Сағаты

Пән: Физика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Күн сағаты

Ең біріші уақытты өлшеу приборлары, олар күн сағат, су сағат және құм сағат. Күн сағаттың жұмыс істеу принципі өте ерте кезден-ақ байқалды. Б. з. э. дейінгі өмір сүрген архитектор Марк Витрувий Поллион бізге күн сағаттың құрылуы мен оның қалаушылардың мынадай конструциясын берді: «Күн сағатты тас күйінде қалаған Бераз. Ал кесе түрінде істеп көрсеткен - Аристарк Самосский және ол осы сағатты горизонталь диск күйінде, ал паутина сеткасына ұқсатып істеген Евдот, кейде оны Аполоний істеді» деп айтады.

Күн сағат мынадай құрылғылардан тұрады: Ұзын таяқшадан, циферблаттан. Бұл циферблатта сан бөлшектері бөлінген. Бұл сағаттың жұмыс істеу принципі күн бойы күннің сәулесі бұл сағатқа түсіріледі. Күн сағатта пайда болған көлеңке әрқашан өзгеріп отырады. Таңертеңт көлеңке өте ұзын. Түске дейін бұл көлеңке кішірейтеді. Ал түстен кейін қайта ұзарады. Таңертең көлеңке батысқа қарайды. Түске қарай көлеңке солтүстікке қарайды, ал кешке көлеңке шығысқа қарайды.

Бұрын күн сағат, жерге шығылған сағаттан және циферблаттың орнына тастар қойылған. Әрине бұл әдіс ыңғайсыз. Әр түрлі ғалымдар, сол жылғы оны жақсартуға көп жұмыс істеген. Ол үшін олар күн сағатты күн мен айға істеген. Ол үшін циферблатты көптеген бөліктерге бөлген, бұл бөліктердің сызықтары айды көрсете алған. Бұндай күн сағаты бұрынғы грек астрономы Аристарх жасаған. Бұл сағаттың түрі кесеге ұқсаған. Оның іші әр түрлі сызықтардан тұрды. Ал бұндай күн сағат, бірақ басқа астрономдікі. Ол Эвдокс - оның сағаты «арахна» - өрмекші, яғни оның циферблатты паутинаға ұқсады. Осындай типке біздің күнімізге дейін сақталған Андронин күн сағаты.

Циферблаттың сызықтары тура сағатты көрсету үшін күн сағаты жасау өте қиын. Бұрынғы астрономдар күн сағаттың тура көрсетуін жер шарының параллель осімен дәлелдеген. Күн сағаттың вертикаль ағашы жер шарының осімен параллель орналасқанда, оның ұшы жер шарының полюсіне, яғни жердің қозғалып тұрғанда, ол бізге қозғалмайтын боп көрінеді. Егер циферблаттың беті перпендикуляр таяқшаға орналасса, онда оның ұшының көлеңкесі доғаның бетін суреттейді, ал көлеңкенің жылдамдығы барлық жағдайда бір қалыпты. Егер жылдамдық бір қалыпты болса, көлеңке циферблаттың бетін тең бөліктерге бөледі.

Бұл күн сағаттың циферблаттың беті тұрған жеріміздің ендігіне байланысты орналсады. Өскеменнің ендігі 47 ⁰ . Күн сағаттың көрсеткіші, яғни таяғы стержин түрінде болады. Ол циферблаттың ортасынан тесіліп өткізіледі. Бұл сағаттың пайдасы, оның циферблаты әрбір жылдың күнін көрсетеді және оның арасындағы бөліктер тура бөлінген.

Жалпы күн сағаттарды ХVI - XVII ғасырларда істеп қолданған. Кейде оларды одан да кеш істеген, бірақ әсемдік үшін. Ғалымдар күн сағаттың үлкен және кіші түрлерін істесе де, олар ыңғайсыз. Себебі, күн сағаттар түнде бізге уақытты көрсетпейді және жаңбырлы күндері де көрсетпейді. Оларды бірге алып жүру ыңғайсыз. Сондықтан ғалымдар құм сағатты қолданды.

Су сағат

Су сағаттар бұрынғы Египетте, Иудеседе, Вавилонда, Грецияда, Қытайда белгілі болған. Гректер су сағатты плексидр деп атаған, яғни «судың ұрдықшысы» деп атаған. Уақытты бұл сағаттағы судың тамшысымен анықтығын. Бір ыдыстан екінші ыдысқа су тамшылап тұрған. Екінші ыдыс белгілерімен белгіленген. Осы ыдысқа су құйылғанда белгімен уақытты анықтаған. Сағаттың уақыттың көбірек істеу үшін ыдыс үлкенірек алынған. Осы плексидр сағатымен әртүрлі жерлерде қолданған. Мысалы ораторлар сөз сөйлегенде немесе сотта қолданған. Әскери жерлерде плексидр күзет үшін қолданған. Бұрынғы кезде плексидр сағатын көп қолданған, оның уақыты тура көрсетпесе де.

Сағат тура көрсету үшін ғылымдар плексидрдің мынадай кемшіліктерін білу керек болатын. Бірінші ыдыстан ағып тұрған су бірқалыпты болу керек. Ол қысымға карағанда тезірек болу керек, яғни ыдыстағы белгі биік болуы керек.

Әр түрлі ғылымдар өздерінің су сағаттарының көрсеткіші тек ғана сағатты емес, сонымен қатар әр түрлі астрономиялық өзгерістер немесе әр түрлі фигураларды басқару.

Плепсидрдің тарихы бізге әр түрлі оқиғалар қалдырды. Философ Платон су будильнигін ойлап тапты. ІХ ғасырдың басында Гарди-аль-Рашид Ұлы Париға плексидр сыйлық етті, ол алтын бронзадан тұрды және қу механизмнен жасалған, ол қозғалып келе жатқан фигураларды басқара алады. VIII ғасырда Қытайда И-Гант деген асторном плексидр су сағатын жасаған. От тек қана уақытты емес сонымен бақылай алған. Ұлы дат ғалымы Тихо Браге плексидр сағатын аспан денелерін көру үшін қолданған.

Құм сағат

Құм сағаттардың жасалуы, олар екі шыны воронкадан. Бұл воронкалар бір-біріне қарама-қарсы орналасқан. Бұл құм екінші воронкаға түскенде, ол бізге уақытты көрсеткен. Құм біткен соң сағатты аудару керек болған. Бұндай құм сағаттар әр түрлі уақытқа істелген. Мысалы: 1 минутқа, 10 минутқа, 30 минутқа, 1 сағатқа.

Күн сағаттар бұрыңғы кезде кемелерде қолданған. Оларға құм сағат дем алу, түзету уақытын білу үшін керек болған.

Құм сағаттың дәл көрсетуі құмның түсуіне байланысты. Ол үшін құмның таза жұмсақ және үлкен тастардың тұрып қалуына көп қарау керек. Құм таза болу үшін ХІІІ ғасырдағы қолөнершелер құм мен мраморды қайнатып, шарап пен лимон шырынымен, одан кейін құрғатты. Осыны тоғыз рет қайнатады. Бірақ осыған қарамастан құм сағат тура көрсете алған жоқ. Құм сағатты көп уақытқа немесе кіші уақытқа істегенде, бұл сағаттар тура көрсете алмағандықтан ыңғайсыз болды. Және бұл сағаттарға үнемі қарау керек болатын. Сондықтан бұрыңғы ғалымдар су сағат ойлап тапты.

2. Календарь. Ұзақ уақыт аралықтарын есептеуде адам баласы ерте кезден бері не тура айдың, не күн жылының ұзақтығын, яғни Күннің эклиптиканы айналуының ұзақтығын пайдаланды. Жыл маусымдық өзгерістердің периодтылығын анықтап береді. Күн жылы 365 күн тәулігі 5 сағат 48 минут 46 секундқа созылады. Ол іс жүзінде туар айдын ұзақтығымен (яғни 29, 5 тәуліктей болатын ай фазаларының алмасу периодымен) және тәуліктермен өлшемсіз. Оңай және ыңғайлы календарь жасауда қиындық туғызатын осы. Талай ғасырларға созылған адамзат тарихында алуан түрлі календарьлар жүйесі жасалып, пайдаланылды. Алайда, олардың барлығын үш типке бөлуге болады: күн бойынша, ай бойынша және ай-күн бойынша жасалғандар. Ежелгі Мысырда (Египетте) қолданылған күн календары карапайым әрі ыңғайлылау еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.