Қазақстан Республикасында әйел жұмыс күші нарығындағы жағдайды талдау және оның негізгі индикаторларының динамикасы

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Гендерлік тендік төңірегіндегі шетелдік және отандық ғалымдардың енбектеріне талдау жасай отырып, аталмыш мәселенің әлемнің ешбір елінде осы кезге дейін толық шешімін таппағандығына көз жеткізуге болады. Гендерлік тендік бұрынғыша қоғамдық пікір таластарлың өзекті тақырыбы және демократия мен адам құқығының сақталуы жолымен дамуға бет алған мемлекеттердің әлеуметтік саясатының мақсаты болып сақталып қалуда. Адами дамудың әлемдік үрдісінде ерлер мен әйелдердің өмір сүру жасының ұзақтығында, сауаттылығы, білім денгейі мен енбекақы мөлшерінде айырмашылық бар, дегенмен, әйел адамдардың мүмкіншіліктері ер адамдармен салыстырғанда біршама шектеулі. Өтпелі кезеңнің зардаптары совет кеңістігі елдерінде саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардағы гендерлік теңсіздікті одан әрі күшейте түсті. Трансформациялық қоғамда гендерлік ерекшеліктер бойынша адам капиталына инвестиция салудың қысқару қаупі нақты көрініс береді, себебі жекелеген үй шаруашылықтары мұндай салымдарды тиімсіз деп санайды. Нарықтық қатынастардың қалыптасуы барысында әлеуметтік экономикалық салада жүргізілген күрделі өзгерістер ең алдымен, ерлер жұмыс күшімен салыстырғанда бәсекеге қабілеттілік денгейі төмен әйел енбегін қолдану механизмінде көптеген қарама қайшылықтардың пайда болуына алып келді. Қарама қайшылықтардың басты көрінісі әйел жұмыс күшінің әлеуметтік мақсаттарға қосымша шығындарды талап етуіне байланысты жұмыс беруші үшін тиімсіз болып табылуына қатысты анықталады. Яғни нарықтық экономиканың шарттары әйел жұмыс күшін, ерлермен салыстырғанда қысқарту немесе шектеу қаупімен өзгешеленеді.

Қазақстанның экономикалық белсенді халқы 8, 4 млн. адам құрайды. Жұмыс жасайтын жұмысшылардың жалпы санындағы әйел адамдардың үлес салмағы 46%. Жұмысбастылықтың жалпы құрылымында әйел адамдар пайызы ер адамдарға тең болса да, қазіргі кезде олардың мүмкіндіктерінің теңдігі туралы айту мүмкін емес. Тарихи қалыптасқан дәстүрлерге сәйкес әйел адамдардың жұмысбастылығы негізінен білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, тұрмыстық қызмет көрсету, әкімшілік, жеңіл өнеркәсіп салаларында шоғырланған болатын. Жоспарлы, отралықтанған жүйе шарттарында бұл салалар тұрақты бюджеттік қаржыландырудан және дотацияландырудан өтіп тұрды. Бірақ нарықтық реформалар кезеңінде осы салалар дағдарысты жағдайда болып, кейін топтық қысқартуға ұшырап, нәтижесінде әйел адамдардың жұмыссыздығының қарқындауына әкелді. Кадрларды қысқарту жұмысбастылық саласында гендерлік теңсіздіктің көрінісі болды. Бұрыңғыша жұмысбастылықтың әйелдер сферасы бұл өндірістік емес салалар. Нарықтық қатынастар төмен маманданған тұрақсыз енбек нарығының шенберінде әйелдердің дискриминация тенденцияларын күшейтті. Перспективті, тұрақты дамыған салалардан әйел адамдарды шығару олардың әлеуметтік қорғалуының төмендеуіне әкеледі.

Берілген дипломдық жұмысты жазу мақсаты - Қазақстан Республикасындағы әйел жұмыс күші нарығындағы жағдайды қарастыру, талдау және оның негізгі индикаторларының динамикасын талдап, зерттеу. Қазақстанның еңбек нарығында әйелдердің экономикалық мүмкіндіктерін, олардың жағдайын және болашағын қарастыру. Алға қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу қажеттілігі айқындалады:

-теориялық талдау негізінде әйел енбегі, әйел жұмыс күші нарығы категорияларының мәні мен мазмұнын, экономикалық ғылымның түсініктері мен категориялары жүйесіндегі орнын, құрылымын нақтылау;

-нарықтық экономикадағы әйел енбегін пайдалану және әйел жұмыс күші нарығының қалыптасуы мен даму негіздерін анықтау;

-үй шаруашылығындағы әйел еңбегінің әлеуметтік экономикалық мазмұнын айқындау және дамушы ел тұрғысынан Қазақстан экономикасындағы әйел енбегінің ерекшеліктерін саралау;

-енбек нарығындағы әйел жұмыс күшінің дискриминациясы себептері мен оның туындауына негіз болатын факторларды айқындау.

Зерттеу пәні - әйел жұмыс күші нарығында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы.

Зерттеу нысаны - Қазақстанның нарықтық экономикасындағы әйел енбегі.

Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы -дипломдық жұмыста келтірілеген ұсыныстар, зерттеулер нәтижелері, теориялық тұжырымдамалары отандық енбек нарығын мемлекеттік реттеуде және халықтың әлеуметтік экономикалық мәселелерін шешу іс шараларын жүзеге асыруда, орта және қысқа мерзімді мемлекеттік немесе өңірлік даму бағдарламаларын даярлауда пайдалануға болады.

Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізіменен тұрады. Бірінші бөлімде еңбек нарығының теориялық аспектілері, соның ішінде енбек нарығының түсінігі, элементтері, құрылымы, енбек ресурстары және олардың маңыздылығы, енбек нарығының қалыптасу механизмі қарастырылған. Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы әйел жұмыс күші нарығындағы жағдайға және оның негізгі индикаторларының динамикасына талдау жүргізілген. Сонымен қатар енбек нарығындағы гендерлік дифференциация, экономикадағы гендерлік теңдікке SWOP талдау жүргізілген.

Үшінші бөлімде Қазақстанның еңбек нарығында әйелдердің экономикалық мүмкіндіктері, олардың жағдайы және болашағы қарастырылған, Қазақстан Республикасының енбек нарығында жұмысбастылықты қамтамасыз етудің жолдары ұсынылған.

Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы - енбек нарығының гендерлік негіздеріне талдау жасай отырып, әйел жұмыс күші нарығының қызмет етуі мен оны жетілдіру бағыттарын ұсынумен анықталады.

Қазақстанның іскер әйелдер ассоциациясымен БҰҰ әйелдер қоры (UNIFEM) жобасының шеңберінде әйел адамдардың экономикалық жағдайының және әлеуметтік статусының, ғаламдану және жаһандану процестерін ескере отырып, олардың экономикалық мүмкіндіктерін күшейтудің перспективасы туралы әлеуметтік зерттеу өткізілді. Берілген зерттеу Орталық және Шығыс Европада, ТМД елдерінде әйел адамдардың экономикалық мүмкіндіктерін кеңейту үшін әрі қарай жасалатын қадамдардың базалық материалы болды. Сауалнаманың әр түрлерінде (анкеталық сауалнама, эксперттермен интервью, топ фокусы) әр түрлі базалық экономикалық көрсеткіштері бар Қазақстанның төрт облыстарынан (Жамбыл облысы, Акмола облысы, Актөбе облысы и Алматы облысы) 1000 адам қатысты. Өткізілген зерттеу халықтың әр түрлі топтарынан әйел адамдардың Қазақстанда өткізіліп жатқан ғаламдану және жаһандану процестеріне, елде жүргізіліп жатқан экономикалық және әлеуметтік реформаларға көзқарасын қалыптастыруға, олардың әйелдердің қалыптасқан жағдайына және олардың экономикалық мүмкіндіктерін күшейтуге байланысты баға беруіне мүмкіндік берді.

Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін отандық және шет елдік экономикалық ғылыми мектептердің макроэкономика теориясы және енбек қатынастары саласындағы ғылыми зерттеулері қалайды. Зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, заңды және құқықтық актілері, Халықаралық ұйымдармен келісім-шарттар және басқа да ресми деректер пайдаланылды. Ақпарат көздері ретінде Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, басқа да министрліктер мен ведомстволардың мәліметтері мен ресми құжаттары, енбек нарығының гендерлік аспектілеріне қатысты бұқаралық ақпарат құралдарының материалдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының әйелдері арасында жүргізілген зерттеу нәтижелері қолданылды.

1. Еңбек нарығының қызмет етуінің теориялық аспектілері

1. Еңбек нарығы: түсінігі, элементтері және құрылымы

Адамзат тарихында тәжірибесі, адамның еңбекке деген ең жақсы ынтасы, яғни, талаптануы, тек нарық, оның ішінде еңбек нарығы жағдайында ғана іске асатындығын көрсетті. Еңбек нарығы - бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату және сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның құны мен жалдану жағдайы бағаланады. Еңбек нарығы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала бойынша, кәсіби-біліктілік, демографиялық және басқа да көрсеткіштерінің құрылымын байқатады. Қазақстан Республикасында осы уақытқа дейін еңбек нарығы болған жоқ. Рыноктық экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады . Еңбек нарығы ― бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату және сатып алу туралы экономикалық қатынастар жүйесі . Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында жоғарғы біліктілікті еңбектің дәрежесі көтеріледі, әрбір жұмыс орнының бағасы өседі, жұмыскерге және оның еңбегіне талап күшейеді. Еңбек нарығында өте қабілетті және іскер жұмыскерлерге қатаң әрі қатал таңдау жүргізіледі . Нарық еңбекке қабілетсіздерді, жалқау, әлсіздерді ешқашан аямайды. Ол еңбектің жоғары шапшаңдығын қамтама-сыз етіп, іскерлік пен бастамашылдықты ынталандырады. Қазақстан Республикасында қалыптасып отырған еңбек рыногы нақты еңбек нарығынан өзгешелеу. Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге аспай тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық факторлармен шектелуде: әлі де болса паспорттық құжатттық режим сақталуда, жұмыс күшінің еркін аумақтық құйылуын тоқтататын нақты тұрған жай нарығы болмай тұр. Мысалы, көмір және тау-кен өндіру, мұнай өңдеу аудандарында ерлер еңбегі басымдау. Себебі мұнда әйелдер еңбегін қолданатын кәсіпорындар нашар дамыған, осыдан байқалатыны елдегі жұмыссыздардың үштен бірін әйелдер құрайды . Мамандарды қайта дайындаудың тым қарапайым жүйесінің болуы - тұрғындарды толық, бірақ тиімсіз түрде жұмыспен қамтуға жағдай туғызды, өмір сүру ресурстарын бөлуде теңгермешілдікке жол берді, ал ол белгілі бір дәрежеде қоғамның өндіргіш күштерінің дамуын тежеді. Әкімшілік - әміршілдік басқару жүйесі жағдайында мемлекет, жұмыспен толық қамту мәселесін өндіргіш күштерді орналастыру бағдарламасына сәйкес орталықтанған жоспар бойынша өндіріс салалары мен аймақтарына бөлу арқылы шешіп отырды . Жаңа жұмыс орындарын жасау еңбек етуге қабілеті бар тұрғындардың санынан асып кетіп отырды, ал ол өз кезегінде жұмыс күшінің тапшылығын тудырды . Және де, бұл қардарлық экстенсивті типтегі шаруашылық механизмінен қолдау тауып отырды: кәсіпорынның жалақы қоры жұмыскерлердің санынан тәуелді болды, олардың санының өзгеріп отырыуы еңбек өнімділігінің төменділігінің және жұмыскерлерді өндірістегі негізгі жұмыстарынан ауыл шарушылық және басқа жұмыстарға пайдаланудың орнын толтыруға тиіс еді . Оның есесіне жұмыскерге, белгілі бір жұмыс орнына ие болуға нақты кепілдік берілетіні және оны жұмыстан шығару іс жүзінде мүмкін болмады. Соның нәтижесінде жұмыс күшіне деген сұраныс еркіндігі мен ұсыныс еркіндігі қатаң шектелді . Мемлекет жұмыскерлердің белсенділігі мен қозғалысына қатаң бақылау жасап отырды, олардың өздерінің жұмыс күшін қолдануына тек қана мемлекет белгілеген еңбек нысандарының шеңберінде ғана рұқсат етілді.

Еңбек нарығында сұраныс және ұсыныс заңдары әрекет етіп, жұмыс күшін сатып алу және сату, жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларында жүреді. Еңбек нарығында сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін ерекше «баға тепе-теңдігі» деп аталады . Жетілген бәсекелес еңбек нарығындағы сұраныс . Сатып алатын ресурстардың бағасына әсер ету нарықтағы бәсекенің дәрежесіне байланысты болады . Жетілген бәсекелі ресурстардың нарығында сатып алушылар олардың бағасын өзгерте алмайды. Ресурстардың бағалары нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасына байланысты қалыптасады. Ресурстардың жетілген бәсекелі нарығының ерекшеліктері:

- көптеген фирмалар біркелкі ресурстардың қызметін сатып алу үшін бір-бірімен бәсекеге түседі . Ресурстардың қызметін ұсынушылардың да саны өте көп болады ;

-әрбір сатып алушы нарықта ұсынылған ресурстардың қызметінің аз ғана бөлігін сатып ала алады . Сол сияқты әрбір сатушының да ұсынысы нарықтық ұсыныстың аз ғана бөлігін құрайды . Сондықтан олар сұраныс пен ұсыныстың көлемін өзгерте отырып, нарықтағы ресурстардың бағасын өзгерте алмайды ;

-ресурстардың жетілген бәсекелі нарығына кіруге немесе шығуға шектеулер қойылмаған. Ресурстардың иелері нарықтағы бағаның өзгеруіне байланысты;

- өзінің иелігіндегі ресурстарды әр түрлі бағыттарға, бір саладан екінші салаға немесе аймаққа тез ауыстыра алады.

Осы ерекшеліктер мен баға белгілеу принциптері барлық ресурстардың жетілген бәсекелі нарығына тән болғандықтан, біз еңбек ресурстарының жетілген бәсекелі нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың ерекшеліктеріне байланысты баға белгілеу принциптерін қарастырамыз .

Еңбек ресурсы өндіріс процесінің маңызды факторына жатады. Еңбек қызметінің ақысы нарықтық табыстардың негізгі бөлігін құрайды. Еңбек қызметін ұсыну мен оған сұраныстың өзіне тән ерекшеліктері бар. Жеке адам өзінің еңбек процесіне сәйкес келетін қара күші мен ақыл-ой қабілетін ұсынады . Оны сатып алу және қолдану адамның өзінен бөлек болмайды. Ол еңбекті жалдаушының иелігіне мүлдем өтпейді, оны тек қана уақытша қолданады. Еңбек - адам ресуры, сондықтан оның қызметін қолдану барысында жұмыскерлер мен қызметкерлерге ерекше әлеуметік экономикалық және психологиялық жағдайлар жасау қажет .

Еңбек нарығы жұмыс беруші және жұмыскерлердің әрекетімен сәйкес қоғамдық қатынастардың жүйесін ұсынады. Еңбек нарығы түсінігіне әр түрлі анықтама беруге болады, яғни еңбек нарығы бұл:

1) еңбек нарығындағы жұмыс күшіне ұсыныс және сұраныс арасындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы;

2) әр түрлі экономикалық және әлеуметтік қызығушылықтарының және функциялары қиылыстарының орны;

3) оның қызметкерлерінің өзара байланыстары (кәсіпорын позицияларымен) .

Еңбек нарығы спецификалық нарық болып саналады, келесі ерекшеліктермен осындай категорияларға жатқызуға болады:

1) оның иесінен еңбекке меншіктің бөлінушіліксіз құқығы;

2) келісім қорытындысы кезіндегі ақшасыздық аспектілередің әрекеті және болуы (еңбек шарты, ұжымдағы өмірдің климаты, карьералық перспективтер) ;

3) келісім уақыты бойынша жеткілікті жалғасушылық;

4) институционалды құрылымның үлкен санының болуы (сәйкес заңнама базасы, жұмыс барысының реттелуі бойынша қызмет, халықтың әлеуметтік тобын сүйемелдеу бойынша мемлекеттік бағдарламалар) ;

5) келісімнің жекешеленуінің жоғары дрежесі;

Еңбек нарығын басты құрастыру бөлігі болып:

1) барлық жұмыс күшін алатын біріккен ұсыныстар;

2) жалданған жұмыс күшіне толық экономикадағы жалпы талап ретінде біріккен сұраныс саналады.

Біріккен сұраныс және біріккен ұсыныс біріккен еңбек нарығын құрайды. Біріккен сұраныс және біріккен ұсыныс қиылыстарының жолымен бейнеленетін бөлім қанағатты сұраныс деп аталады. Қиылыспайтын бөлім ағымдағы нарыққа сәйкес келеді. Ағымдағы нарық табиғи пайда болумен (жазалық, халық миграциясы) және механикалық пайда болумен бейнеленеді (жаңа жұмыс орын әрекетіндегі енгізу) . Еңбек нарығының келесі түрлері ажыратылады:

1) ашық еңбек нарығы - бұл жұмыс іздеп жүрген және дайындыққа яғни дайындық алдына, сонымен қатар барлық экономикалық секторларға қажетсінетін экономикалық белсенді халық;

2) жасырын еңбек нарығы - бұл экономикада формальді бос емес, сонымен қатар өндірістің қысқарылуы немесе оның құрылымының өзгеруімен байланысты бос емес.

Ашық еңбек нарығында жағдайды бағалау, тенденцияны талдау, және жұмыс күшін ұсыну үшін негізгі материал болып Қазақстан Республикасының статистикасы бойынша берілген комитеттер, жұмыс бастылығы қызметінің қорытынды есебі саналады.

Еңбек нарығы анықтамасынан шыға, оның негізгі элементтерін құруға болады:

1) еңбек нарығының субъектілері: жұмыс беруші және жалданған жұмыс күші.

Еңбек нарығындағы қатынастардың жүйесі 3 негізгі компоненттерден құралады:

-жалданған жұмыскер және жұмыс беруші арасындағы қатынас;

-еңбек нарығының субъектілері және әртүрлі өкілділіктермен арасындағы қатынас (профсоюздер, жұмыс бастылығы қызметтері) ;

-еңбек нарығы және мемлекет субъектілері арасындағы қатынас;

2) еңбек нарығының конъюнктурасы - бұл сұраныс және ұсыныс арасындағы арақатынас. Шаруашылықтың салалы құрылымы, техникалық негіздің даму деңгейі, әл-әуқаттылық, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдық жағдайы, интеграциялық байланыстық даму шарасының экономикалық жағдайына байланысты құрайды. Сұраныс және ұсыныс арасындағы арақатынасқа байланысты конъюнктура еңбек тапшылық, еңбек артықшылық және тепе-тен болуы мүмкін;

3) еңбек нарығының инфрақұрылымы - бұл мемлекеттік мекемелер, жұмыс бастылығы әрекетінің мемлекеттік емес мекеме құрылымы кәсіпорынның кадрлық қызметі және басқа қамтамасыздандыратын элементтер.

1. 2 Еңбек ресурстары және олардың маңыздылығы

Еңбек ресурстары - өндірістің материалдық игіліктері мен қызметтеріне, физикалық және интеллектуалдық қабілетіне иелік ететін халықтың еңбекке қабілетті бөлігін қоса алғандағы, қоғамның негізгі өндіргіш күші болып табылады.

Еңбек ресурстарына экономика саласында қызмет ететін және де қызмет етпейтін, бірақ еңбек етуге қабілеті бар адамдар кіреді.

Қазіргі уақытта Қазақстанда Еңбек Заңына сәйкес еңбекке қабілетті жас шамасының ең кіші шегі 18 жас, ал ең жоғары шегі, зейнетке шығу жасы әйелдер үшін 58 жас, ал ерлер үшін 63 жас. Адам денсаулығына әсер ететін психофизикалық ауыр жұмыстардағы кейбір мамандық түрлеріне зейнет жасына шығу 5-10 жыл төмен. Бұл ауыр және зиянды еңбек жағдайындағы өндіріске қатысты (мысалы, көмір өндіру, металл қорыту және т. б. ) . Көптеген дамыған елдерде еңбек жасының жоғары шегі 64 жасты құрайды.

Дегенмен де көптеген «жеңілдік берілетін зейнеткерлер» өз еңбегін бұрынғы немесе жаңа жұмыс орынында жалғастыруда, сондықтан да еңбек ресурстары құрамында қалады. Ал жұмыс жасамайтын зейнеткерлер олардың қатарынан алынып тасталады.

Сурет 1. Еңбек ресурстарының құрамы.

Осы жүйеге сәйкес барлық тұрғындар экономикалық белсенді, соның ішінде жұмысшылар және жұмыссыздар, және экономикалық белсенді емес болып бөлінеді.

Экономикалық белсенді тұрғындар - жұмыс күшінің тауар өндіру мен қызметін ұсынуын қамтамасыз ететін тұрғындар бөлігі. Экономикалық белсенді тұрғындар өзіне жұмысшылар мен жұмыссыздарды қосады.

Жұмысшылар екі топқа бөлінеді. Бірінші топ - жалдамалы жұмысшылар. Бұл топқа еңбек келісім шартына отырған, еңбекақысы осы келісім шарт бойынша төленетін адамдар жатады. Екінші топқа жалданбайтын жұмысшылар жатады. Бұл топқа: жұмыс берушілер; индивидуалды негізде жұмыс жасайтын адамдар жатады. Бұл топтағы жұмысшылардың еңбекақысы өндірістегі тауар мен қызметтен түскен пайдаға байланысты болады.

«Қазақстан Республикасының тұрғындардың жұмысбастылығы туралы» Заңының 3 бабына байланысты жұмыссыздарға: а) еңбекке қабілетті; б) жұмыста жоқ және пайда таппайтын; в) жұмыс іздеу мақсатында жұмыссыздар қатарына тіркелген; г) жұмыс іздеп және д) сол жұмысты жасауға дайын адамдар жатады. Осы аталған 5 белгі «жұмыссыз» деген мағынаны көрсетеді, ал егер осылардың біреуі болмаса адамды жұмыссыз деп айта алмаймыз.

Экономикалық белсені емес тұрғындар - экономикалық белсенді тұрғындар қатарына кірмейтін тұрғындар жатады және олар келесідей категориялардан тұрады:

• Жеңілдіктер арқылы және зейнет жасына жетіп пенсия алатындар, және де асыраушысынан айрылған зейнет жасындағы адамдар;
• Зейнетақы алатын мүгедек адамдар (I, II, III топтағы) ;
• Үй жұмысымен шұғылданатындар, яғни бала бағумен, сырқат туыстарын қарайтын және т. б. адамдар;
• Жұмыс жасаудан түңілген, оны іздеуді тоқтатқан адамдар және т. б.

Еңбек ресурстарының құрылымы еңбек ресурстарының әртүрлі компоненттерімен, сипаттамасынан тұрады

Сурет 2. Еңбек ресурстарының құрылымы.

Еңбек ресурстарының құрылымын жеке қарастырайық.

Жұмысбастылық тиімділігінің құрылымы үшін жынысы бойынша еңбек ресурстарының көрсеткіштері маңызды болып табылады. Онда салалық - кәсіпкерлікпен территориялық шегі санымен қатар әйел мен ер адамдардың өзара қатынасына әсерін анықталады.

Еңбек ресурстарының жынысы бойынша құрылымы әлем территориясы және жұмысшылар сферасымен ажыратылады.

Жасына байланысты еңбек ресурстары халықтың ішінен бөлініп алынады. Оған міндетті түрде физикалық және интеллектуалдық қабілеттілігі тәуелді болады, яғни адамның жас кезінде қабілетінің толысуы, ал қартайғанда қабілеттілігінің кемуі кіреді.

Еңбек ресурстарының білім көрсеткіші оқу жылының орташа санымен, студенттердің санымен, жоғары оқу орындарындағы мамандардың салмағымен және т. б. анықталады. Білім деңгейі сауаттылық деңгейімен, оқудың орташа санымен, топ тұрғындардың білім алу қажеттілігі бойынша орналастыру арқылы сипатталады. Білім алу процесінің жоғарылауы еңбек ресурстарының деңгейін жоғары дәрежеге дейін көтереді.

Қоғамдық топтар әртүрлі болып келеді. Бұл кәсіподақтар, жастар орталығы, спорттық мекеме, мәдениет, техникалық және ғылыми қоғамдар.

Кәсіпорындағы жұмысшылардың мамандығы бойынша құрылымы-ол жұмыс күші мен өндіріс қорларынң тікелей байланысынан және де кәсібі мен квалификациясының қатынасынан тұрады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс