Қаржы, каржы шаруашылыгы және каржы жүйесі жайлы
Кіріспе
I тарау :Қаржы, каржы шаруашылыгы және каржы жүйесі
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні және саясаты
1.2 Қаржының функциялары және рөлі
1.3 қаржы жүйесі және оны ұйымдастыру
ІІ тарау : Қаржы саясаты, оның түрлері
2.1 Қаржыны басқару мазмұны
2.2 Мемлекеттік қаржыны басқару
ІІІ тарау: Қазақстанда каржы жүйесінің кұрылуының принцилтері және
ерекшеліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
I тарау :Қаржы, каржы шаруашылыгы және каржы жүйесі
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні және саясаты
1.2 Қаржының функциялары және рөлі
1.3 қаржы жүйесі және оны ұйымдастыру
ІІ тарау : Қаржы саясаты, оның түрлері
2.1 Қаржыны басқару мазмұны
2.2 Мемлекеттік қаржыны басқару
ІІІ тарау: Қазақстанда каржы жүйесінің кұрылуының принцилтері және
ерекшеліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Курстық жұмыстын бірінші білімінде каржы ұғымы мен мәнін түсіндірілген. Онда қаржының теориялық анықтаммасы, кұрылу жолдары, оның функциялары мен атқаратын рөлі туралы айтылған. Жалпы түрде каржы жүйесін ұйымдастыру мен қолдану әдістері, негізгі концепциялары берілген.
Екінші бөлімінде каржыны баскару формалары, ұйымдастыру жолдары мен эдістері, оның негізгі мақсатары карастырамын. қаржыны баскару мэні ашылған, мемлекеттің каржыны баскарудагы атқаратын рөлі, мемлекеттік қаржы қалай корланып оның қайда жұмсалатыны, оны қандай органдар жүзеге асырытыны жазылады.
Үшінші бөлімде Қазақстанның қазіргі кездегі қаржы жүйесінің құрылу ерекшеліктері мен принциптері, оның проблемалары мен киындықтары, оларды шешу жолдары мен әдістері қарастырамын. қаржылык жүйенің халықпен, өндіріспен және шаруашылық субъектілірмен қатынасы көрсетіледі. Қазақстанның қаржы жүйесінің даму тенденциялары мен алдағы мақсаттары жазылады. Қазақстан Республикасының негізгі каржы кұжаты мемлекеттік бюджеттің негізгі баіпары келтіремін.
Қаржының даму тенденциясын бөліп карау, оларды колданудың негізгі концепцияларын, қаржылық Қатынастырды ұйымдатыру
принциптерін анықтау маңызды болып отыр. ¥зақ уакытты концепцияларды және мақсатты бағдарламаларды талдау каржылык ресурстарды, ұсақ мэселелерге шашыратпай, басты экономикалық жәнс әлеуметтІк бағыттарға топтастыру үшін кажет. Басты назарды икемді қаржылық тактикаға, қоғам дамуымен қаржылық байланыстарды ұйыдастыру эдістерін өзгертуге, каржылық ресурстарды қайта топтастыруға бөлу керек.
Алайда қаржылық саясат алдына қойылған тапсырмаларды дұрыс іске асыру үшін қаржылық саясаттың мақсатын жэне іске асыру механизмін, мәнін түсінуге анық және терең ден қою керек.
Сөзсіз, қаржылық саясатты аныктайтын барлык факторларды білу мен зерттеу, оны ғылыми түрде карастыру, оның экономикалык объективті қатынастардан тәуелсіз болып кетуіне кепілдік береді. Тэжірибе көрсеткендей, қаржылык саясаттың экономикадан бөлінуі күрделі экономикалык киындықтар тудырып, оның мүмкіндіктерін шектейді. Қаржылык жүйені құруға ғылыми бағыттың болуы, қаржы теориясының қортындыларын ескеру, оның эулеметтік даму заңдылықтарына сәйкес болуын болжайды. Бұл шарттарды бұзу халык шаруашылығын үлкен күйзеліске ұшыратуы мүмкін.
Екінші бөлімінде каржыны баскару формалары, ұйымдастыру жолдары мен эдістері, оның негізгі мақсатары карастырамын. қаржыны баскару мэні ашылған, мемлекеттің каржыны баскарудагы атқаратын рөлі, мемлекеттік қаржы қалай корланып оның қайда жұмсалатыны, оны қандай органдар жүзеге асырытыны жазылады.
Үшінші бөлімде Қазақстанның қазіргі кездегі қаржы жүйесінің құрылу ерекшеліктері мен принциптері, оның проблемалары мен киындықтары, оларды шешу жолдары мен әдістері қарастырамын. қаржылык жүйенің халықпен, өндіріспен және шаруашылық субъектілірмен қатынасы көрсетіледі. Қазақстанның қаржы жүйесінің даму тенденциялары мен алдағы мақсаттары жазылады. Қазақстан Республикасының негізгі каржы кұжаты мемлекеттік бюджеттің негізгі баіпары келтіремін.
Қаржының даму тенденциясын бөліп карау, оларды колданудың негізгі концепцияларын, қаржылық Қатынастырды ұйымдатыру
принциптерін анықтау маңызды болып отыр. ¥зақ уакытты концепцияларды және мақсатты бағдарламаларды талдау каржылык ресурстарды, ұсақ мэселелерге шашыратпай, басты экономикалық жәнс әлеуметтІк бағыттарға топтастыру үшін кажет. Басты назарды икемді қаржылық тактикаға, қоғам дамуымен қаржылық байланыстарды ұйыдастыру эдістерін өзгертуге, каржылық ресурстарды қайта топтастыруға бөлу керек.
Алайда қаржылық саясат алдына қойылған тапсырмаларды дұрыс іске асыру үшін қаржылық саясаттың мақсатын жэне іске асыру механизмін, мәнін түсінуге анық және терең ден қою керек.
Сөзсіз, қаржылық саясатты аныктайтын барлык факторларды білу мен зерттеу, оны ғылыми түрде карастыру, оның экономикалык объективті қатынастардан тәуелсіз болып кетуіне кепілдік береді. Тэжірибе көрсеткендей, қаржылык саясаттың экономикадан бөлінуі күрделі экономикалык киындықтар тудырып, оның мүмкіндіктерін шектейді. Қаржылык жүйені құруға ғылыми бағыттың болуы, қаржы теориясының қортындыларын ескеру, оның эулеметтік даму заңдылықтарына сәйкес болуын болжайды. Бұл шарттарды бұзу халык шаруашылығын үлкен күйзеліске ұшыратуы мүмкін.
1. Под редакцией проф. М. В. Романского, проф. О. В. Врублевской,
проф. Б. М. Сабанти "Финансы" учебник для вузов;
2. В. Мбедев "Всю совокупность финансового строя государства и
мер, принимаемых им в своем финасовом хозяйстве";
3. Ілиясов Қ. Қ., Құлпыбаев С. "Қаржы", Алматы 2003;
4. Мельников , Ілиясов Қ. Қ. "ҚаржьГ, Алматы "Экономика" 1994
5. Ілиясов Қ. Қ., Құлпыбаев С. "Қаржы I, II", Алматы 2004;
6. Құлпыбаев С. "Қаржы және оны басқару", Алматы 1999;
7. "Нарықты экономика негіздері" I бөлім "Егемен Қазақстан",
караша - желтоқсан 2003;
8. под редакцией Г. Б. Поляка "Финансы, денежное обращение,
кредит", Москва 2001;
9. Мельников В. Д. "Общий курс финансов'1, Алматы 2001;
10. Е. Дербисов "Финансы Казахстана: Между прошлым и
будущим", Алматы 1996;
11. под редакцией проф. М. В. Романского "Финансы" Санк -
Петербургский Государственный Университет Экономики и Финансов;
12. Г. С. Сейткалиевой "Деньги, кредит, банки", Алматы
"Экономика" 1999;
13. "Вестник КазГАУ" 18-20 беттер;
14. "Егемен Қазақстан" 9.12.2003 ж 3-бет ;
15. "Банки Казахстана" № 10 2003 ж 10-13 беттер
проф. Б. М. Сабанти "Финансы" учебник для вузов;
2. В. Мбедев "Всю совокупность финансового строя государства и
мер, принимаемых им в своем финасовом хозяйстве";
3. Ілиясов Қ. Қ., Құлпыбаев С. "Қаржы", Алматы 2003;
4. Мельников , Ілиясов Қ. Қ. "ҚаржьГ, Алматы "Экономика" 1994
5. Ілиясов Қ. Қ., Құлпыбаев С. "Қаржы I, II", Алматы 2004;
6. Құлпыбаев С. "Қаржы және оны басқару", Алматы 1999;
7. "Нарықты экономика негіздері" I бөлім "Егемен Қазақстан",
караша - желтоқсан 2003;
8. под редакцией Г. Б. Поляка "Финансы, денежное обращение,
кредит", Москва 2001;
9. Мельников В. Д. "Общий курс финансов'1, Алматы 2001;
10. Е. Дербисов "Финансы Казахстана: Между прошлым и
будущим", Алматы 1996;
11. под редакцией проф. М. В. Романского "Финансы" Санк -
Петербургский Государственный Университет Экономики и Финансов;
12. Г. С. Сейткалиевой "Деньги, кредит, банки", Алматы
"Экономика" 1999;
13. "Вестник КазГАУ" 18-20 беттер;
14. "Егемен Қазақстан" 9.12.2003 ж 3-бет ;
15. "Банки Казахстана" № 10 2003 ж 10-13 беттер
Жоспар
Кіріспе
I тарау :Қаржы, каржы шаруашылыгы және каржы жүйесі
1. Қаржы ұғымы, оның мәні және саясаты
2. Қаржының функциялары және рөлі
3. қаржы жүйесі және оны ұйымдастыру
ІІ тарау : Қаржы саясаты, оның түрлері
1. Қаржыны басқару мазмұны
2. Мемлекеттік қаржыны басқару
ІІІ тарау: Қазақстанда каржы жүйесінің кұрылуының принцилтері және
ерекшеліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
А. Шипов: "Мен Қаржы деп, мемлекет өзінің барлык кажеттіліктерін
канағаттандыра алатын мемлекеттік қазынаның ақшалык кұралдарын атаймын".
Мен бұл каржы жүйесі деген курстык жұмысты алу себебім, ол өзекті
тақырыптардың бірі. Өйткені қазакстан қазіргі кезде экономика мен қаржы
саласында кейбір киындықтарды бастан откізуде. Экономикалық реформалардың
табысты өтуі каржы жүйесінің тұрақтандырылуымен байланысты.
Курстық жұмыстын бірінші білімінде каржы ұғымы мен мәнін
түсіндірілген. Онда қаржының теориялық анықтаммасы, кұрылу жолдары, оның
функциялары мен атқаратын рөлі туралы айтылған. Жалпы түрде каржы жүйесін
ұйымдастыру мен қолдану әдістері, негізгі концепциялары берілген.
Екінші бөлімінде каржыны баскару формалары, ұйымдастыру жолдары мен
эдістері, оның негізгі мақсатары карастырамын. қаржыны баскару мэні
ашылған, мемлекеттің каржыны баскарудагы атқаратын рөлі, мемлекеттік қаржы
қалай корланып оның қайда жұмсалатыны, оны қандай органдар жүзеге асырытыны
жазылады.
Үшінші бөлімде Қазақстанның қазіргі кездегі қаржы жүйесінің құрылу
ерекшеліктері мен принциптері, оның проблемалары мен киындықтары, оларды
шешу жолдары мен әдістері қарастырамын. қаржылык жүйенің халықпен,
өндіріспен және шаруашылық субъектілірмен қатынасы көрсетіледі.
Қазақстанның қаржы жүйесінің даму тенденциялары мен алдағы мақсаттары
жазылады. Қазақстан Республикасының негізгі каржы кұжаты мемлекеттік
бюджеттің негізгі баіпары келтіремін.
Қаржының даму тенденциясын бөліп карау, оларды колданудың
негізгі концепцияларын, қаржылық Қатынастырды
ұйымдатыру
принциптерін анықтау маңызды болып отыр. ¥зақ уакытты концепцияларды және
мақсатты бағдарламаларды талдау каржылык ресурстарды, ұсақ мэселелерге
шашыратпай, басты экономикалық жәнс әлеуметтІк бағыттарға топтастыру үшін
кажет. Басты назарды икемді қаржылық тактикаға, қоғам дамуымен қаржылық
байланыстарды ұйыдастыру эдістерін өзгертуге, каржылық ресурстарды қайта
топтастыруға бөлу керек.
Алайда қаржылық саясат алдына қойылған тапсырмаларды дұрыс іске асыру
үшін қаржылық саясаттың мақсатын жэне іске асыру механизмін, мәнін түсінуге
анық және терең ден қою керек.
Сөзсіз, қаржылық саясатты аныктайтын барлык факторларды білу мен
зерттеу, оны ғылыми түрде карастыру, оның экономикалык объективті
қатынастардан тәуелсіз болып кетуіне кепілдік береді. Тэжірибе
көрсеткендей, қаржылык саясаттың экономикадан бөлінуі күрделі экономикалык
киындықтар тудырып, оның мүмкіндіктерін шектейді. Қаржылык жүйені құруға
ғылыми бағыттың болуы, қаржы теориясының қортындыларын ескеру, оның
эулеметтік даму заңдылықтарына сәйкес болуын болжайды. Бұл шарттарды бұзу
халык шаруашылығын үлкен күйзеліске ұшыратуы мүмкін.
Нарықтық катынастардың құрлымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмінде де қаржы зор рөл аткарады. Қаржы - нарықтық
қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың
құралы. Бұл орайда каржының элеуметтік - экономикалық мәнІн түсіне білудің,
оның іс-әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан
экономикасынын ойдағыдай дамыту мақсатымен каржы ресурстарын неғұрлым толық
және ұтымды пайдаланудың эдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
1. Қаржы, каржы шаруашылығы және қаржы жүйесі
1.1 қаржы ұғымы және оның мәні
Ф. В. Мильгаузен: "Қаржы деп ортақ мемлекеттік максаттарга жету үшін,
халык мәлігінен біліп алатын жэне үкімет колыма берілетін заттык
құндылықтарды атайды... Мемлекет бұйрығына келетін құндылықтар жиынтығын,
біз оны қаржы деп атаймыз... каржы ғылымы туралы пәні... Ортақ мемлекеттік
мақсаттарға жету үшін қажетті заттык кұндылықтарды алу мен қолдануда
басшылыққа алатын экономикалық заңдарды баяндайды". "ФинасьГ Учебник для
вузов 54-55 бет
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің ііпапсіа сөзінен пайда болган франсуздыц "Гіпапсе" сөзінен
шыққан) коғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдык
арналымы бар өндірістік катынастарды білдіре отырып, тарихи қалыптаскан
экономикалык категория ретінде көрінеді. Құн категорияларының жүйесінде
(акша, баға, кредит, пайда, жалақы және т.т ) Қаржы белгілі орын алады және
өзінің ішкі ерекшеліктерімен, сондай-ак ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады.
"Қаржы" ұғымы мемлекетпен бірге бір уақытта коғамның таптарға жіктелуі
кезінде, мемлекеттің дамуы мен оның ресурстарға деген қажеттІліктерін
канағаттандыруға байланысты жуйелі тауарақша айырбасы жағдайында пайда
болып, дамыды және ол ақша нысанындағы коғамдык өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалык катынастардың кең аукымын қамтиды. Тауар - акша
катынастарыныц жалпы камтуындағы сипатка ие болып отырған нарықтык
экономика жағдайындағы каржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын - ақша ағымын бейнелеп көрсетеді. Қаржының кажеттілік факторларын
1-суерттен көруге болады.
Қаржының мәні, оның даму заңдылыктары, тауар- ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі коғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекетің табиғаты мен және фунцияларымен айқындалады.
Қаржының қажеттілігі
қоғам дамуының қажеттілігі
Ө
н
д
I р I с
Тауар-акша қатынасының болуы
Материалдық
өндіріс
(тауарлар,
Қызметтер көрсету,
жұмыс)
Материалдык емес сфера
Мем.іекеі гің жұмые істеуі
Басқару
Халықты эулеметтік қоргау
қорганыс
Кұкыктык тэртіпті корқау
қоршаган ортаны коріау
Ізгіліктік фуыкциялар
Р Е Т
I Е
У
Әулеметтік-экономикалық қажеттіліктер
-сурет. Қаржының Қажеттілік факторлары.
Қаржы - каражат жүйесі және оның шаруашылык механизімІ.
Қаржы мәні - акша ресурстарын білу жэне пайдалануға байланысты құн
ағымдарының жүйесі. Экономика ғылымында бұл ең күрделі категориялардың
бірі.
Арасьшда ақша ағымдары үздіксіз ағатын нсгізгі субъектілер мыналар:
мемлекет (және оның құрылымдары), кәсіпорындар (фирмалар) және тұрғындар.
Дэл осы субъектілердің үш тобы – көптеген экономикалық
байланыстар түрлерінің калыптасуы орталыктары. Бұл байланыстардың көбі
қаржылың қызметсіз өмір сүруге де, дами да алмайды.
Теорияда "каржы" ұғымымен катар "қаржы шаруашылығы", "қаржы жүйесі"
деген атауларда пайдаланылады.
Отандық экономика ғылымында "қаржы - каражат шаруашылығы" атауы,
макроэкономикалык мазмұны терең және көп кырлы болса да, өкінішке карай,
пайдаланылмайды деуге болады.
Теорияда каржы шаруашылығының сипаттамасы "мемлекет кызметінің кеңею
заңы", немесе "мемлекет кажетіліктерінің өсу заңы" деп аталатын заңдармен
байланысты анықталады. Неміс экономисі А. Вагнер анықтап берген бұл заң
экономика мен қоғамдағы мемлекет рөлінің арту тенденциясын көрсетеді.
Қажетілік шыгындарды туындыратын болса, онда аталған заңдылық мемлекеттің
каржы қажеттіліктерінің өсу заңы ретінде анықталады.
Қаржы шаруашылығының ең маңызды белгілері мынандай: а) ақша
ресурстарын міндетті түрде қайта бөліп, жаңа табыс түрлерін жасау; б)
табыстарды өндіріске емес, кажеттіліктерге жұмсау.
Қаржы шаруашылығы бірнеше кызмет түрлерін атқарады. Олардың ішінен
мына қызметтерді ерекше боліп корсетуге болады: ресурстарды қайта жылжытып,
жаңаша орналастыру; табыстарды кайта бөлу және тұрақтандыру.
Қоғамдағы экономикалык ресурстарды қайта жылжытып орналастыру қызметІ
батыс эдебиеттерінде "аллокация" деп аталады. Бұл қызмет мемлекеттің
белгілі бір игілік түрлерін (қоғамдык игіліктерді) өндіріп немесе
қаржыландырып, оларды қоғамға (немесе оның белгілі әулеметтік топтарына)
"тегін" немесе "жартылай" бағамен пайдалануға беруінен туындайды.
Мемлекеттік табыстардың жэне шығындардың маңызды мақсаты осындай, жеке
экономика секторы өндіріп ұсына алмайтын қоғамдық игіліктерді қаржыландыру
болады.
1.2. Қаржының функциялары және рөлі
Ф. Мильгаузен: "Қаржылык ғылымы үкімет өзінің шаруашылығында эрекет
етуі тиіс бастамаларды, ережелерді аныктайды, дэлірек айтқанда, мемлекеттік
максатарға жетуі үшін кажеттті заттык кұндылықтарды дүрыс алу мен қолдануға
ұмтылуы керек". "Финансы" Учебник для вузов 54-55
Қаржынын мэні, іс- әрекет механизмі жэне ролі оның функцияларынан
айқын көрінеді. Қаржының мәнін толык ашу оның ұғымы мен кажеттілігін ғана
емес, сонымен бірге қаржының коғамдык арналымын, яғни оның функцияларын
анықтауды да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалык категорияға тән қызмет тобын,
мэнінің іс- кимылындағы көрінісін, сапаның өзіне тэн катеғориялары
кескіннің айрықшалыкты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдык
арналымы қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категория- ақшадан туындайтын айрықшалықты
экономикалык категория болып табылатындықтан жэне бұл экономикалық
категорияның іс- қимылының шегін созып қоюдың мүмкін еместігіне, оның
қоғамдык саяси және экономикалык өмірдің барлық сферасына терең дендеп
енуіне байланысты каржы функциясы туралы мәселе ғалым- теоретиктер арасында
осы күнге дейін пікір талас тудырады.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік жэне ұдайы өндірістік тэрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылығы каржы
коғамдык өндірістік екінші стадиясында- ақша нысанындағы қоғамдык өнімнің
құнын бөлу процессінде пайда болады, каржының бөлгіштік сипаты оның іс-
эрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдағы сәйкес
қаржы екі функция орындайды: болу және бақылау.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын коғамдык жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөлігі - ұлттык табысты, сондай ~ ак ұлттык байлықтың бір бөлігін
(мысалы, айналым каражаттары, мемлекеттік мүлікті сату
операцияларын шығарып тастағанда) бөлу жэне қайта бөлу процесіне
пайдаланған кезде көрінеді. Бұл функцияны каржы өнІмді өздігінше бөле
бередІ деген мағынада емес, каржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана
ортақтастырып, жүзеге асырады деп түсіну керек. Былай деп айтқан дұрыс:
өнімнің натуралды - заттық кұүрамын бөлу ақша корларын бөлу арқылы
жасалады. Мемлекет, кәсіпорын, фирма жэне халык арасында ақша корларын
(табыстар мен корланымдарды) бөлуге сәйкес жасалған натуралды өнім де
бөлінеді каржының бөлгіштік функциясының іс - кимылы оның мэнімен: жиынтық
қоғамдық өнімді ұлттык табысты және таза тыбысты бөлумен жэне кайта бөлумен
байланысты қатынастардың камтамасыз етуге; табыстар мен корланымдарды
калыптастырудан ақша корларын жасаудан туындады.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да ақырғы
табыстарды да қалыптастыру мен пайдалануды қауыштырады. Қаржы көмегімен
үлттык табысты болу жәме кайта болу екі әдіспен жүзэге асырылады:
• қаржылык - бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда жэне
бюджеттен каражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде колдапылады;
• несиелік - банктік әдісі. Ол уақытша басы бос
ресурстарды
жүмылдыру жэне кайтарымдық негізде несиелер беруді білдірсді.
Қоғамдык өнімді кұндық бөлудің процессі мемлекет белгілеген қаржы
күралдырының - қалыптардың, ставкалардың, тарифтердің, аударымдардың жэне
тағы баска көмегімен жүзеге асыуы мүмкін. ¥лтык табысты каржы көмегімен
кайта бөлудің негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:
• өндірістік емес саланы каржы ресурстарымен қамтамасыз ету: бұл
салада үлттык табыс жасалмайтыны белгілі;
• елдің жеке экономикалық аймақтарының арасында
каржы
ресурстарын максатты бөлу;
• каржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырыкша
дамуын камтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
• каржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішіпде
бөлу, ол
кәсіпорындардың әртүрлі рентабелділігімен жэне күрделі жұмсалымдардың
құбылмлы тиімділігімен ынталандырып отырады. Сөйтіп үлттык табысты
каржы көмегімен бөлу жэне кайта бөлу қоғам мен кэсіпорын, фирманың
материалдык және акша ресурстарын ұдайы өндірістегі
қажетті
мөлшерлестігін қамтамасыз етеді. Қаржының бақылау функциясы
комерциялық есеппен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға байланысты.
Бақылау функциясы каржылық бақылау көрінеді, бірак бұл ұғымдарды
бірдей деуге болмайды. Бақылау функциясы каржының ішкі касиеті, ал
қаржылық бакылау каржыға тэн объективті мазмұн ретінде
юакылау
функциясын нактылы іс - жүзінде пайдалану болып табылады. Қаржының
бақылау функциясының экономикалык мағынасы кәсіпорынның, фирманың
шаруашылық - қаржы кызметіне теңгемен жүргізу. Бүл бақылау материал,
еңбек және ақша ресурстарын өнімсіз эрі тиімсіз пайдалануды нақтылап
қоймайды, сонымен бірге кәсіпорындарда, фирмаларды
өндіріс
рентабельдігін арттыруға резервтерін ашуға, өндірістік емес шығындарды
болдырмау мүмкіндік береді.
Қаржы микроэкономикалык дамудың тиімді арақатынасын белгілеуде, үдайы
өндірістің заттык жэне күндык элементтерінің гепе - теңдігіне жетуде,
өндіріс тиімділігін арттыруда маңызды роль атқады.
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
каржы капиталдың айналымын тездете отырып кәсіпорындардың,
фирмалардың өндірістік кызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру аркылы қаржы
кәсіпорындардың, фирмалардың коммерциялык есебін ныгайтып, дамытады;
каржы акша қорларын бөлу жэне қайта белу аркылы экономикалық
өсудің ара - қатынасын камтамасыз етеді;
каржы үлттык табыстарға қорлану мен түтыну корларының үйлесуі
тиімділігін арттырудың экономикалык негізін жасайды;
каржы ұлттық экономикада меншіктің сан алуан нысандардың жэне
шаруашылык жүргізудің нысандарының дамуына мүмкіндік туғызады.
1.3 Қаржы жүйесі және оны бсқару
"Қаржы жүйесі" ұғымы катынастар жиынтығын камтиды, ол қатынастар
негізінде ақшалай қаражаттардың сондай - ақ бұл катынастарды ұйымдастырушы
органдардың тиісті корлары қалыптасады және пайдаланылады.
"Жүйе" термині өзара байланысты элементтердің шағын жүйелердің іс -
әрекетін білдіреді.
Қаржы жүйесі мынадай 3 бөліктен тұқрады:
1. Қаржы қатынастарының жиынтыгы;
2. Акшалай каражат корларының жиынтығы;
3. Баскарудың қаржылык аппараты;
3. Қаржы жүйесіні бөліктерінен басқа буындары да бар. Қаржы жүйесінің
буындары жоғарыда аталған: қаржы қатынастарының қаржы қорлары мен қаржы
аппаратын қамтиды. Бұл жалпы мемлекеттік каржы мен кәсіпорындардың
қаржысына да тікелей қатысты. Қазақстан Республикасының каржы жүйесінің
сызбасы 2-суретте көрсетілген.
Халықтың қаржысы - каржы жүйесінің өзгеше бір бөлІгі. Халық өзінің
каржысы аркылы жалпы мемлекеттік каржы жүйесІмен, өндірістік жэне
өндірістен тыс салалардагы кэсіпорындар мен меншіктің - мемлексттік және
басқа формаларымен катынасқа түседі.
Сонымен қатар халық қаржысынның ерекшелІгі сол - онда каржы жүйесіне
тән екі бөлік: қор нысаны мен сырттан баскару жоқ.
Қаржы катынастары формалары мен акшалай каражаттар корлары
басқарылатын материалдық объект құрайды. Қаржы аппараттарды басқарушы
субъектіге айналады, ол каржыны баскаратын мемлекеттік жэне қоғамдық
аппараттар жүйесімен каржы жүйесінің үшінші бөлігі бөлып табылады.
Қазакстан Республикасының каржы жүйесі
Жапы мемлекеттік қаржы
Шаруашыяык жүргһуші
сүбъектілепдін капжысы
Халыктың (үй-
шаруашылығы)
каржысы
Мемле-
кеттік
бюджет
Арнаулы
бюджет-тен тыс қорлар
Мемле-кеттік
кредит
Материапдык
ондіріс
сферасының
қаржысы
Өндірістік
емес сфераның
каржысы
Респуб-ликалық
бюджет
Жергі-лікті
бюджет-тер
Облыстардыц.
қалалардың,
аудандардың
бюджеттері
Өнеркэсіп. ауыл шаруашылыгы
күрылыс кәсіпорындарының
жүк көлігі.
байланыс. сауда.
дайындау,
жабдыктау,
мемлексттік
үйымдардың
капжысы
Түрғын ұй-коммуналдық ша-руашылыктың, халыққы тұр-мыстық қызмет көрсетудің,
жолаушылар көлігінің, дена-саулық сактау, білім беру, мэ-дениет. і ылым
және гылыми қызмет көрсету, когамдық үй-ымдар, банк-кредит, сактык.
коммерциялық және делдал-дық үйымдардын. мемлекетік емес жэне баска
субъектілер-пін капжысы
Орталыктандырылған қаржылар
Орталықтандырылмаған қаржылар
2-сурет. Қазақстан Республикасының каржы жүйесінің сызбысы.
Қаржы жүйесіне кұру негізіне мынадай принцинтер алынган: І.Қаржы
жүйесін ұйымдастырудағы демократиялык централизм принципі
мынадан көрінеді: мемлекеттік қаржы органдарының
орталықтандырылган басшылыгы кезінде жергілікті қаржы органдары мен
кәсіпорындарғада кең аукымда кұкықтар мен дербестік беріледі.
Демократиялык централизм принципі жергілікті каржы органдарының кос
бағыныс жүйесін - тиісті әкімшілік пен жоғары каржы органынына бағынысын -
тудырды.
2. ¥лттык және аймақтық мудделерді сақтау. Бұл прициптің талаптары
қаржы қатынастарындағы ұлттық тепе ~ теңдікті, сондай - ақ аймақтарды
дамытудың эулеметтік жағынан күптарлык деңгейІн камтамасыз етуге арналған.
4. Қаржы жүйееінің бірлігІ принципін мемлекет орталык каржы
органдары аркылы барлык каржы органдарын біріңғай каржы сачсатын
жүргізуге жұмылдыру жолымен жүзеге асырылады. Қаржының барлык
буындарын басқару біріңғай негізгі заңдар мен заң актілері
негізінде
жүргізіледі.
5. Қаржы жүйесінің жекелеген кұрамдас элементтерінің кызметтік
арналым принципі әрбір буынның өз міндетін орындауынан көрінеді. Оның
өзіне сэйкес айрықша каржы аппараты болады. Мемлекеттік
бюджет
ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану жөніндегі
жұмысты
ұйымдастыруды Мемлекеттік салык инспекциясы мен республикалык каржы
министрлігі жүзеге асырады.
2. Қаржы саясаты, оның түрлері
Қаржы саясаты - мемлекеттің өз міндеттері мен қызметін қаржы саласында
іске асыру үшін жүргізетін нысаналы іс - шараларының жиынтығы. Қаржы
саясаты - экономикалық саясаттың кұрамдас бөлігі. Қаржы саясаты баска
барлық саясат сияқты кондырмага жатады. Жалпы алғандағы экономикалық саясат
сияқты, мемлекет каржы саясатын да экономикаляк заңдардың - коғаммынң
экономикалық өмірінің күбылыстары мен процесстерінің мәндік , ұдайы
кайталанып отыратын, объективті байланыстары мен өзара тәуелділіктерінің
талаптарын басшылыққа алып эзірлейді.
2.1 Қаржыны баскару мазмұны
И. Янжула: "Мемлекттің кажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ең оңтайлы
эдістерді зерттеу пәні". "Финансы" Учебник для вузов 56-57 бет
Басқару адам кызметінің барлық аясына, оның ішінде қаржы кызметіне де
тән нәрсе. Қаржыны баскару - бұл қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының
тиімді жұмыс істеуіне жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын
жүргізуді қамамасыз ету жөніндегі мемлекет (қаржы органдары) шараларының
жиынтыгы. Қаржы жүйесінде басқару қаржы механизімі - арқылы оның
әдістерінің, тұтқаларының, стимулдардың жэне санкцияларының көмегімен
жүзеге асырылады. Сөйтіп каржыны басқару бұл тиісті каржы саясатына жетудің
мақсаты; Қаржы механизмі - бұл мақсатқа жэетудің құралы; Қаржы саясаты -
каржыны басқарудың тиісті процессінің ақыргы қорытынды нэтижесі.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері каржыға мақсатты. ықпал етуді өзіндік эдістері мен нысандарын
пайдаланады. Мэселен, қаржыны басқаруда мынадай бірнеше өзара байланысты
функционалдық элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
ұйымдастыру, реттеу, бақылау.
Варжылып аПпараттыП ғылыми негізделген жоспарлау мақсаты үшін де,
бүкіл процессті оперативті басқару үшін де зор маңызы бар. Жоспарлау
процессіндегі басқару шешімдері қаржы акпаратына талдау жасау негізінде
кабылданады ол осыған байланысты жеткілікті толык әрі ақиқат болуы тиіс.
Ақпаратты алудың ақикаттыгы мен уақыттылығы негізіделген шешімдер
қабылдауды қамтамасыз етеді.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесінде маңызды орын алады.
Қаржылық жоспарлардың нақты міндеттері қаржы саясатымен анықталады. Бұл -
жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражатының мөшерін және оның
көздерін анықтау; орталықтандырылған жэне орталықтандырылмаған корлар
арсында, халық шаруашылығының салаларымен экімшілік - аумақтык
бөліністері арасында каражаттарды
бөлудің оңтайлы аракатынасын (пропорциясын) белгілеу; ресурстарды
пайдаланудың нақты бағыттарын анықтау және т. б.
ийымдастыру басқарудың барлық буындарының жөнге
салынгандығын, айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нэтижелігін, басқару
қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тэртіптілігін білдіреді.
ПаржылыП реттеу- бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жұмсау, белгіленген нәнижеден теріс ауыткулардың
барлық түрінің алдын алуға жэне жоюға бағытталған; мүның өзі резервтік
қорлар, жоспардан тыс қаржы ресурстарды, пайдаланылмаған каржылар есебінен
қызметтерінің барлық түрінде ара-қатынас пен үйлесімділікті қамтамасусызды
білдіреді.
БаПылау баскарудың элементі ретінде жоспарлау процесіне де,
оперативтік басқару статиясында да жүзеге асырылады.Ол қогамда барлық қаржы
процестерін (операциялардың) жүргізудің дұрыстылығы мен заңдылығын тексеру
және қамтамасыз ету жөніндегі каржы күкығының нормаларын басшылыкка алып
отыратын қаржы опаратының кызметін қамтиды.
Нарықтық экономика кезінде экономикалық,соның ішінде қаржылық нысандар
мен эдістер арқылы жанама реттеме іс-әрекет етеді. Дүниежүзілік практикада
мынадай реттеуіштерді жасады; салықтардың ставкалары,салық салу жөніндегі
жеңілдіктер мен санкциялар, бюджеттен қаржыландырудың (субвенция),
(субсидия),(трансфертер) көлемі, амартизацияның нормалары, кэсіпорындардың,
фирмалардың корларына аударылатын аударымдардың нормативтері, эулиеметтік
қамсыздандырудың нормативтері және басқалары. Бұл реттеуіштер ақша (қолма-
қол және колма-қолсыз акшалар,эмиссияның көлемі,валюталык бағам),
несие(несие үшін сияқылар (мүдделер), есеп ставкасы мен ұлттық банктердің
резервтік талаптары, ашық рыноктегі ұлттык банк операцияларының ауқымы),
баға (реттелмелі бағалардың деңгейі, еркін жэне тіркелген бағалардың ара-
қатынасы, рентабельділіктің шекті деңгейі) реттеуіштерімен толықтырылады.
Сондықтан осы негіздер бойынша мемлекеттік реттеудің жүйесін шектеу
типтерге, түрлерге, нысандарға және әдістерге жіктеу өте қажет.
2.2 Мемлекеттік қаржыиы басқару
Д. Львов: "Мемлекеттің немесе үкіметтің шаруашылык іс-әрекеті
мемлекеттік шаруашылык, эйтпесе каржы деп аталынады". "Финансы" Учебник
для вузов 56-57 бет
Қаржыны басқару стратегиялык яғни каржыны жалпы және оперативті
басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқару қаржы ресурстарын келешекте
болжау арқылы анықтауда, мақсатты бағдарламмаларды жэне басқаны іске
асыруға арналған қаржы ресурстарын белгілеуде көрінеді. Осы дәстүр бойынша
мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғары органдары -Президент аппараты,
Парламент, Үкімет, Қаржы Министрлігі жүзеге асырады. Қазақстанның
мемлекетік каржы құрамын 3-суреттен көруге болады.
Қазакстан Республикасының мемлекеттік қаржысы
Республикалық қаржы
Жергілікті (муниципальді) қаржы
Бюджет
Бюджеттен тыс
қорлар
Мемлекетік кредит
Кэсіпорындардың
каржысы
3-сурет. Қазакстанның мемлекеттік қаржысының кұрамы
Қазақстан Республикасының Президентіне кеп жағдайда ГІрезидент
аппараты арқылы қаржыны баскаруга үлкен өкілдік берілген. Президент
стратегиялык жоспарларды, Республикалық Бюджетті және оның орындауы
туралы есепті эзірлеу тәртібін белгілейді, мемлекеттік багдарламалар мен
стратегиялық жоспардарды бекітеді.
Қаржыны жалпы баскару Қазақстан Республикасының ең жоғарғы өкілді
органы - Парламентке жүктелген. Палаталардың бірлескен отырысында Парламент
республикалық бюджетті үкімет пен республикалық бюджеттің атқарылуын
бақылау жөнінде есеп комитетінің бюджетің атқарырылуы туралы есептерін
бекітеді, бюджеттке өзгертулер мен толықтырулар енгізеді, салықтар мен
алымдарды белгілейді және оларды алын тастайды, мемлекеттік карыздар мен
республиканың экономикалык жэне өзгеде көмек көрсетулері туралы мэселелерді
шешеді.
Қазақстан Республикасының Укіметі - Министрлер Кабинеті Республика
Президенті белілейтін тэртіппен Республикалык бюджетке әзірлеу мен
өзгертуге қатысады. Парламентке Республикалық бюджетті жэне оның атқарылуы
туралы есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын камтамасыз етеді.
Оперативті басқару - қалыптасқан каржыф ситуациясын оперативті талдау
негізінде жасалатын және қаржы ресурстарын кайта бөлу көмегімен ең аз шыгын
жұмсап, ең көп пайда алуды мақсат ететін шаралардың кешені. Оперативтік
баскарудың негізгі мазмұны "қысаң" жерлерді жою, қайта болған мәселелерді
жэне тағы басқаларды шешу мақеатымен қаржы ресурстарын пайдалануға саяды.
Қаржыны оперативті басқару ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I тарау :Қаржы, каржы шаруашылыгы және каржы жүйесі
1. Қаржы ұғымы, оның мәні және саясаты
2. Қаржының функциялары және рөлі
3. қаржы жүйесі және оны ұйымдастыру
ІІ тарау : Қаржы саясаты, оның түрлері
1. Қаржыны басқару мазмұны
2. Мемлекеттік қаржыны басқару
ІІІ тарау: Қазақстанда каржы жүйесінің кұрылуының принцилтері және
ерекшеліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
А. Шипов: "Мен Қаржы деп, мемлекет өзінің барлык кажеттіліктерін
канағаттандыра алатын мемлекеттік қазынаның ақшалык кұралдарын атаймын".
Мен бұл каржы жүйесі деген курстык жұмысты алу себебім, ол өзекті
тақырыптардың бірі. Өйткені қазакстан қазіргі кезде экономика мен қаржы
саласында кейбір киындықтарды бастан откізуде. Экономикалық реформалардың
табысты өтуі каржы жүйесінің тұрақтандырылуымен байланысты.
Курстық жұмыстын бірінші білімінде каржы ұғымы мен мәнін
түсіндірілген. Онда қаржының теориялық анықтаммасы, кұрылу жолдары, оның
функциялары мен атқаратын рөлі туралы айтылған. Жалпы түрде каржы жүйесін
ұйымдастыру мен қолдану әдістері, негізгі концепциялары берілген.
Екінші бөлімінде каржыны баскару формалары, ұйымдастыру жолдары мен
эдістері, оның негізгі мақсатары карастырамын. қаржыны баскару мэні
ашылған, мемлекеттің каржыны баскарудагы атқаратын рөлі, мемлекеттік қаржы
қалай корланып оның қайда жұмсалатыны, оны қандай органдар жүзеге асырытыны
жазылады.
Үшінші бөлімде Қазақстанның қазіргі кездегі қаржы жүйесінің құрылу
ерекшеліктері мен принциптері, оның проблемалары мен киындықтары, оларды
шешу жолдары мен әдістері қарастырамын. қаржылык жүйенің халықпен,
өндіріспен және шаруашылық субъектілірмен қатынасы көрсетіледі.
Қазақстанның қаржы жүйесінің даму тенденциялары мен алдағы мақсаттары
жазылады. Қазақстан Республикасының негізгі каржы кұжаты мемлекеттік
бюджеттің негізгі баіпары келтіремін.
Қаржының даму тенденциясын бөліп карау, оларды колданудың
негізгі концепцияларын, қаржылық Қатынастырды
ұйымдатыру
принциптерін анықтау маңызды болып отыр. ¥зақ уакытты концепцияларды және
мақсатты бағдарламаларды талдау каржылык ресурстарды, ұсақ мэселелерге
шашыратпай, басты экономикалық жәнс әлеуметтІк бағыттарға топтастыру үшін
кажет. Басты назарды икемді қаржылық тактикаға, қоғам дамуымен қаржылық
байланыстарды ұйыдастыру эдістерін өзгертуге, каржылық ресурстарды қайта
топтастыруға бөлу керек.
Алайда қаржылық саясат алдына қойылған тапсырмаларды дұрыс іске асыру
үшін қаржылық саясаттың мақсатын жэне іске асыру механизмін, мәнін түсінуге
анық және терең ден қою керек.
Сөзсіз, қаржылық саясатты аныктайтын барлык факторларды білу мен
зерттеу, оны ғылыми түрде карастыру, оның экономикалык объективті
қатынастардан тәуелсіз болып кетуіне кепілдік береді. Тэжірибе
көрсеткендей, қаржылык саясаттың экономикадан бөлінуі күрделі экономикалык
киындықтар тудырып, оның мүмкіндіктерін шектейді. Қаржылык жүйені құруға
ғылыми бағыттың болуы, қаржы теориясының қортындыларын ескеру, оның
эулеметтік даму заңдылықтарына сәйкес болуын болжайды. Бұл шарттарды бұзу
халык шаруашылығын үлкен күйзеліске ұшыратуы мүмкін.
Нарықтық катынастардың құрлымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмінде де қаржы зор рөл аткарады. Қаржы - нарықтық
қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың
құралы. Бұл орайда каржының элеуметтік - экономикалық мәнІн түсіне білудің,
оның іс-әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан
экономикасынын ойдағыдай дамыту мақсатымен каржы ресурстарын неғұрлым толық
және ұтымды пайдаланудың эдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
1. Қаржы, каржы шаруашылығы және қаржы жүйесі
1.1 қаржы ұғымы және оның мәні
Ф. В. Мильгаузен: "Қаржы деп ортақ мемлекеттік максаттарга жету үшін,
халык мәлігінен біліп алатын жэне үкімет колыма берілетін заттык
құндылықтарды атайды... Мемлекет бұйрығына келетін құндылықтар жиынтығын,
біз оны қаржы деп атаймыз... каржы ғылымы туралы пәні... Ортақ мемлекеттік
мақсаттарға жету үшін қажетті заттык кұндылықтарды алу мен қолдануда
басшылыққа алатын экономикалық заңдарды баяндайды". "ФинасьГ Учебник для
вузов 54-55 бет
Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің ііпапсіа сөзінен пайда болган франсуздыц "Гіпапсе" сөзінен
шыққан) коғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдык
арналымы бар өндірістік катынастарды білдіре отырып, тарихи қалыптаскан
экономикалык категория ретінде көрінеді. Құн категорияларының жүйесінде
(акша, баға, кредит, пайда, жалақы және т.т ) Қаржы белгілі орын алады және
өзінің ішкі ерекшеліктерімен, сондай-ак ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады.
"Қаржы" ұғымы мемлекетпен бірге бір уақытта коғамның таптарға жіктелуі
кезінде, мемлекеттің дамуы мен оның ресурстарға деген қажеттІліктерін
канағаттандыруға байланысты жуйелі тауарақша айырбасы жағдайында пайда
болып, дамыды және ол ақша нысанындағы коғамдык өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалык катынастардың кең аукымын қамтиды. Тауар - акша
катынастарыныц жалпы камтуындағы сипатка ие болып отырған нарықтык
экономика жағдайындағы каржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын - ақша ағымын бейнелеп көрсетеді. Қаржының кажеттілік факторларын
1-суерттен көруге болады.
Қаржының мәні, оның даму заңдылыктары, тауар- ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі коғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекетің табиғаты мен және фунцияларымен айқындалады.
Қаржының қажеттілігі
қоғам дамуының қажеттілігі
Ө
н
д
I р I с
Тауар-акша қатынасының болуы
Материалдық
өндіріс
(тауарлар,
Қызметтер көрсету,
жұмыс)
Материалдык емес сфера
Мем.іекеі гің жұмые істеуі
Басқару
Халықты эулеметтік қоргау
қорганыс
Кұкыктык тэртіпті корқау
қоршаган ортаны коріау
Ізгіліктік фуыкциялар
Р Е Т
I Е
У
Әулеметтік-экономикалық қажеттіліктер
-сурет. Қаржының Қажеттілік факторлары.
Қаржы - каражат жүйесі және оның шаруашылык механизімІ.
Қаржы мәні - акша ресурстарын білу жэне пайдалануға байланысты құн
ағымдарының жүйесі. Экономика ғылымында бұл ең күрделі категориялардың
бірі.
Арасьшда ақша ағымдары үздіксіз ағатын нсгізгі субъектілер мыналар:
мемлекет (және оның құрылымдары), кәсіпорындар (фирмалар) және тұрғындар.
Дэл осы субъектілердің үш тобы – көптеген экономикалық
байланыстар түрлерінің калыптасуы орталыктары. Бұл байланыстардың көбі
қаржылың қызметсіз өмір сүруге де, дами да алмайды.
Теорияда "каржы" ұғымымен катар "қаржы шаруашылығы", "қаржы жүйесі"
деген атауларда пайдаланылады.
Отандық экономика ғылымында "қаржы - каражат шаруашылығы" атауы,
макроэкономикалык мазмұны терең және көп кырлы болса да, өкінішке карай,
пайдаланылмайды деуге болады.
Теорияда каржы шаруашылығының сипаттамасы "мемлекет кызметінің кеңею
заңы", немесе "мемлекет кажетіліктерінің өсу заңы" деп аталатын заңдармен
байланысты анықталады. Неміс экономисі А. Вагнер анықтап берген бұл заң
экономика мен қоғамдағы мемлекет рөлінің арту тенденциясын көрсетеді.
Қажетілік шыгындарды туындыратын болса, онда аталған заңдылық мемлекеттің
каржы қажеттіліктерінің өсу заңы ретінде анықталады.
Қаржы шаруашылығының ең маңызды белгілері мынандай: а) ақша
ресурстарын міндетті түрде қайта бөліп, жаңа табыс түрлерін жасау; б)
табыстарды өндіріске емес, кажеттіліктерге жұмсау.
Қаржы шаруашылығы бірнеше кызмет түрлерін атқарады. Олардың ішінен
мына қызметтерді ерекше боліп корсетуге болады: ресурстарды қайта жылжытып,
жаңаша орналастыру; табыстарды кайта бөлу және тұрақтандыру.
Қоғамдағы экономикалык ресурстарды қайта жылжытып орналастыру қызметІ
батыс эдебиеттерінде "аллокация" деп аталады. Бұл қызмет мемлекеттің
белгілі бір игілік түрлерін (қоғамдык игіліктерді) өндіріп немесе
қаржыландырып, оларды қоғамға (немесе оның белгілі әулеметтік топтарына)
"тегін" немесе "жартылай" бағамен пайдалануға беруінен туындайды.
Мемлекеттік табыстардың жэне шығындардың маңызды мақсаты осындай, жеке
экономика секторы өндіріп ұсына алмайтын қоғамдық игіліктерді қаржыландыру
болады.
1.2. Қаржының функциялары және рөлі
Ф. Мильгаузен: "Қаржылык ғылымы үкімет өзінің шаруашылығында эрекет
етуі тиіс бастамаларды, ережелерді аныктайды, дэлірек айтқанда, мемлекеттік
максатарға жетуі үшін кажеттті заттык кұндылықтарды дүрыс алу мен қолдануға
ұмтылуы керек". "Финансы" Учебник для вузов 54-55
Қаржынын мэні, іс- әрекет механизмі жэне ролі оның функцияларынан
айқын көрінеді. Қаржының мәнін толык ашу оның ұғымы мен кажеттілігін ғана
емес, сонымен бірге қаржының коғамдык арналымын, яғни оның функцияларын
анықтауды да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалык категорияға тән қызмет тобын,
мэнінің іс- кимылындағы көрінісін, сапаның өзіне тэн катеғориялары
кескіннің айрықшалыкты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдык
арналымы қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категория- ақшадан туындайтын айрықшалықты
экономикалык категория болып табылатындықтан жэне бұл экономикалық
категорияның іс- қимылының шегін созып қоюдың мүмкін еместігіне, оның
қоғамдык саяси және экономикалык өмірдің барлық сферасына терең дендеп
енуіне байланысты каржы функциясы туралы мәселе ғалым- теоретиктер арасында
осы күнге дейін пікір талас тудырады.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік жэне ұдайы өндірістік тэрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылығы каржы
коғамдык өндірістік екінші стадиясында- ақша нысанындағы қоғамдык өнімнің
құнын бөлу процессінде пайда болады, каржының бөлгіштік сипаты оның іс-
эрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдағы сәйкес
қаржы екі функция орындайды: болу және бақылау.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын коғамдык жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөлігі - ұлттык табысты, сондай ~ ак ұлттык байлықтың бір бөлігін
(мысалы, айналым каражаттары, мемлекеттік мүлікті сату
операцияларын шығарып тастағанда) бөлу жэне қайта бөлу процесіне
пайдаланған кезде көрінеді. Бұл функцияны каржы өнІмді өздігінше бөле
бередІ деген мағынада емес, каржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана
ортақтастырып, жүзеге асырады деп түсіну керек. Былай деп айтқан дұрыс:
өнімнің натуралды - заттық кұүрамын бөлу ақша корларын бөлу арқылы
жасалады. Мемлекет, кәсіпорын, фирма жэне халык арасында ақша корларын
(табыстар мен корланымдарды) бөлуге сәйкес жасалған натуралды өнім де
бөлінеді каржының бөлгіштік функциясының іс - кимылы оның мэнімен: жиынтық
қоғамдық өнімді ұлттык табысты және таза тыбысты бөлумен жэне кайта бөлумен
байланысты қатынастардың камтамасыз етуге; табыстар мен корланымдарды
калыптастырудан ақша корларын жасаудан туындады.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да ақырғы
табыстарды да қалыптастыру мен пайдалануды қауыштырады. Қаржы көмегімен
үлттык табысты болу жәме кайта болу екі әдіспен жүзэге асырылады:
• қаржылык - бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда жэне
бюджеттен каражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде колдапылады;
• несиелік - банктік әдісі. Ол уақытша басы бос
ресурстарды
жүмылдыру жэне кайтарымдық негізде несиелер беруді білдірсді.
Қоғамдык өнімді кұндық бөлудің процессі мемлекет белгілеген қаржы
күралдырының - қалыптардың, ставкалардың, тарифтердің, аударымдардың жэне
тағы баска көмегімен жүзеге асыуы мүмкін. ¥лтык табысты каржы көмегімен
кайта бөлудің негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:
• өндірістік емес саланы каржы ресурстарымен қамтамасыз ету: бұл
салада үлттык табыс жасалмайтыны белгілі;
• елдің жеке экономикалық аймақтарының арасында
каржы
ресурстарын максатты бөлу;
• каржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырыкша
дамуын камтамасыз ететін басым түрде салааралық бөлу;
• каржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішіпде
бөлу, ол
кәсіпорындардың әртүрлі рентабелділігімен жэне күрделі жұмсалымдардың
құбылмлы тиімділігімен ынталандырып отырады. Сөйтіп үлттык табысты
каржы көмегімен бөлу жэне кайта бөлу қоғам мен кэсіпорын, фирманың
материалдык және акша ресурстарын ұдайы өндірістегі
қажетті
мөлшерлестігін қамтамасыз етеді. Қаржының бақылау функциясы
комерциялық есеппен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға байланысты.
Бақылау функциясы каржылық бақылау көрінеді, бірак бұл ұғымдарды
бірдей деуге болмайды. Бақылау функциясы каржының ішкі касиеті, ал
қаржылық бакылау каржыға тэн объективті мазмұн ретінде
юакылау
функциясын нактылы іс - жүзінде пайдалану болып табылады. Қаржының
бақылау функциясының экономикалык мағынасы кәсіпорынның, фирманың
шаруашылық - қаржы кызметіне теңгемен жүргізу. Бүл бақылау материал,
еңбек және ақша ресурстарын өнімсіз эрі тиімсіз пайдалануды нақтылап
қоймайды, сонымен бірге кәсіпорындарда, фирмаларды
өндіріс
рентабельдігін арттыруға резервтерін ашуға, өндірістік емес шығындарды
болдырмау мүмкіндік береді.
Қаржы микроэкономикалык дамудың тиімді арақатынасын белгілеуде, үдайы
өндірістің заттык жэне күндык элементтерінің гепе - теңдігіне жетуде,
өндіріс тиімділігін арттыруда маңызды роль атқады.
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
каржы капиталдың айналымын тездете отырып кәсіпорындардың,
фирмалардың өндірістік кызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру аркылы қаржы
кәсіпорындардың, фирмалардың коммерциялык есебін ныгайтып, дамытады;
каржы акша қорларын бөлу жэне қайта белу аркылы экономикалық
өсудің ара - қатынасын камтамасыз етеді;
каржы үлттык табыстарға қорлану мен түтыну корларының үйлесуі
тиімділігін арттырудың экономикалык негізін жасайды;
каржы ұлттық экономикада меншіктің сан алуан нысандардың жэне
шаруашылык жүргізудің нысандарының дамуына мүмкіндік туғызады.
1.3 Қаржы жүйесі және оны бсқару
"Қаржы жүйесі" ұғымы катынастар жиынтығын камтиды, ол қатынастар
негізінде ақшалай қаражаттардың сондай - ақ бұл катынастарды ұйымдастырушы
органдардың тиісті корлары қалыптасады және пайдаланылады.
"Жүйе" термині өзара байланысты элементтердің шағын жүйелердің іс -
әрекетін білдіреді.
Қаржы жүйесі мынадай 3 бөліктен тұқрады:
1. Қаржы қатынастарының жиынтыгы;
2. Акшалай каражат корларының жиынтығы;
3. Баскарудың қаржылык аппараты;
3. Қаржы жүйесіні бөліктерінен басқа буындары да бар. Қаржы жүйесінің
буындары жоғарыда аталған: қаржы қатынастарының қаржы қорлары мен қаржы
аппаратын қамтиды. Бұл жалпы мемлекеттік каржы мен кәсіпорындардың
қаржысына да тікелей қатысты. Қазақстан Республикасының каржы жүйесінің
сызбасы 2-суретте көрсетілген.
Халықтың қаржысы - каржы жүйесінің өзгеше бір бөлІгі. Халық өзінің
каржысы аркылы жалпы мемлекеттік каржы жүйесІмен, өндірістік жэне
өндірістен тыс салалардагы кэсіпорындар мен меншіктің - мемлексттік және
басқа формаларымен катынасқа түседі.
Сонымен қатар халық қаржысынның ерекшелІгі сол - онда каржы жүйесіне
тән екі бөлік: қор нысаны мен сырттан баскару жоқ.
Қаржы катынастары формалары мен акшалай каражаттар корлары
басқарылатын материалдық объект құрайды. Қаржы аппараттарды басқарушы
субъектіге айналады, ол каржыны баскаратын мемлекеттік жэне қоғамдық
аппараттар жүйесімен каржы жүйесінің үшінші бөлігі бөлып табылады.
Қазакстан Республикасының каржы жүйесі
Жапы мемлекеттік қаржы
Шаруашыяык жүргһуші
сүбъектілепдін капжысы
Халыктың (үй-
шаруашылығы)
каржысы
Мемле-
кеттік
бюджет
Арнаулы
бюджет-тен тыс қорлар
Мемле-кеттік
кредит
Материапдык
ондіріс
сферасының
қаржысы
Өндірістік
емес сфераның
каржысы
Респуб-ликалық
бюджет
Жергі-лікті
бюджет-тер
Облыстардыц.
қалалардың,
аудандардың
бюджеттері
Өнеркэсіп. ауыл шаруашылыгы
күрылыс кәсіпорындарының
жүк көлігі.
байланыс. сауда.
дайындау,
жабдыктау,
мемлексттік
үйымдардың
капжысы
Түрғын ұй-коммуналдық ша-руашылыктың, халыққы тұр-мыстық қызмет көрсетудің,
жолаушылар көлігінің, дена-саулық сактау, білім беру, мэ-дениет. і ылым
және гылыми қызмет көрсету, когамдық үй-ымдар, банк-кредит, сактык.
коммерциялық және делдал-дық үйымдардын. мемлекетік емес жэне баска
субъектілер-пін капжысы
Орталыктандырылған қаржылар
Орталықтандырылмаған қаржылар
2-сурет. Қазақстан Республикасының каржы жүйесінің сызбысы.
Қаржы жүйесіне кұру негізіне мынадай принцинтер алынган: І.Қаржы
жүйесін ұйымдастырудағы демократиялык централизм принципі
мынадан көрінеді: мемлекеттік қаржы органдарының
орталықтандырылган басшылыгы кезінде жергілікті қаржы органдары мен
кәсіпорындарғада кең аукымда кұкықтар мен дербестік беріледі.
Демократиялык централизм принципі жергілікті каржы органдарының кос
бағыныс жүйесін - тиісті әкімшілік пен жоғары каржы органынына бағынысын -
тудырды.
2. ¥лттык және аймақтық мудделерді сақтау. Бұл прициптің талаптары
қаржы қатынастарындағы ұлттық тепе ~ теңдікті, сондай - ақ аймақтарды
дамытудың эулеметтік жағынан күптарлык деңгейІн камтамасыз етуге арналған.
4. Қаржы жүйееінің бірлігІ принципін мемлекет орталык каржы
органдары аркылы барлык каржы органдарын біріңғай каржы сачсатын
жүргізуге жұмылдыру жолымен жүзеге асырылады. Қаржының барлык
буындарын басқару біріңғай негізгі заңдар мен заң актілері
негізінде
жүргізіледі.
5. Қаржы жүйесінің жекелеген кұрамдас элементтерінің кызметтік
арналым принципі әрбір буынның өз міндетін орындауынан көрінеді. Оның
өзіне сэйкес айрықша каржы аппараты болады. Мемлекеттік
бюджет
ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану жөніндегі
жұмысты
ұйымдастыруды Мемлекеттік салык инспекциясы мен республикалык каржы
министрлігі жүзеге асырады.
2. Қаржы саясаты, оның түрлері
Қаржы саясаты - мемлекеттің өз міндеттері мен қызметін қаржы саласында
іске асыру үшін жүргізетін нысаналы іс - шараларының жиынтығы. Қаржы
саясаты - экономикалық саясаттың кұрамдас бөлігі. Қаржы саясаты баска
барлық саясат сияқты кондырмага жатады. Жалпы алғандағы экономикалық саясат
сияқты, мемлекет каржы саясатын да экономикаляк заңдардың - коғаммынң
экономикалық өмірінің күбылыстары мен процесстерінің мәндік , ұдайы
кайталанып отыратын, объективті байланыстары мен өзара тәуелділіктерінің
талаптарын басшылыққа алып эзірлейді.
2.1 Қаржыны баскару мазмұны
И. Янжула: "Мемлекттің кажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ең оңтайлы
эдістерді зерттеу пәні". "Финансы" Учебник для вузов 56-57 бет
Басқару адам кызметінің барлық аясына, оның ішінде қаржы кызметіне де
тән нәрсе. Қаржыны баскару - бұл қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының
тиімді жұмыс істеуіне жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын
жүргізуді қамамасыз ету жөніндегі мемлекет (қаржы органдары) шараларының
жиынтыгы. Қаржы жүйесінде басқару қаржы механизімі - арқылы оның
әдістерінің, тұтқаларының, стимулдардың жэне санкцияларының көмегімен
жүзеге асырылады. Сөйтіп каржыны басқару бұл тиісті каржы саясатына жетудің
мақсаты; Қаржы механизмі - бұл мақсатқа жэетудің құралы; Қаржы саясаты -
каржыны басқарудың тиісті процессінің ақыргы қорытынды нэтижесі.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері каржыға мақсатты. ықпал етуді өзіндік эдістері мен нысандарын
пайдаланады. Мэселен, қаржыны басқаруда мынадай бірнеше өзара байланысты
функционалдық элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
ұйымдастыру, реттеу, бақылау.
Варжылып аПпараттыП ғылыми негізделген жоспарлау мақсаты үшін де,
бүкіл процессті оперативті басқару үшін де зор маңызы бар. Жоспарлау
процессіндегі басқару шешімдері қаржы акпаратына талдау жасау негізінде
кабылданады ол осыған байланысты жеткілікті толык әрі ақиқат болуы тиіс.
Ақпаратты алудың ақикаттыгы мен уақыттылығы негізіделген шешімдер
қабылдауды қамтамасыз етеді.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесінде маңызды орын алады.
Қаржылық жоспарлардың нақты міндеттері қаржы саясатымен анықталады. Бұл -
жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражатының мөшерін және оның
көздерін анықтау; орталықтандырылған жэне орталықтандырылмаған корлар
арсында, халық шаруашылығының салаларымен экімшілік - аумақтык
бөліністері арасында каражаттарды
бөлудің оңтайлы аракатынасын (пропорциясын) белгілеу; ресурстарды
пайдаланудың нақты бағыттарын анықтау және т. б.
ийымдастыру басқарудың барлық буындарының жөнге
салынгандығын, айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нэтижелігін, басқару
қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тэртіптілігін білдіреді.
ПаржылыП реттеу- бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жұмсау, белгіленген нәнижеден теріс ауыткулардың
барлық түрінің алдын алуға жэне жоюға бағытталған; мүның өзі резервтік
қорлар, жоспардан тыс қаржы ресурстарды, пайдаланылмаған каржылар есебінен
қызметтерінің барлық түрінде ара-қатынас пен үйлесімділікті қамтамасусызды
білдіреді.
БаПылау баскарудың элементі ретінде жоспарлау процесіне де,
оперативтік басқару статиясында да жүзеге асырылады.Ол қогамда барлық қаржы
процестерін (операциялардың) жүргізудің дұрыстылығы мен заңдылығын тексеру
және қамтамасыз ету жөніндегі каржы күкығының нормаларын басшылыкка алып
отыратын қаржы опаратының кызметін қамтиды.
Нарықтық экономика кезінде экономикалық,соның ішінде қаржылық нысандар
мен эдістер арқылы жанама реттеме іс-әрекет етеді. Дүниежүзілік практикада
мынадай реттеуіштерді жасады; салықтардың ставкалары,салық салу жөніндегі
жеңілдіктер мен санкциялар, бюджеттен қаржыландырудың (субвенция),
(субсидия),(трансфертер) көлемі, амартизацияның нормалары, кэсіпорындардың,
фирмалардың корларына аударылатын аударымдардың нормативтері, эулиеметтік
қамсыздандырудың нормативтері және басқалары. Бұл реттеуіштер ақша (қолма-
қол және колма-қолсыз акшалар,эмиссияның көлемі,валюталык бағам),
несие(несие үшін сияқылар (мүдделер), есеп ставкасы мен ұлттық банктердің
резервтік талаптары, ашық рыноктегі ұлттык банк операцияларының ауқымы),
баға (реттелмелі бағалардың деңгейі, еркін жэне тіркелген бағалардың ара-
қатынасы, рентабельділіктің шекті деңгейі) реттеуіштерімен толықтырылады.
Сондықтан осы негіздер бойынша мемлекеттік реттеудің жүйесін шектеу
типтерге, түрлерге, нысандарға және әдістерге жіктеу өте қажет.
2.2 Мемлекеттік қаржыиы басқару
Д. Львов: "Мемлекеттің немесе үкіметтің шаруашылык іс-әрекеті
мемлекеттік шаруашылык, эйтпесе каржы деп аталынады". "Финансы" Учебник
для вузов 56-57 бет
Қаржыны басқару стратегиялык яғни каржыны жалпы және оперативті
басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқару қаржы ресурстарын келешекте
болжау арқылы анықтауда, мақсатты бағдарламмаларды жэне басқаны іске
асыруға арналған қаржы ресурстарын белгілеуде көрінеді. Осы дәстүр бойынша
мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғары органдары -Президент аппараты,
Парламент, Үкімет, Қаржы Министрлігі жүзеге асырады. Қазақстанның
мемлекетік каржы құрамын 3-суреттен көруге болады.
Қазакстан Республикасының мемлекеттік қаржысы
Республикалық қаржы
Жергілікті (муниципальді) қаржы
Бюджет
Бюджеттен тыс
қорлар
Мемлекетік кредит
Кэсіпорындардың
каржысы
3-сурет. Қазакстанның мемлекеттік қаржысының кұрамы
Қазақстан Республикасының Президентіне кеп жағдайда ГІрезидент
аппараты арқылы қаржыны баскаруга үлкен өкілдік берілген. Президент
стратегиялык жоспарларды, Республикалық Бюджетті және оның орындауы
туралы есепті эзірлеу тәртібін белгілейді, мемлекеттік багдарламалар мен
стратегиялық жоспардарды бекітеді.
Қаржыны жалпы баскару Қазақстан Республикасының ең жоғарғы өкілді
органы - Парламентке жүктелген. Палаталардың бірлескен отырысында Парламент
республикалық бюджетті үкімет пен республикалық бюджеттің атқарылуын
бақылау жөнінде есеп комитетінің бюджетің атқарырылуы туралы есептерін
бекітеді, бюджеттке өзгертулер мен толықтырулар енгізеді, салықтар мен
алымдарды белгілейді және оларды алын тастайды, мемлекеттік карыздар мен
республиканың экономикалык жэне өзгеде көмек көрсетулері туралы мэселелерді
шешеді.
Қазақстан Республикасының Укіметі - Министрлер Кабинеті Республика
Президенті белілейтін тэртіппен Республикалык бюджетке әзірлеу мен
өзгертуге қатысады. Парламентке Республикалық бюджетті жэне оның атқарылуы
туралы есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын камтамасыз етеді.
Оперативті басқару - қалыптасқан каржыф ситуациясын оперативті талдау
негізінде жасалатын және қаржы ресурстарын кайта бөлу көмегімен ең аз шыгын
жұмсап, ең көп пайда алуды мақсат ететін шаралардың кешені. Оперативтік
баскарудың негізгі мазмұны "қысаң" жерлерді жою, қайта болған мәселелерді
жэне тағы басқаларды шешу мақеатымен қаржы ресурстарын пайдалануға саяды.
Қаржыны оперативті басқару ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz