауды, экономикалық дербестігін және
тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Анықталмаған мүлкінсіз үлкен немесе шағын
кәсіпорындар, жеке кәсіпкерлер өз қызметін жүзеге асыра алмайды.
Негізгі қорлар – ұзақ кезең бойына қызмет ететін материалдық–заттай
құндылықтардың жиынтығы. Олар осы кезең бойында өндіріске қызмет көрсете
отырып, өзінің табиғи-заттай нысанын сақтайды, сонымен бірге өз құнының бір
бөлігін жаңадан өндірілген өнім мен көрсетілген қызметтерге көшіреді.
Өз кезегінде өндірістік қорлар қайта өндіруді кеңейту процесіне
тигізетін үлесі бойынша өндірістік және өндірістік емес негізгі қорларға
бөлінеді.
Негізгі өндірістік қорлар өндірістің материалдық сферасын
қалыптастырып, соның ішінде өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын, соның
нәтижесінде баяу істен шығатын, бірақ олардың құны жаңадан пайда болған
өнім құрамына қолданылуы шегіне қарай көшіріп отырады және де олар күрделі
салымдардың арқасында толығып отырады.
Негізгі өндірістік емес қорларға – кәсіпорынның балансында
есептелінетін тұрғын үйлер, балаларға арналған және спорттық мекемелер
және де басқа мәдени-техникалық қызмет көрсететін объектілер жатады.
Негізгі өндірістік қорларға қарағанда негізгі өндірістік емес қорлар,
өндіріс процесіне қатыспайды, сонымен бірге өзінің құнын басқа өнімге
көшірмейді ,немесе ол қалыптаспайды. Ал олардың құны қолдануда жоғалады,
қайтарым қоры қалыптаспайды, соған орай ұлттық табыстың ңәтижесінде қайта
өндіріледі.
Осыларға қарамастан негізгі өндірістік емес қорлар өндіріс көлеміне
және еңбектің өнімділігінің көтерілуіне әсер етпейді, олардың күнделікті
жоғарылауы кәсіпорындағы жұмысшылардың өмір сүруіндегі материалдық немесе
мәдени деңгейінің жоғарылауы мен жалпы жағдайының жақсаруымен байланысты.
Соңында бұлар кәсіпорынның қызметінің нәтижесіне әсер етеді.
Негізгі өндірістік қорлар – қоғамдық өндірістің материалды-техникалық
базасы. Олардың көлемі кәсіпорынның өндіріс қуаттылығы, еңбектің техникалық
қамтылу деңгейімен байланысты. Негізгі қорлардың жинақталуымен және
еңбектің техникамен қамсыздануының жоғарылауы еңбек процесін жетілдіреді,
оған творчестволық қасиет береді және қоғамның мәдени-техникалық деңгейін
жоғарылатады.
Нарықтық экономика жағдайында негізгі қорлар –болашақтағы ең басты
экономиканың өндіріс қарқындылығы жоғарылауының алғышарты. Негізгі қорлар
құрамына маңызды бір бөлім енеді, ол - қоғамның материалдық ресурстары.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары – бұл еңбектегі ауқымды
қаражаттар, олар экономиканың біріңғайлығына қарамастан, өзінің қызмет ету
мерзімімен ерекшеленеді.Осыдан белгілі бір топтар бойынша негізгі қорлардың
қажеттілігі мен әртүрлі өндіріс саласындағы спецификаны ескеру қажеттілігі
туындайды.
Кәсіпорындағы негізгі өндірістік қорлардың қолданылуының түрлері
көрсетілген.Олар топтар бойынша былай бөлінеді:
• кәсіпорынның меншігіндегі жер учаскелері және табиғи қолданыстағы
объектілер (су, жер қыртысы,т.б табиғи ресурстар);
• ғимараттар (өндірістік-техникалық, қыметтік және т,б);
• құрылыс ғимараттары (өндіріске қызмет көрсететін инженерлік-құрылыс
объектілері);
• тасымалдау құралдары (электржелілері, жылу жүйелері);
• машиналар және құрал-жабдықтар;
• лабораториялық құралдар , өлшеуіш және бақылау құралдары;
• есептеу техникалары;
• еңбекақының орташа құны, яғни 50 ден жоғары құнды құрайтын құралдар
мен құрал-жабдықтары;
• көлік құралдары (ішкі және өндірістік емес);
• өндірістік және шаруашылық құралдар;
• ішкі шаруашылық жолдар.;
• жерді және арендаға берілген ғимараттарды, құрылыстарды,
құралдарды және тағы басқа негізгі құралдар жағдайын жақсартуға
бағытталған күрделі салымдар.
Жекелеген негізгі қорлар топтарының байланысы ортақ көлемде түрлік
(өндірістік) негізгі қор құрылымын құрайды. Қоғамға қай негізгі қорлардың
кейбір топтары өз үлесін қаражаттарға қосатыныны бәрібір емес. Ол машина
мен құрал-жабдықтардың меншікті салмағының оптималды жоғарылауына
қызығушылық танытады. Бұлар қордың - активті бөлігін құрайды, сонымен қоса
кәсіпорынның әрбір бұйымдарын жасауда өндірістік учаскелерді қамтамасыз
етуде маңызды орынға ие.
Ғимараттар, құрылыс ғимараттары, құралдар негізгі қорлардың активті
элементтері негізгі қордың - пассивті бөлігіне қарағанда қамсыздандырады.
Негізгі өндірістік қорлардың құрал-жабдықтарының құны жоғары болған
сайын, тепе-теңдік жағдайда өнім шығару көбейеді де, қор қайтарымының
көрсеткіші жоғары болады. Сондықтан негізгі қордың құрылымының жақсаруы
өндірістің өсуі жағдайымен, өзіндік құнның төмендеуімен, кәсіпорынның ақша
салымдарының көбеюімен қарастырылады.
Негізгі өндірістік қорлардың түрлік құрылымы әртүрлі өндіріс
саласындағы кәсіпорындарда бірдей емес. Мысалы, негізгі қордағы
ғимараттардың ортақ құны жеңіл және азық-түлік өндірісі саласында (44%),
құрылыс ғимараты мен жанармай өндірісінде (17%), электр энергетикасында
(32%), машина мен құрал - жабдықтар машина құрастыратын кешенді
кәсіпорындарда (45% жоғары) салымдарының көбеюімен қарастырылады.
Негізгі өндірістік қорлардың құрылымына әсер етуші маңызды факторлар
болып:
• шығарылған өнім сапасы;
• шығарылған өнім көлемі;
• автоматтандыру және механикаландыру деңгейі;
• мамандандыру және кооперацациялану деңгейі;
• кәсіпорынның климаттық және географиялық орналасу жағдайлары табылады.
Алғашқы фактор ғимараттың құны мен оның көлеміне, транспорттық
құралдарға әсер етеді. Өнім шығару көлемі (екінші фактор) жоғары болса,
онда арнаулы прогрессивті жұмыс машиналары мен құрал-жабдықтарының меншікті
салмағы да жоғары болады. Мұндай көрініс мінездемесі үшінші және төртінші
факторлардың қор құрылымына да тән. Ғимараттар мен құрылыс ғимараттарының
үлесі климаттық жағдайларға да байланысты.
Негізгі өндірістік қорлардың құрылымын жақсарту мыналарға
байланысты:
• құрал - жабдықтарды модернизациялау мен жаңарту;
• ғимараттар мен құрылыс ғимараттарын тиімді қолдану үшін қосымша
құрал-жабдықтарды бос аумақтарда орналастыру;
• құрылыс жобасын дұрыс жасау мен кәсіпорынның құрылыс жоспарының
жоғарғы дәрежеде орындау;
• артық және аз қолданылатын құралдар мен оларды орнатуды жою.
Негізгі қорларды есепке алу мен жоспарлау натуралды және ақшалай
формада жүреді. Негізгі қорларды натуралды формада бағалау кезінде
машиналардың саны, олардың өндіргіштігі, қуаттылығы, өндірістік аумақтың
көлемі және де басқа да сандық көлемдер анықталады. Бұл аталғандар
кәсіпорын мен оның әртүрлі саласындағы өндіргіштік қуатын есепке алуда және
өндіргіш программасын жобалауда, құрал-жабдықтар резервтерін жоғарлатуды
орындауда және де балансын құрастыруда қолданылады. Бұл мақсатпен құрал-
жабдықтарды құжаттау (паспорттау) мен жабдықтау, оның келуі мен кетуін
есепке алу жүргізіледі. Құжат негізінде кәсіпорын және оның цехтарын
өнідірістік профилі бойынша: материалды-техникалық мінездемелерді, жұмыстың
техника-экономикалық көрсеткіштерді, құралдардың құрамын анықтауға болады.
Құжатта сонымен бірге құралдардың эксплуатациялау мерзімі, тозу деңгейі,
техникалық аумақтармен, машиналар және құрал-жабдықтардың техникалық
мінездемесі толықтай көрсетіледі. Негізгі өндірістік қорларды ақшалай
немесе өзіндік құн бойынша бағалау негізгі қорды қайта өндіру кезінде
кеңейтуді жоспарлау үшін, істен шығып қалу дәрежесі мен амортизациялық
аударым көлемін анықтау үшін, жекешелендіру көлемін анықтау үшін
қолданылады.
Негізгі қорларды бағалауда өндіріс процесіне ұзақ жылдар бойы
қатысып, тозуына байланысты және осы уақыт аралығындағы қайта өндірудің
жағдайына байланысты бірнеше түрі бар. Олар – бастапқы (номиналды) құн КБ,
қайта қалпына келтіру құны КҚ және де қалдық құндар Кқал.
Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны – бұл қорды жасаумен
немесе сатып алумен, оларды жеткізу мен монтаждауға кеткен шығындар сомасы.
Ол амортизация нормасын және амортизациялық аударым көлемін анықтауда,
кәсіпорынның табысы мен рентабельділігінің активтерін, олардың қолданылу
көрсеткіштерін есептеуде қолданылады.
Кәсіпорын тұтынатын барлық негізгі қорлар, бастапқы құн бойынша оның
балансына енеді. Бұл бағалаудың экономикалық мағынасы негізгі өндірістік
қорларды пайдалану кезінде нақты шығындар арқылы көрінеді. Осы әдістің бір
кемшілігі – бірдей (біртектес) негізгі қорлар әртүрлі уақытта өндірілген,
қолданылған және сатып алынған. Бұл ғылыми –техникалық прогреспен
байланысты.
Қайта қалпына келтіру құны – негізгі қорларды қайта өндіруге кеткен
шығындардың жиынтығы.
Қалдық құн – негізгі қорлардың тозуды алып тастағандағы бастапқы
немесе қалпына келтіру құны.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары – еңбек құралдарының құндық
көрінісі. Негізгі қорлардың басты анықтаушы белгісі ретінде құнды өнімге
аудару әдісі көрінеді – біртіндеп: өндірістік циклдердің ағымындағы тозу
шамасы бойынша бөліктері арқылы. Негізгі қорлардың тозуы амортизацияның
белгіленген нормалары бойынша есептеледі, олардың сомасы өнімнің өзіндік
құнына қосылады. Өнімді іске қосқаннан (пайдаланғаннан) кейін аударылған
тозу сомасы жаңа капитал салымдарына арналған арнайы амортизациялық қорға
жиналады.
Осылайша, жарғылық қорға бір уақытта авансталған құн негізгі қор
бөлігінде ақшалай түрден натуралды, тауарлық және қайтададан ақшалай түрге
ауысып тұрақты айналым жасап отырады. Негізгі қорлардың экономикалық мәні
осыдан тұрады.
Негізгі қорлардың барлық түрлеріне қатысты экономикалық белгілері:
1) Негізгі қорлардың барлық түрлері, өндіріс процесіне қатыса отырып,
еңбек өніміне натуралды түрімен кірмейді, ең алдымен еңбек құралдарынан
ажыратылады – шикізаттардан, материалдардан және т.б.;
2) Негізгі қорлардың барлық түрі ұзақ мерзім бойына көптеген
өндірістік циклдерге қатысады;
3) Негізгі қорлардың барлық түрі өндіріс процесінде тұрақты тозады,
және олардың құны тозу шамасына қарай біртіндеп дайын өнім құнына
кіреді;
Мысалы, резервуарлар, құбырлар өндірісте бірнеше жылдар бойына жұмыс
жасайды, пішіндері де өзгермейді және өзінің құнын біртіндеп тасымалданған
мұнайға көшіреді.
Өнекәсіптің әртүрлі салаларында өндірістік қорлардың жалпы сомасында
негізгі және айналым қорларының арақатынасы өндірістік процесстің
ерекшелігіне байланысты.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары – бұл өндіріске қызмет көрсете
отырып, табиғи-заттай нысанын сақтай отырып, құнының бір бөлігін жаңадан
жасалған өнімге көшіретін еңбек құралдары. Негізгі қорларды қайта өндіру
заңы өндіріске салынған құны, еңбек құралдарының әрдайым технологиялық
жаңару мүмкіндігін қамтамасыз ете отырып, толығымен қалпына
келтірілетіндігінде көрінеді. Жәй қайта өндірісте амортизациялық қорлардың
қаржысының есебінен кәсіпорын тозғандардың құнына тең еңбек қаруының жаңа
жүйесін қалыптастырады. Өндірісті кеңейту үшін қосымша пайдадан, құрылтайшы
жарналарынан, бағалы қағаз эмиссияларынан, несиелерден және т.б. тартылатын
қаржылардың жаңа салымдары қажет.
Қолданыстағы негізгі капиталдың үлкен масштабында ірі және үлкен
кәсіпорындар амортизациялық қор қаржысының есебінен тек жай ғана емес,
сонымен қатар күрделі көлемде еңбек құралдарының кең ұдайы өндірісін
қаржыландыруға мүмкіндігі бар. Негізгі қорларды жоспарлау және есепке алу
үшін мемлекетпен барлық халық шаруашылығына арналған бірегей классификация
жасалады. Еңбек құралдары түрлері, топтары және топшалары бойынша бірігеді,
сол арқылы оларды типтендіруге, кодтауға, есеп берудің және есептеменің
бірегей түрлерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде негізгі қорларды басқару үшін
еңбек құралдарының функционалдық-түрлік топталымы аса маңызды болып
табылады. Ол кәсіпорынның экономикалық әлуетінде (потенциалында) болып
жатқан маңызды сапалы өзгерістер туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Түрлік құрылымның динамикасы өндірістің техникалық қамсыздануын,
инновацияны енгізу қарқынын, мамандандырудың дамуын, шоғырландыруды және
құрамдастыруды бейнелейді.
Негізгі құралдар мақсатты бағытына және қызметтеріне қарай
төмендегідей бөлінеді:
І. Жер учаскелері мен табиғатты пайдалану объектілері - субъектімен
меншік құқығына алынған жердің саны мен құны. Жерге меншік құқығы Жер
үлесіне меншік құқығы Актісімен расталуы тиіс. Инвентарлық болып меншік
құқығына берілген әрбір жер үлесі табылады.
ІІ. Ғимараттар – негізгі және көмекші өндіріс процестері жүргізілетін
құрылыстар мен ғимараттар. Бұл объектінің құнының құрамына құрылыс
бөлігінің құнынан басқа жылу жүйесі, су құбыры құны да кіреді.
ІІІ. Құрылыстар – еңбек құралдарының өзгеруімен байланыссыз сол немесе
одан басқа функцияларды орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік-құрылыс объектілері. Инвентарлық болып бір тұтасты
құрайтын барлық қолайлы жағдаймен әрбір бөлек құрылыс табылады.
ІV. Жіберу құралдары – электр, жылу және механикалық энергияны (құбыр
жолдары, жылу жүйесі, электрожіберу линиялары) жіберу құралдары болып
табылады.
V. Машиналар мен жабдықтар – мұнда әрбір машина инвентарлық болып
табылады, егер ол өзінің құрамына кіретін керек-жарақтарды, аспаптар мен
қоршауларды қосатын, басқа объектінің бір бөлігі болмаса. Негізгі
құралдардың бұл тобы 5 бөлімнен тұрады:
• Күш машиналары мен жабдықтар, оған энергетикалық агрегаттар мен
двигательдердің барлық түрі жатады;
• Жұмыс машиналары мен жабдықтар, технологиялық процеске тікелей
қатысатын құралдар (станоктар, терминалық пештер, көтеру-тасымалдау
механизмдері);
• Өлшеу, реттеу приборлары мен құралдары, лабораториялық жабдықтар,
өндіріс процесін қол еңбегімен немесе автоматтандыру арқылы реттеуге,
технологиялық процестің параметрлерін өлшеуге және бақылауға,
лабораториялық зерттеулер жүргізуге қажетті.
• Есептеу техникасы: электронды есептеуіш машиналары, сонымен қатар
технологиялық процестер мен өндірісті басқару үшін қолданылатын машиналар
мен құралдар;
• Басқа машиналар мен жабдықтар, берілген топта көрсетілмегендер.
VI. Тасымалдау құралдары – кәсіпорынға тиесілі темір жол, су және
автомобиль көлігі, сонымен қатар заводішілік тасымалдау құралдары.
VII. Құрал-сайман – бұл механикаландырылған және механикаландырылмаған
қол еңбегінің қаруы немесе металл, ағаш өңдеу үшін машиналарға жалғанған
заттар. Инвентарлық объект болып тек басқа инвентарлық объект құрамына
кірмейтін заттар табылады.
VIII. Өндірістік инвентарь мен түгендеме, өндірістік операцияларды
орындауды жеңілдету мен жеке еңбек заттарын сақтауға арналған.
IX. Шаруашылық инвентарь – шаруашылық және кеңсе бағытындағы заттар.
X. Жұмыс және өнім малдары.
Жұмыс малдары – жылқы, түйе және т.б. жұмыс малдары.
Өнім малдары – ірі жұмыс малдары, айғырлар, бие, киік, қозы, маралдар.
Инвентарлық объект әрбір үлкен мал болып табылады.
ХІ. Көпжылдық өсімдіктер мен көшеттер – жасанды, көпжылдық көшеттер,
жасына қарамастан.
ХІІ. Жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделі шығындар – ауыл
шаруашылығында қолданатын жерді жақсарту шаралары үшін инвентарлық
шығындар.
ХІІІ. Басқа да негізгі қорлар – кітапханалық қорлар, спорттық инвентарь,
мұражайлық бағалы заттар.
Негізгі өндірістік қорларды кешенді экономикалық категория ретінде
топтастыру әдісі көмегімен жан-жақты зерттелуі мүмкін.
1.2 Амортизациялық саясаттың мәні және элементтері
Амортизациялық саясат мемлекеттің экономикалық саясатының құрамдас
бөлігі.Ол елдегі экономикалық процестерге мемлекеттік әсер етудің маңызды
тетігі ретінде қызмет етеді. Ен алдымен амортизациялық саясат негізгі
өндірістік қорлардың жаңару процесіне, ғылыми техникалық прогресстің
қарқындауына, инвестициялық қызметке әсер етеді, кейін осы арқылы қоғамдық
өндірістің тиімділігіне әсер етеді.
Экономикалық әдебиеттердің көздерін талдау көрсеткендей, ғалым
экономистердің арасында амортизациялық саясат мәнін макроэкономикалық және
микроэкономикалық денгейде тұтас жүйе ретінде түсінуде бірдей көзқарас,
тұрғы жоқ. Экономиканың ғылыми техникалық прогресін анықтайтын салалар
үшін, мемлекет жедел амортизацияны белгілейді, ол қолданатын енбек
құралдарын тез істен шығаруға, оларды неғұрлым жетілген түрлерімен
алмастыруға мүмкіндік береді.Оларды енгізу өз алдына физикалық жағынан әлі
тозбаған құрал жабдықтарды істен шығарғаннан гөрі тиімді болады .Бұл жаңа
техника өндірушілерді жаңа модельдерді өндіріп, шығаруға ынталандырады.
Сатып алушы сатып алынған техниканың жоғары өнімділігі және аз енбек
сыйымдылығы сияқты жоғары параметрлері есебінен ұтады.Бірақ оның жағымсыз
жағы да бар: істен шыққан техника, оның негізінде сұранысы бар өнім
өндіретін кәсіпорындарға сатылуы мүмкін.
Бұл схеманы іске асыру үшін белгілі бір шарттар қажет. Біріншіден машина
жасау кешені өндіріс құралдарына сұранысты қанағаттандыру керек. Екіншіден
жаңа техниканың тұтынушылық сапасының өсу қарқыны амортизация қарқынын озу
керек. Бағалау бойынша жаңа құрал жабдық алмастырылатын жабдықтан 40-50%
жоғары, әрі күшті болуы керек.Бұл шектен төмен болса ,реновацияның ешқандай
мағынасы болмайды: жұмыс атқарып тұрған станокты дәл сондай станокпен
алмастыру үшін оны үш жыл бұрын істен шығарудың қажеттілігі болмайды.
Амортизациялық саясат бұл - шаруашылық субъектілердің дамуына қолайлы
шарттар туғызу, ғылыми техникалық прогрессті жеделдету және мемлекеттің
экономикалық саясатын іске асыру мақсатымен, амортизацияланатын мүліктің
жай және кенейтілген ұдайы өндіріс саласында мемлекеттің іске асыратын
ғылыми негізделген және мақсатты шаралар жүйесі. Уақытқа
байланысты өндіріс процесіне қатысатын негізгі құралдар,уақыт өте келе
жойыла бастады,яғни физикалық,техникалық күшке байланысты,өздерінің
қызметін экономикалық факторға байланысты жойып жібереді.
Тозу –бұл физикалық,моральдық процестің жойылуы.Негізгі құралдардың
екі жойылу түрі болады:физикалық және моральдық.Негізгі қордың қолданыстағы
процесінде жүзеге асатын физикалық тозу мен негізгі қордың бастапқы
тұтынушылық құнының бірте бірте жоғалуы.Негізгі қордың физикалық тозуы
олардың сапасына байланысты болады,оның техникалық дамуын (материалдық
түрі, сапасы, құрылыстың сапасы) технологиялық процестің ерекшелігі,уақытқа
байланысты қозғалысы (жылдық жұмыс күшінің сапасы,тәулік ауысым,тәулік
жұмыс сағаты) негізгі қордың сыртқы шарттарын қорғау, негізгі қордың
сапасына қарау және оған қызметтер көрсету,негізгі қордың қарым –қатынасы
эәне квалификациялық жұмысқа байланысты болады. Негізгі қордың физикалық
тозуы элементі бірдей болады. Негізгі қордың тозуын толық және біріңғай
айырмашылығы бар.Негізгі қорға толық тозу кезінде жойылады және жаңаларымен
ауыстыруға әсер етеді.Негізгі қордың ескірген маңызды бөлігі өндірісте
яғги,ұлттық шаруашылық өнеркәсібінің жойылуына
акеледі.Біріншіден,салымдардың көбейуін талап етіп,ескірген
құрылғыларды,капитал ремонт жасап,жұмыстың жағдайын жақсарту.
Екіншіден,жаңа техниканы қолданылуына мүмкіншілігі болмаса да,ескірген
өндірісті толық пайдалануын қадағалау. Осыған байланысты өнімнің көлемі мен
қызметтері азаяды. Моральдық тозу –қондырғылардың қысқаруына,машина
бағасының төмендеуіне өндіріске шығындар болып табылады.(бірінші түрдегі
моральдық тозу) қорытындысында,прогрессивті және экономикасы эффективті
машиналар мен қондырғылар осы екінші жаңа енгізудің моральдық тозудың
түріне жатады.Моральдық тозу әсерінен негізгі қорлар техникалық және
экономикасы тиімді түрі жағдайында артта қалып қояды.
- Моральдық тозудың бірінші түрі-машына бағасының жойылуы физикалық тозумен
сәйкеспеуі,осы машиналарды дайындап,қорытындысында,жаңа қызметтерді
пайдаланып арзандату болып табылады.Моральдық тозудың бұл түрі ,осындай
машина жасаудың жұмыс уақытының қысқаруына байланысты шақырады.Осы қызмет
көрсету уақытының өнімді дайындау бағасының төмендеуіне құрылғылардың
жалғауына байланысты физикалық тозу емес,техникалық прогресі,еңбек
өндірісінің өсуі,жаңа негізгі құралдардың өндірілуіне байланысты
болады.Моральдық тозудың бірінші түрі негізгі құралдың бағасының талабы
өзгерілмейді,жаңа маннаның құрылымы өзгерілмейді және өндірістік құралдар
да солай болып қалады,тек қана негізгі құралдардың бағасы
өзгереді.
Моральдық тозудың екінші түрі –ол машиналардың қолма–қол қозғалысының,құрал
жабдықтардың,өндіріс қуатының қысқаруына байланысты болады. Қазіргі заман
талабына сәйкес мерзім өтілген құрылғыларды есептен шығару өте
күрделі.Өтілім шығарылған қондырғылардың ’’жаңа оперативті түрлері
кәсіпорындарда пайда болуы ең қызмет көрсету түрлері,жедел турде
экономикалық айырбасталуы негізгі қор бойынша физикалық тозу дейік.Ескірген
қондырғылардың өз уақытында,жаңа техникалық қондырғылармен ауыстырылмауынан
олардан шығатын өнімдердің әрі қымбат,әрі төмен сортты өнім шығарылады
Амортизациялық саясат ғылыми техникалық, инвестициялық, қаржы
несиелік саясаттармен тығыз байланысты, бірақ олардың барлығы да
мемлекеттің жалпы экономикалық саясатының құрамдас бөліктері болып
табылады.
Амортизациялық саясат мақсаты – ғылыми техникалық прогрессті
жеделдету, инвестициялық қызметті белсендендіру, айналымнан тыс активтердің
ұдайы өндіріс және жаңару процестері үшін шаруашылық субъектілерге қолайлы
шарттар, жағдайлар жасау. Амортизациялық саясат экономикалық саясаттың
құрамдас бөлігі болғандықтан, ол өндіріс тиімділігін арттыруға және отандық
экономиканы көтеруге бағытталады.
Амортизациялық саясат келесі бағыттар бойынша міндеттерді шешуге бағытталуы
керек:
• Ғылыми техникалық прогрессті дамыту;
• Негізгі капиталдың жаңару процесін жеделдету және елдің ұлттық
байлығын аттыру;
• Мүліктің пайдалы қолдану мерзімін оңтайландыру;
• Жай және кенейтілген ұдайы өндіріс процесі үшін құралдар жинақтау;
• Негізгі өндірістік қорларды объективті бағалау және қайта бағалау үшін
шарттар жасау.
Амортизациялық саясатты жасаған кезде мемлекет келесі принциптерді ұстануы
керек:
• Негізгі қорларды қайта бағалауды іске асырудың өз уақыттылығы және
дұрыстығы, әсіресе инфляция шарттарында;
• Негізгі қорлардың жай және кенейтілген ұдайы өндіріс поцесін
амортизациялық аударымдар есебінен қамтамасыз ету;
• Барлық меншіктегі және ұйымдық құқықтық фопмадағы кәсіпорындарда
амортизациялық аударымдардың қолданылуының мақсатты сипатын қамтамасыз
ету;
• Барлық кәсіпорындардың жедел амортизация саясатын өткізу мүмкіндігі;
• Негізгі қорлардың өз уақытында жаңаруын ынталандыру және ғылыми
техникалық прогерессті жеделдету;
• Амортизациялық саясатты өткізу облысында кәсіпорындарға үлкен құқықта
беру.
Амортизациялық саясаттың мәні, мақсаттары және міндеттерінен шыға отырып,
амортизациялық саясат әрбір мемлекеттің экономикасында маңызды роль
атқарады деген нәтиже жасауға болады.
Тиімді амортизациялық саясатты өткізе отырып, мемлекет келесі міндеттердің
шешілуіне ықпалын тигізеді:
• Ғылыми техникалық прогресс қарқынының жеделдеуі;
• Елдің ұлттық байлығын арттыру;
• Негізгі қорлардың сапалық жағдайын жақсарту;
• Инвестициялық қызметті жандандыру;
• Отандық өнімдердің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ету;
• Ұлттық экономиканы дамыту.
Қазіргі кезде мемлекет амортизацияланатын мүліктің пайдалы қолданылу
мерзімін қысқату, сонымен қатар амортизациялық аударымдарды есептеудің жаңа
тиімді механизмдерін қолдану бағытында, халықаралық стандарттарға
негізделген жаңа амортизациялық саясат өткізуде.
Амортизациялық саясаттың негізгі элементтері:
1. Амортизациялық саясаттың инвестициялық және инновациялық саясаттармен
тығыз байланысы. Амортизациялық аударымдар -инвестицияларды
қаржыландыру көздерінің бірі және амортизацияланатын активтердің ұдайы
өндірісін қамтамасыз етеді. Амортизациялық аударымдардың мөлшері
елдегі инвестициялық қызметті анықтайды. Амортизациялық аударымдар мен
жалпы инвестициялар арасындағы қатынас экономиканың даму қарқынын
сипаттайды. Егер жалпы инвестициялар амортизациялық аударымдардан көп
болса, экономика жағдайы көтеріледі. Бұл жағдайда тек негізгі
капиталдың ұдайы өндірісі қамтамасыз етіліп ғана қоймай,
қаржыландырудың басқа көздері есебінен, әсіресе пайда есебінен оның
өсімі қамтамасыз етіледі. Соңғы жылдары Қазақстан экономикасы үшін
өндірістің төмендеуі тән болды, амортизациялық аударымдар айналым
құралдарын қаржыландыруға жұмсалды, нәтижесінде өндірістік қорлардың
ескіруіне әкелді. Қазіргі кезде амортизациялық аударымдар негізгі
қорлардың жай ұдайы өндірісін қамтамасыз ете алмайды. Инвестициялау
бағыттары инвестициялық ресурстардың қалыптасуына әсер етеді. Осыған
байланысты амортизациялық аударымдарды ен алдымен инновацияларды
енгізуге бағыттау керек, себебі нарықтық қатынастар шарттарында
бәсекелестік күшейеді, технологиялық инновацияларды игеру нәтижесінде
негізгі қорларға көп шығын жұмсамай ақ енбек өнімділігін, өнім сапасын
көтеруге болады.
2. Амортизацияланатын мүліктің пайдалы қолдану мерзімін экономикалық
жағынан өндеу. Пайдалы қызмет мерзімі - компания активтерін қолданудың
күтілетін (есептік) мерзімі немесе активтерді қолдана отырып, компания
өндіретін бұйым саны. Сонымен бірге активтерді эксплуатациялаудан
алынатын тиімділікті максимизациялауға кері әсер тигізетін бірнеше
факторлар бар. Сондықтан активтің пайдалы қызмет мерзімін анықтаған
кезде жоғарда аталған стандартқа сәйкес келесі факторлар есепке
алынады:
- активті қолданудың күтілетін көлемі, ол қуаттылық немесе активтің
физикалық өнімділігі бойынша бағаланады;
- өндірістік факторлардан тәуелді ,күтілетін физикалық тозу.Ол мынадай
факторлардан тәуелді: берілген активті қолданатын смена саны,
компаниядағы жөндеу және қызмет көрсету бағдарламасы,жұмыс жасамаған
кезде активті сақтау шарттары.
- өндірістік процесті жетілдіру немесе өзгерту, нарықта берілген өнімге
сұраныс көлемінің өзгеруі нәтижесіндегі рухани тозу.
- активті қолдануға заңды немесе басқа да шектеулер (мысалы аренда
мерзімі).
3. Амортизациялық аударымдарды есептеудің тиімді механизмін іске асыру.
Қазіргі нормативті актілерге сәйкес мемлекет амортизациялық
аударымдарды есептеудің бірнеше механизмін қарастырады.Оларға келесі
жатады:
- сызықтық әдіс;
- жеделдетілген (сызықтық емес) әдіс. (төмендетілген коэффициенттерді
қолдану, жоғарылатылған коэффициенттерді қолдану, амортизациялық
аударымдарды есептеудің жеңілдетілген тәртібін қолдану (шағын
кәсіпорындар үшін), жеделдетілген амортизацияны қолдануға шектеулі
сипаттағы шаралар қолдану). Қолдануға рұқсаты бар механизмдер
негізінде әрбір шаруашылық субъект кәсіпорын дамуының нақты мақсаттары
мен міндеттерінен шыға отырып, оңтайлы вариант таңдайды.
4. Функционалды қолданылуына сәйкес амортизациялық аударымдардың
қолданылуын қамтамасыз ететін шарттар жасау.Соңғы бірнеше жыл
барысында қазақстандық нарықтағы инвестициялардың ұсынысы, оларға
деген қажеттіліктерді қанағаттандырмайды, сондықтан бәсекеге қабілетті
отандық техникалық базаны құру үшін қосымша ресурстар тарту
қажет.Осыған байланысты қазіргі кезде негізгі капиталдың массалық
жаңару мүмкіндігі болмайды, әсіресе меншікті инвестициялық ресурстар
есебінен.Сыртқы көздерден ресурстар тарту қажет.Қалыптасқан
жағдайларда айналымнан тыс активтердің ұдайы өндірісін қаржыландырудың
жалғыз, әрі тұрақты көзі – амортизациялық аударымдар. Ол үшін мемлекет
амортизациялық аударымдардың олардың функционалды мақсатына сәйкес
қолданылуын қамтамасыз ету үшін қажетті шарттар жасау керек.
5. Амортизацияланатын мүліктің жаңаруын жеделдетуді салықтық жағынан
ынталандыру.Жеделдетілген амортизация механизмін инвестицияларды және
жаңа техниканы енгізуді ынталандыру мақсатын көздейтін , салық
женілдіктерінің өзіндік формасы ретінде қарастыруға болады.
6. Амортизациялық саясатты өндеу және іске асыру поцестерін әдістемелік
басқару. Амортизациялық саясатты әдістемелік басқару нормативті
актілер пакетін дайындау,персоналды оқыту бойынша шаралар өткізу,
сәйкес бағытта тәжірибе алмасу, амортизациялық аударымдар есептеудің
жаңа әдістерін, ережелерін енгізу процестерін басқару, есепке алу,
есептеме дайындау,құжаттарды өз уақытында жеткізу және басқа да
шаралар. Амортизациялық саясатты әдістемелік басқару басқарудың барлық
денгейлерінде жүзеге асырылуы тиіс: республикалық және жергілікті,
себебі амортизациялық саясаттың тиімділігі бұл процеске қатысатын
қатысушылардың қабылдайтын басқару шешімдерінің сапасынан тәуелді
болады.
7. Амортизациялық саясатты іске асыруды бақылау және мониторинг.
Мониторинг –амортизациялық саясат саласында ,оның іске асуын бақылау
және болжау мақсатымен жүргізілетін бақылау қызметі.Мониторинг
келесілерді қамтиды : белгілі бір форма бойынша мәліметтер алу, соңғы
мәліметтерді жинақтау және дайындау, амортизациялық аударымдарды
есептеу механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстар беру,оладың
қолданылуының мақсаттылығын қамтамасыз ету, олардың рационалды
қолданылуын бақылау. Мониторинг көмегімен алынатын ақпарат инвестиция
көлемін бағалауға, кәсіпорынның ағымдық шаруашылық қызметін және
кәсіпорын стратегиясын бағалауға, амортизациялық саясат механизмінің
сапасын және оның даму перспективасын бағалауға мүмкіндік береді.
8. Мемлекеттің амортизациялық саясатының нәтижелерін бағалау. Мониторинг
процесінің нәтижесінде алынған ақпарат негізінде тиімділік тұрғысынан
амортизациялық саясаттың нәтижелілігі бағаланады. Амортизациялық
саясаттың тиімділік көрсеткіштері ретінде мыналарды алуға болады:
- негізгі қорларды енгізу және олардың істен шығу қарқынының қатынасы;
- негізгі қорлардың тозу дәрежесі;
- амортизациялық аударымдарды функционалды қолданылуына сай қолдану;
- негізгі қорларды орташа жасы;
- айналымнан тыс активтер құрылымында материалды емес активтердің үлесі;
- жеке өнім түрлерін өндіру бойынша өндірістік қуаттылықтың қолданылу
дәрежесі;
- негізгі өндірістік қорлардың құрылымында олардың белсенді бөлігінің
үлесі;
- амортизацияланатын мүлікті қолдануды жақсарту есебінен табыстың өсімі.
Амортизациялық саясаттың , оның механизмдерінің тиімділігін, оның даму
перспективаларын бағалау, негізгі капиталға инвестицияларды іске асыратын
кәсіпорындар үшін де, республикалық, аймақтық, жергілікті денгейде
экономикалық процестерді реттеп отыратын басқару органдары үшін де маңызды
болып табылады.
3. Кәсіпорын үшін амортизациялық саясатты таңдаудың мәні және міндеттері
Ұйымның амортизациялық саясатын - негізгі операциялық капиталды
басқарудың жалпы саясатының құрамдас бөлігі ретінде, меншікті инвестициялық
ресурстардың қалыптасуының саясатының бөлігі ретінде,операциялық айналым
активтерін басқару саясатының құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Ұйымның амортизациялық саясатының міндеттері:
• Амортизацияланатын мүлікті бағалау және қайта бағалау.
Амортизациялық аударымдарды дұрыс есептеу үшін амортизацияланатын мүлікті
бағалау және қайта бағалау маңызды орын алады. Негізгі қорлар бухгалтерлік
есепке алғашқы құны бойынша алынады,мұның өзі шетелдік стандарттардың
негізгі талаптарына сай келеді. Сондықтан кәсіпорын айналымнан тыс
активтердің объектілерін ала отырып, олардың құнының қалыптасу
ерекшеліктерін есепке алу керек. Алғашқы құны бойынша негізгі қорларды
есепке алу қалпына келтіру құнынан ерекшеленеді (әсіресе инфляцияның жоғары
қарқынында) және есептелген амортизациялық аударымдар суммасы негізгі
қорлардың ұдайы өндірісіне шығындарды жаппайды.Бұл шарттарда оларды қайта
бағалау қажеттілігі туындайды.
Жоспарлы экономика шарттарында негізгі қорлардың қайта бағалануы он жылда
бір рет жүргізілген болатын, нарықтық қатынастарға өту,шаруашылық жүргізу
шарттарының өзгеруі, инфляция қарқынына байланысты қайта бағалау жиі
жүргізіледі. Негізгі қорларды қайта бағалау екі әдіспен жүргізіледі:
- индексті әдіс, бұл жағдайда бухгалтерлік баланста көрсетілген негізгі
қорлар объектілерінің қалпына келтіру құны ҚР –ның Госкомстат
белгілеген коэффициентке көбейтіледі.
- тікелей есептеу әдісі, бұл жағдайда негізгі қорларды қайта
бағалау,ұқсас объектілердің баға денгейіне негізделген, эксперттік
нәтиже негізінде жүргізіледі. Негізгі қорларды қайта бағалауға
нарықтық көзқарас тұрғысынан , негізгі қорлардың нақты құнын есептеуге
мүмкіндік беретін халықаралық стандарттарда қарастырылған әдістерді
қолдануды қарастырады.
2. Негізгі қорлардың және материалды емес активтердің пайдалы қолдану
мерзімін анықтау. Қазақстан экономикасында амортизациялық топтарға кіретін
негізгі қорлардың классификаторын қолданбастын бұрын ,негізгі қорлар
объектілерін қолданудың пайдалы мерзімдері айтарлықтай болатын, олар
шетелдік стандарттардан 3-4 есе асып кететін. Мысалы биік ғимараттардың
пайдалы қолдану мерзімі 250 жыл, көп қабатты ғимараттар – 100 жыл, темір
бетонды көпірлер– 100 жыл, қолмен басқарылатын металл кесуші станоктар – 20
жыл, цемент өндірісінде қолданылатын пештер– 20 жыл, орташа класс
автокөліктері -9 жыл.
Эксплуатациялаудың халықаралық нормаларына бағытталған, 2002 жылдан бастап
өткізіліп жатқан амортизациялық саясат объектілердің пайдалы қолдану
мерзімін бірнеше есе қысқартуға мүмкіндік беріп, амортизацияны есептеудің
халықаралық тәжірибесін қолдануға мүмкіндік береді.
"Амортизациялық топтарға кіретін негізгі қорларды топтастыру" туралы ҚР –сы
Үкіметінің қаулысына сәйкес , салық салу мақсатына енгізілген берілген
топтама бухгалтерлік есеп мақсаттарына да қолданыла алады.Бухгалтерлік
есепте бұл топтаманы қолдану негізгі қорлардың пайдалы қолдану мерзімін
анықтауға мүмкіндік береді.
Негізгі қорлардың пайдалы қолдану мерзімі келесі жағдайларға байланысты
анықталады:
- күтілетін өнімділік немесе қуаттылыққа сәйкес, берілген объектіні
қолданудың күтілетін мерзімі:
- эксплуатация тәртібі (смена саны) ,табиғи шарттар, агрессивті орта
әсері, жөндеу өткізу жүйесі және басқа да жағдайлардан тәуелді
күтілетін физикалық тозу;
- объектіні қолданудың нормативті – құқықтық және басқа да шектеулері.
3. Амортизация есептеудің әдістерін таңдау және негіздеу. Шетелдік
тәжірибеде амортизациялық аударымдарды есептеудің көптеген әдістері
қолданылады. Прогрессивті (жеделдетілген) және дигрессивті амортизацияның
оншақты арнай әдістері белгілі. Өнеркәсіптік дамыған елдерде амортизацияны
есептеудің әдістерінен мыналарды атап көрсетуге болады:
- алғашқы құннан сызықтық амортизация;
- нарықтық құннан сызықтық амортизация;
- объектіні пайдалану денгейіне сәйкес амортизация;
- анықталған базалық шаманы алып тастағаннан кейінгі амортизация;
- қалдық құнды алып тастағаннан кейінгі амортизация;
- төтенше амортизация;
-күрделі проценттерді қолдануға негізделген амортизация әдісі;
- функционалды амортизация әдісі;
-пропорционалды рентабельділік әдісі.
Амортизацияны есептеу әдістерінің кең тізімі тек жекелеген елдердің ұлттық
ерекшеліктерін емес , сонымен қатар белгілі бір кәсіпорындардың қызмет
етуінің жеке шарттарын анықтауға мүмкіндік береді. Қазақстандық заңдар
амортизацияның қолданылатын спектрін шектейді, сонымен бірге заңмен рұқсат
етілген амортизациялық аударымдарды есептеу әдістері де толық мөлшерде
қолданылмайды.
4. Амортизациялық аударымдардың мақсатты қолданылуын қамтамасыз ету.
Амортизациялық аударымдар өнім өндіру және өткізу шығындарының құрамына
кіреді, өнім өткізгеннен кейін түсім құрамында ұйымның есептік шотына
түседі. Бухгалтерлік есеп шотының жаңа жоспарына сәйкес амортизациялық
аударымдар жалпы ақша айналымында жүреді және ақшалай құралдардың жеке қоры
ретінде құрылмайды. Нәтижесінде олар функционалды қолданылуымен қатар,
басқа да мақсаттарға жұмсалуы мүмкін (мысалы айналым құралдарын
қаржыландыруға). Бірақ егер қаржылық жағынан тұрақты ұйымдарда
амортизациялық аударымдар қысқа мерзімді кезенде мақсатты емес қолданылса,
кризистік жағдайларда амортизациялық аударымдар меншікті айналым
құралдарының тапшылығын қаржыландырудың тұрақты көзіне айналады.
Нәтижесінде ұйым негізгі қолардың және басқа амортизацияланатын мүліктің
ұдайы өндірісін қаматамасыз ете алмайды. Амортизациялық аударымдардың
мақсатты емес қолданылуының негізгі себебі қаржылық ресурстардың
жетіспеушілігімен қатар, амортизациялық аударымдар бұл меншікті құралдар,
сондықтан көпшілік пікір бойынша ол тегін болып саналады. Осыған байланысты
қаржылық ресурстарда қажеттілік туындаған жағдайда бұл қаржыландыру көзі
бірінші орында тұрады.
5. Амортизацияланатын мүліктің шектен тыс физикалық және рухани тозуын
болдырмау.Негізгі қорлардың физикалық тозуы – негізгі қорлардың материалды
тозуы, эксплуатация немесе қызмет етпеу, табиғи күш әсерінің,төтенше
жағдайлар (жер сілікінісі, су тасқыны, өрт және т.б.) әсерінің нәтижесінде
негізгі қорлардың өзінің табиғи қасиеттерін
(физикалық,химиялық,биологиялық) және құнын жоғалтуы.Физикалық тозу
негізгі қорларды жарамсыздыққа әкеледі, нәтижесінде оларды жаңа қорларға
ауыстыру қажеттілігі туындайды.Физикалық тозудың абсолютті көлемі
жинақталған амортизациялық аударымдар суммасымен бейнеленеді.
Рухани тозу – қызмет етіп тұрған негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің
арзандауымен немесе негізгі қорлардың жаңа жетілген түрлерін өндіру,
енгізуге байланысты негізгі қорлардың өз құнын жоғалтуы.
Кәсіпорында амортизацияланатын мүліктің шектен тыс физикалық және рухани
тозуын болдырмаудың, алдын алудың негізгі бағыттарына мыналарды жатқызуға
болады:
-жаңа техника мен технологияны енгізу;
- негізгі қорларды енгізу қарқынының олардың істен шығу қарқынынан озуы;
- негізгі қорларды жөндеу-эксплуатациялық қызметті жетілдіру;
-рухани тозуға ұшырау дәрежесінен тәуелді активтердің пайдалы қолдану
мерзімін дифференциациялау.
6. Айналымнан тыс активтердің жаңаруының қажетті көлемін анықтау.
Әрбір ұйым өндіріс процесін қажетті санда және сәйкес сападағы негізгі
қорлармен қамтамасыз етуге бағытталған, анық ұдайы өндірістік саясат
өткізеді.Негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің сандық сипаттамасы толық
алғашқы құн бойынша негізгі қорлардың балансында бейнеленеді.Оны келесі
түрде көрсетуге болады:
Фк=Фн+ Фв-Фл,
(1)
Мұндағы
Фк - жыл соңына негізгі қорлардың құны;
Фн- жыл басына негізгі қорлардың құны;
Фв-жыл ішінде енгізілетін негізгі қорлар құны;
Фл - жыл ішінде жойылатын негізгі қорлар құны;
Жай ұдайы өндіріс шарттарында іске қосылатын негізгі қорлар құны,
физикалық және рухани тозу себебінен істен шығарылған негізгі қорларды
алмастыруға жіберілетін негізгі қорлар құнын қамтиды.Осылайша, бұл жағдайда
іске қосылған негізгі қорлар құны сәйкес кезендегі есептелген
амортизациялық аударымдар суммасына сәйкес келеді.Сәйкесінше жойылатын
негізгі қорлар құны физикалық және рухани тозу себебінен істен шыққан
объектілер құнын қамтиды. Кенейтілген ұдайы өндірісте, амортизациялық
аударымдармен қатар, негізгі қорларды сатып алуға басқа да көздер
қолданылуы мүмкін: таза пайда, неселік ресурстар, займдар және т.б.
Сондықтан іске енгізілетін негізгі қорлар құрамында өнім өндірісін
кенейтуге арналған негізгі қорлар да кіреді.Жай ұдайы өндіріс шарттарында
негізгі қорлар қажеттілігін келесі формула бойынша анықтауға болады:
Фвп= Фф+Фм
(2)
Мұндағы,
Фвп - жай ұдайы өндіріс шарттарында негізгі қорларды жаңартудың жалпы
қажеттілігі.
Фф - физикалық тозу себебінен істен шыққан негізгі қорларды алмастыруға
жіберілетін негізгі қорлардың алғашқы (қалпына келтіру) құны.
Фм- рухани тозу себебінен істен шыққан негізгі қорларды алмастыруға
жіберілетін негізгі қорлардың алғашқы (қалпына келтіру) құны.
Кенейтілген ұдайы өндіріс шарттарында негізгі қорлар қажеттілігін келесі
формула бойынша есептеуге болады:
Фвр= Фф+Фм +Фув
(3)
Мұндағы,
Фвр- кенейтілген ұдайы өндіріс шарттарында негізгі қорларды жаңартудың
жалпы қажеттілігі.
Фф - физикалық тозу себебінен істен шыққан негізгі қорларды алмастыруға
жіберілетін негізгі қорлардың алғашқы (қалпына келтіру) құны.
Фув -өнімнің кенейтілген өндірісін қамтамасыз ету үшін қосымша іске
қосылатын негізгі қорлардың алғашқы құны.
7. Негізгі қорлар ұдайы өндірісінің ен тиімді формаларын тандау.Ұйымның
амортизациялық саясатын жасауда ен маңызды сәт, негізгі қорлардың ұдайы
өндірісі іске асатын форманы таңдай білу, себебі одан жобаларды іске асыру
тиімділігі тәуелді болады. Негізгі өндірістік қорлардың ұдайы өндірісінің
ен тиімді формалары: техникалық қайта қаруландыру, өндірісті
реконструкциялау және модернизациялау. Бұл жаңа құрылысқа қарағанда
неғұрлым аз капитал салымдарын қажет етеді.
8. Негізгі қорлардың түрлік, технологиялық, жастық құрылымын
жетілдіру.Мұндай жетілдіру күрделі салымдардың технологиялық және ұдайы
өндірістік құрылымының өзгеруіне байланысты. Күрделі салымдардың
технологиялық және ұдайы өндірістік құрылымын жетілдіру келесі позитивті
өзгерістер тудырады:
- күрделі құрылыстың жалпы цикл ұзақтығының қысқаруы;
- үлестік капитал салымдарының төмендеуі;
- объектіні уақытынан бұрын іске қосу және қосымша өнім өндіру, пайда табу.
9.Кәсіпорынның салық төлемдерін оңтайландыру. Дәстүрлі отандық тәжірибеде
амортизация бухгалтерлік категория ретінде және амортизацияланатын мүліктің
жай ұдайы өндіріс көзін жинақтаудың әдісі ретінде қаастырылады.Көптеген
батыс елдерінің тәжірибесінде амортизация салық салу тұрғысынан
қарастырылады және негізгі қорлардың дамуы мен жаңаруына салынған қаржылық
ресурстарды кәсіпорынға қайтару әдісі ретінде қарастырылады.Сондықтан бұл
елдерде жедел амортизация қолданылады.Бұл пайда салығының ынталандырушы
потенциалын белсендендіруге мүмкіндік береді, себебі амортизациялық
аударымдардың ұлғаюы салық төлемдерінің төмендеуіне және кәсіпорынның
меншікті қаржылық ресурстарының көбеюіне әкеледі.
2. ACME operations ЖШС-нің негізгі өндірістік қорларының
қолданылуын талдау
2.2 ACME operations ЖШС-нің негізгі өндірістік қорларымен
қамтамасыз етілуін және қолданылуын талдау
Маңғыстау облысында транспорттық кешенде қызмет көрсетудің
ашушыларының бірі ACME operations ЖШС - і. Компания 2001 жылы құрылып,
көптеген қиыншылықтармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1.Кәсіпорынның амортизациялық саясатының қалыптасуының
теоретикалық негіздері
Кәсіпорынның негізгі қорларының мазмұны және құрылымы 8
1.2 Амортизациялық саясаттың мәні және элементтері 14
19
1.3 Кәсіпорын үшін амортизациялық саясатты таңдаудың мәні және
міндеттері
2. Acme operations ЖШС-нің негізгі өндірістік қорларының
қолданылуын талдау
2.1 Acme operations ЖШС-нің негізгі өндірістік қорларымен 25
қамтамасыз етілуін және қолданылуын талдау
2.2 Acme operations ЖШС-нің негізгі қорларын қолдану 35
қарқындылығын және тиімділігін талдау
2.3 Acme operations ЖШС-сі үшін амортизацияны есептеудің 40
оңтайлы әдісін таңдау
3. Acme operations ЖШС-нің амортизациялық саясатының
тиімділігін арттыру жолдары
3.1 Негізгі қорларды тиімді пайдалануды көтеру резервтері 45
3.2 Acme operations ЖШС-нің 2008-2010 жылдарға арналған 52
негізгі қорларын пайдалану тиімділігін арттыру жоспары
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайында
өндіріс тиімділігі, оның бәсекеге қабілеттілігін және үздіксіздігін
қамтамасыз ету қандай да болмасын кәсіпорынның маңызды мәселесі болып
табылады.
Кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету, қызметін экономикалық
ұқыпты басқаруды талап етеді, ал бұл көбіне оны талдап білумен анықталады.
Талдау көмегімен даму тенденциялары зерттеледі, қызмет нәтижелерінің өзгеру
факторлары жүйелі түрде және терең зерттеледі, олардың орындалуына
бақылауды жүзеге асыратын басқару шешімдері және жоспарлар негізділігі,
өндіріс тиімділігін жоғарлату резервтері анықталады, кәсіпорын қызметінің
нәтижелері бағаланады, оның дамуының экономикалық стратегиясы дайындалады.
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әрбір қоғам даму жолдарын
таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы экономикалық
процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті еместігі қоғамның
прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін экономикалық саясаттың
бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады.
- қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы:
нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық
потенциалмен қамтамасыз етіп қоймай, сонымен қатар оларды пайдаланудың
тиімділігін көтеру қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процесінде келесі экономикалық
ресурстардың түрлері пайдаланылады: табиғи ресурстар; еңбек ресурстары
(адамдар және олардың қызмет көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі);
өндіріс қорлары (өндірістік ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал
құралдары, материалдар, шикізат, энергия, запас бөлшектер және т.б.),
адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын капиталы деп аталады.
Капитал өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс
процесінде олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және
еңбек заттары болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын
құрайды, яғни негізгі капиталды, ал еңбек заттары айналым капиталын
құрайды.
Негізгі қорлар өндіріс сферасында республиканың ұлттық байлығының
басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның техникалық
потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және жағдайынан
өндіріс қарқының өсуі байланысты.
Негізгі қорлар деп өндіріс барысында ұзақ уақыт бойы (1 жылдан артық)
пайдаланылатын өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын
шығаратын өнімге, орындайтын жұмысқа, көрсетілетін қызметке, есептелетін
амортизациялық аударым мөлшері ішінде біртіндеп ауысып отыратын еңбек
құралдарын айтамыз.
Негізгі қорларға көзделген мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, машиналар мен жабдықтар қорлары жатады.
Нарықтық жағдайда кәсіпорын меншік формасына байланыссыз өзінің
меншігінің, амортизациясының, пайдасының, несиелерінің есебінен құрал-
жабдықтарды алады, цехтар салады. Өндіріс тиімді болу үшін, сонымен қатар
негізгі өндірістік қорларды құруға және сатып алуға жұмсалған қаражаттар
бекерге жоғалтылмауы үшін негізгі қорлар толық және тиімді пайдалануы
қажет. Кәсіпорын негізгі қорларын қалай пайдалануына қарай олардың пайдасы
байланысты болады, демек кәсіпорынның әрі қарай дамуы да осыған байланысты.
Берілген дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - тақырыптың теориялық
негіздеріне, яғни негізгі қорларға сипаттама беру, кәсіпорынның техникалық
потенциалын сипаттау , негізгі қорлардың классификациясын, құрамын және
құрылымын зерттеу, амортизациялық саясаттың мәні және элементтерін
қарастыру, кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлармен қамтамасыз етілуін
және қолданылуын талдау, амортизациялық саясаттың тиімділігін арттыру
жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі қызмет көрсету нарығы, соның ішінде, ACME
operations ЖШС-нің қызметі. Талданып отырған кәсіпорын қызметін көрсету
үшін екінші бөлімнің кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларымен қамтамасыз
етілуіне және қолданылуына талдау жүргізілді. Кәсіпорынның 3 жылдық
мәліметтерін пайдаланып олардың абсолютті өзгеруін, көрсеткіштердің өсу
қарқынын, оларды тиімді пайдалану жолдары және резервтерін анықтауға
болады. Кәсіпорынның дамуына байланысты болатын оның техникалық
потенциалын тереңірек зерттеу үшін, кәсіпорынның негізгі қор бойынша
құрылымының бөлімшелерін, жалпылағыш және жеке көрсеткіштер бойынша олардың
қолданылу деңгейін анықтау, олардың деңгейінің өзгеру себептерін белгілеу
үшін, олардың пайдалануындағы әлсіз жақтарын шығару үшін, негізгі қорлардың
қозғалысына, динамикасына , техникалық жағдайына талдау жүргізіледі.
Негізгі қорлардың тиімді пайдалану көрсеткіштерінің талдауы, олардың
ішінде негізгі қорлардың қор қайтарым және қор сыйымдылық көрсеткіштері
бар. Олардың өзгеру себептері, оларды өзгертетін факторлар зерттеледі.
Жұмыстың теоретикалық және әдістемелік негізі ретінде негізгі қорларды
тиімді қолдану мәселелері бойынша отандық, ТМД елдерінің, шетелдік
авторлардың, ғалым экономисттердің ғылыми зерттеулері қолданылды.
Кәсіпорынның негізгі капиталын пайдалануды талдау және негізгі қорлар
есебінің мәселесіне келесі экономист ғалымдардың Е.Е. Савицкая, Л.А.
Виногоров, Г.В. Снитко және т.б. жұмыстары арналған, олардың еңбектері осы
жұмыста тақырыпты ашу үшін пайдаланылған.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы: кәсіпорындардың шаруашылық
қызметін реттеу бойынша ҚР ның нормативті және заң актілері, ACME
operations ЖШС нің шаруашылық қызметінің нәтижелері бойынша мәліметтер.
Дипломдық жұмыста кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдаланудың
негізгі жолдары және бағыттары келтірілген. Оларды пайдаланудың талдауын
және есебін жүргізуді жетілдіру жолдары ұсынылған. Кәсіпорынның негізгі
қорларының активті бөлігін құрайтын және оларды тиімді пайдалануды арттыру
кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсартуға және оның дамуына алып
келетін, талданатын кәсіпорын үшін өндірістің даму перспективалары және
тенденциялары қарастырылады.
1. Кәсіпорынның амортизациялық саясатының қалыптасуының теоретикалық
негіздері
1.1 Кәсіпорынның негізгі қорларының мазмұны және құрылымы
Кәсіпорынның негізгі белгісі – оның өз бетінше шаруашылықты
жүргізу немесе белгілі бір мүлікті жедел басқару. Дәл осы кәсіпорынның
материалдық–техникалық мүмкіндігін бақылауды, экономикалық дербестігін және
тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Анықталмаған мүлкінсіз үлкен немесе шағын
кәсіпорындар, жеке кәсіпкерлер өз қызметін жүзеге асыра алмайды.
Негізгі қорлар – ұзақ кезең бойына қызмет ететін материалдық–заттай
құндылықтардың жиынтығы. Олар осы кезең бойында өндіріске қызмет көрсете
отырып, өзінің табиғи-заттай нысанын сақтайды, сонымен бірге өз құнының бір
бөлігін жаңадан өндірілген өнім мен көрсетілген қызметтерге көшіреді.
Өз кезегінде өндірістік қорлар қайта өндіруді кеңейту процесіне
тигізетін үлесі бойынша өндірістік және өндірістік емес негізгі қорларға
бөлінеді.
Негізгі өндірістік қорлар өндірістің материалдық сферасын
қалыптастырып, соның ішінде өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын, соның
нәтижесінде баяу істен шығатын, бірақ олардың құны жаңадан пайда болған
өнім құрамына қолданылуы шегіне қарай көшіріп отырады және де олар күрделі
салымдардың арқасында толығып отырады.
Негізгі өндірістік емес қорларға – кәсіпорынның балансында
есептелінетін тұрғын үйлер, балаларға арналған және спорттық мекемелер
және де басқа мәдени-техникалық қызмет көрсететін объектілер жатады.
Негізгі өндірістік қорларға қарағанда негізгі өндірістік емес қорлар,
өндіріс процесіне қатыспайды, сонымен бірге өзінің құнын басқа өнімге
көшірмейді ,немесе ол қалыптаспайды. Ал олардың құны қолдануда жоғалады,
қайтарым қоры қалыптаспайды, соған орай ұлттық табыстың ңәтижесінде қайта
өндіріледі.
Осыларға қарамастан негізгі өндірістік емес қорлар өндіріс көлеміне
және еңбектің өнімділігінің көтерілуіне әсер етпейді, олардың күнделікті
жоғарылауы кәсіпорындағы жұмысшылардың өмір сүруіндегі материалдық немесе
мәдени деңгейінің жоғарылауы мен жалпы жағдайының жақсаруымен байланысты.
Соңында бұлар кәсіпорынның қызметінің нәтижесіне әсер етеді.
Негізгі өндірістік қорлар – қоғамдық өндірістің материалды-техникалық
базасы. Олардың көлемі кәсіпорынның өндіріс қуаттылығы, еңбектің техникалық
қамтылу деңгейімен байланысты. Негізгі қорлардың жинақталуымен және
еңбектің техникамен қамсыздануының жоғарылауы еңбек процесін жетілдіреді,
оған творчестволық қасиет береді және қоғамның мәдени-техникалық деңгейін
жоғарылатады.
Нарықтық экономика жағдайында негізгі қорлар –болашақтағы ең басты
экономиканың өндіріс қарқындылығы жоғарылауының алғышарты. Негізгі қорлар
құрамына маңызды бір бөлім енеді, ол - қоғамның материалдық ресурстары.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары – бұл еңбектегі ауқымды
қаражаттар, олар экономиканың біріңғайлығына қарамастан, өзінің қызмет ету
мерзімімен ерекшеленеді.Осыдан белгілі бір топтар бойынша негізгі қорлардың
қажеттілігі мен әртүрлі өндіріс саласындағы спецификаны ескеру қажеттілігі
туындайды.
Кәсіпорындағы негізгі өндірістік қорлардың қолданылуының түрлері
көрсетілген.Олар топтар бойынша былай бөлінеді:
• кәсіпорынның меншігіндегі жер учаскелері және табиғи қолданыстағы
объектілер (су, жер қыртысы,т.б табиғи ресурстар);
• ғимараттар (өндірістік-техникалық, қыметтік және т,б);
• құрылыс ғимараттары (өндіріске қызмет көрсететін инженерлік-құрылыс
объектілері);
• тасымалдау құралдары (электржелілері, жылу жүйелері);
• машиналар және құрал-жабдықтар;
• лабораториялық құралдар , өлшеуіш және бақылау құралдары;
• есептеу техникалары;
• еңбекақының орташа құны, яғни 50 ден жоғары құнды құрайтын құралдар
мен құрал-жабдықтары;
• көлік құралдары (ішкі және өндірістік емес);
• өндірістік және шаруашылық құралдар;
• ішкі шаруашылық жолдар.;
• жерді және арендаға берілген ғимараттарды, құрылыстарды,
құралдарды және тағы басқа негізгі құралдар жағдайын жақсартуға
бағытталған күрделі салымдар.
Жекелеген негізгі қорлар топтарының байланысы ортақ көлемде түрлік
(өндірістік) негізгі қор құрылымын құрайды. Қоғамға қай негізгі қорлардың
кейбір топтары өз үлесін қаражаттарға қосатыныны бәрібір емес. Ол машина
мен құрал-жабдықтардың меншікті салмағының оптималды жоғарылауына
қызығушылық танытады. Бұлар қордың - активті бөлігін құрайды, сонымен қоса
кәсіпорынның әрбір бұйымдарын жасауда өндірістік учаскелерді қамтамасыз
етуде маңызды орынға ие.
Ғимараттар, құрылыс ғимараттары, құралдар негізгі қорлардың активті
элементтері негізгі қордың - пассивті бөлігіне қарағанда қамсыздандырады.
Негізгі өндірістік қорлардың құрал-жабдықтарының құны жоғары болған
сайын, тепе-теңдік жағдайда өнім шығару көбейеді де, қор қайтарымының
көрсеткіші жоғары болады. Сондықтан негізгі қордың құрылымының жақсаруы
өндірістің өсуі жағдайымен, өзіндік құнның төмендеуімен, кәсіпорынның ақша
салымдарының көбеюімен қарастырылады.
Негізгі өндірістік қорлардың түрлік құрылымы әртүрлі өндіріс
саласындағы кәсіпорындарда бірдей емес. Мысалы, негізгі қордағы
ғимараттардың ортақ құны жеңіл және азық-түлік өндірісі саласында (44%),
құрылыс ғимараты мен жанармай өндірісінде (17%), электр энергетикасында
(32%), машина мен құрал - жабдықтар машина құрастыратын кешенді
кәсіпорындарда (45% жоғары) салымдарының көбеюімен қарастырылады.
Негізгі өндірістік қорлардың құрылымына әсер етуші маңызды факторлар
болып:
• шығарылған өнім сапасы;
• шығарылған өнім көлемі;
• автоматтандыру және механикаландыру деңгейі;
• мамандандыру және кооперацациялану деңгейі;
• кәсіпорынның климаттық және географиялық орналасу жағдайлары табылады.
Алғашқы фактор ғимараттың құны мен оның көлеміне, транспорттық
құралдарға әсер етеді. Өнім шығару көлемі (екінші фактор) жоғары болса,
онда арнаулы прогрессивті жұмыс машиналары мен құрал-жабдықтарының меншікті
салмағы да жоғары болады. Мұндай көрініс мінездемесі үшінші және төртінші
факторлардың қор құрылымына да тән. Ғимараттар мен құрылыс ғимараттарының
үлесі климаттық жағдайларға да байланысты.
Негізгі өндірістік қорлардың құрылымын жақсарту мыналарға
байланысты:
• құрал - жабдықтарды модернизациялау мен жаңарту;
• ғимараттар мен құрылыс ғимараттарын тиімді қолдану үшін қосымша
құрал-жабдықтарды бос аумақтарда орналастыру;
• құрылыс жобасын дұрыс жасау мен кәсіпорынның құрылыс жоспарының
жоғарғы дәрежеде орындау;
• артық және аз қолданылатын құралдар мен оларды орнатуды жою.
Негізгі қорларды есепке алу мен жоспарлау натуралды және ақшалай
формада жүреді. Негізгі қорларды натуралды формада бағалау кезінде
машиналардың саны, олардың өндіргіштігі, қуаттылығы, өндірістік аумақтың
көлемі және де басқа да сандық көлемдер анықталады. Бұл аталғандар
кәсіпорын мен оның әртүрлі саласындағы өндіргіштік қуатын есепке алуда және
өндіргіш программасын жобалауда, құрал-жабдықтар резервтерін жоғарлатуды
орындауда және де балансын құрастыруда қолданылады. Бұл мақсатпен құрал-
жабдықтарды құжаттау (паспорттау) мен жабдықтау, оның келуі мен кетуін
есепке алу жүргізіледі. Құжат негізінде кәсіпорын және оның цехтарын
өнідірістік профилі бойынша: материалды-техникалық мінездемелерді, жұмыстың
техника-экономикалық көрсеткіштерді, құралдардың құрамын анықтауға болады.
Құжатта сонымен бірге құралдардың эксплуатациялау мерзімі, тозу деңгейі,
техникалық аумақтармен, машиналар және құрал-жабдықтардың техникалық
мінездемесі толықтай көрсетіледі. Негізгі өндірістік қорларды ақшалай
немесе өзіндік құн бойынша бағалау негізгі қорды қайта өндіру кезінде
кеңейтуді жоспарлау үшін, істен шығып қалу дәрежесі мен амортизациялық
аударым көлемін анықтау үшін, жекешелендіру көлемін анықтау үшін
қолданылады.
Негізгі қорларды бағалауда өндіріс процесіне ұзақ жылдар бойы
қатысып, тозуына байланысты және осы уақыт аралығындағы қайта өндірудің
жағдайына байланысты бірнеше түрі бар. Олар – бастапқы (номиналды) құн КБ,
қайта қалпына келтіру құны КҚ және де қалдық құндар Кқал.
Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны – бұл қорды жасаумен
немесе сатып алумен, оларды жеткізу мен монтаждауға кеткен шығындар сомасы.
Ол амортизация нормасын және амортизациялық аударым көлемін анықтауда,
кәсіпорынның табысы мен рентабельділігінің активтерін, олардың қолданылу
көрсеткіштерін есептеуде қолданылады.
Кәсіпорын тұтынатын барлық негізгі қорлар, бастапқы құн бойынша оның
балансына енеді. Бұл бағалаудың экономикалық мағынасы негізгі өндірістік
қорларды пайдалану кезінде нақты шығындар арқылы көрінеді. Осы әдістің бір
кемшілігі – бірдей (біртектес) негізгі қорлар әртүрлі уақытта өндірілген,
қолданылған және сатып алынған. Бұл ғылыми –техникалық прогреспен
байланысты.
Қайта қалпына келтіру құны – негізгі қорларды қайта өндіруге кеткен
шығындардың жиынтығы.
Қалдық құн – негізгі қорлардың тозуды алып тастағандағы бастапқы
немесе қалпына келтіру құны.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары – еңбек құралдарының құндық
көрінісі. Негізгі қорлардың басты анықтаушы белгісі ретінде құнды өнімге
аудару әдісі көрінеді – біртіндеп: өндірістік циклдердің ағымындағы тозу
шамасы бойынша бөліктері арқылы. Негізгі қорлардың тозуы амортизацияның
белгіленген нормалары бойынша есептеледі, олардың сомасы өнімнің өзіндік
құнына қосылады. Өнімді іске қосқаннан (пайдаланғаннан) кейін аударылған
тозу сомасы жаңа капитал салымдарына арналған арнайы амортизациялық қорға
жиналады.
Осылайша, жарғылық қорға бір уақытта авансталған құн негізгі қор
бөлігінде ақшалай түрден натуралды, тауарлық және қайтададан ақшалай түрге
ауысып тұрақты айналым жасап отырады. Негізгі қорлардың экономикалық мәні
осыдан тұрады.
Негізгі қорлардың барлық түрлеріне қатысты экономикалық белгілері:
1) Негізгі қорлардың барлық түрлері, өндіріс процесіне қатыса отырып,
еңбек өніміне натуралды түрімен кірмейді, ең алдымен еңбек құралдарынан
ажыратылады – шикізаттардан, материалдардан және т.б.;
2) Негізгі қорлардың барлық түрі ұзақ мерзім бойына көптеген
өндірістік циклдерге қатысады;
3) Негізгі қорлардың барлық түрі өндіріс процесінде тұрақты тозады,
және олардың құны тозу шамасына қарай біртіндеп дайын өнім құнына
кіреді;
Мысалы, резервуарлар, құбырлар өндірісте бірнеше жылдар бойына жұмыс
жасайды, пішіндері де өзгермейді және өзінің құнын біртіндеп тасымалданған
мұнайға көшіреді.
Өнекәсіптің әртүрлі салаларында өндірістік қорлардың жалпы сомасында
негізгі және айналым қорларының арақатынасы өндірістік процесстің
ерекшелігіне байланысты.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары – бұл өндіріске қызмет көрсете
отырып, табиғи-заттай нысанын сақтай отырып, құнының бір бөлігін жаңадан
жасалған өнімге көшіретін еңбек құралдары. Негізгі қорларды қайта өндіру
заңы өндіріске салынған құны, еңбек құралдарының әрдайым технологиялық
жаңару мүмкіндігін қамтамасыз ете отырып, толығымен қалпына
келтірілетіндігінде көрінеді. Жәй қайта өндірісте амортизациялық қорлардың
қаржысының есебінен кәсіпорын тозғандардың құнына тең еңбек қаруының жаңа
жүйесін қалыптастырады. Өндірісті кеңейту үшін қосымша пайдадан, құрылтайшы
жарналарынан, бағалы қағаз эмиссияларынан, несиелерден және т.б. тартылатын
қаржылардың жаңа салымдары қажет.
Қолданыстағы негізгі капиталдың үлкен масштабында ірі және үлкен
кәсіпорындар амортизациялық қор қаржысының есебінен тек жай ғана емес,
сонымен қатар күрделі көлемде еңбек құралдарының кең ұдайы өндірісін
қаржыландыруға мүмкіндігі бар. Негізгі қорларды жоспарлау және есепке алу
үшін мемлекетпен барлық халық шаруашылығына арналған бірегей классификация
жасалады. Еңбек құралдары түрлері, топтары және топшалары бойынша бірігеді,
сол арқылы оларды типтендіруге, кодтауға, есеп берудің және есептеменің
бірегей түрлерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде негізгі қорларды басқару үшін
еңбек құралдарының функционалдық-түрлік топталымы аса маңызды болып
табылады. Ол кәсіпорынның экономикалық әлуетінде (потенциалында) болып
жатқан маңызды сапалы өзгерістер туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Түрлік құрылымның динамикасы өндірістің техникалық қамсыздануын,
инновацияны енгізу қарқынын, мамандандырудың дамуын, шоғырландыруды және
құрамдастыруды бейнелейді.
Негізгі құралдар мақсатты бағытына және қызметтеріне қарай
төмендегідей бөлінеді:
І. Жер учаскелері мен табиғатты пайдалану объектілері - субъектімен
меншік құқығына алынған жердің саны мен құны. Жерге меншік құқығы Жер
үлесіне меншік құқығы Актісімен расталуы тиіс. Инвентарлық болып меншік
құқығына берілген әрбір жер үлесі табылады.
ІІ. Ғимараттар – негізгі және көмекші өндіріс процестері жүргізілетін
құрылыстар мен ғимараттар. Бұл объектінің құнының құрамына құрылыс
бөлігінің құнынан басқа жылу жүйесі, су құбыры құны да кіреді.
ІІІ. Құрылыстар – еңбек құралдарының өзгеруімен байланыссыз сол немесе
одан басқа функцияларды орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік-құрылыс объектілері. Инвентарлық болып бір тұтасты
құрайтын барлық қолайлы жағдаймен әрбір бөлек құрылыс табылады.
ІV. Жіберу құралдары – электр, жылу және механикалық энергияны (құбыр
жолдары, жылу жүйесі, электрожіберу линиялары) жіберу құралдары болып
табылады.
V. Машиналар мен жабдықтар – мұнда әрбір машина инвентарлық болып
табылады, егер ол өзінің құрамына кіретін керек-жарақтарды, аспаптар мен
қоршауларды қосатын, басқа объектінің бір бөлігі болмаса. Негізгі
құралдардың бұл тобы 5 бөлімнен тұрады:
• Күш машиналары мен жабдықтар, оған энергетикалық агрегаттар мен
двигательдердің барлық түрі жатады;
• Жұмыс машиналары мен жабдықтар, технологиялық процеске тікелей
қатысатын құралдар (станоктар, терминалық пештер, көтеру-тасымалдау
механизмдері);
• Өлшеу, реттеу приборлары мен құралдары, лабораториялық жабдықтар,
өндіріс процесін қол еңбегімен немесе автоматтандыру арқылы реттеуге,
технологиялық процестің параметрлерін өлшеуге және бақылауға,
лабораториялық зерттеулер жүргізуге қажетті.
• Есептеу техникасы: электронды есептеуіш машиналары, сонымен қатар
технологиялық процестер мен өндірісті басқару үшін қолданылатын машиналар
мен құралдар;
• Басқа машиналар мен жабдықтар, берілген топта көрсетілмегендер.
VI. Тасымалдау құралдары – кәсіпорынға тиесілі темір жол, су және
автомобиль көлігі, сонымен қатар заводішілік тасымалдау құралдары.
VII. Құрал-сайман – бұл механикаландырылған және механикаландырылмаған
қол еңбегінің қаруы немесе металл, ағаш өңдеу үшін машиналарға жалғанған
заттар. Инвентарлық объект болып тек басқа инвентарлық объект құрамына
кірмейтін заттар табылады.
VIII. Өндірістік инвентарь мен түгендеме, өндірістік операцияларды
орындауды жеңілдету мен жеке еңбек заттарын сақтауға арналған.
IX. Шаруашылық инвентарь – шаруашылық және кеңсе бағытындағы заттар.
X. Жұмыс және өнім малдары.
Жұмыс малдары – жылқы, түйе және т.б. жұмыс малдары.
Өнім малдары – ірі жұмыс малдары, айғырлар, бие, киік, қозы, маралдар.
Инвентарлық объект әрбір үлкен мал болып табылады.
ХІ. Көпжылдық өсімдіктер мен көшеттер – жасанды, көпжылдық көшеттер,
жасына қарамастан.
ХІІ. Жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделі шығындар – ауыл
шаруашылығында қолданатын жерді жақсарту шаралары үшін инвентарлық
шығындар.
ХІІІ. Басқа да негізгі қорлар – кітапханалық қорлар, спорттық инвентарь,
мұражайлық бағалы заттар.
Негізгі өндірістік қорларды кешенді экономикалық категория ретінде
топтастыру әдісі көмегімен жан-жақты зерттелуі мүмкін.
1.2 Амортизациялық саясаттың мәні және элементтері
Амортизациялық саясат мемлекеттің экономикалық саясатының құрамдас
бөлігі.Ол елдегі экономикалық процестерге мемлекеттік әсер етудің маңызды
тетігі ретінде қызмет етеді. Ен алдымен амортизациялық саясат негізгі
өндірістік қорлардың жаңару процесіне, ғылыми техникалық прогресстің
қарқындауына, инвестициялық қызметке әсер етеді, кейін осы арқылы қоғамдық
өндірістің тиімділігіне әсер етеді.
Экономикалық әдебиеттердің көздерін талдау көрсеткендей, ғалым
экономистердің арасында амортизациялық саясат мәнін макроэкономикалық және
микроэкономикалық денгейде тұтас жүйе ретінде түсінуде бірдей көзқарас,
тұрғы жоқ. Экономиканың ғылыми техникалық прогресін анықтайтын салалар
үшін, мемлекет жедел амортизацияны белгілейді, ол қолданатын енбек
құралдарын тез істен шығаруға, оларды неғұрлым жетілген түрлерімен
алмастыруға мүмкіндік береді.Оларды енгізу өз алдына физикалық жағынан әлі
тозбаған құрал жабдықтарды істен шығарғаннан гөрі тиімді болады .Бұл жаңа
техника өндірушілерді жаңа модельдерді өндіріп, шығаруға ынталандырады.
Сатып алушы сатып алынған техниканың жоғары өнімділігі және аз енбек
сыйымдылығы сияқты жоғары параметрлері есебінен ұтады.Бірақ оның жағымсыз
жағы да бар: істен шыққан техника, оның негізінде сұранысы бар өнім
өндіретін кәсіпорындарға сатылуы мүмкін.
Бұл схеманы іске асыру үшін белгілі бір шарттар қажет. Біріншіден машина
жасау кешені өндіріс құралдарына сұранысты қанағаттандыру керек. Екіншіден
жаңа техниканың тұтынушылық сапасының өсу қарқыны амортизация қарқынын озу
керек. Бағалау бойынша жаңа құрал жабдық алмастырылатын жабдықтан 40-50%
жоғары, әрі күшті болуы керек.Бұл шектен төмен болса ,реновацияның ешқандай
мағынасы болмайды: жұмыс атқарып тұрған станокты дәл сондай станокпен
алмастыру үшін оны үш жыл бұрын істен шығарудың қажеттілігі болмайды.
Амортизациялық саясат бұл - шаруашылық субъектілердің дамуына қолайлы
шарттар туғызу, ғылыми техникалық прогрессті жеделдету және мемлекеттің
экономикалық саясатын іске асыру мақсатымен, амортизацияланатын мүліктің
жай және кенейтілген ұдайы өндіріс саласында мемлекеттің іске асыратын
ғылыми негізделген және мақсатты шаралар жүйесі. Уақытқа
байланысты өндіріс процесіне қатысатын негізгі құралдар,уақыт өте келе
жойыла бастады,яғни физикалық,техникалық күшке байланысты,өздерінің
қызметін экономикалық факторға байланысты жойып жібереді.
Тозу –бұл физикалық,моральдық процестің жойылуы.Негізгі құралдардың
екі жойылу түрі болады:физикалық және моральдық.Негізгі қордың қолданыстағы
процесінде жүзеге асатын физикалық тозу мен негізгі қордың бастапқы
тұтынушылық құнының бірте бірте жоғалуы.Негізгі қордың физикалық тозуы
олардың сапасына байланысты болады,оның техникалық дамуын (материалдық
түрі, сапасы, құрылыстың сапасы) технологиялық процестің ерекшелігі,уақытқа
байланысты қозғалысы (жылдық жұмыс күшінің сапасы,тәулік ауысым,тәулік
жұмыс сағаты) негізгі қордың сыртқы шарттарын қорғау, негізгі қордың
сапасына қарау және оған қызметтер көрсету,негізгі қордың қарым –қатынасы
эәне квалификациялық жұмысқа байланысты болады. Негізгі қордың физикалық
тозуы элементі бірдей болады. Негізгі қордың тозуын толық және біріңғай
айырмашылығы бар.Негізгі қорға толық тозу кезінде жойылады және жаңаларымен
ауыстыруға әсер етеді.Негізгі қордың ескірген маңызды бөлігі өндірісте
яғги,ұлттық шаруашылық өнеркәсібінің жойылуына
акеледі.Біріншіден,салымдардың көбейуін талап етіп,ескірген
құрылғыларды,капитал ремонт жасап,жұмыстың жағдайын жақсарту.
Екіншіден,жаңа техниканы қолданылуына мүмкіншілігі болмаса да,ескірген
өндірісті толық пайдалануын қадағалау. Осыған байланысты өнімнің көлемі мен
қызметтері азаяды. Моральдық тозу –қондырғылардың қысқаруына,машина
бағасының төмендеуіне өндіріске шығындар болып табылады.(бірінші түрдегі
моральдық тозу) қорытындысында,прогрессивті және экономикасы эффективті
машиналар мен қондырғылар осы екінші жаңа енгізудің моральдық тозудың
түріне жатады.Моральдық тозу әсерінен негізгі қорлар техникалық және
экономикасы тиімді түрі жағдайында артта қалып қояды.
- Моральдық тозудың бірінші түрі-машына бағасының жойылуы физикалық тозумен
сәйкеспеуі,осы машиналарды дайындап,қорытындысында,жаңа қызметтерді
пайдаланып арзандату болып табылады.Моральдық тозудың бұл түрі ,осындай
машина жасаудың жұмыс уақытының қысқаруына байланысты шақырады.Осы қызмет
көрсету уақытының өнімді дайындау бағасының төмендеуіне құрылғылардың
жалғауына байланысты физикалық тозу емес,техникалық прогресі,еңбек
өндірісінің өсуі,жаңа негізгі құралдардың өндірілуіне байланысты
болады.Моральдық тозудың бірінші түрі негізгі құралдың бағасының талабы
өзгерілмейді,жаңа маннаның құрылымы өзгерілмейді және өндірістік құралдар
да солай болып қалады,тек қана негізгі құралдардың бағасы
өзгереді.
Моральдық тозудың екінші түрі –ол машиналардың қолма–қол қозғалысының,құрал
жабдықтардың,өндіріс қуатының қысқаруына байланысты болады. Қазіргі заман
талабына сәйкес мерзім өтілген құрылғыларды есептен шығару өте
күрделі.Өтілім шығарылған қондырғылардың ’’жаңа оперативті түрлері
кәсіпорындарда пайда болуы ең қызмет көрсету түрлері,жедел турде
экономикалық айырбасталуы негізгі қор бойынша физикалық тозу дейік.Ескірген
қондырғылардың өз уақытында,жаңа техникалық қондырғылармен ауыстырылмауынан
олардан шығатын өнімдердің әрі қымбат,әрі төмен сортты өнім шығарылады
Амортизациялық саясат ғылыми техникалық, инвестициялық, қаржы
несиелік саясаттармен тығыз байланысты, бірақ олардың барлығы да
мемлекеттің жалпы экономикалық саясатының құрамдас бөліктері болып
табылады.
Амортизациялық саясат мақсаты – ғылыми техникалық прогрессті
жеделдету, инвестициялық қызметті белсендендіру, айналымнан тыс активтердің
ұдайы өндіріс және жаңару процестері үшін шаруашылық субъектілерге қолайлы
шарттар, жағдайлар жасау. Амортизациялық саясат экономикалық саясаттың
құрамдас бөлігі болғандықтан, ол өндіріс тиімділігін арттыруға және отандық
экономиканы көтеруге бағытталады.
Амортизациялық саясат келесі бағыттар бойынша міндеттерді шешуге бағытталуы
керек:
• Ғылыми техникалық прогрессті дамыту;
• Негізгі капиталдың жаңару процесін жеделдету және елдің ұлттық
байлығын аттыру;
• Мүліктің пайдалы қолдану мерзімін оңтайландыру;
• Жай және кенейтілген ұдайы өндіріс процесі үшін құралдар жинақтау;
• Негізгі өндірістік қорларды объективті бағалау және қайта бағалау үшін
шарттар жасау.
Амортизациялық саясатты жасаған кезде мемлекет келесі принциптерді ұстануы
керек:
• Негізгі қорларды қайта бағалауды іске асырудың өз уақыттылығы және
дұрыстығы, әсіресе инфляция шарттарында;
• Негізгі қорлардың жай және кенейтілген ұдайы өндіріс поцесін
амортизациялық аударымдар есебінен қамтамасыз ету;
• Барлық меншіктегі және ұйымдық құқықтық фопмадағы кәсіпорындарда
амортизациялық аударымдардың қолданылуының мақсатты сипатын қамтамасыз
ету;
• Барлық кәсіпорындардың жедел амортизация саясатын өткізу мүмкіндігі;
• Негізгі қорлардың өз уақытында жаңаруын ынталандыру және ғылыми
техникалық прогерессті жеделдету;
• Амортизациялық саясатты өткізу облысында кәсіпорындарға үлкен құқықта
беру.
Амортизациялық саясаттың мәні, мақсаттары және міндеттерінен шыға отырып,
амортизациялық саясат әрбір мемлекеттің экономикасында маңызды роль
атқарады деген нәтиже жасауға болады.
Тиімді амортизациялық саясатты өткізе отырып, мемлекет келесі міндеттердің
шешілуіне ықпалын тигізеді:
• Ғылыми техникалық прогресс қарқынының жеделдеуі;
• Елдің ұлттық байлығын арттыру;
• Негізгі қорлардың сапалық жағдайын жақсарту;
• Инвестициялық қызметті жандандыру;
• Отандық өнімдердің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ету;
• Ұлттық экономиканы дамыту.
Қазіргі кезде мемлекет амортизацияланатын мүліктің пайдалы қолданылу
мерзімін қысқату, сонымен қатар амортизациялық аударымдарды есептеудің жаңа
тиімді механизмдерін қолдану бағытында, халықаралық стандарттарға
негізделген жаңа амортизациялық саясат өткізуде.
Амортизациялық саясаттың негізгі элементтері:
1. Амортизациялық саясаттың инвестициялық және инновациялық саясаттармен
тығыз байланысы. Амортизациялық аударымдар -инвестицияларды
қаржыландыру көздерінің бірі және амортизацияланатын активтердің ұдайы
өндірісін қамтамасыз етеді. Амортизациялық аударымдардың мөлшері
елдегі инвестициялық қызметті анықтайды. Амортизациялық аударымдар мен
жалпы инвестициялар арасындағы қатынас экономиканың даму қарқынын
сипаттайды. Егер жалпы инвестициялар амортизациялық аударымдардан көп
болса, экономика жағдайы көтеріледі. Бұл жағдайда тек негізгі
капиталдың ұдайы өндірісі қамтамасыз етіліп ғана қоймай,
қаржыландырудың басқа көздері есебінен, әсіресе пайда есебінен оның
өсімі қамтамасыз етіледі. Соңғы жылдары Қазақстан экономикасы үшін
өндірістің төмендеуі тән болды, амортизациялық аударымдар айналым
құралдарын қаржыландыруға жұмсалды, нәтижесінде өндірістік қорлардың
ескіруіне әкелді. Қазіргі кезде амортизациялық аударымдар негізгі
қорлардың жай ұдайы өндірісін қамтамасыз ете алмайды. Инвестициялау
бағыттары инвестициялық ресурстардың қалыптасуына әсер етеді. Осыған
байланысты амортизациялық аударымдарды ен алдымен инновацияларды
енгізуге бағыттау керек, себебі нарықтық қатынастар шарттарында
бәсекелестік күшейеді, технологиялық инновацияларды игеру нәтижесінде
негізгі қорларға көп шығын жұмсамай ақ енбек өнімділігін, өнім сапасын
көтеруге болады.
2. Амортизацияланатын мүліктің пайдалы қолдану мерзімін экономикалық
жағынан өндеу. Пайдалы қызмет мерзімі - компания активтерін қолданудың
күтілетін (есептік) мерзімі немесе активтерді қолдана отырып, компания
өндіретін бұйым саны. Сонымен бірге активтерді эксплуатациялаудан
алынатын тиімділікті максимизациялауға кері әсер тигізетін бірнеше
факторлар бар. Сондықтан активтің пайдалы қызмет мерзімін анықтаған
кезде жоғарда аталған стандартқа сәйкес келесі факторлар есепке
алынады:
- активті қолданудың күтілетін көлемі, ол қуаттылық немесе активтің
физикалық өнімділігі бойынша бағаланады;
- өндірістік факторлардан тәуелді ,күтілетін физикалық тозу.Ол мынадай
факторлардан тәуелді: берілген активті қолданатын смена саны,
компаниядағы жөндеу және қызмет көрсету бағдарламасы,жұмыс жасамаған
кезде активті сақтау шарттары.
- өндірістік процесті жетілдіру немесе өзгерту, нарықта берілген өнімге
сұраныс көлемінің өзгеруі нәтижесіндегі рухани тозу.
- активті қолдануға заңды немесе басқа да шектеулер (мысалы аренда
мерзімі).
3. Амортизациялық аударымдарды есептеудің тиімді механизмін іске асыру.
Қазіргі нормативті актілерге сәйкес мемлекет амортизациялық
аударымдарды есептеудің бірнеше механизмін қарастырады.Оларға келесі
жатады:
- сызықтық әдіс;
- жеделдетілген (сызықтық емес) әдіс. (төмендетілген коэффициенттерді
қолдану, жоғарылатылған коэффициенттерді қолдану, амортизациялық
аударымдарды есептеудің жеңілдетілген тәртібін қолдану (шағын
кәсіпорындар үшін), жеделдетілген амортизацияны қолдануға шектеулі
сипаттағы шаралар қолдану). Қолдануға рұқсаты бар механизмдер
негізінде әрбір шаруашылық субъект кәсіпорын дамуының нақты мақсаттары
мен міндеттерінен шыға отырып, оңтайлы вариант таңдайды.
4. Функционалды қолданылуына сәйкес амортизациялық аударымдардың
қолданылуын қамтамасыз ететін шарттар жасау.Соңғы бірнеше жыл
барысында қазақстандық нарықтағы инвестициялардың ұсынысы, оларға
деген қажеттіліктерді қанағаттандырмайды, сондықтан бәсекеге қабілетті
отандық техникалық базаны құру үшін қосымша ресурстар тарту
қажет.Осыған байланысты қазіргі кезде негізгі капиталдың массалық
жаңару мүмкіндігі болмайды, әсіресе меншікті инвестициялық ресурстар
есебінен.Сыртқы көздерден ресурстар тарту қажет.Қалыптасқан
жағдайларда айналымнан тыс активтердің ұдайы өндірісін қаржыландырудың
жалғыз, әрі тұрақты көзі – амортизациялық аударымдар. Ол үшін мемлекет
амортизациялық аударымдардың олардың функционалды мақсатына сәйкес
қолданылуын қамтамасыз ету үшін қажетті шарттар жасау керек.
5. Амортизацияланатын мүліктің жаңаруын жеделдетуді салықтық жағынан
ынталандыру.Жеделдетілген амортизация механизмін инвестицияларды және
жаңа техниканы енгізуді ынталандыру мақсатын көздейтін , салық
женілдіктерінің өзіндік формасы ретінде қарастыруға болады.
6. Амортизациялық саясатты өндеу және іске асыру поцестерін әдістемелік
басқару. Амортизациялық саясатты әдістемелік басқару нормативті
актілер пакетін дайындау,персоналды оқыту бойынша шаралар өткізу,
сәйкес бағытта тәжірибе алмасу, амортизациялық аударымдар есептеудің
жаңа әдістерін, ережелерін енгізу процестерін басқару, есепке алу,
есептеме дайындау,құжаттарды өз уақытында жеткізу және басқа да
шаралар. Амортизациялық саясатты әдістемелік басқару басқарудың барлық
денгейлерінде жүзеге асырылуы тиіс: республикалық және жергілікті,
себебі амортизациялық саясаттың тиімділігі бұл процеске қатысатын
қатысушылардың қабылдайтын басқару шешімдерінің сапасынан тәуелді
болады.
7. Амортизациялық саясатты іске асыруды бақылау және мониторинг.
Мониторинг –амортизациялық саясат саласында ,оның іске асуын бақылау
және болжау мақсатымен жүргізілетін бақылау қызметі.Мониторинг
келесілерді қамтиды : белгілі бір форма бойынша мәліметтер алу, соңғы
мәліметтерді жинақтау және дайындау, амортизациялық аударымдарды
есептеу механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстар беру,оладың
қолданылуының мақсаттылығын қамтамасыз ету, олардың рационалды
қолданылуын бақылау. Мониторинг көмегімен алынатын ақпарат инвестиция
көлемін бағалауға, кәсіпорынның ағымдық шаруашылық қызметін және
кәсіпорын стратегиясын бағалауға, амортизациялық саясат механизмінің
сапасын және оның даму перспективасын бағалауға мүмкіндік береді.
8. Мемлекеттің амортизациялық саясатының нәтижелерін бағалау. Мониторинг
процесінің нәтижесінде алынған ақпарат негізінде тиімділік тұрғысынан
амортизациялық саясаттың нәтижелілігі бағаланады. Амортизациялық
саясаттың тиімділік көрсеткіштері ретінде мыналарды алуға болады:
- негізгі қорларды енгізу және олардың істен шығу қарқынының қатынасы;
- негізгі қорлардың тозу дәрежесі;
- амортизациялық аударымдарды функционалды қолданылуына сай қолдану;
- негізгі қорларды орташа жасы;
- айналымнан тыс активтер құрылымында материалды емес активтердің үлесі;
- жеке өнім түрлерін өндіру бойынша өндірістік қуаттылықтың қолданылу
дәрежесі;
- негізгі өндірістік қорлардың құрылымында олардың белсенді бөлігінің
үлесі;
- амортизацияланатын мүлікті қолдануды жақсарту есебінен табыстың өсімі.
Амортизациялық саясаттың , оның механизмдерінің тиімділігін, оның даму
перспективаларын бағалау, негізгі капиталға инвестицияларды іске асыратын
кәсіпорындар үшін де, республикалық, аймақтық, жергілікті денгейде
экономикалық процестерді реттеп отыратын басқару органдары үшін де маңызды
болып табылады.
3. Кәсіпорын үшін амортизациялық саясатты таңдаудың мәні және міндеттері
Ұйымның амортизациялық саясатын - негізгі операциялық капиталды
басқарудың жалпы саясатының құрамдас бөлігі ретінде, меншікті инвестициялық
ресурстардың қалыптасуының саясатының бөлігі ретінде,операциялық айналым
активтерін басқару саясатының құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Ұйымның амортизациялық саясатының міндеттері:
• Амортизацияланатын мүлікті бағалау және қайта бағалау.
Амортизациялық аударымдарды дұрыс есептеу үшін амортизацияланатын мүлікті
бағалау және қайта бағалау маңызды орын алады. Негізгі қорлар бухгалтерлік
есепке алғашқы құны бойынша алынады,мұның өзі шетелдік стандарттардың
негізгі талаптарына сай келеді. Сондықтан кәсіпорын айналымнан тыс
активтердің объектілерін ала отырып, олардың құнының қалыптасу
ерекшеліктерін есепке алу керек. Алғашқы құны бойынша негізгі қорларды
есепке алу қалпына келтіру құнынан ерекшеленеді (әсіресе инфляцияның жоғары
қарқынында) және есептелген амортизациялық аударымдар суммасы негізгі
қорлардың ұдайы өндірісіне шығындарды жаппайды.Бұл шарттарда оларды қайта
бағалау қажеттілігі туындайды.
Жоспарлы экономика шарттарында негізгі қорлардың қайта бағалануы он жылда
бір рет жүргізілген болатын, нарықтық қатынастарға өту,шаруашылық жүргізу
шарттарының өзгеруі, инфляция қарқынына байланысты қайта бағалау жиі
жүргізіледі. Негізгі қорларды қайта бағалау екі әдіспен жүргізіледі:
- индексті әдіс, бұл жағдайда бухгалтерлік баланста көрсетілген негізгі
қорлар объектілерінің қалпына келтіру құны ҚР –ның Госкомстат
белгілеген коэффициентке көбейтіледі.
- тікелей есептеу әдісі, бұл жағдайда негізгі қорларды қайта
бағалау,ұқсас объектілердің баға денгейіне негізделген, эксперттік
нәтиже негізінде жүргізіледі. Негізгі қорларды қайта бағалауға
нарықтық көзқарас тұрғысынан , негізгі қорлардың нақты құнын есептеуге
мүмкіндік беретін халықаралық стандарттарда қарастырылған әдістерді
қолдануды қарастырады.
2. Негізгі қорлардың және материалды емес активтердің пайдалы қолдану
мерзімін анықтау. Қазақстан экономикасында амортизациялық топтарға кіретін
негізгі қорлардың классификаторын қолданбастын бұрын ,негізгі қорлар
объектілерін қолданудың пайдалы мерзімдері айтарлықтай болатын, олар
шетелдік стандарттардан 3-4 есе асып кететін. Мысалы биік ғимараттардың
пайдалы қолдану мерзімі 250 жыл, көп қабатты ғимараттар – 100 жыл, темір
бетонды көпірлер– 100 жыл, қолмен басқарылатын металл кесуші станоктар – 20
жыл, цемент өндірісінде қолданылатын пештер– 20 жыл, орташа класс
автокөліктері -9 жыл.
Эксплуатациялаудың халықаралық нормаларына бағытталған, 2002 жылдан бастап
өткізіліп жатқан амортизациялық саясат объектілердің пайдалы қолдану
мерзімін бірнеше есе қысқартуға мүмкіндік беріп, амортизацияны есептеудің
халықаралық тәжірибесін қолдануға мүмкіндік береді.
"Амортизациялық топтарға кіретін негізгі қорларды топтастыру" туралы ҚР –сы
Үкіметінің қаулысына сәйкес , салық салу мақсатына енгізілген берілген
топтама бухгалтерлік есеп мақсаттарына да қолданыла алады.Бухгалтерлік
есепте бұл топтаманы қолдану негізгі қорлардың пайдалы қолдану мерзімін
анықтауға мүмкіндік береді.
Негізгі қорлардың пайдалы қолдану мерзімі келесі жағдайларға байланысты
анықталады:
- күтілетін өнімділік немесе қуаттылыққа сәйкес, берілген объектіні
қолданудың күтілетін мерзімі:
- эксплуатация тәртібі (смена саны) ,табиғи шарттар, агрессивті орта
әсері, жөндеу өткізу жүйесі және басқа да жағдайлардан тәуелді
күтілетін физикалық тозу;
- объектіні қолданудың нормативті – құқықтық және басқа да шектеулері.
3. Амортизация есептеудің әдістерін таңдау және негіздеу. Шетелдік
тәжірибеде амортизациялық аударымдарды есептеудің көптеген әдістері
қолданылады. Прогрессивті (жеделдетілген) және дигрессивті амортизацияның
оншақты арнай әдістері белгілі. Өнеркәсіптік дамыған елдерде амортизацияны
есептеудің әдістерінен мыналарды атап көрсетуге болады:
- алғашқы құннан сызықтық амортизация;
- нарықтық құннан сызықтық амортизация;
- объектіні пайдалану денгейіне сәйкес амортизация;
- анықталған базалық шаманы алып тастағаннан кейінгі амортизация;
- қалдық құнды алып тастағаннан кейінгі амортизация;
- төтенше амортизация;
-күрделі проценттерді қолдануға негізделген амортизация әдісі;
- функционалды амортизация әдісі;
-пропорционалды рентабельділік әдісі.
Амортизацияны есептеу әдістерінің кең тізімі тек жекелеген елдердің ұлттық
ерекшеліктерін емес , сонымен қатар белгілі бір кәсіпорындардың қызмет
етуінің жеке шарттарын анықтауға мүмкіндік береді. Қазақстандық заңдар
амортизацияның қолданылатын спектрін шектейді, сонымен бірге заңмен рұқсат
етілген амортизациялық аударымдарды есептеу әдістері де толық мөлшерде
қолданылмайды.
4. Амортизациялық аударымдардың мақсатты қолданылуын қамтамасыз ету.
Амортизациялық аударымдар өнім өндіру және өткізу шығындарының құрамына
кіреді, өнім өткізгеннен кейін түсім құрамында ұйымның есептік шотына
түседі. Бухгалтерлік есеп шотының жаңа жоспарына сәйкес амортизациялық
аударымдар жалпы ақша айналымында жүреді және ақшалай құралдардың жеке қоры
ретінде құрылмайды. Нәтижесінде олар функционалды қолданылуымен қатар,
басқа да мақсаттарға жұмсалуы мүмкін (мысалы айналым құралдарын
қаржыландыруға). Бірақ егер қаржылық жағынан тұрақты ұйымдарда
амортизациялық аударымдар қысқа мерзімді кезенде мақсатты емес қолданылса,
кризистік жағдайларда амортизациялық аударымдар меншікті айналым
құралдарының тапшылығын қаржыландырудың тұрақты көзіне айналады.
Нәтижесінде ұйым негізгі қолардың және басқа амортизацияланатын мүліктің
ұдайы өндірісін қаматамасыз ете алмайды. Амортизациялық аударымдардың
мақсатты емес қолданылуының негізгі себебі қаржылық ресурстардың
жетіспеушілігімен қатар, амортизациялық аударымдар бұл меншікті құралдар,
сондықтан көпшілік пікір бойынша ол тегін болып саналады. Осыған байланысты
қаржылық ресурстарда қажеттілік туындаған жағдайда бұл қаржыландыру көзі
бірінші орында тұрады.
5. Амортизацияланатын мүліктің шектен тыс физикалық және рухани тозуын
болдырмау.Негізгі қорлардың физикалық тозуы – негізгі қорлардың материалды
тозуы, эксплуатация немесе қызмет етпеу, табиғи күш әсерінің,төтенше
жағдайлар (жер сілікінісі, су тасқыны, өрт және т.б.) әсерінің нәтижесінде
негізгі қорлардың өзінің табиғи қасиеттерін
(физикалық,химиялық,биологиялық) және құнын жоғалтуы.Физикалық тозу
негізгі қорларды жарамсыздыққа әкеледі, нәтижесінде оларды жаңа қорларға
ауыстыру қажеттілігі туындайды.Физикалық тозудың абсолютті көлемі
жинақталған амортизациялық аударымдар суммасымен бейнеленеді.
Рухани тозу – қызмет етіп тұрған негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің
арзандауымен немесе негізгі қорлардың жаңа жетілген түрлерін өндіру,
енгізуге байланысты негізгі қорлардың өз құнын жоғалтуы.
Кәсіпорында амортизацияланатын мүліктің шектен тыс физикалық және рухани
тозуын болдырмаудың, алдын алудың негізгі бағыттарына мыналарды жатқызуға
болады:
-жаңа техника мен технологияны енгізу;
- негізгі қорларды енгізу қарқынының олардың істен шығу қарқынынан озуы;
- негізгі қорларды жөндеу-эксплуатациялық қызметті жетілдіру;
-рухани тозуға ұшырау дәрежесінен тәуелді активтердің пайдалы қолдану
мерзімін дифференциациялау.
6. Айналымнан тыс активтердің жаңаруының қажетті көлемін анықтау.
Әрбір ұйым өндіріс процесін қажетті санда және сәйкес сападағы негізгі
қорлармен қамтамасыз етуге бағытталған, анық ұдайы өндірістік саясат
өткізеді.Негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің сандық сипаттамасы толық
алғашқы құн бойынша негізгі қорлардың балансында бейнеленеді.Оны келесі
түрде көрсетуге болады:
Фк=Фн+ Фв-Фл,
(1)
Мұндағы
Фк - жыл соңына негізгі қорлардың құны;
Фн- жыл басына негізгі қорлардың құны;
Фв-жыл ішінде енгізілетін негізгі қорлар құны;
Фл - жыл ішінде жойылатын негізгі қорлар құны;
Жай ұдайы өндіріс шарттарында іске қосылатын негізгі қорлар құны,
физикалық және рухани тозу себебінен істен шығарылған негізгі қорларды
алмастыруға жіберілетін негізгі қорлар құнын қамтиды.Осылайша, бұл жағдайда
іске қосылған негізгі қорлар құны сәйкес кезендегі есептелген
амортизациялық аударымдар суммасына сәйкес келеді.Сәйкесінше жойылатын
негізгі қорлар құны физикалық және рухани тозу себебінен істен шыққан
объектілер құнын қамтиды. Кенейтілген ұдайы өндірісте, амортизациялық
аударымдармен қатар, негізгі қорларды сатып алуға басқа да көздер
қолданылуы мүмкін: таза пайда, неселік ресурстар, займдар және т.б.
Сондықтан іске енгізілетін негізгі қорлар құрамында өнім өндірісін
кенейтуге арналған негізгі қорлар да кіреді.Жай ұдайы өндіріс шарттарында
негізгі қорлар қажеттілігін келесі формула бойынша анықтауға болады:
Фвп= Фф+Фм
(2)
Мұндағы,
Фвп - жай ұдайы өндіріс шарттарында негізгі қорларды жаңартудың жалпы
қажеттілігі.
Фф - физикалық тозу себебінен істен шыққан негізгі қорларды алмастыруға
жіберілетін негізгі қорлардың алғашқы (қалпына келтіру) құны.
Фм- рухани тозу себебінен істен шыққан негізгі қорларды алмастыруға
жіберілетін негізгі қорлардың алғашқы (қалпына келтіру) құны.
Кенейтілген ұдайы өндіріс шарттарында негізгі қорлар қажеттілігін келесі
формула бойынша есептеуге болады:
Фвр= Фф+Фм +Фув
(3)
Мұндағы,
Фвр- кенейтілген ұдайы өндіріс шарттарында негізгі қорларды жаңартудың
жалпы қажеттілігі.
Фф - физикалық тозу себебінен істен шыққан негізгі қорларды алмастыруға
жіберілетін негізгі қорлардың алғашқы (қалпына келтіру) құны.
Фув -өнімнің кенейтілген өндірісін қамтамасыз ету үшін қосымша іске
қосылатын негізгі қорлардың алғашқы құны.
7. Негізгі қорлар ұдайы өндірісінің ен тиімді формаларын тандау.Ұйымның
амортизациялық саясатын жасауда ен маңызды сәт, негізгі қорлардың ұдайы
өндірісі іске асатын форманы таңдай білу, себебі одан жобаларды іске асыру
тиімділігі тәуелді болады. Негізгі өндірістік қорлардың ұдайы өндірісінің
ен тиімді формалары: техникалық қайта қаруландыру, өндірісті
реконструкциялау және модернизациялау. Бұл жаңа құрылысқа қарағанда
неғұрлым аз капитал салымдарын қажет етеді.
8. Негізгі қорлардың түрлік, технологиялық, жастық құрылымын
жетілдіру.Мұндай жетілдіру күрделі салымдардың технологиялық және ұдайы
өндірістік құрылымының өзгеруіне байланысты. Күрделі салымдардың
технологиялық және ұдайы өндірістік құрылымын жетілдіру келесі позитивті
өзгерістер тудырады:
- күрделі құрылыстың жалпы цикл ұзақтығының қысқаруы;
- үлестік капитал салымдарының төмендеуі;
- объектіні уақытынан бұрын іске қосу және қосымша өнім өндіру, пайда табу.
9.Кәсіпорынның салық төлемдерін оңтайландыру. Дәстүрлі отандық тәжірибеде
амортизация бухгалтерлік категория ретінде және амортизацияланатын мүліктің
жай ұдайы өндіріс көзін жинақтаудың әдісі ретінде қаастырылады.Көптеген
батыс елдерінің тәжірибесінде амортизация салық салу тұрғысынан
қарастырылады және негізгі қорлардың дамуы мен жаңаруына салынған қаржылық
ресурстарды кәсіпорынға қайтару әдісі ретінде қарастырылады.Сондықтан бұл
елдерде жедел амортизация қолданылады.Бұл пайда салығының ынталандырушы
потенциалын белсендендіруге мүмкіндік береді, себебі амортизациялық
аударымдардың ұлғаюы салық төлемдерінің төмендеуіне және кәсіпорынның
меншікті қаржылық ресурстарының көбеюіне әкеледі.
2. ACME operations ЖШС-нің негізгі өндірістік қорларының
қолданылуын талдау
2.2 ACME operations ЖШС-нің негізгі өндірістік қорларымен
қамтамасыз етілуін және қолданылуын талдау
Маңғыстау облысында транспорттық кешенде қызмет көрсетудің
ашушыларының бірі ACME operations ЖШС - і. Компания 2001 жылы құрылып,
көптеген қиыншылықтармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz