Нарық механизміндегі сұраныс пен ұсыныс

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І.Нарық механизміндегіұсыныс пен сұраныс теориясының негіздері
1.1 Нарық механизмінің мәні және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және түрлері ... ... ... ... ..7
1.3 Ұсыныс пен сұраныстеориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8

ІІ. Ұсыныс пен сұраныстың әдіснамалық.тәжірибелік рольі
2.1 Сұраныс, ұсыныс қисығы, олардың баға емес факторларының өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2 Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекет етуі, рыноктық тепе.теңдік ... ..12
2.3 Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.4 Сұраныс пен пайдалалық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.5 Ұсыныс және өндіріс шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғалы бері өзі қатарлы ТМД мемлекеттері арасында экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени салаларында көш басшы атанып келеді. Бұл еліміздің қай саласын алып қарасақ та халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында жасалынып жатқан игі істер мен экономикалық жағдайды көтеруде алдыңғы қатарлы озық ойлар мен пайдалы қадамдар жасалынып жатқандығын көрсетеді.
Тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстан да нарық қатынастарының дамуын тежейтін шаруашылық болды. Оның себептері: жалғыз мемлекеттік меншікті пайдалануға бағытталған көпсубькетілік шаруашылық жүйесі; макродәрежедегі өндірістік-экономикалық процесстердің тым қатал реттелуі; микродәрежедегі шаруашылық өмірде экономикалық бостандықтың шектелуі; барлық шаруашылық құрылымдарды материялдармен бір орталықтан қамтамасыз ету.
Егемендігін алғаннан кейін Қазақстан, нарықтық экономикаға көшіп, жаппай жекешелендіру процесстерін бастан кешірді. Қазақстан нарықтық экономикаға өту арқылы нарықтық экономикалы ел ретінде халықаралық деңгейде танылды.
Нарықтық экономикалық жүйе жалпы түрде экономиканың негізгі мәселелерін шешу мақсатында өндірушілер мен тұтынушылырдың өзара әрекет ететін шаруашылықтарды үйымдастыру формасы деп анықтауға болады. Нарық – қоғамдық еңбек бөліндісі негізінде оқшауланған өндірушілердің арасындаңы үстемдік етуші жіне анықтауышы байланыс әдісі ретінде көрінеді.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субьектілерін қамтиды. Нарықтың құрамына өз жұмыс күшін сатушы кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де, соңғы тұтынушылар да, қарыз капиталының және бағалы қағаздардың иелері де кіреді. Осыған сәйкес, қазірігі нарықтық экономика рыноктардың бүгінгі бір жөйесі тауар мен қызметтер, жұмыс күші, қарыз капиталдарының, бағалы қағаздардың, волюталық рынок және басқаларының маңыздылығы ерекше. Алайда, қандай нарық болса да, оның нақты түріне байланыссыз 3 негізгі элементке: бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге негізделеді.
Сұраныс пен ұсыныстың жалпы жағдайларындағы өзгерістерді ерекше оқиғасы ретінде қарастырылатын салықтың салдарын ең бастапқы зерттеудің өзі-ақ, сұраныс пен ұсыныстың тепе-тең жағдайы -бұл барынша қанағаттану жағдайы, тек сол тар мәнінде дұрыс, егер екі мүделлес жақ-тардың жиынтық қанағаттануы тепе-теңдіктің өзіне қол жеткізгенше және егер тепе-теңдік жағдайы деңгейінен жоғары кез келген өндіріс көлемін тұрақты ұстап тұру мүмкін болмаса, сатып алушылар мен сатушылардың әрқайсысы жеке адам ретінде өз мүделлері тұрғысынан әрекет етеді.

1. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. Алматы, 1994 г.
2. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж. – 216 б.
3. Бердалиев,К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері: оқу құралы /ҚР білім және ғылым министірлігі; Т.Рысқұлов ат. Қазақ мем. басқару акад.-Алматы: Экономика, 2001. -129б.
4. Бисенғазиев, Мұқыш Бейсенғазұлы. Макроэкономика: (Мемлекеттің экономикалық саясат негіздері) Лекциялық курс/Батс Қазақстан мем. Ун-ті.-Орал, 2004. 455б.
5. Бисенғазиев, Мұқыш Бейсенғазыұлы. Макроэкономика: (Мемлекеттің экономикалық саясат негіздері). Лекция курс /Батыс Қазақстан мем ун-ті. Орал: [Б.Ж.], 2000ж. -170б.
6. Воловой В.В. Политэкономия. М, 1999.
7. Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы методологии и теории. Алматы, 1998 г.
8. Ермекова Э.М. Состояние и перспективы развития социальной сферы в Казахстане: занятость и уровень жизни населения // Вестник КазГУ 2001 №5.
9. Информационно-статистический сборник «Казахстан: 2003-2004 годы, Алматы, Агенство РК по статистике.
10. Кубаев Е. Экономическая политика и экономический рост. Алматы, 2000 г.
11. Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю. Шевелев С.А. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста. Алматы, 2001 год.
12. Курс переходной экономики. Под.ред. Л.И. Абалкина. М, 1997 г.
13. Казахстан в цифрах за 2004 год. Агентство РК по статистике. 2004.
14. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2003, 5 сәуір.
15. Жалпы экономикалық теория: оқулық / Ө.Қ.Шеденов; Жұбанов атын. Ақтөбе мем. Ун-ті. Толықтырылған және қайта өңделген 2-басылым.. –Ақтөбе: 2004. -455б.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық- техникалық университеті

Экономика және бизнес
факультеті

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Нарық механизміндегі сұраныс пен ұсыныс

Орындаған:
Тексерген:

Орал, 2015 жыл
МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. Нарық механизміндегі ұсыныс пен сұраныс теориясының негіздері
1.1 Нарық механизмінің мәні және ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 5
1.2 Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және түрлері ... ... ... ... ..7
1.3 Ұсыныс пен сұраныс теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .8
ІІ. Ұсыныс пен сұраныстың әдіснамалық-тәжірибелік рольі
2.1 Сұраныс, ұсыныс қисығы, олардың баға емес факторларының өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2 Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекет етуі, рыноктық тепе-теңдік ... ..12
2.3 Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
2.4 Сұраныс пен пайдалалық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.5 Ұсыныс және өндіріс шығындары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғалы бері өзі қатарлы ТМД мемлекеттері арасында экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени салаларында көш басшы атанып келеді. Бұл еліміздің қай саласын алып қарасақ та халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында жасалынып жатқан игі істер мен экономикалық жағдайды көтеруде алдыңғы қатарлы озық ойлар мен пайдалы қадамдар жасалынып жатқандығын көрсетеді.
Тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстан да нарық қатынастарының дамуын тежейтін шаруашылық болды. Оның себептері: жалғыз мемлекеттік меншікті пайдалануға бағытталған көпсубькетілік шаруашылық жүйесі; макродәрежедегі өндірістік-экономикалық процесстердің тым қатал реттелуі; микродәрежедегі шаруашылық өмірде экономикалық бостандықтың шектелуі; барлық шаруашылық құрылымдарды материялдармен бір орталықтан қамтамасыз ету.
Егемендігін алғаннан кейін Қазақстан, нарықтық экономикаға көшіп, жаппай жекешелендіру процесстерін бастан кешірді. Қазақстан нарықтық экономикаға өту арқылы нарықтық экономикалы ел ретінде халықаралық деңгейде танылды.
Нарықтық экономикалық жүйе жалпы түрде экономиканың негізгі мәселелерін шешу мақсатында өндірушілер мен тұтынушылырдың өзара әрекет ететін шаруашылықтарды үйымдастыру формасы деп анықтауға болады. Нарық - қоғамдық еңбек бөліндісі негізінде оқшауланған өндірушілердің арасындаңы үстемдік етуші жіне анықтауышы байланыс әдісі ретінде көрінеді.
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субьектілерін қамтиды. Нарықтың құрамына өз жұмыс күшін сатушы кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де, соңғы тұтынушылар да, қарыз капиталының және бағалы қағаздардың иелері де кіреді. Осыған сәйкес, қазірігі нарықтық экономика рыноктардың бүгінгі бір жөйесі тауар мен қызметтер, жұмыс күші, қарыз капиталдарының, бағалы қағаздардың, волюталық рынок және басқаларының маңыздылығы ерекше. Алайда, қандай нарық болса да, оның нақты түріне байланыссыз 3 негізгі элементке: бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге негізделеді.
Сұраныс пен ұсыныстың жалпы жағдайларындағы өзгерістерді ерекше оқиғасы ретінде қарастырылатын салықтың салдарын ең бастапқы зерттеудің өзі-ақ, сұраныс пен ұсыныстың тепе-тең жағдайы -бұл барынша қанағаттану жағдайы, тек сол тар мәнінде дұрыс, егер екі мүделлес жақ-тардың жиынтық қанағаттануы тепе-теңдіктің өзіне қол жеткізгенше және егер тепе-теңдік жағдайы деңгейінен жоғары кез келген өндіріс көлемін тұрақты ұстап тұру мүмкін болмаса, сатып алушылар мен сатушылардың әрқайсысы жеке адам ретінде өз мүделлері тұрғысынан әрекет етеді.

Тақырыптың өзектілігі: Мемлекет өзінің ішкі экономикасын біршама тұрақтылықта дамытуда. Бағаны тұрақтандыру әр қашан алдын ала өз жоспарлары арқылы есептелінетін елдің экономика саласындағы ұтымды қадамдарымен қамтамасыз етіледі. Осы орайда баға мен елдегі инфляция шараларының арасындағы байланыстарды жүйелі түрде шешу мен мемлекеттің игілігіне қызмет жасауын қадағалау негізгі бағыттардың біріне саналады. Тауардың бәсекелік рыногына сұраныс пен ұсыныстың әрекет ету механизмі және сұраныс пен ұсыныс тең болған деңгейде нарықтық бағаның қалыптауы ел экономикасының тұрақты дамуының негізгі көрсеткіші.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының экономика саласындағы ерекшеліктер мен бағаны тұрақтандырудың математикалық модельдеу әдістерін талқылау, нарықтық экономиканың негізгі элементі ретінде ұсыныс пен сұраныстың әдіснамалық және тәжірибелік рольіне аса ден қойып, зерттеп, ондағы тиімді модельдеу әдістерін таңдап алу, мемлекеттің баға тұрақтылығын қалыптастырудағы және оны реттеудегі өзіндік ұстанымдарына тоқталу болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті: Қазақстан Республикасының ұсыныс пен сұраныстың әдіснамалық-тәжірибелік рольіне талдау жасау арқылы ондағы модельдеудің жеке үлгілеріне назар аудара отырып тақырыптың мақсатына жету.
Зерттеу объектісі: нарық механизміндегі сұраныс пен ұсыныс
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша экономикалық және нарықтық еңбектер мен әдістемелерге талдау жасау, жиналған материалдарды саралау, модельдеу.
Зерттеу болжамы: нарық механизміндегі сұраныс пен ұсыныстың аражігін анықтау арқылы нарықтық сипаттағы ерекшілктерін негіздеу
Зерттеу жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: экономикалық теория және нарық, ұсыныс, сұраныс
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I. Нарықтың құрылымы және оның әдіс тәсілдері

1.1.Нарық механизмінің мәні және ерекшеліктері
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ұлы жетістіктерінің бірі деп есептеледі, оны математикамен, ген инженериясымен, электроникамен және адамзаттың басқа ұжымдық даналығының шыңымен теңеуге болады. Бірақ нарық механизмі кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды. Ал бұл меншіктің алуан түрлі формалары және әртүрлі тауар өндірушілер болғанда ғана мүмкін, мұнда өндіріс экономикалық жағынан әлсіз, өмір сүруге қабілеті жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын болашағынан үміт күттіретіне қолайлы жағдай жасайды. Бұдан біз нарықтың қоғамға қажет шаруашылық бірліктерін іріктеудің демократиялық механизмі және ең әділетті төрешісі екенін көріп отырмыз.
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес, оның елеулі қайшылықтары да бар. Оның жағымсыз жақтарына әлеуметтік жіктелу, әлсіздерге, әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген мейірімсіздік, жұмыссыздықтың болуы жатады. Экономиканы бірыңғай сұранымға ғана бағдарлап, нарық орны толмайтын табиғат ресурстарын және қоршаған ортаны сақтауды қамтамасыз етпейді. Сондықтан мемлекет қоғам атынан адамдардың дұрыс экологиялық жағдайда өмір сүру құқығын реттеп отыратын шараларды жүзеге асыруы қажет.
Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек ету, білім алу, табыс табу сияқты әлеуметтік-экономикалық құқықтарына кепілдік бермейді. Бұл салалар мемлекеттің белсенді түрде араласып реттеуін қажет етеді. Мемлекет бағаны реттеу, салық жүйесінің негізінде табысты қайта бөлу, бюджет шығындарының есебінен жұмысшыларды қайта мамандыру, оларға жәрдем ақша бөлу және халықты әлеуметтік қамту жүйесі арқылы нарықты экономиканың қысымын жұмсартады. Мұндай шараларды жүзеге асырмайынша қоғамда тұрақты саяси-әлеуметтік ахуалды ұстап тұру мүмкін емес.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын, еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды қамтамасыз ете алмайды. Бұл жерде мемлекеттің стратегиялық ғылыми-техникалық саясаты мен экономикалық көмегінсіз, ірі кәсіпорындар мен бірлестіктердің қаржы қуатынсыз жақсы нәтижеге жету мүмкін емес.
Енді нарық дегеніміз не? Ең алдымен осыны анықтап алайық. Нарық мәселелерінің, қоғамды қайта құру теориясы мен практикасында алатын зор мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан ғалым-экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай пікір жоқ. Осыған байланысты нарықтың бірнеше анықтамасын келтірейік.
Нарық - бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі.
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы экономикалық қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының саласы.
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылардың арасында тауар және қызмет көрсету процесіне байланысты қалыптасатын экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Нарық - тауарларды сатып алу - сатумен байланысты орын алатын экономикалық қатынастар жиынтығы.
Нарық тауарды өткізуге байланысты сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы қатынастар жүйесі болып табылады.
Келтірілген көзқарастардың қайсысы да жеткілікті түрде дәлелді, бірақ проблеманың бір жағын ғана қамтиды. Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе - ол нарықты өндірістің емес, айырбастың категориясы, нарықтық қатынастардың субъектісі - өндірушілер мен тұтынушылар емес, сатушылар мен сатып алушылар деп көрсетілуі. Шын мәнінде тауар-ақша, нарықтық байланыстар сату-сатып алумен шектелмейді. Бұл жерде, басымдылық айырбас пен айналыс саласындағы қатынастарға емес, өндірісте болатын қатынастарға тиісті болуы керек, себебі тек осы жерде ғана өнім жасалады және оның тауарға айналуын сипаттайтын, тауар-ақша қатынастарын қандай нақты нысандарда болатынын көрсететін экономикалық байланыстар пайда болады.
Берілген анықтамада, біріншіден, тек өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы жеке байланыс пен қатынас қана емес, сонымен қатар өндірушілердің, өндірушілер мен стаып алушы-тұтынушылардың, тұтынушылардың өздері арасындағы байланыстар мен қатынастар туралы болып отыр.
Екіншіден, бұл қатынастар мен байланыстар қайтарымдылықты, тепе-теңдікті, объективті түрде алдын-ала анықтайды, яғни шаруашылық серіктестерінің қатынас субъектісі ретіндегі тең құқылығын бейнелейді. Бұдан серіктестердің шаруашылық қызметтердің варианттарын және оңтайлы өткізу бағасын таңдаудағы, табыстарды иемденудегі дербестігі мен тәуелсіздігі туындайды.
Үшіншіден, алғашқы екі жағдайдың шүбәсіз салдары - бәсеке өндіріс процесінде де, тұтыну процесінде де болатын шаруашылық байланыстардың өзгеруіне себебін тигізуі мүмкін. Себебі нарық бәсекесіз өмір сүре алмайды.
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу - оны бәсеке, ең аз шығынға ұмтылуы, өзара тиімді өндірістік байланыстарды жасау сияқты маңызды қасиеттерінен айырады. Сонымен бірге, нарықты жайғана тауар айырбасы емес, тауар өндірушілер мен тұтынушылардың қарым-қатынастарына тән қайтарымдылық, эквиваленттілік, бәсекелестік болатын айырбастың экономикалық өткізілуі ретінде қарау керек. Осы тұрғыдан алғанда, нарықты әртүрлі тауар өндірушілер мен қатынастар жүйесі деп сипаттауға болады.

2.2. Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және түрлері
Жалпылама тұрғыдан алғанда нарықтың мәні оның атқаратын қызметтері арқылы ашылады. Ең алдымен нарық экономикалық тұрғыдан бөлектенген материалдық игіліктерді және қызметтерді өндірушілер мен тұтынушыларды байланыстыратын буын түрінде көрінеді. Нарықсыз, іс жүзінде қоғамдық өндірістің екі нақты қатысушыларының арасындағы қандай да болмасын технологиялық байланыстың қаншалықты өзара тиімді болатынын анықтау мүмкін емес.
Экономикалық игіліктерді және қызметтерді, өндірушілермен тұтынушыларды байланыстыратын буын Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін және тиімділігін қамтамасыз етудегі реттеуші рөлі Экономиканың жағдайы туралы объективті ақпараттың қайнар көзі Бәсеке арқылы экономиканы тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазарту
Нарықтың маңызды қызметтерінің бірі - оның ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін және тиімділігін қамтамасыз етудегі реттетуші рөлі. Нарықтың реттеуші рөлінің тікелей әкімшілікпен алмастырылуы экономикалық жүйенің тоқырауына, өндіріс құрылымдарының үйлеспеуіне, тапшылықтың пайда болуына, адамдардың экономикалық өсудің қозғаушы күші ретіндегі рөлінің жоғалуына әкеліп соқтырады.
Нарықтың басқа бір атқаратын қызметі - ақпараттық. Нарық тауарлар бағасы мен қызмет ақыларының, несие және банк депозитінің проценттік нарқының (ставка) т.б. үздіксіз өзгеріп отыруы арқылы өндіріске қатысушыларға олар сататын немесе сатып алатын тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын қоғамдық қажетті өндіріс шығындары, қоғамдық-қажетті сапа және ассортимент туралы объективті ақпар беріп отырады.
Сонымен бірге нарық механизмі мынандай қызметте атқарады - бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазартады және керісінше жағдай жасайды.
Біздің нарық терең монополияландырылған, сондықтан нарықты ортаны қалыпты жағдайда ұстап тұру үшін біздің алдымызда бәсекелестер әлемін құру міндеті тұр. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи болмысы, бұндай жағдайда тауар өндірушілер өнім өндіру мен сатуға байланысты кәсіпкерлікпен белсенді түрде айналысуға мүдделі болады.
Нарық күрделі экономикалық категория ретінде өз бетінше емес, әртүрлі факторларға байланысты белгілі бір нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларда өмір сүреді. Дүниежүзілік тәжірибе нарықтық механизмнің мынандай жағдайлар мен шарттар орындалғанда ғана тиімді қалыптасатынын және өмір сүруін дәлелдеп берді.

1.3. Ұсыныс пен сұраныс теориялары
Сұраныс пен ұсыныс нарықтық экономиканың ең маңызды элементтері. Сұраныс ақшалай камтамасыз етілген тұтынушының қажеттілігі немесе сұраныс төлем қабілеттілігі бар қажеттілік. Құндық тұрғыдан сұраныс осы қажетті тауарлардың санасын құрайды
Сұраныс заңы - тауар бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері қатынастың көрінісі, яғни тауарға баға төмендегенде тұтынушы оны көп мөлшерде сатып алады. Егер тауарға баға өссе, оған деген сұраныс азаяды.
Сұраныстың қисығы - бұл сұраныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтағы нүктемелер белгілі бір уақыттағы тұтынушының тауарды қандай бағамен және қанша мөлшерде сатып алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді. 7.1. графиктегі көлденең осьте сұраныс көлемі (Q), ал тікелей осьте (Р) - тауардың бағасы, сұраныстың қисығы (Д).
1. графигі . Сұраныстың қисығы
2. графигі. Сұраныс қисығының жылжуы

Р

Р1 А

Ро

В

D

Q 1 Qо Q

Р

D1

D

Do

Q
Бағаның өзгеру әсерінен сұраныс көлемінің өзгеруі сұраныс қисығының өз бойымен жылжуынан көрінеді.
Бағасыз факторлардың әсері сұраныстың өзгеруіне әкеледі,ол қисық сыздықтың орнынан жылжуынан көрінеді: оңға - жоғары (өсуі); солға - төменге (азаюы).
Біз қандай да бір тауар рыногында қалыптасушы ситуацияны қарастырсақ, тауар бағасы мен сатылған (өткізілген) тауар саны арасында белгілі бір байланыс бар екенін оңай байқаймыз. Тауар бағасы төмен болған сайын сатып алушыар сатып алғысы келетін оның көлемі де көп болып, оған деген сұраныс жоғары болады. Мысалы, бағасы 60 теңге болғанда сатып алушылар Х игілігінің бір бөлігін ғана сатып алғысы келсе, бағасы 30 теңге болса - үш бірлікті, 20 теңге болғанда - 4 бірлікті және т.б.алғысы келеді. Баға мен сұраныс шамасыарасындағы кері тәуелділік сұраныс заңы деп аталады
Cұраныс қызметі(demand function) - сұранысты оған әсер ететін әртүрлі факторларға байланысты анықтайтын қызмет. Оның ішінде ең маңыздысы осы кездегі игілік бірлігінің бағасы болып табылады. Баға төмен болған сайын сұраныстың жоғарғы және керсінше болады. Баға өзгеруі сұраныс
қисығы бойынша қозғалысты көрсетеді.
Экономикалық теорияда сұраныс қисығында тәуелсіз өзгерушіні (баға) тігінен, ал тәуелдіні (сұраныс) көлденен осьіне қою қабылданған.
Бейнеленген қисық белгілі бір уақыт кезіндегі баға жағдайы мен Х өнімнің сатып алынған көлемін сипаттайды. Одан теріс еңкеюді байқауға болады, бұл сатып алушылардың өз бағасы кезінде игіліктің көп санын сатып алғысы келетінін білдіреді. Жалпы түрі:

Qd=F(P) Q-сұраныс шамасы(demand); P-бағасы;

Ұсыныс - бұл өндірушінің белгілі бір уақытта, белгілі бір бағамен нарықта сатуға дайындаған тауарларының саны.
Ұсыныс тарапынан рынокқа қалыптасушы жағдайды қарастырсақ,, ұсыныс шамасының бағаға тәуелділігі тікелей екенін байқау оңай, баға жоғары болған сайын, сатушылар ұсынуға дайын тауарлар саны көп болады. Мысалы, бағасы 20 теңге болғанда өндірушілер Х игілігінің тек 2 бірлігін, баға 30теңге болғанда төрт бірлікті, 50 теңге бағада алты Х игілігі бірлігін сатуға келіседі. Жалпы түрі:
Qs=f(P) Q-ұсыныс шамасы(supply); P-бағасы;

Ұсыныс заңы - бұл баға мен сатылатын тауар санының арасындағы тікелей қатынас, яғни тауардың бағасы өскен сайын оның сатуға дайындаған саны да молаяды (басқа жағдайлар тұрақты болғанда) және де керісінше.
Ұсыныстың қисығы - бұл ұсыныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтың нүктелері бағалардың белгілі бір мерзімде өзгеруінен сатушылардың нарықта қанша тауар ұсынатынан көрсетеді.
Ұсыныс қызметі (supply function) ұсынысты түрлі факторлар әсеріне байланысты анықтайды. Біз анықтап алғанымыздай, осы уақыт ішіндегі игілік бірлігі бағасы маңыздылардың бірі болып табылады. Баға өзгеруі ұсыныс қисығы бойынша қозғалысты білдіреді.

ІІ. Ұсыныс пен сұраныстың әдіснамалық-тәжірибелік рольі

2.1 Сұраныс, ұсыныс қисығы, олардың баға емес факторларының өзгеруі

Нарықтық сұраныс көптеген факторлардың әсерімен қалыптасады. Сұранысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:
Сұранысқа әсер ететін факторлар

Тұтынушылардың талғамы
Тұтынушылардың талғамы
Тұтынушылық күту
Тұтынушылық күту
Сұраныстың бағалық емес детерминанттары Тұтынушылардың табыстары
Тұтынушылардың табыстары
Алмастырғыштарға бағасы
Алмастырғыштарға бағасы
Тауардың сапасы
Тауардың сапасы
Тұтынушылардың саны
Тұтынушылардың саны

Сұраныс

Сұраныс

1. Тұтынушылардың табысы. Табыс өскен сайын тұтынушылардың сұранысы да өседі.
2. Тұтынушылардың саны. Тұтынушылар саны молайған сайын сұраныс та өседі.
3. Тұтынушылардың талғамы (ұнатуы, ұнатпауы, жаңа үлгідегі тауарлар)
4. Бірін бірі алмастыратын және бірін - бірі толықтыратын тауарлардың бағаларының өзгеруі. Егерде тауарлар бірін - бірі толықтыратын болса (автомобиль және бензин), онда бір тауарлардың (автомобиль) бағасының өсуі екінші тауарға (бензин) деген сұраныстың азаюына әкеледі.
Егерде тауарлар бірін - бірі алмастыратын болса (май және маргарин), онда бір тауардың (май) бағасының өсуі екінші тауарға (маргарин) деген сұраныстың ұлғаюына әкеледі.
5. Келешектегі өзгерістерді күту: инфляциялық және тапшылық жағдайдағы өзгерістер бүгінгі күндегі сұраныстың өсуіне әкеледі.
Сатыпалушылық сұранысқа әсер ететін факторлар

Ұсыныстың баға емес факторлары
Алмастыр ғыштарға бағасы

Алмастыр ғыштарға бағасы

Тұтынушылық күту, болашақ тағы күтулер
Тұтынушылық күту, болашақ тағы күтулер
Ұсыныстың бағалық емес детерминанттары

Ұсыныс

Ұсыныс
Ресурстар бағасы
Ресурстар бағасы
Салықтар мен дотация
лар
Салықтар мен дотация
лар

Өндіріс технология сы
Өндіріс технология сы
Тауар өндіруші лердің саны
Тауар өндіруші лердің саны

Ұсынысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:
1. Ресурстардың бағасы. Ресурстар бағасының өсуі ұсыныстың азаюына әкеледі.
2. Технология. Технологияның жетілдірілуі ұсыныстың өсуіне әкеледі.
3. Бірін бірі алмастыратын және бірін бірі толықтыратын тауарлардың бағасы.
4. Келешекте инфляциялық және тапшылық жағдайлардың өзгерістерін күту.
5. Бәсекенің деңгейі
6. Салықтар және субсидиялар. Салық ставкасының өсуі ұсыныстың азаюына, субсидияның берілуі - ұсыныстың өсуіне әкеледі.
7. Ұсынысқа өндірістің даму барысында уақыт аралығы да әсерін тигізеді. Қысқа мерзім кезеңінде өндіруші ұсыныстың көлемін өзгерте алмайды.

2.2 Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекет етуі, рыноктық тепе-теңдік Рынокты дамыту барысында сатушылар мен сатып алушылардың өзара бейімделуі әске асырылады. Бұл кезде қажетті ақпараттың тез айырбасталуына көмектесетін бағалар маңызды рөл ойнайды. Олар айырбас шарттарын нарықтық экономикаға қатысушылардың бәрі үшін қарапайым, анық және стандартты жасайды. Тепе-Теңдік нүктесі Е-мен белгілейді (латынның Equilibrium сөзінен)
Тепе-теңдік нүктесінде Pe=Ps=Pd
Ондағы Pe - тепе-теғдік бағасы; Ps - ұсыныс бағасы, Pd - сұраныс бағасы;

3-графигі Тепе-теңдік баға және одан ауытқу

Р
Артықшылық S

Р2
Е
PЕ

Р1 D

Тапшылық

QЕ Q

Бұл мынаны білдіреді: Qe=Qs=Qd Q=көлем
Тепе-теңдік баға-бәсеке күштер әрекеті нәтижесінде сұраныс пен ұсынысты теңестіруші баға. Тепе-тең бағаны құру - белгілі бір уақыт санын қажет ететін процесс. Жетілген бәсекежағдайында сұраныс бағасының ұсыныс бағасына, сұраныс көлемі мен ұсыныс көлеміне тезөзара бейімделуі жүреді. Тепе-теңдік орнау нәтижесінде тұтынушылар да, өндірушілер де ұтады.
4-графигі Cұраныс пен ұсыныс өзгерістерінің бағаларға әсер етуі

Р D'
S D

Р2
Е'
E
PЕ

Р1 D

Саны

Р
S' S

Р2
Е'
PЕ
Е
Р1 D

Саны

Егер кейбір себептермен ұсыныстың қисық сызығы солға ығысса, теңдестіргіш бағаны айқындайтын қиылысу нүктесі ұсыныстың қисық сызығының бойымен жоғары ауысады да, Р көтерілуін және Q қысқаруын көрсетеді.
Егер сұраныстың қисық сызығы оңға ойысса, теңдік нүктесі ұсыныстың қисық сызығы бойымен жоғары ауысады.

5-графигі Сұраныс пен ұсыныстың қисық сызықтары
Сұрқай Оқу курсын Кепілхаттар Шетелдік
Тауар аяқтағандар немесе жер Валюта
P P P P
D S
D D D S
S S

E
S S S D
D

D Q Q S D
Q
Саны саны саны саны

Мұнда сұраныс пен ұсыныстың қисық сызықтарын қолданудың әртүрлі жағдайлардағы мысалдары келтірілді.Байқасаңыз,мына суреттерде алдыңғы суреттерден айырмашылығы-қисық емес,керісінше түзу сызықтар салынған.Басқа да диаграммалар сияқты,сұраныс ұсыныс кестелерін экономистер көбінесе оңайлатып жасайды,өйткені бұлай ету оларды көзбен көріп қабылдауды жеңілдетеді.Әйтсе де ондай кезде шын эмперикалық қисық сызықтарға әбден қолайлы жақындау мүмкін болады,кері жағдайда еш қиындықсыз-ақ бұл түзу сызықтарды түрлендіруге болады.
Мысалы:университет бітірген инженер-электриктердің еңбек ұсынысы салыстырмалы тұрақты көлем болып табылады.Ал ол екінші суретте ұсыныстың тік сызығымен берілген,дегенмен бұл бәрібір белгілі асыра көрсету,егер жалақыны елеулі төмендеткен жағдайда,оқу курсын бітірген инженерлердің бірқатары басқа салаларға жұмыс істеуге кетеді, ал кейбіреулері аспирантураға түседі. Сол себепті төменгі жалақы болғанда, SS қисық сызығы оңтүстік-батысқа қисаяды.

2.3 Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі
Сұраныс пен ұсыныс көлемдерінің тауардың нарықтағы бағасына тәуелділігі нақты қарауды керек етеді. Әр түрлі рауарлар бір-бірінен сұраныс пен ұсыныстың бағаның өзгеруіне жауап беру деңгейімен ерекшелінеді. Икемділік - бұл белгілі бір фактордың 1% өзгеруіне жауап ретінде сұраныс пен ұсыныстың қанша процентке өзгергенін анықтайтын көрсеткіш. Ол көрсеткіш проценттік өзгеру қатынастарымен анықталады.
Сұраныстың бағалық икемділігі - тауар бағасының 1% өзгеруі сол тауарға деген сұраныстың қанша процентке өзгеретінін көрсетеді, яғни бұл көрсеткіш сұраныс көлемінің осы тауар бағасының өзгеруіне сезімталдығын анықтау үшін қолданылады.∆ Q% ЕPD = ─────
∆ Р%;
∆ Q%
ЕPD = ─────
∆ Р%;
∆ Q%
ЕPD = ─────
∆ Р%;
∆ Q%
ЕPD = ─────
∆ Р%;
∆ Q%
ЕPD = ─────
∆ Р%;
∆ Q%
ЕPD = ─────
∆ Р%;
∆ Q%
ЕPD = ─────
∆ Р%;
∆ Q%
ЕPD = ─────
∆ Р%;

ЕPD = ∆ Q%
∆ Р%
Мұнда ЕPD - сұраныстың бағалық икемділігінің коэффиценті;
Q% - сұраныс көлемінің қатысты өзгеруі;
Р% - бағаның қатысты өзгеруі;
Сұраныстың табыстық икемділігі - бұл көрсеткіш тұтынушы табысының 1% өзгеруі осы тауарға деген сұраныстың қанша процентке өзгеретінен көрсетеді. Бұл коэффициент тауардың сапалылығын анықтайды.
Еі[D] = ∆ Q%
∆ I %
Мұнда: ЕіD - сұраныстың табыстық икемділігінің коэффициенті,
Q % - сұраныстың өзгеруі,
І % - табыстың өзгеруі.
oo Егерде Еі[D] О бұл тауарлар сапасыз болады, себебі тұтынушының табысы өскен сайын қарастырып отырған тауарға сұраныс азаяды.
oo Еі[D] О - әдеттегі қолдануға жарамды тауарлар.
oo Егерде О ЕіD 1 - бірінші қажеттіліктегі тауарлар
oo ЕіD 1 - қымбат жиһаздар, сән-салтанат тауарлары.
Көптеген тауарларға ЕіD - оң сан, бірақ та қайсы бір жағдайларда ол теріс санда болуы мүмкін яғни табыс өскен сайын сатып алынған игіліктердің саны азаятын болса.
Бірін - бірі алмастыратын және толықтыратын тауарлардың болғандығынан, бір тауардың бағасының өзгеруі екінші тауардың сұраныс көлемінің өзгеруіне әсер етеді. Бұл байланысты анықтау үшін сұраныстың қиылысқан икемділігі деген көрсеткіш қолданылады. Бұл көрсеткіш У тауарының бағасы 1% -ке өзгерген кезде Х тауарынан сұраныс көлемі қанша процентке өзгеретінін көрсетеді және төмендегі формула арқылы есептеледі:

ЕхуД = ∆ Qх%
∆ Ру%

Мұнда: ЕхуД - қиылысқан икемділік коэффициенті;
∆ Qх% - Х тауарына сұранысына қатысты өзгеруі;
∆ Ру% - У тауар бағасының өзгеруі.
oo Егерде қиылысқан икемділік коэффициенті оң сан болса, ЕхуД О, онда Х және У тауарлары бірін - бірі алмастыратын тауарлар.
oo Егер ЕхуД О теріс сан болса, онда бірін - бірі толықтыратын тауарлар.
oo ЕхуД = О онда Х және У біріне - бірі қатысы жоқ тауарлар болып анықталады.
Сұраныстың икемділігі туралы пайымдаулар жалпы бағаныңұсынысқа
әсерін талдағанда да қолдануға болады. Ұсыныстың икемділігі ол нарыққа шығарылған тауарлардың санының бәсекелік бағаның салыстырмалы өзгеруіне сәйкес салыстырмалы өзгеруәнәі көрсеткіші.
Ұсыныстың икемділігі - бұл бағаның 1% -ке өзгеруі ұсыныс көлемінің қанша %-ке өзгеретінін анықтайтын көрсеткіш.
ЕР[S] = Qх%
Ру%
Мұнда: Ер [S] - ұсыныстың икемділігі,
Q% - ұсыныстың көлемінің қатысты өзгеруі
Р% - бағаның қатысты өзгеруі.
Дәл сондай икемділіктегі ұсыныстың үш сызығы бар. Тауар ұсынысының икемділігі көп факторларға тәуелді: әр түрлі кәсіпорындардағы жекелеген шығындардың жіктелуінен, өндірістік қуаттардың толық істеуінен, еркін жұмыс күші болуынан, капиталдың бір саладан екінші салаға тез ауысуынан және т.б.
Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі туралы айтқанда, яғни баға өзгергенде сұраныс пен ұсыныстың қанша өзгеретіні туралы айтқанда, біз бұл өзгерістер бір ауқытта болатынын, сондықтан уақыт икемділіктің бір факторына айналатынын еске сақтауымыз керек. Осыған байланысты нарықтық тепе-теңдік түсінігін сұраныс пен ұсыныстың келісуін уақытты есепке ала отырып талдауымыз керек.
Айталық, бір тауарға кенеттен сұраныс көбейеді. Бұл тауарға ұсыныс бірден көбеюі мүмкін емес болғандықтан, лезділік тепе-теңдік жағдайы бағаны жоғарылатуымен ғана сипатталады. Ұсыныс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.