Аналитикалық және күрделі формалы етістікке жалпы сипаттама

Жоспар
Кіріспе

Қазақ тіл білімінде күрделі сөз проблемасы ертеден түрлі ғалымдардың зерттеу объектісі болып келеді. Күрделі сөздерді арнайы зерттеулер түркологияда да қазақ тілі білімінде де бар.
Күрделі сөз түркологияға өтсе ірі проблемаға жатады, оның әлі шешуді керек ететін мәселелері де көп. Солардың біріне күрделі етістіктер жатады. Түркологияда күрделі етістік деген термин өте леу мағынада қолданылып оған сырттай ұқсастығы бар тілдің түрлі фактілері жатқызып келеді. Мысалы, келіп кет, келе алмау сияқты түрлі типті сөздердің бәрін күрделі етістік деп тану түркологияа біраз уақыт орын алып келеді.
Тілдің әрбір құбылысын зер сала зерттеу түркологияда кең орын алуына байлансты күрделі етістік деген терминге сыйғызып жүрген тіл фактілерінің ерекшелігі ашылып, олардың тілдің түрлі құбылысы екенін зерттеулер дәлелденуде. Түркологиялар ең бірінші аналитикалық туынды, етістіктің ерекшелігі ашылып, оның күрделі етістіктен бөліп қарады. Бұл арада көптеген зерттеушілердің бір пікірлерде болғанын, тек оларды атауда терминде түрлілік болғанын ескерте кеткен жөн.
Бір топ зерттеулер оларды: құрамды етістіктер, екінші топ күрделі етістік, үшінші топ аналитикалық етістіктер деп атайды. Бұл зерттеудің бәрі де еселі көмекші етістіктің моделімен жасалған етістіктің компоненттері етістіктін жасалған күрделі етістіктің ерекше екенін дәлелдеген .Соңғы кезде күрделі етістік қүрамынан аналитикалық формаларды бөліп алудың қажет екені ғылыми түрғыдан дәлелдейді.
Ғылымдарымыздың соңғы кездегі ғылыми еңбектерінің бұл бағыттағы зертеулерін ескере отырып, қазақ тілінің фактілерін зерттеуде күрделі етістікке сыйғызылып жүрген тілдің түрлі құбылыстары, олардың әрқайсысының өзіндік белгілері бары анықталады. Атап айтқанда олар мынадай:
1. Күрделі етістік (келіп кет, бара кел).
2. Аналитикалық етістіктер (жәрдем ет , жарқ етті, адам бол).
3. Тұрақты тіркестер (жүрек жұтқан, жүрек жалғау, көзі ашылу).
4. Аналитикалық формалы етістіктер (айта бер,бере сал, келе жатыр, кетіп қал) т.б.
Мысалы, келіп кет, кіріп шық, алып бар деген сөздердің бәрі күрделі сөздің компонентері яғни толық мғыналы тең компонентерден жасалған. Яғни күрделі сөз тең мағыналы компонентерден құралады.
Күрделі етістіктің жасалуына оның жеке компонентері бірдей қатысады. Бұлардың да құрамындағы компоненентері толық мағыналы етістіктері. Күрделі етістіктер оның құрамындағы жеке компонентері мағынасының жиынтығынан жасалған бір күрделі қимылды білдіреді.
Күрделі етістіктің құрамындағы жеке компонентері күрделі қимылдың белгілі бөлімін білдіреді деуге болады. Әдетте күрделі етістіктің бірінші компоненті қимылдың алдыңғы этапын білдіреді . Мысалы, барып кел – күрделі бір қимылды білдірсе ол қимыл екі бөлімнен тұрады, яғни алдымен бар қимылы жасалады, іле - шала кету қимылы жасалады, бұл - бір кеңісткте екі бағытта жасалатын бір қимылдың кесінділері. Күрделі етістктің компоненті үнемсіз көсемше арқылы тіркескен кет, кел, бар, шық етістіктері болса, онда бірінші компонентті білдіретін қимыл кету, кел, бару, шығу қимылдарының жасалуында жол- жөнекей жасалады: бара кет, келе кет, ала бар, көре шық.
Күрделі етістіктің компонентін байланстыратын көсемше де күрделі етістіктің мағынасы қалыптасуына үлес қосады, оның үнемді, үнемсіз көсемше арқылы екі түрлі күрделі етістік жасаған етістіктерден көруге болады: бара кел, барып кел, кіріп шық, кеіре шық т.б.
Күрделі етістіктің компоненті бір мезгілде болатын қимылды да білдіреді: қуып жібер, лақтырып таста, сөйлей отыр, біле жүр.
Күрделі етістіктің компонентері көбіне тілдегі байырғы сөздік формаға жататын негізі түбір етістіктерде болады. Бұл жағдай күрделі етістіктердің жасалуы көне кезеңдерге жататынына айғақ сияқты. Басқаша айтқанда, күрделі етістіктердің көбінің негізгі түбір етістктерден жасалуна қарап, олар тілде туынды түбір етістіктердің аз, негізгі түбір етістіктердің

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І. Кірспе .
ІІ. Негізгі бөлім .
2.1. Аналитикалық формалы етістіктің зерттелуі.
2.2. Күрделі етістік туралы түсінік .
2.3. Аналитикалық формалы етістікке жалпы сипаттама.
2.4. Күрделі етістік пен аналитикалық формалы етістіктің бір бірінен
айрмасы.
ІІІ. Қорытынды .

Қазақ тіл білімінде күрделі сөз проблемасы ертеден түрлі
ғалымдардың зерттеу объектісі болып келеді. Күрделі сөздерді арнайы
зерттеулер түркологияда да қазақ тілі білімінде де бар.
Күрделі сөз түркологияға өтсе ірі проблемаға жатады, оның әлі
шешуді керек ететін мәселелері де көп. Солардың біріне күрделі
етістіктер жатады. Түркологияда күрделі етістік деген термин өте леу
мағынада қолданылып оған сырттай ұқсастығы бар тілдің түрлі фактілері
жатқызып келеді. Мысалы, келіп кет, келе алмау сияқты түрлі типті сөздердің
бәрін күрделі етістік деп тану түркологияа біраз уақыт орын алып келеді.
Тілдің әрбір құбылысын зер сала зерттеу түркологияда кең орын
алуына байлансты күрделі етістік деген терминге сыйғызып жүрген тіл
фактілерінің ерекшелігі ашылып, олардың тілдің түрлі құбылысы екенін
зерттеулер дәлелденуде. Түркологиялар ең бірінші аналитикалық туынды,
етістіктің ерекшелігі ашылып, оның күрделі етістіктен бөліп қарады. Бұл
арада көптеген зерттеушілердің бір пікірлерде болғанын, тек оларды атауда
терминде түрлілік болғанын ескерте кеткен жөн.
Бір топ зерттеулер оларды: құрамды етістіктер, екінші топ күрделі
етістік, үшінші топ аналитикалық етістіктер деп атайды. Бұл зерттеудің
бәрі де еселі көмекші етістіктің моделімен жасалған етістіктің
компоненттері етістіктін жасалған күрделі етістіктің ерекше екенін
дәлелдеген .Соңғы кезде күрделі етістік қүрамынан аналитикалық формаларды
бөліп алудың қажет екені ғылыми түрғыдан дәлелдейді.
Ғылымдарымыздың соңғы кездегі ғылыми еңбектерінің бұл бағыттағы
зертеулерін ескере отырып, қазақ тілінің фактілерін зерттеуде күрделі
етістікке сыйғызылып жүрген тілдің түрлі құбылыстары, олардың әрқайсысының
өзіндік белгілері бары анықталады. Атап айтқанда олар мынадай:
1. Күрделі етістік (келіп кет, бара кел).
2. Аналитикалық етістіктер (жәрдем ет , жарқ етті, адам бол).
3. Тұрақты тіркестер (жүрек жұтқан, жүрек жалғау, көзі ашылу).
4. Аналитикалық формалы етістіктер (айта бер,бере сал, келе жатыр, кетіп
қал) т.б.
Мысалы, келіп кет, кіріп шық, алып бар деген сөздердің бәрі
күрделі сөздің компонентері яғни толық мғыналы тең компонентерден жасалған.
Яғни күрделі сөз тең мағыналы компонентерден құралады.
Күрделі етістіктің жасалуына оның жеке компонентері бірдей қатысады.
Бұлардың да құрамындағы компоненентері толық мағыналы етістіктері. Күрделі
етістіктер оның құрамындағы жеке компонентері мағынасының жиынтығынан
жасалған бір күрделі қимылды білдіреді.
Күрделі етістіктің құрамындағы жеке компонентері күрделі қимылдың
белгілі бөлімін білдіреді деуге болады. Әдетте күрделі етістіктің бірінші
компоненті қимылдың алдыңғы этапын білдіреді . Мысалы, барып кел – күрделі
бір қимылды білдірсе ол қимыл екі бөлімнен тұрады, яғни алдымен бар қимылы
жасалады, іле - шала кету қимылы жасалады, бұл - бір кеңісткте екі
бағытта жасалатын бір қимылдың кесінділері. Күрделі етістктің компоненті
үнемсіз көсемше арқылы тіркескен кет, кел, бар, шық етістіктері болса,
онда бірінші компонентті білдіретін қимыл кету, кел, бару, шығу
қимылдарының жасалуында жол- жөнекей жасалады: бара кет, келе кет, ала
бар, көре шық.
Күрделі етістіктің компонентін байланстыратын көсемше де күрделі
етістіктің мағынасы қалыптасуына үлес қосады, оның үнемді, үнемсіз көсемше
арқылы екі түрлі күрделі етістік жасаған етістіктерден көруге болады: бара
кел, барып кел, кіріп шық, кеіре шық т.б.
Күрделі етістіктің компоненті бір мезгілде болатын қимылды да
білдіреді: қуып жібер, лақтырып таста, сөйлей отыр, біле жүр.
Күрделі етістіктің компонентері көбіне тілдегі байырғы сөздік формаға
жататын негізі түбір етістіктерде болады. Бұл жағдай күрделі етістіктердің
жасалуы көне кезеңдерге жататынына айғақ сияқты. Басқаша айтқанда, күрделі
етістіктердің көбінің негізгі түбір етістктерден жасалуна қарап, олар тілде
туынды түбір етістіктердің аз, негізгі түбір етістіктердің көп кезеңінде
жаслған болар деген жорамал жасауға болады. Бұндай жорамал жасауға себеп
күрделі етістіктің құрамына тілде сол кезде бар етістіктер ғана керген. Ол
кездегі етістктердің көбі негізгі етістіктер болғандықтан, күрделі
етістіктің құрамынында қолданылмайтын негізгі түбір жоқ. Келесі бір дәлел
күрделі етістіктердің компоненті болатын етістіктердің жалпы санынан
күрделі етістіктердің жалпы саны әлде қайда көп. Бұған себеп – күрделі
етістік жасауға қатысатын етістіктер бірімен бірі түрлене тіркесе береді.
Мысалы: алып кел, оқып кел, айтып кел, көріп кел осы сияқты күрделі
етістіктер де кел етістігі екінші тірек компоненті ретінде қатысып, күрделі
етістік жасап тұр. Сол сияқты ол басқа тірек компонент түрімен тіркесіп
тағы да қаншама күрделі етістік жасайды. Мысалы, келіп кет, келіп шық,
келіп көр, келіп қайт, келіп ал, келе қайт, келе кет т.б. Бір етістіктің әр
бірінші, әрі екінші компонент ретінде күрделі етістік жасаушы негізгі тұлға
қызыметін атқаруы олардың күрделі етістік жасау мүмкіндігін арттырады.
Мұндағы тағы көңіл бөлетін жайт әрі бірінші, әрі екінші компонент бола
алатын етістіктер - негізгі түбір етістіктер. Бұл жағдайда жасалған түрде
болсада жоғарыдағы жорамалды растайды деуге болады, өйткені етістіктің аз
кезі олардың бір-бірімен түрлі орында тіркесіп, түрлі ұғым беруін
қамтамасыз етуі мүмкін. Бұның бәрі күрделі етістіктердің қалыптаса
бастауы. Көне кезеңге қатысты екенін дәлелдейді. Сөйтіп, күрделі
етістіктің компонентері ретінде негізгі түбір етістіктердің бәрінің
қатысуы кездейсоқ емес екені аңғарылады.

Күрделі етістік - сөз жасамының аналитикалық тәсілінің нәтижесі.
Сондықтан күрделі етістік тілде біртұтас лексикалық мағына береді.
Күрделі етістіктің құрамындағы компонентердің мағынасы кірігіп, біртұтас
мағынаға ие болады. Ол – жалпы күрделі сөз атаулығы қатысты ортақ
заңдылық, өйткені күрделі сөз жасалғанда, ол бір тұтас лексикалық мағына
арқылы ғана күрделі сөз бола алады, ортақ лексикалық мағынасының
күрделі сөз болуы мүмкін емес, тек сөз тіркесі ғана болады.
Күрделі етістіктердің компоненттері өздерінің жеке мағыналарынан
айырлып, бір – тұтас лексикалық м ағынаға көшеді. Күрделі етістіктердің
мағынасы күрделі қимылдарды білдіреді. Мысалы: Ұлықбек Сардармен
татулықты ойлап келеді. (Р.Тоқтаров). Біртіндеп есі кіре бастады
(Б.Булқышов). Бұл мысалдағы ойлап келеді, кіре бастады деген күрделі
етістіктердің беретін мағыналары күрделі қимылдар. Ол күрделі қимылдар
күрделі етістіктердің құрамындағы көне қимылдарды қамтиды. Бірақ
компонентер білдіретін жеке қимылдар өзінің дәрбестігіне айрылған.
Олардың мағынасы тұтас мағынағ Олардың мағынасы тұтас мағынаға көшіп,
күрделі қимылдың атына айналған. Күрделі қимыл бір тұтас ұғым, бір
қимыл аты ретінде қабылданудәрежесіне көшкен.Осындағы ойлап келеді, кіре
бастады деген сөздер бірдей жасалатын қимыл. Бұлардың яғни күрделі
етістіктерің білдіретін мағынасы адам саласында біртұтас қимыл ретінде
қалыптасқан, сондықтан ол неше компоненттен құралса да, бір лексикалық
мағына білдіреді деп түсініледі, бір қимыл ретінде қабылданып танылады.
Күрделі қимыл ұғымы түріктілдерінде оның ішінде қазақ тілінде өте
көне замандардан қалыптасқан. Күрделі қимылды білдіретін етістіктер тілде
ертеден қолданып келеді. Тіліміз күрделі етістікке өте бай, олар
білдіретін күрделі қимыл ұғымы да өте мол. Күрделі қимыл ұғымы екі
кейде одан да көп, жеке қимылдардың кірігуінен қалыптасқан. Күрделі
қимылды біртұтас ұғымы ретінде қарау керек. Олардың мағынасын бөлшектеу
мүшеклік емес, ол-тұтас бір лексикалық мағына. Бірақ олар күрделі сөз
болғандықтан, әрқайсысы екі сөзден құралғандықтан сырттай қарағанда күрделі
сөздің мағынасын іштей бөлуге келетін сияқты болып көрінуі де
мүмкін. Дегенмен оған ешбір негіз жоқ. Күрделі сөздердің оның ішінде
күрделі етістіктердің мағынасы оның компоненттерінің дербес мағынасы
емес. Күрделі сөздердің білдіретін мағынасы құрамындағы компонентердің
мағынасының өте кіріккен, әбден жымдасқан бір тұтастыққа көшкен,
абстракцияланған мағына, компоненттерінің мағыналарын ара жігі әбден
жойылған бір-тұтас лексикалық мағына.

Етістіктердің аналитикалық формасына келсек, мұны қазірде басқа
системалы тілдерде кездесетін жеке тілдердің фактілері дәлелдеп отыр.
Теориялық жағынан басқа системалы тілдерде сөздің аналитикалық фомасы
жоқ деп танылып жүргеннің өзінде, түркі тұтас тілдерде жеке
граматикалық категориялардың аналитикалық тәсіл арқылы жасалатын әр
кезде де көрсетіліп келеді.
А.А. Флдашев түркі тілдеріндегі етістіктердің аналитикалық
формаларын зерттеп, бұл тілдерде аналитикалық форманың барын дәлелдейді.
Ол түркі тіліндегі аналитикалық формалардың өзіндік белгілерін олардың
категорияларға қатыстын көрсетіп, 50 –ден аса аналитикалық формаларды
талдады.
А.А.Юлдашев бұл еңбегі түркологияда сөздің аналитикалық формасын
дәлелдеумен бірге, түркологтардың алдына түркі тілдердінің
громатикалық құрылымынан кең орын алатын аналитизмді зерттеу міндетін
жүктеді.
Осы жағдай түркі туыстас тілдерге де қатысты. Қазақ тілі қосымшаға
қандай бай болса, көмекші сөзге де сондай бай. Бірақ ол көмекші сөздер
категориялардың мағынасын беріп отырса да, сол котегориялардының
аналитикалық формасы ретінде манылмай, қайшылыққа кездесіп келеді.
Өйткені ол түркологияда күрделі етістік деп манылып, сөз жасау системасына
жатқызылған болатын. Түркологияда күрделі етістік деген термин өте кең
мағынада қолданылып, оған сырттай ұқсастығы бар тілдің түрлі фактілері
жатқызылып келген қазіргі кезде анықталып отыр.
Қазақ тіл білімінде сөздің аналитикалық формасына арналған жеке
еңбек жоқ. Бұл жағдай аналитикалық формаларға байланстытіл фактілері
мүлде зерттелмеген ұғымды білдірмейді. Аналитикалық формалардың бір тобы
күрделі етістік деп танылып, сол тұрғыдан зерттелсе, екінші тобы
громатикалық категориялардың көрсеткіші ретінде танылып, бірде
аналитикалық форма деп аталып, бірде аталмай беріліп келеді.
Аналитикалық формалы етістік сыңарларының арасына басқа толық
мағыналы дербес сөз қосуға болмайды. Мысалы, оның біліп алғысы келіп еді
дегенді, біліп алғысыкеліп оның еді, біліп оның алғысы келіп еді сияқты
дербес сөз бен аналитикалық форматының арасында басқа дербес сөздер
қосуға болмайды. Бір сөзде бірнеше қосымша келгенде, оның арасын бөліп,
басқа сөз ене алмайтыны сияқты, аналитикалық фомант та бір сөзге
тіркескен көрсеткіштер болғандықтан, олардың арасына толық мағыналы сөз
түсуге мүмкін емес. Тек бірлі жарым демеулік шылаулар ғана олардың
арасына түсе алады. Мысалы, жеп те қойды, жаза алмай да қойдың, оқып қана
қой, оқи да салмаудың т.б.
Ғалымдар аналитикалық формалы сөздің алдымен құрамына көңіл
бөледі. Аналитикалықформалы сөз құрамы жағынан тең емес сыңарлардан
құралады. Мысалы, кемжатыр, оқыса екен, өте қызыл деген
аналитикалықформалы сөзге жататын мысалдарды алсақ, мұндағы келу, оқу -
қимылды, қызыл деген сапасын білдіреді. Ол аналитикалық формалы
сөздерде лексикалық мағынаны кел, оқы, қызыл сөздері береді. Өйткені
бұл сөздер – дербес сөздер. Келе жатыр тіркесімен келу қимылының нақ
осы шақты жасалуы мен ол туралы сөйлеушінің хабарлауы бір мезгілде, нақ
осы шақта екені көрінеді, мұнда лексикалық мағынаның үстіне шақ
мағынасы қосылады, оқыса екен дегенде оқу қимылының жасалуы тірек
түрінде айтылса, екен көмекші етістігі бұл мысалда лексикалық мағынаның
үстіне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.