Сағаты

Күн сағаты
Су сағат
Құм сағат
Календарь

Күн сағаты
Ең біріші уақытты өлшеу приборлары, олар күн сағат, су сағат және құм сағат. Күн сағаттың жұмыс істеу принципі өте ерте кезден-ақ байқалды. Б. з. э. дейінгі өмір сүрген архитектор Марк Витрувий Поллион бізге күн сағаттың құрылуы мен оның қалаушылардың мынадай конструциясын берді: «Күн сағатты тас күйінде қалаған Бераз. Ал кесе түрінде істеп көрсеткен – Аристарк Самосский және ол осы сағатты горизонталь диск күйінде, ал паутина сеткасына ұқсатып істеген Евдот, кейде оны Аполоний істеді» деп айтады.
Күн сағат мынадай құрылғылардан тұрады: Ұзын таяқшадан, циферблаттан. Бұл циферблатта сан бөлшектері бөлінген. Бұл сағаттың жұмыс істеу принципі күн бойы күннің сәулесі бұл сағатқа түсіріледі. Күн сағатта пайда болған көлеңке әрқашан өзгеріп отырады. Таңертеңт көлеңке өте ұзын. Түске дейін бұл көлеңке кішірейтеді. Ал түстен кейін қайта ұзарады. Таңертең көлеңке батысқа қарайды. Түске қарай көлеңке солтүстікке қарайды, ал кешке көлеңке шығысқа қарайды.
Бұрын күн сағат, жерге шығылған сағаттан және циферблаттың орнына тастар қойылған. Әрине бұл әдіс ыңғайсыз. Әр түрлі ғалымдар, сол жылғы оны жақсартуға көп жұмыс істеген. Ол үшін олар күн сағатты күн мен айға істеген. Ол үшін циферблатты көптеген бөліктерге бөлген, бұл бөліктердің сызықтары айды көрсете алған. Бұндай күн сағаты бұрынғы грек астрономы Аристарх жасаған. Бұл сағаттың түрі кесеге ұқсаған. Оның іші әр түрлі сызықтардан тұрды. Ал бұндай күн сағат, бірақ басқа астрономдікі. Ол Эвдокс – оның сағаты «арахна» - өрмекші, яғни оның циферблатты паутинаға ұқсады. Осындай типке біздің күнімізге дейін сақталған Андронин күн сағаты.
Циферблаттың сызықтары тура сағатты көрсету үшін күн сағаты жасау өте қиын. Бұрынғы астрономдар күн сағаттың тура көрсетуін жер шарының параллель осімен дәлелдеген. Күн сағаттың вертикаль ағашы жер шарының осімен параллель орналасқанда, оның ұшы жер шарының полюсіне, яғни жердің қозғалып тұрғанда, ол бізге қозғалмайтын боп көрінеді. Егер циферблаттың беті перпендикуляр таяқшаға орналасса, онда оның ұшының көлеңкесі доғаның бетін суреттейді, ал көлеңкенің жылдамдығы барлық жағдайда бір қалыпты. Егер жылдамдық бір қалыпты болса, көлеңке циферблаттың бетін тең бөліктерге бөледі.
Бұл күн сағаттың циферблаттың беті тұрған жеріміздің ендігіне байланысты орналсады. Өскеменнің ендігі 470. Күн сағаттың көрсеткіші, яғни таяғы стержин түрінде болады. Ол циферблаттың ортасынан тесіліп өткізіледі. Бұл сағаттың пайдасы, оның циферблаты әрбір жылдың күнін көрсетеді және оның арасындағы бөліктер тура бөлінген.
Жалпы күн сағаттарды ХVI – XVII ғасырларда істеп қолданған. Кейде оларды одан да кеш істеген, бірақ әсемдік үшін. Ғалымдар күн сағаттың үлкен және кіші түрлерін істесе де, олар ыңғайсыз. Себебі, күн сағаттар түнде бізге уақытты көрсетпейді және жаңбырлы күндері де көрсетпейді. Оларды бірге алып жүру ыңғайсыз. Сондықтан ғалымдар құм сағатты қолданды.