Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар
Адам қоғамы мындаған жылдар өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықттық тәртібіне бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, төртібін қоғамдық мүдде-мақсатты орындауға жұмсайды. Көне заманнан адамдар мемлекет пен құқық қашан пайда болды, қалай дамып келеді - деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеу жасап келді. Енді мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардың мазмұнына қысқаша тоқталып өтейік.
Теологиялық теория - мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып, дамып келеді деп түсіндіреді. Бұл теория дұрыс — бұрыс деуге болмайды. Мәселені дінмен бірге зерттеу керек. Себебі бұл теория адамдардың сенімі, иманы ретінде қалыптасқан ұғым, көне заманнан дамып, нығайып келеді. Бұл теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома Аквинский, Жак Маритен т.б.
Патриархалдық теория — мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен қалыптасқан азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі патриархалдық отбасы басшысы бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған. Отбасы басшысы - әке, мемлекеттің басшысы — монарх. Бұл теорияның өкілі және дамытқан зерттеушісі Аристотель, оны жақтаушылар орта, жаңа ғасырларда болды (Фильмер, Михайловский т.б.).
Органикалық теория - бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған (б.з. I V - III ғ.). Бірақ теория толық түрде XIX ғасырда қалыптасты. Өкілдері: Блюнчли, Г. Спенсер, Вормс, Прейс т.б.
XIX ғасырдағы ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып, бұл теория — адам қоғамында табиғаттың объективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы жолмен мемлекетті құрады. Мемлекеттің Үкіметі — адамның басымы сияқты қоғамды басқарады. Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады. Ол қоғамды қорғайды деп түсіндіреді.
Табиғи құқықтық теория - XVII — ХVII ғғ. қалыптасқан теория. Өкілдері: Г. Гроцкий, Т. Гоббс, Д. Локк, Ж.Ж Руссо, Б. Спиноза, А.И.Радищев т.б. Теорияның мазмұны: адамдардың өздерінің табиғи құқықтары болады (бостандық, тендік, еңбек жасау т.б.)- Оны ешкім жоя алмайды, оған зиян келтіре алмайды. Қоғамның тарихи даму процесінде адамдардың ара қатынасында кайшылықтар басталды. Сондықтан қоғамда бостандықты, еділеттілікті, тендікті сақтау үшін адамдар өзара шарт жасап мемлекетті құрды. Бұл шарттың мазмұны көп елдің Конституциясына кірді деп түсіндіреді.
Психологиялық теория — XIX ғ. бұл теорияны уағыздаған: Ч.Тард, Л.И. Петражицкий. Коғам мен мемлекетті бұл теория адамдардың психологиялық біріккен көзқарасы, іс-әрекеті, мінезі, тәртібі — бәрі келісіп ұжымдық түрде басқаруы. Коғам мен мемлекет адамдардың табиғи психологиялық даму заңдылық процесінің нәтижесінде пайда болды деп түсіндіреді.
Теологиялық теория - мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып, дамып келеді деп түсіндіреді. Бұл теория дұрыс — бұрыс деуге болмайды. Мәселені дінмен бірге зерттеу керек. Себебі бұл теория адамдардың сенімі, иманы ретінде қалыптасқан ұғым, көне заманнан дамып, нығайып келеді. Бұл теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома Аквинский, Жак Маритен т.б.
Патриархалдық теория — мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен қалыптасқан азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі патриархалдық отбасы басшысы бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған. Отбасы басшысы - әке, мемлекеттің басшысы — монарх. Бұл теорияның өкілі және дамытқан зерттеушісі Аристотель, оны жақтаушылар орта, жаңа ғасырларда болды (Фильмер, Михайловский т.б.).
Органикалық теория - бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған (б.з. I V - III ғ.). Бірақ теория толық түрде XIX ғасырда қалыптасты. Өкілдері: Блюнчли, Г. Спенсер, Вормс, Прейс т.б.
XIX ғасырдағы ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып, бұл теория — адам қоғамында табиғаттың объективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы жолмен мемлекетті құрады. Мемлекеттің Үкіметі — адамның басымы сияқты қоғамды басқарады. Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады. Ол қоғамды қорғайды деп түсіндіреді.
Табиғи құқықтық теория - XVII — ХVII ғғ. қалыптасқан теория. Өкілдері: Г. Гроцкий, Т. Гоббс, Д. Локк, Ж.Ж Руссо, Б. Спиноза, А.И.Радищев т.б. Теорияның мазмұны: адамдардың өздерінің табиғи құқықтары болады (бостандық, тендік, еңбек жасау т.б.)- Оны ешкім жоя алмайды, оған зиян келтіре алмайды. Қоғамның тарихи даму процесінде адамдардың ара қатынасында кайшылықтар басталды. Сондықтан қоғамда бостандықты, еділеттілікті, тендікті сақтау үшін адамдар өзара шарт жасап мемлекетті құрды. Бұл шарттың мазмұны көп елдің Конституциясына кірді деп түсіндіреді.
Психологиялық теория — XIX ғ. бұл теорияны уағыздаған: Ч.Тард, Л.И. Петражицкий. Коғам мен мемлекетті бұл теория адамдардың психологиялық біріккен көзқарасы, іс-әрекеті, мінезі, тәртібі — бәрі келісіп ұжымдық түрде басқаруы. Коғам мен мемлекет адамдардың табиғи психологиялық даму заңдылық процесінің нәтижесінде пайда болды деп түсіндіреді.
Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар
Адам қоғамы мындаған жылдар өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті
мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықттық тәртібіне
бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, төртібін қоғамдық мүдде-мақсатты
орындауға жұмсайды. Көне заманнан адамдар мемлекет пен құқық қашан пайда
болды, қалай дамып келеді - деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеу
жасап келді. Енді мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардың мазмұнына
қысқаша тоқталып өтейік.
Теологиялық теория - мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып,
дамып келеді деп түсіндіреді. Бұл теория дұрыс — бұрыс деуге болмайды.
Мәселені дінмен бірге зерттеу керек. Себебі бұл теория адамдардың сенімі,
иманы ретінде қалыптасқан ұғым, көне заманнан дамып, нығайып келеді. Бұл
теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома Аквинский, Жак Маритен т.б.
Патриархалдық теория — мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен қалыптасқан
азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін
біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі патриархалдық отбасы басшысы
бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған. Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы — монарх. Бұл теорияның өкілі және дамытқан зерттеушісі
Аристотель, оны жақтаушылар орта, жаңа ғасырларда болды (Фильмер,
Михайловский т.б.).
Органикалық теория - бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған (б.з. I V -
III ғ.). Бірақ теория толық түрде XIX ғасырда қалыптасты. Өкілдері:
Блюнчли, Г. Спенсер, Вормс, Прейс т.б.
XIX ғасырдағы ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып, бұл теория — адам
қоғамында табиғаттың объективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы жолмен
мемлекетті құрады. Мемлекеттің Үкіметі — адамның басымы сияқты қоғамды
басқарады. Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады. Ол қоғамды қорғайды
деп түсіндіреді.
Табиғи құқықтық теория - XVII — ХVII ғғ. қалыптасқан теория. Өкілдері:
Г. Гроцкий, Т. Гоббс, Д. Локк, Ж.Ж Руссо, Б. Спиноза, А.И.Радищев т.б.
Теорияның мазмұны: адамдардың өздерінің табиғи құқықтары болады (бостандық,
тендік, еңбек жасау т.б.)- Оны ешкім жоя алмайды, оған зиян келтіре
алмайды. Қоғамның тарихи даму процесінде адамдардың ара қатынасында
кайшылықтар басталды. Сондықтан қоғамда бостандықты, еділеттілікті,
тендікті сақтау үшін адамдар өзара шарт жасап мемлекетті құрды. Бұл шарттың
мазмұны көп елдің Конституциясына кірді деп түсіндіреді.
Психологиялық теория — XIX ғ. бұл теорияны уағыздаған: Ч.Тард, Л.И.
Петражицкий. Коғам мен мемлекетті бұл теория адамдардың психологиялық
біріккен көзқарасы, іс-әрекеті, мінезі, тәртібі — бәрі келісіп ұжымдық
түрде басқаруы. Коғам мен мемлекет адамдардың табиғи психологиялық даму
заңдылық процесінің нәтижесінде пайда болды деп түсіндіреді.
Күштеу теориясы — XIX ғ. қалыптаскдн пікір. Өкілдері: Л. Гум-плович,
К. Каутский, Е.. Дюринг т.б. Мазмұны: күшті рулар, тайпалар өздерімен
шектес әлсіз руларды, тайпаларды күштеп, зорлық озбырлық жасап өзіне
бағындырып, бақылауды жақсарту үшін мемлекет құрады — деп түсіндіреді.
Материалистік теория — мемлекет пен құқықтың пайда болуын экономикалық
тұрғыдан түсіндіреді, себептері: қоғамдық еңбектің бөлінуі, қосымша
өнімнің, жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама-қарсы екі тапқа
бөлінуі, қайшылық күресінің басталуы. Мемлекет пен қққықтың мазмұнының
тарихи өзгеріп отыруы қоғамдық мүдде-мақсатты қорғауы.
Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып,
өмірге келген бірлестік. Оның себептерін қоғамдағы болып жатқан объективтік
факторлар құрастырады: биологиялық, психологиялық, экономикалық,
әлеуметтік, діни, ұлттық т.б. құбылыстар. Сондықтан бір теорияның көлемінде
мемлекет пен құқықтың пайда болуын ғылыми тұрғыдан толық түсінуге болмайды.
Жоғарыда көрсетілген теориялардың бәрінде де кемшіліктер мен жетістіктері
бар. Оны ғалымдар пайдаланады. Мемлекет және құқықтың пайда болуын, ғылыми
тұрғыдан дұрысырақ түсіндіретін — тарихи материалистік теория. Бұл теория
мемлекет және құқық тарихи туынды-қоғамның антагонистік тапқа бөлінуінің
нәтижесі болып табылады деп түсіндіреді. Ол дұрыс.
Кемшілігі — мемлекет пен құқықгы тек экономикалық базис пен шектеуі, жалпы
теорияның атқаратын жұмысын бір жақты түсінуі (қоғамдық маңызын шектеуі)
және олардың келешегін болжаудағы жіберген қателіктер
Мемлекет функциясының түсінігі, оның белгілері
Өткен тақырыптарда мемлекеттің пайда болуын, оның мазмұнын,
типологиясын, нысанын, әкімшілік-аймақтар құрылысын, саяси, әкімшілік
басқаруын жан-жақты қарастырып өттік. Бұның бәрі мемлекеттің статистикалық
көрінісі. Енді мемлекеттің динамикалық процесінің дамуына, жаңаруына,
нығаюына, оның өзінің саяси, экономикалық, әлеуметтік міндетгерін қалай
орындауына, қандай қызмет атқаруына назар аударайық. Осыларға толығырақ
тоқтап, түсінуіміз керек. Міне осы мәселелердің бәрі бірігіп мемлекеттің
функциясын құрады.
Функция — заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдында тұрған мүдде-
мақсатгарды, міндеттерді орындау кызметінің негізгі бағыттарын және оның
әдіс-тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы тұрғыдан
мемлекеттің, үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген занды ұғым
қалыптасады.
Мемлекеттің функциясы Кеңестік дәуірде өте кең түрде пайдаланылды. Функция
мемлекеттің таптық мазмұнына сәйкес өзгеріп, ескіріп, жаңарып отырады.
Қазіргі кезеңде Кеңес Одағы ыдырап, республикалар дүниежүзілік
қауымдастыққа бет бүрып, либерал-демократиялық даму процесіне көшкенде
мемлекеттің функциясын тек қоғамның таптық мазмұнына сәйкес қарастыру дұрыс
болмады. Себебі, функцияның дамуына таптармен бірге халықтың рухани сана-
сезімі, мәдениеті, глобалдық мәселелері зор өсер етеді. Бұл дүниежүзілік
саяси көзқарас.
Кеңестік дәуірді де, қазіргі кезенде де мемлекетгің функциясын
дамытуға көп көңіл бөлінеді. Өйткені функцияның мазмұның терең түсініп,
білу тек мемлекеттің бүгінгі жұмысын, қызметін жақсарту ғана емес, сонымен
бірге қоғамның, мемлекеттің тарихи даму процесін зерттеп, дұрыс түсінуге
көп үлес қосуы. Функция мемлекетпен, қоғаммен бірге дамып, бірге өмір сүріп
келеді. Бұл объективтік процесс. Қазіргі заманда Қазақстан Республикасының
функциясы күрт өзгеріп, дамуда, негізгі бағыты нарықты экономиканы
қалыптастыру, либерал-демократиялық мемлекетгі орнату.
Мемлекеттің функциясы туралы әр түрлі ой-пікірлер бар. Солардың бірі —
функция көп өзгеріске ұшырамайтын деп, бірнеше үрлерін келтіреді: жалпы
қоғамдық, әлеуметтік, таптық, ұлттық, ғылыми-техникалық, экологиялық,
интернационалдық функциялар. Функцияны жүйелеудің келесі түрі: тұрақты және
уақытша функциялар; негізгі және негізсіз функциялар; заңды қабылдау,
орындау, қорғау функциялары. Мемлекеттердің көпшілігі функ-цияны ішкі және
сыртқы функциялар деп екіге бөледі. Осы пікірді қазіргі заманда мемлекеттер
дұрыс деп қолдануда.
Мемлекеттің функциясының орындалуын қамтамасыз ететін
— мемлекеттік аппарат пен органдар. Әуелі функцияны орындау үшін тиісті
мемлекеттік орган құрылады. Бірнеше органдар функцияның мазмұнына қарай
мемлекеттік аппаратты қалыптастырады. Функцияның орындалу кезең-сатылары:
функция — орган
— аппарат — мемлекет. Мемлекеттің функциясы арқылы қоғамның алдында тұрған
мүдде — мақсаттардың мазмұнын, оның орындалу бағыттарын, толық білуге
болады. Мемлекет қызметінің (функциясының) негізгі белгілері:
- қызметтің жүйесі, оның атқаратын жұмыстарының мазмұны және қатынастардың
түрлері арқылы анықталады;
- функция сарапталып, жіктеліп, кешенді түрде жүргізіледі;
- мемлекеттің қызметі аппараттарының қызметіне ұқсамайды. Мемлекет
функциясы қоғамдық көлемде жүргізіледі;
- мемлекеттің атқаратын қызметін мемлекеттік жұмыстарының әдіс-тәсілінен
айыра білуге болады;
Мемлекет қызметінің орындалу әдістері: жеке тұлғалар ерікті, ерексіз түрде
орындайды; мемлекеттік органдар, бірлестіктер, ұйымдар өздерінің
кұзыретінің шеңберіне сәйкес орындайды. Егер дұрыс орындалмаса, еріксіз
түрде орындау қамтамасыз етіледі. Мемлекет функциясы орындалуының құқықтық
және ұйымдастырушылық тәсілдері болады. Құқықтық тәсілдің өзі үшке
бөлінеді: құқық шығармашылық, құқықты қолдану, орындау; құқықты қорғау.
Үйымдастырушылық тәсілдің түрлері: экономикалық (дотация, кредит, баға
т.б.); саяси симпозиум, семинар, конференция, кеңес, мәжіліс өткізу,
халыққа идеологиялық үндеу жасау, үгіт-насихат жүргізу.
Мемлекеттік билік толып жатқан субъектілердің сан алуан нақты
қызметтері арқылы іске асып, орындалып жатады. Осы мемлекеттің сан алуан
қызметтерін мемлекеттік биліктің орындалуының қүқықтық нысаны дейді.
Бұл мемлекеттік биліктің нақты орындалуының құқықтық нысаны екі түрге
бөлінеді:
1). Нормативтік актілер аршылды орындалу нысаны;
2). Жалпылама нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны.
Нақты нысанның өзі үшке бөлінеді:
1). Құқық шығармашылық;
2). Қүқықты орындаушылық;
3). Құқықты қорғаушылық.
Мемлекеттік билікті орындаудың ерекше нақты түрі - әкімшілік шарт арқылы
іске асу. Шарттың түрлері толып жатыр. Оның бір жағының немесе екі жағының
субъектісі мемлекеттік орган болады.
Мемлекет билігі жалпылама нормативтік актілерінің орындалу нысаны
бірнеше түрге бөлінеді: экономикалық, саяси, идеологиялық,
ұйымдастырушылық, халықаралық, мемлекетаралық т.б.
Мемлекеттік билікті орындау құқықтық нысандармен шектелмейді. Бүл іске
мемлекеттің ұйымдастыру қызметі көп үлес қосады. Мемлекеттің ұйымдастыру
қызметі заңға тәуелді іс-әрекет, әр мемлекеттік аппарат, әр мемлекеттік
орган қоғамдағы заңға, нормативтік актілерге сәйкес қызмет атқарады. Бұл
қызметке нақты нормативтік актілердің қажеті жоқ.
Мемлекеттің ұйымдастыру қызметінің түрлері:
- жаңа шыққан заңцарды, нормативтік актілерді насихаттау,
түсінік беру;
- мемлекеттік органдарға көмек көрсету, бақылау, тексеру
жүргізу;
- материалдық-техникалық операциялар жүргізу, баяндамалар, іс-қағаздарын
дайындау, зандарды, нормативтік актілерді басып шығару т.б. қасаттардың
өмірге келуін қамтамасыз ету;
- әртүрлі жиналыстар, мәжілістер, конференциялар өткізу;
- мемлекетгік органның тәжірибелерін жинақтап, қорытынды
жасау;
- мемлекеттің қызметі туралы қоғамдық ұйымдардың, еңбек ұжымдарының ой-
пікірлерін, ұсыныстарын жинақтап, қорытынды жасау;
- мемлекеттік органның жұмысына халықты, қоғамдық ұйымдарды, саяси
партияларды қатыстыруды ұйымдастыру.
- шет елдермен қарым-қатынасты ұйымдастырып, басқару т.б. қызмет істері.
Мемлекеттік қызмет — азаматтардың мемлекеттік мекемелерде қызмет атқаруы,
жұмыс істеуі. Бұл қызмет қоғамдағы еңбектің ерекше түрі. Бұл туралы заң,
инструкция болады. Мемлекеттік аппарат тиісті мамандармен, іскер, сенімді
азаматтармен толықгырылып құрылады. Мемлекеттік қызмет бірнеше категорияға
бөлінеді:
а). Мемлекеттік билік органдарының қызметкерлері: (заң шығару, заңды
орындау, занды қорғау органдары).
б). Жұмыстың сипатына қарай қызметкерлер үшке бөлінеді: басшылар, мамандар,
техникалық персонал.
в). Мамандығының сипатына қарай қызметкерлер екіге бөлінеді: мемлекеттік —
билік өкілеттігі бар қызметкерлер және өкілеттігі жоқ қызметкерлер.
Мемлекеттік өкілеттігі бар лауазымды тұлғалар 3 топка бөлінеді: категория
а Президент, Премьер-Министр, Палаталардың басшылары, Министрлер, т.б.
Жоғарғы мемлекеттік аппараттың басшылары; категория б бірінші топтағы
лауазымды тұлғалардың кеңесшілері, көмекшілері, орынбасарлары; категория
в екінші топтағы лауазымды тұлғалардың орынбасарлары, көмекшілері.
Мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлғалар әкімшілік жауапкершілікке
тартылады. Егер қызметінде мекемеге шығын келтірсе, оны төлейді, қылмыс
жасаса, қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Мемлекет қызметінің негізгі
мүдде-мақсаты - адамның әлеуметтік, моральдық, материалдық, рухани, мәдени,
экологиялық тілектерінің толық орындалуын қамтамасыз ету. Жеке тұлғалардың
мүдделерін орындау арқылы мемлекет қоғамды жақсы дамытып нығайтады, қарым-
қатынастарды дұрыс реттеп, басқарады.
Сонымен, мемлекеттің функциясы - қоғамды әлеуметтік басқа-рудағы
мемлекеттің атқаратын жұмыстарының негізгі бағыттары мен әдістері.
Шет мемлекеттердің кебінде функция деген занды түрде ұғым жоқ. Оларда
функцияны мемлекеттің міндеттері мен мүдде-мақсаттарына қосып түсінік
береді. Ал, функция деген жеке түсінік бар мемлекеттерде бұл мәселені оқып,
білуде өзгешілік кездеседі.
Біздің пікіріміз - функциянын өзін жеке оқып, білген дұрыс. Оны
мемлекеттің мүдде-мақсаттары мен міндеттеріне қосып, біріктіріп қарау
дұрысқа жатпайды. Себебі, бүл үшеуі үш түрлі мәселені қамтиды, олардың
мазмұны да, орындалу жолдары да, тәсіддері де түгелімен басқа. Дамыған
елдердің біразы мемлекеттің функциясын ішкі-сыртқы деп бөлмейді.Өйткені
олардың шекарасын анықтау қиынға соғады. Олар жалпылама түрде қарастырады.
Біздіңше, белген дұрыс, функцияның басым көшшлігінің шекарасы белгілі.
2. Мемлекет функңиясының түрлері
Мемлекеттің функцияларының қалыптасу себептеріне қарай екі түрге
бөледі: таптық кайшылықтарды реттеу функциясы және жалпы қоғамды реттеп-
басқару функциясы. Қазіргі заманда мемлекеттердің көпшілігінде таптық күрес
бәсеңкеп, демократия дамып, монополияның озбырлығы шектелгенде таптық
қатынасты реттеу функциясы өте сирек қолданылады. Дамушы елдерде бұл
функция жиі, күрделі түрде пайдаланылады. Мемлекеттердің көпшілігінде
функцияны ішкі және сыртқы деп екі күрделі топқа бөледі. Мемлекеттің ішкі
функциялары:
1. Экономикалық функция - мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі
стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары, тәсілдерін
көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі болады:
бірінші — салық саясаты арқыны мемлекет бюджетінің дамуын реттеп, басқару;
екінші — экономиканың тиісті, кажетті саласына жеңілдік беріп, дамыту:
үшінші - ғылым мен техниканы дамытып, экономиканы көтеру (бұл екі жақты
процесс);
төртінші — мемлекеттік өндірісті дамыту.
2. Әлеуметтік функция — мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі халықтың
әлеуметтік жағдайын жан-жақгы қамтамасыз етіп, жақсы дәрежеде дамыту.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты екі бағытқа бөлінеді: бірінші бағыты —
адамдардың қоғамдағы еңбегіне карамай мүгедектерге, зейнеткерлерге, науқас
адамдарға, көп балалы жанұяға, студенттерге мемлекеттік көлемде жан-жақты
көмек жасап, олардың әлеуметтік жағдайын жақсарту; екінші бағыты —
адамдардың денсаулығын қорғауға, жақсартуға, мәдениетгі дамы-туға, халықтың
жақсы тұрып, жақсы демалуына қамқорлық жасап, мемлекеттік бюджеттен тиісті
мөлшерде қаржы бөліп отыру.
3. Қаржы реттеу функциясы - қоғамдағы барлық азаматтардың,
бірлестіктердің, ұйымдардың, мемлекеттік бюджеттің шығысы мен
кірісін реттеп, басқарып отыру. Бюджеттің (кірісі мен шығысын) дұрыс
пайдалануын қаржы министрлігі мен парламент қатаң тексеріп, бақылап
отырады. Жергілікті басқару аппараты өз Сюджетінің дұрыс пайдалануын өзі
бақылап, тексереді. Шекаралар заттың шығуын, кіруін, одан түсетін кірісті
мемлекеттік кеден аташараты тексеріп, бакітіліп отырады.
4. Мәдениет бағытындағы функция — адамдардың денсаулығы, рухани сана-
сезімі, білімі, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, морал, әдебиет, өнер, музыка,
ғылым, тәрбие т.б. мемлекеттің тұрақты бақылауында болып, оны тиісті
дәрежеде дамытып отырады. Бұл күрделі функцияға жеке адамдар да,
бірлестіктер де тиісті деңгейде үлес қосып отырады.
5. Экологаялық функция - бұл дүниежүзілік көлемдегі проблема. Сонымен
бірге жеке мемлекеттер де, жеке ұйымдар да, жеке адамдар да өздерінің
үлесін қосуға міндетті. Себебі, табиғатты, адамды, қоршаған ортаны
қадірлеп, қорғау жалпы әлемдік мүдде-мақсат, кезек күттірмейтін міндет.
Табиғатты ластау адам қоғамының болашағын жою. Сондықтан бұл мәселе БҰҰ
бақылауында, халықаралық құқық шеңберінде біраз нормативтік актілер
қабылданып, мемлекетаралық бағдарлама бекітілді. Жеке мемлекеттер де
өздерінің бағдарламасын қабылдады.
6. Құқтық тәртіпті қорғау функциясы - қоғамда мемлекеттің,
бірлестіктердің, жеке адамдардың мүдде-мақсаттарын қорғайтын әділетті,
инабатты, парасатты, құқықтық тәртіп болу керек. Оны қалыптастыратын,
реттеп, басқаратын мемлекет, оның органдары. Сонымен бірге бұл іске
бірлестіктер мен жеке адамдар да зор үлес қосулары, белсенді түрде
қатынасулары керек. Қоғамдық тәртіпті жақсартудың, нығайтудың екі әдіс-
тесілі бар. Біріншісі - зандардың, нормативтік актілердің сапасын,
әділеттілігін көтеру. Екіншісі - құқықтық нормалардың орындалуын қамтамасыз
ету. Егер норма дұрыс орындалмаса немесе бүзылса, қатаң күрес жүргізу,
жауапқа тарту.
7. Коғамдағы тәртіпті қорғау функциясы — бұл мемлекет органдарының
қызметінің ең күрделі, жауапты түрі. Осы функция арқылы адамдардың
бостандығын, құқықтарын қамтамасыз етіп, жақсы өмір жасауға мүмкіншілік
қалыптастыру.
8. Ғылыми — техникалық прогресті дамыту функциясы. Казіргі заманда
қоғамның жақсы даму бағыты: ғылым мен техниканы қарқынды түрде дамуына
толық мүмкіншілік жасау, барлық қаржыны мемлекеттік бюджетке тапсыру.
Өйткені бұл істі бір орталықтың басқаруы қажет.
Мемлекеттің сыртқы функциялары.
1. Екі жақты пайдалы қарым-қатынас қалыптастыру. Қазіргі заманда
мемлекетаралық қатынасты қоғамның барлық саласын қамтуға, байланыстыруға
болады: біріккен өндірістер, фирмалар, ұжымдар құру, бірігіп ғылыми
зерттеулер жүргізу т.б. іс-әрекеттер жасау. Бұдан мемлекеттер ұтылмайды,
керісінше, ұтыстары молаяды.
2. Мемлекетаралық саяси ынтымақтастықты дамытып, жақсарту. Барлық мәселені
бейбітшілік жолмен шешу. Бұл байланыс үш түрлі деңгейде жүргізіледі:
парламентаралық, үкіметаралық және жергілікгі басқару аппараттарының
байланысы. Мысалы, Еуропалық одақты және тәуелсіз мемлекеттердің
достастығын келтіруге болады.
3. Мәдени және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты калыптастыру. Ғылыми-
техникалық мәдени жетістіктерді пайдалану, алмастыру т.б. жолдарын
іздестіру. Бұл жұмысқа мемлекеггік емес ұйымдар да кеңінен қатыса жүр.
Мысалы, дүниежүзілік демократиялық әйелдер, жастар, студенттер, кәсіпшілер,
архитекторлар, суретшілер, сазгерлер одағы; халықаралық ғылым одақтарынның
кеңесі; БҰҰ-ның ЮНЕСКО Комитеті т.б.
4. Дүниежүзілік ғаламдық мәселелерді реттеп, іске асыру. Бұл мәселені
реттеп, шешуге әлемдегі барлық мемлекеттер қатысулары керек, онсыз ешқандай
нәтиже болмайды. Қазіргі замандағы глобальдық проблемалар: бейбітшілікті
сақтау, экологияны жақсарту, адамдардың сауатсыздығын жою, дүниежүзіндегі
халықтардың денсаулығын, әлеуметтік жағдайын жақсарту, цивилизациялық
жетістіктерді қорғап, сақтау, дамыту.
5. Мемлекеттің қорғанысын, қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Бұл мәселені
жаңаша, қазіргі заманға сәйкес шешу. Бұрынғыдай қару-жарақты көбейту
ешқандай жағымды нетиже бермейді. БҰҰ арқылы, соның шеңберінде реттеп,
шешуді қарастыру және ер мемлекеттің өзінің бейбітшілік саясаты дамып,
нығаюы керек.
Мемлекеттін, функциясы диалектикалық даму процесі арқылы оның мазмұны да,
орындалу тәсілі де өзгеріп, жаңарып жатады. Жер жүзіндегі мемлекеттердің
функциясы сан жағынан әр түрлі болады. Бірақ мемлекеттердің бәрінде мына
функциялар міндетгі түрде болады: әлеуметтік, идеологаялық, экологиялық.
Мемлекеттің 3—1093 қызметін функцияға бөлудің қағидалары әр түрлі болады,
олар халықаралық құқыққа, мемлекетаралық шарттарға сәйкес дамып отырады.
Қазақстан Республикасының функциялары ішкі-сыртқы функция деп екі күрделі
топқа бөлініп зерттеледі. Тұрақты және уақытша функциялар адамдардың
құқығын қорғау, отан қорғау, зандылықты қорғау — деген функциялар болады.
Бұлардың мазмұны көбінесе жоғарыда көрсетілген функцияларға ұқсас болып,
солар арқылы орындалып жатады.
Мемлекеттік функция мен мемлекеттік органдардың функциясы деген заңды екі
ұғым бар. Оларды жақсы ажырата білу керек. Мемлекеттік функция мазмұны және
көлемі жағынан күрделі, барлық қоғам бойынша атқарылатын қызмет.
Мемлекетгік органдардың функциясы өздерінің көлемінде атқарылатын қызмет.
Мемлекеттің функцияларын іске асыру нысандары мен тәсілдері. Бұл қызметтің
екі түрі болады: мемлекеттік функцияны құқықтық нормалардың шеңберінде
орындау және құқықсыз жалпылама іс-әрекеттер арқылы функцияның дұрыс
орыңдалуына үлес қосу. Құқықтың шеңберінде функцияны орындаудың үш түрі
болады: құқық шығармашылық, құқықты іске асыру, құқықты қорғау.
Құқық шығармашылық - жаңа норманы өмірдің талабына қарай уақытында
қабылдау. Онсыз мемлекеттің қызметіне нұқсан келуі мүмкін. Мысалы,
науқастың эпидемияға айналуымен қалай күресуге болады, егерде нақты заң
қабылданбаса.
Құқықты іске асыру — бүл істі орындау мемлекет Үкіметінің міндеті. Үкімет
тиісті нормативтік акті қабылдау керек. Онда жауапты субъектілер не істеу
керек, оның уақыты, материалдық негіздері толық көрсетілуі қажет. Бұл істі
толық бақылауға алу керек.
Құқықты қорғау — бұл қызметті атқаратын органдар: сот, прокуратура, МВД,
КГБ, т.б. Олардың қызметінің бағыттары: заңдылықты, тәртіпті, адамдардың
және заңды тұлғалардың бостандығы мен құқықтарын қорғау азаматтық,
қылмыстық істерді қарап, кінәлі субъектілерді жауапқа тарту.
Нарықты экономика жүйеде шарттық байланыстың маңызы күшеюде. Сондықтан
мемлекеттің шарттық қатынасты реттеп, басқару функциясы тиісті дәрежеде
аткқарылуы қажет.
Мемлекеттің функциясын құқықсыз реттеу қызметтері:
мемлекеттік органдар функцияларды іске асыруда көптеген іс-әрекеттер жасап
жатады. Сол іс-әрекеттерді біріктіріп - кұқықсыз реттеу қызметі деп атайды.
Олардың қоғамды басқаруда маңызы өте зор.
Мемлекеттің функцияларын орындау тәсілдері: ерікті, еріксіз, сендіру,
нандыру (бұл жеке тұлғаларға). Экономикалық тәсілдер: болжау, жоспарлау,
кредит беру, салықта жеңілдік беру, алушыларды монополистерден қорғау.
ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
1. Қазақстан Республыкасының Конституциясы
1991 жылдың желтоқсанында он бес одақтас республикадан құрылған Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағы ыдырады. Бұрынғы одақтас республикалардың
барлығы өздерін дербес тәуелсіз мемлекет деп жариялады. Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасы да өзін дербес мемлекет деп жариялады.
1991 жылы 16-желтоқсанда Қазакстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздіғі туралы конституциялық
заң қабылдап, Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін жария етті. Онда былай
деп жазылады: Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде күллі
аумақта бүкіл үкімет билігіне ие болады, өзінің ішкі және сыртқы саясатын
дербес анықтап, өзі жүзеге асырады. Дербес мем-лекет ретінде Қазақстан
Республикасы халықаралық көлемге шығады, өзінің басқа мемлекеттермен
қатынасын халықаралық құқық нормалары негізінде құрады. Бұрынғы Қазақ
республикасының аумағы тәуелсіз жаңа мемлекеттің аумағы деп танылды. Бұл
аумақ бөлінбейді және оған ешкім қол сұға алмайды деп жариялаңды. Барлық
ұлттардың азаматтары енді біртұтас Қазақ-стан халқы болып табылады.
Мемлекеттік өкімет Қазақстан халқының еркіне негізделеді. Заң, барлық
азаматтардың ұлтына, шыққан тегіне, қызмет түріне, тұрғылықты мекеніне
қарамастан, тең құқықтар мен бостандықтарға ие болатынын жариялады. Заңда
Қазақстан мемлекетінің құрылысы туралы айтылды. Мемлекеттік өкімет
билігінің заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөліну
принципі тұңғыш рет танылды. 1993 жылы 28-ақпанда Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі дербес, тәуелсіз мемлекеттің тұңғыш Конституциясын
қабылдады. Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін нығайтуда, халыққа қызмет
ететін, азаматтардың кең көлемді құқықтары мен бостандықтарын т.б.
жариялаудағы халықтын еркін білдіретін мемлекеттік жаңа органдар құруға бұл
Конституцияның зор маңызы болды. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының
1993 жылғы Конституциясы жаңа мемлекетте пайда болған проблемаларды білдіре
алмады. Ондайлар қатарына мемлекеттік, экономикалық өмірдің, адам құқығы
мен бостандықтарының мәселелері т.б. жататын еді. Басқару жүйесі туралы
мәселе де тиянақты шешілген жоқ. Жоғарғы Кеңестің өкілдігіне шек қойылмады.
Ал мұның өзі оны Президенттің, Үкіметтің істеріне араласуына әкеліп соқты.
Президеңттің құқықтары шектеулі болып, соның салдарынан ол реформаны жүзеге
асыру жөнінде өз бетінше дербес саясат жүргізе алмады. Конституция
экономикалық реформаны жүргізу жөніндегі т.б. жұмыстарда кідіріс туғызды.
Сондықтан қоғамдық өмірдің өзі Конституцияны кайта қарау туралы мәселені
алға тартты. Президент Н.Ә. Назарбаевтың басшылығымен жаңа Конституцияның
жобасы әзірленіп, бүкілхалықтық талқыға салу үшін баспасөзде жарияланды.
Талқылау барысында жоба бойынша көптеген ескертулер айтылды. Олардың ең
елеулі дегендері ескеріліп, жоба тағдырын шешу үшін халыққа ұсынылды.
Бүкілхалықтық дауыс берудін (референдум) нәтижесінде 1995 жылы 30-тамызда
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабылданды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы — демократиялық, өркениетті даму
жолына түскен мемлекет пен коғамның негізгі, басты нормативтік актісі.
Конституция мемлекеттік және қоғамдық құрылысты, олардың ұйымдастырылу және
болашаққа бағдар ұстай отырып қызмет ету принциптерін белгілейді. Онда
адамның және азаматтың конституциялық мәртебесі, мемлекеттік билік пен
мемлекеттің әлеуметтік базасының қайнар көзі ретіндегі адам мен азаматтың,
бүкіл халықтың мәртебесі баянды етіледі. Мемлекет пен қоғамның негізгі заңы
ретінде Конституция бүкіл заң шығару ісінің кайнар көзі болып табылады.
Басқаша айтқанда, барлық нормативтік актілер Конституцияның ережелеріне
негізделіп қабылданады. Сондықтан оған басқа нормативтік актілерде
кездеспейтін белгілер тән болады.
Конституцияны Қазақстанның халқы қабылдады. Онда халықтың еркі
білдірілген. Социализм тұсында да Конституция халықтың еркін білдіреді деп
есептелді. Бірақ сонымен бірге халық еңбекшілерден — жұмысшы тобынан,
ұжымшар шаруаларынан және еңбекші интеллигенциядан тұрады деп атап
көрсетілді. Халықтың мұндай сипаттамасы кез келген қоғамдық құбылысқа
таптық тұрғыдан қарайтын марксизм-ленинизмге негізделген болатын.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы халық деген
ұғымға таптық сипаттама беруден тұңғыш рет бас тартты. Онда жұмысшы тобы,
ұжымшаршы шаруалар мен енбекші интеллигенция деген сөздер айтылған жоқ.
Еңбекшілер деген термин Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясында да,
сондай-ақ 1995 жылғы Конституциясында да қолданылған жоқ. Бірақ екі
Конституцияда да халық туралы сөз болды. Қазақстан Республикасының
Конституциясында халық барлық ұлттық топтарды түгел қамтитын тұтас
әлеуметтік саяси құбылыс ретінде түсінілді. Демек, халық деген ұғымның
мәнісі мынада: біріншіден, ол әлеуметтік таптарға, топтарға бөлінбейді; ал
мұның өзі қоғамда бейбітшілікті сақтауда өте маңызды болып табылады.
Конституция адамдарды мүліктік жағдайына қарай әр түрлі әлеуметтік топтарға
бөлінбей, сол себептен де ешкімнің жағына шықпайды, өзін халықтьщ бір ғана
тобының заң шығарушылық актісі деп танымайды. Конституция мемлекетті
әлеуметтік деп, яғни бүкіл халықтың өкілі деп таниды. Мұның мәнісі:
мемлекет халықтың бір тобын қудалау арқылы оның екінші бір тобына
артықшылық бермейді. Мемлекет халықтың барлық топтарына олардың әлеуметтік
жағдайына сәйкес қамқорлық жасауға тиіс. Қазақстан Республикасының
Конституциясы халықты әлеуметтік топтарға бөлмей, құқықтарына шек қоймай,
тұтас күйінде конституииялық-құқықтық қатынастардың субъектісі деп таниды.
Мұның мәнісі: қазақ ұлты мемлекеттің — яғни бүкіл халықтың әлеуметтік
базасының ұйтқысы сияқты болғанымен, оған айырықша: не құқықтық, саяси,
әлеуметтік, экономикалық, немесе мәдени артықшылыктар берілмейді.
Қазақтілінің мемлекеттік тіл болуын артықшылық деп санауға болмайды. Ол
өзінің түрі жағынан барлық жерде, барлық жағдайда ұлттық болып табылатын
мемлекеттің сипаттамасына ғана жатады. Орыс тілінің ресми түрде
қолданылатын тіл деп танылуы да бұл салада қазақтарда артықшылықтың жоқ
екендігін көрсетеді.
Сонымен халықтың Қазақстан Республикасының Конституциясын жасаушы деп
танылуы оның мазмұндық нәрін білдіреді. Сондықтан да Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясы: Біз... Қазақстан халқы... осы
Конституцияны қабылдаймыз деген сөздермен басталады. Қазақстан халқы оны
референдумның нәтижесінде қабылдады. Қазақстан Республикасының
Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар республикалық референдум арқылы
енгізіледі. Басқаша айтқанда, халық Конституцияны қабылдап қана қоймайды,
ол Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы мәселені де
шешеді. Рас, Конституцияға енгізілетін түзетулер мен өзгерістердің жобасын
Президент Парламенттің қарауына тапсыра алады. Ал ондай жағайда халық қалыс
қалмайды. Парламент-халықтың жоғарғы өкілеттік органы; сондықтан ол
Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен түзетулерді халықтың атынан және
соның мүддесін көздеп кабылдайды.
Қазақстан халқы Конституцияны қабылдаған бірде-бір субъекті
болғандығынан оның құрылтайлық сипаты келіп туындайды. Халық елдегі
мемлекеттік биліктің бірден бір қайнар көзі және дербестіктін, шын
мәңіндегі иесі болып табылады. Сондықтан, онда құрылтайшылық билік болады.
Қазақстан халқы мемлекетті нақ осы Конституция арқылы құрды, оның басқару
және құрылым нысандарын, әлеуметтік-экономикалық құрылысының негіздерін,
адам мен азаматтың мәртебесін анықтады.
Мемлекеттік құрылымның біртұтастық нысаны, басқарудың президенттік нысаны
және аумақтық тұтастық өзгертілмейді. Конституиияның тағы бір маңызды
ерекшелігі — ол, бір жағынан, мемлекетгің, ал екінші жағынан, — қоғамның
негізгі заңы болып табылады. Мұның өзі мемлекеттік биліктің кай-нар көзі
ретіндегі және қоғамның әлеуметтік базасы (ұстаушысы) ретіндегі халықтын,
мәртебесімен байланысты. Конституция мемлекетті барлық өзгеше белгілерімен
қоса құрады. Оны барлық элементтерімен: аумағымен, жоғарғы өкімет
билігімен, азаматтығымен, дербес заң шығарушылық кызметімен т.б. қоса
баянды етеді. Конституция мемлекеттің, мемлекеттік органдардың қоғаммен,
қоғамдық институттары мен өзара қарым-қатынасының негіздерін қалайды. Ол
қоғамдық құрылыетың экономикалық, ұйымдық, рухани және жеке тұлғалық
негіздерін анықтайды. Сондықтан тек мемлекет қана емес, оның конституттары
да Конституцияның құқықтық ережелерін, идеяларын пайдаланып отырады.
Сонымен қатар қоғам мен оның құрамдас бөлшектері де (бірлестіктер, ұйымдар)
өз қызметтерін Конституцияға негіздеп құруға тиіс. Жекелеген заңдар белгілі
бір коғамдық институттарға: саяси партияларға, діни, мәдени бірлестіктерге
т.б. қатысты болуы мүмкін. Өздерінің мақсаттары мен іс-әрекеттері арқылы
кон-ституциялық құрылысты зорлықпен өзгертуге, Республиканың тутастығын
бұзуға бағытталған қоғамдық ұйымдардың құрылуына және әрекет етуіне тыйым
салатын Конституцияның нормативтік ережелері тура және тікелей іске
асырылады. Сондықтан құқыкқорғау органдары Конституция норма- ларын
бұзушылыққа қарсы шаралар қолданғанда, Конетитуцияның өзін тікелей
басшылыққа алады. Қазақстан Республикасы Конституциясының ең жоғары зандық
күші бар. Мұның мәнісі — мемлекет органдарының қабылдайтын заңдары мен
нормативтік актілері Конституцияға қайшы келмейтін болуға тиіс деген сөз.
Мемлекеттік органның қандай да, жергілікті органдар да, орталық органдар
да, кез келген лауазымды тұлға, барлық азаматтар, олардың бірлестіктері
Конституция қағидаларын сақтауы тиіс.
Конституцияда оның ережелері, нормалар тікелей қолданылады деген нұсқау
бар. Мұның мәнісі — әрбір азамат өзінін құқықтары мен боетандықтарын корғау
үшін мемлекеттік органдарға, әсіресе сотқа өтініш білдіре алады.
Конституцияны, оның нормаларын пайдалана алады.
Конституция - Қазақстан Республикасының Ата Заңы
Конституция деген сөздің латыннан аудармасы жарғы", "заң" деген
мағыналарды білдіреді. Ежелгі Римде император билігінің кейбір актілері
осылай аталған. Ең бірінші конституция дүние жүзінде 1787 жылы қабылданып,
осы күнге дейін қолданылып келе жатқан АҚШ-тың Конституциясы болып
табылады. Еуропада бірінші конституциялар 1791 жылы Франция мен Польшада
қабылданған. Конституцияның басқа құқықтык нормативтік келсімдерден мыңадай
ерекшеліктері бар екенін айта кету керек:
- қоғамдық қатынастардың негізін қалайды;
- құқықтың негізгі бастауы болып табылады;
- ең жоғарғы заңдылық күші бар;
- оның ерекше тәртіппен қабылдануы;
- тұрақтылығы.
1991 жылдың желтоқсан айында КСРО ыдырап, құрамына кірген одақтас
республикалар егемен, тәуелсіз әрі дербес мемлекеттер құрды. Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасы жойылды. Оның аумағында Қазақстан Республикасы деп
аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бірталай құқықтық актілер
қабылданып, жаңа мемлекеттің заңды негізін қалай бастады. Оларға
жататындар:
1. Қазақ ССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы.
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңы.
3. 1993 жылғы және 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялары.
Аталған конституциялық келісімдер Қазақстанның тәуелсіздігін, дербестігін
жариялап, демократиялық, құқықтық мемлекет құрудың негіздерін қалады.
Қазіргі уақытта негізгі құқықтық құжат - Қазақстан Республикасының 1995
жылғы 30 тамызда өткен республикалық референдумында қабылданған
Конституциясы. Ол тәуелсіздік кезіндегі Конституциялық заңдардың
қағидаларын тұжырымдап, бір арнаға келтірді.
Бұрынғы конституциялар социалистік мемлекеттің негізгі заңдары деп саналса,
жаңа Конституция демократиялық мемлекеттің Ата Заңы деп жарияланды. Бұл
мақсат Конституцияның алғы сөзінен-ақ байқалады:
"Біз, ортақ тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде
мемлекеттік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына
берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзілік
қоғамдастыққа лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ
ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің
егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз", -
делінген. Оның жоғары заңдық күші бар және еліміздегі барлық іс-қимыл мен
қалыптасушы жүйелердің норма-тивті базасы болып табылады. Республиканың
бүкіл аумағына тікелей қолданылады. Бейнелей айтсақ, бұл Конституция-
мемлекетке қоғамның құқықтық сенімі және халықтың берген төл құжаты деуге
болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы республикалық құрылыстың негізін,
мемлекеттік билік жүйесін және Қазақстан мемлекеті мен азаматының қатынасын
белгілейді. Адам және оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын Конституция
мемлекеттің ең қымбат қазынасы деп танып, мемлекеттің сол үшін қызмет етуі
тиістігін атап көрсетеді.
Азаматтық құқықтық қатынастар
Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық
заңдар өздері реттейтін қатынастарға қатысушылардың теңдігін, меншікке қол
сұқпаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен
араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды кедергісіз
жүзеге асыру, нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін, оларды
соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттігін тануға негізделеді.
Азаматтық құқықтық қатынастардың элементтері субъектілері, объектілері мен
мазмұны, ал негізгі бастаулары Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Азаматтық Кодексі, оған сәйкес қабылданған өзге де заңдар және заңға
тәуелді кесімдер болып табылады.
Азаматтық кұкықтың субъектілері
Азаматтық заңдармен реттелетін катынастардың субъектілеріне: жеке және
заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-аумақтың, бөліністер жатады.
Жеке тулға - Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттің
азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар. Азаматтарда өз құқықтары мен
іс-әрекетін жүзеге асыру үшін құқықтық және әрекет қабілеттілігі болуы
тиіс. Азаматтың кұқықтың қабілеттілігі - бұл азаматтық құқық
пен азаматтық міндеттемелерге ие болу қабілеттілігі. Ол адам туылғанда
пайда болып және адам өлгенде барып тоқтатылады. Құқықтың кабілеттілігінің
негізде азаматтар:
өзінің меншігіндегі мүлікке ие бола алады;
мүлікті мұрагерлікке беріп және өсиет ете алады;
заңмен шектелмеген кез келген кәсіпкерлік пен шұғылдана алады;
заңды тұлға құра алады;
заңмен тыйым салынбаған кез келген мәмілелер жасап міндеттемелерге қатыса
алады;
тұрғылықты тұратын жер таңдап ала алады;
әдебиет пен өнер, ғылыми еңбектердің авторы, өнертапқыштық және басқа да
заңмен қорғалатын интеллектуалдық қызметке авторлық құқығы болуға;
басқа да мүліктік және мүліктік емес құқықтарға ие бола алады.
Азамат өз фамилиясы мен өз есімін, сондай-ақ, қаласа, әкесінің атын
қоса, өз атымен құқықтар мен міндеттерге ие болып, оны жүзеге асыра алады.
Тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты жері деп
танылады.
Азаматтың әрекет қабілеттілігі - азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық
құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық
міндеттемелер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі кәмелетке толғанда,
яғни 18 жастан пайда болады.
Жасы 18-ге толмағандардың әрекет қабілеттілігі екі топқа бөлінеді:
он төрт жасқа толмағандар;
он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгілер. Он төрт жасқа толмағандар үшін
келісімдерді олардың атынан ата-аналары, бала асырап алған адамдар немесе
қамқоршылар жасайды. Өздігінен бқұл жас өспірімдер тек өздерінің жасына
лайықты күнделікті тұрмыстағы жасалған кезінде орындалатын
ұсақ келісімдерді жасауға хақылы. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгілер
келісімді ата-аналарының, бала асырап алған адамдардың немесе
қамқоршылардың ризалығы мен жасайды. Өздігінен олар табысын немесе
стипендиясын билеуге, өздерінің шығармаларына, өнертап-қыштық құқықтарын
жүзеге асыруға, сондай-ақ күнделікті тұрмыстағы келісімді жасауға хақылы.
Жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің
мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты сот әрекет
қабілеттілігі жоқ деп тануы мүмкін, соған байланысты оған қамқоршылық
белгіленеді.
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
кабілеттілігін сот заңда көрсетілген тәртіппен шектеуі мүмкін. Оған да
қамқоршы белгіленеді. Бірақ, ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше
жасауға құқылы.
Заңды тұлға құрмай-ақ мемлекеттік тіркеуге түрған кезден бастап, азаматтар
кәсіпкерлік қызметпен айналысуға және де осы кезден жеке кәсіпкерліктің
субъектілері болып табылады. Түрлері: өзіндік, бірлескен кәсіпкерлік.
Өзіндік кисіпкерлікті бір азамат меншік құқығы бойынша өзіне тиесілі мүлік
негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға немесе оған билік етуге жол
беретін өзге де құқыққа, ал бірлескен кәсіпкерлікті жеке кәсіпкерлер ортақ
меншік құқығы бойынша өздеріне тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті
бірлесіп пайдалануға немесе оған билік етуге жол беретін өзге де құқықтарға
байланысты жүзеге асырады.
Түрлері:
ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігі негізінде жүзге асырылатын ерлі-
зайыптылар кәсіп-керлігі;
шаруа фермерлік шаруашылығының ортақ меншігі немесе жекешелендірілген
тұрғын үйге бірлескен ортақ меншік негізінде жүзеге асырылатын отбасылық
кәсіпкерлік; кәсіпкерлік қызмет үлестік ортақ меншік негізінде жүзеге
асырылатын жай серіктестік.
Заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы азаматтарды
мемлекеттік тіркеу, өзі барып тіркелетін сипатта, оның тұрғылықты жері
бойынша аумақтық салық органында (тіркеуші орган) есепке алынуы арқылы
жүзеге асырылады. Егер жеке кәсіпкер лицензиялауға тиісті қызметті жүзеге
асырса, осындай қызметті істейтін болса, онда оны атқаруға лицензиясының
болуы міндетті болып табылады.
Азаматтардың жеке кәсіпкерлігінің мәселелерін Қазақстан Республикасының
1997 ж. 19 мамырдағы "Жеке кәсіпкерлік туралы", 1998 ж. 31 наурыздағы
"Шаруа (фермер) қожалығы туралы" Заңдары және т. б. құқықтық-нормативтік
кесімдер реттейді.
Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар
және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды
тұлға деп танылады.
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табысын келтіруді (коммерциялық
ұйым), не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және алынған
пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес) ұйым заңды тұлға
бола алады.
Коммерциялық ұйымдар болып табылатын заңды тұлғалар шаруашылық
серіктестік, өндірістік кооператив, мемлекеттік кәсіпорын нысандарында
құрылуы мүмкін, ал мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық
қор және діни бір-лестіктер коммерциялық емес ұйымдар болып табылады. Заңды
тұлғалар бірлестіктер құра алады ассоциациялар, одақтар.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған кезде пайда болып, оны
тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды түлға органдарының
түрлері тағайындалу тәртібі және олардың өкілеттілігі заңдар мен құрылтай
құжаттарында белгіленеді. Сонымен қатар, оны басқа заңды тұлғалардан
айыруға мүмкіндік беретін өз атауы болады. Коммерциялық ұйым болып
табылатын заңды тұлғаның да фирмалық атауы болуы тиіс. Заңды тұлғаның
тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адам қоғамы мындаған жылдар өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті
мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықттық тәртібіне
бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, төртібін қоғамдық мүдде-мақсатты
орындауға жұмсайды. Көне заманнан адамдар мемлекет пен құқық қашан пайда
болды, қалай дамып келеді - деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеу
жасап келді. Енді мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардың мазмұнына
қысқаша тоқталып өтейік.
Теологиялық теория - мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып,
дамып келеді деп түсіндіреді. Бұл теория дұрыс — бұрыс деуге болмайды.
Мәселені дінмен бірге зерттеу керек. Себебі бұл теория адамдардың сенімі,
иманы ретінде қалыптасқан ұғым, көне заманнан дамып, нығайып келеді. Бұл
теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома Аквинский, Жак Маритен т.б.
Патриархалдық теория — мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен қалыптасқан
азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін
біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі патриархалдық отбасы басшысы
бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған. Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы — монарх. Бұл теорияның өкілі және дамытқан зерттеушісі
Аристотель, оны жақтаушылар орта, жаңа ғасырларда болды (Фильмер,
Михайловский т.б.).
Органикалық теория - бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған (б.з. I V -
III ғ.). Бірақ теория толық түрде XIX ғасырда қалыптасты. Өкілдері:
Блюнчли, Г. Спенсер, Вормс, Прейс т.б.
XIX ғасырдағы ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып, бұл теория — адам
қоғамында табиғаттың объективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы жолмен
мемлекетті құрады. Мемлекеттің Үкіметі — адамның басымы сияқты қоғамды
басқарады. Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады. Ол қоғамды қорғайды
деп түсіндіреді.
Табиғи құқықтық теория - XVII — ХVII ғғ. қалыптасқан теория. Өкілдері:
Г. Гроцкий, Т. Гоббс, Д. Локк, Ж.Ж Руссо, Б. Спиноза, А.И.Радищев т.б.
Теорияның мазмұны: адамдардың өздерінің табиғи құқықтары болады (бостандық,
тендік, еңбек жасау т.б.)- Оны ешкім жоя алмайды, оған зиян келтіре
алмайды. Қоғамның тарихи даму процесінде адамдардың ара қатынасында
кайшылықтар басталды. Сондықтан қоғамда бостандықты, еділеттілікті,
тендікті сақтау үшін адамдар өзара шарт жасап мемлекетті құрды. Бұл шарттың
мазмұны көп елдің Конституциясына кірді деп түсіндіреді.
Психологиялық теория — XIX ғ. бұл теорияны уағыздаған: Ч.Тард, Л.И.
Петражицкий. Коғам мен мемлекетті бұл теория адамдардың психологиялық
біріккен көзқарасы, іс-әрекеті, мінезі, тәртібі — бәрі келісіп ұжымдық
түрде басқаруы. Коғам мен мемлекет адамдардың табиғи психологиялық даму
заңдылық процесінің нәтижесінде пайда болды деп түсіндіреді.
Күштеу теориясы — XIX ғ. қалыптаскдн пікір. Өкілдері: Л. Гум-плович,
К. Каутский, Е.. Дюринг т.б. Мазмұны: күшті рулар, тайпалар өздерімен
шектес әлсіз руларды, тайпаларды күштеп, зорлық озбырлық жасап өзіне
бағындырып, бақылауды жақсарту үшін мемлекет құрады — деп түсіндіреді.
Материалистік теория — мемлекет пен құқықтың пайда болуын экономикалық
тұрғыдан түсіндіреді, себептері: қоғамдық еңбектің бөлінуі, қосымша
өнімнің, жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама-қарсы екі тапқа
бөлінуі, қайшылық күресінің басталуы. Мемлекет пен қққықтың мазмұнының
тарихи өзгеріп отыруы қоғамдық мүдде-мақсатты қорғауы.
Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып,
өмірге келген бірлестік. Оның себептерін қоғамдағы болып жатқан объективтік
факторлар құрастырады: биологиялық, психологиялық, экономикалық,
әлеуметтік, діни, ұлттық т.б. құбылыстар. Сондықтан бір теорияның көлемінде
мемлекет пен құқықтың пайда болуын ғылыми тұрғыдан толық түсінуге болмайды.
Жоғарыда көрсетілген теориялардың бәрінде де кемшіліктер мен жетістіктері
бар. Оны ғалымдар пайдаланады. Мемлекет және құқықтың пайда болуын, ғылыми
тұрғыдан дұрысырақ түсіндіретін — тарихи материалистік теория. Бұл теория
мемлекет және құқық тарихи туынды-қоғамның антагонистік тапқа бөлінуінің
нәтижесі болып табылады деп түсіндіреді. Ол дұрыс.
Кемшілігі — мемлекет пен құқықгы тек экономикалық базис пен шектеуі, жалпы
теорияның атқаратын жұмысын бір жақты түсінуі (қоғамдық маңызын шектеуі)
және олардың келешегін болжаудағы жіберген қателіктер
Мемлекет функциясының түсінігі, оның белгілері
Өткен тақырыптарда мемлекеттің пайда болуын, оның мазмұнын,
типологиясын, нысанын, әкімшілік-аймақтар құрылысын, саяси, әкімшілік
басқаруын жан-жақты қарастырып өттік. Бұның бәрі мемлекеттің статистикалық
көрінісі. Енді мемлекеттің динамикалық процесінің дамуына, жаңаруына,
нығаюына, оның өзінің саяси, экономикалық, әлеуметтік міндетгерін қалай
орындауына, қандай қызмет атқаруына назар аударайық. Осыларға толығырақ
тоқтап, түсінуіміз керек. Міне осы мәселелердің бәрі бірігіп мемлекеттің
функциясын құрады.
Функция — заң ғылымында мемлекет пен құқықтың алдында тұрған мүдде-
мақсатгарды, міндеттерді орындау кызметінің негізгі бағыттарын және оның
әдіс-тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы тұрғыдан
мемлекеттің, үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген занды ұғым
қалыптасады.
Мемлекеттің функциясы Кеңестік дәуірде өте кең түрде пайдаланылды. Функция
мемлекеттің таптық мазмұнына сәйкес өзгеріп, ескіріп, жаңарып отырады.
Қазіргі кезеңде Кеңес Одағы ыдырап, республикалар дүниежүзілік
қауымдастыққа бет бүрып, либерал-демократиялық даму процесіне көшкенде
мемлекеттің функциясын тек қоғамның таптық мазмұнына сәйкес қарастыру дұрыс
болмады. Себебі, функцияның дамуына таптармен бірге халықтың рухани сана-
сезімі, мәдениеті, глобалдық мәселелері зор өсер етеді. Бұл дүниежүзілік
саяси көзқарас.
Кеңестік дәуірді де, қазіргі кезенде де мемлекетгің функциясын
дамытуға көп көңіл бөлінеді. Өйткені функцияның мазмұның терең түсініп,
білу тек мемлекеттің бүгінгі жұмысын, қызметін жақсарту ғана емес, сонымен
бірге қоғамның, мемлекеттің тарихи даму процесін зерттеп, дұрыс түсінуге
көп үлес қосуы. Функция мемлекетпен, қоғаммен бірге дамып, бірге өмір сүріп
келеді. Бұл объективтік процесс. Қазіргі заманда Қазақстан Республикасының
функциясы күрт өзгеріп, дамуда, негізгі бағыты нарықты экономиканы
қалыптастыру, либерал-демократиялық мемлекетгі орнату.
Мемлекеттің функциясы туралы әр түрлі ой-пікірлер бар. Солардың бірі —
функция көп өзгеріске ұшырамайтын деп, бірнеше үрлерін келтіреді: жалпы
қоғамдық, әлеуметтік, таптық, ұлттық, ғылыми-техникалық, экологиялық,
интернационалдық функциялар. Функцияны жүйелеудің келесі түрі: тұрақты және
уақытша функциялар; негізгі және негізсіз функциялар; заңды қабылдау,
орындау, қорғау функциялары. Мемлекеттердің көпшілігі функ-цияны ішкі және
сыртқы функциялар деп екіге бөледі. Осы пікірді қазіргі заманда мемлекеттер
дұрыс деп қолдануда.
Мемлекеттің функциясының орындалуын қамтамасыз ететін
— мемлекеттік аппарат пен органдар. Әуелі функцияны орындау үшін тиісті
мемлекеттік орган құрылады. Бірнеше органдар функцияның мазмұнына қарай
мемлекеттік аппаратты қалыптастырады. Функцияның орындалу кезең-сатылары:
функция — орган
— аппарат — мемлекет. Мемлекеттің функциясы арқылы қоғамның алдында тұрған
мүдде — мақсаттардың мазмұнын, оның орындалу бағыттарын, толық білуге
болады. Мемлекет қызметінің (функциясының) негізгі белгілері:
- қызметтің жүйесі, оның атқаратын жұмыстарының мазмұны және қатынастардың
түрлері арқылы анықталады;
- функция сарапталып, жіктеліп, кешенді түрде жүргізіледі;
- мемлекеттің қызметі аппараттарының қызметіне ұқсамайды. Мемлекет
функциясы қоғамдық көлемде жүргізіледі;
- мемлекеттің атқаратын қызметін мемлекеттік жұмыстарының әдіс-тәсілінен
айыра білуге болады;
Мемлекет қызметінің орындалу әдістері: жеке тұлғалар ерікті, ерексіз түрде
орындайды; мемлекеттік органдар, бірлестіктер, ұйымдар өздерінің
кұзыретінің шеңберіне сәйкес орындайды. Егер дұрыс орындалмаса, еріксіз
түрде орындау қамтамасыз етіледі. Мемлекет функциясы орындалуының құқықтық
және ұйымдастырушылық тәсілдері болады. Құқықтық тәсілдің өзі үшке
бөлінеді: құқық шығармашылық, құқықты қолдану, орындау; құқықты қорғау.
Үйымдастырушылық тәсілдің түрлері: экономикалық (дотация, кредит, баға
т.б.); саяси симпозиум, семинар, конференция, кеңес, мәжіліс өткізу,
халыққа идеологиялық үндеу жасау, үгіт-насихат жүргізу.
Мемлекеттік билік толып жатқан субъектілердің сан алуан нақты
қызметтері арқылы іске асып, орындалып жатады. Осы мемлекеттің сан алуан
қызметтерін мемлекеттік биліктің орындалуының қүқықтық нысаны дейді.
Бұл мемлекеттік биліктің нақты орындалуының құқықтық нысаны екі түрге
бөлінеді:
1). Нормативтік актілер аршылды орындалу нысаны;
2). Жалпылама нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны.
Нақты нысанның өзі үшке бөлінеді:
1). Құқық шығармашылық;
2). Қүқықты орындаушылық;
3). Құқықты қорғаушылық.
Мемлекеттік билікті орындаудың ерекше нақты түрі - әкімшілік шарт арқылы
іске асу. Шарттың түрлері толып жатыр. Оның бір жағының немесе екі жағының
субъектісі мемлекеттік орган болады.
Мемлекет билігі жалпылама нормативтік актілерінің орындалу нысаны
бірнеше түрге бөлінеді: экономикалық, саяси, идеологиялық,
ұйымдастырушылық, халықаралық, мемлекетаралық т.б.
Мемлекеттік билікті орындау құқықтық нысандармен шектелмейді. Бүл іске
мемлекеттің ұйымдастыру қызметі көп үлес қосады. Мемлекеттің ұйымдастыру
қызметі заңға тәуелді іс-әрекет, әр мемлекеттік аппарат, әр мемлекеттік
орган қоғамдағы заңға, нормативтік актілерге сәйкес қызмет атқарады. Бұл
қызметке нақты нормативтік актілердің қажеті жоқ.
Мемлекеттің ұйымдастыру қызметінің түрлері:
- жаңа шыққан заңцарды, нормативтік актілерді насихаттау,
түсінік беру;
- мемлекеттік органдарға көмек көрсету, бақылау, тексеру
жүргізу;
- материалдық-техникалық операциялар жүргізу, баяндамалар, іс-қағаздарын
дайындау, зандарды, нормативтік актілерді басып шығару т.б. қасаттардың
өмірге келуін қамтамасыз ету;
- әртүрлі жиналыстар, мәжілістер, конференциялар өткізу;
- мемлекетгік органның тәжірибелерін жинақтап, қорытынды
жасау;
- мемлекеттің қызметі туралы қоғамдық ұйымдардың, еңбек ұжымдарының ой-
пікірлерін, ұсыныстарын жинақтап, қорытынды жасау;
- мемлекеттік органның жұмысына халықты, қоғамдық ұйымдарды, саяси
партияларды қатыстыруды ұйымдастыру.
- шет елдермен қарым-қатынасты ұйымдастырып, басқару т.б. қызмет істері.
Мемлекеттік қызмет — азаматтардың мемлекеттік мекемелерде қызмет атқаруы,
жұмыс істеуі. Бұл қызмет қоғамдағы еңбектің ерекше түрі. Бұл туралы заң,
инструкция болады. Мемлекеттік аппарат тиісті мамандармен, іскер, сенімді
азаматтармен толықгырылып құрылады. Мемлекеттік қызмет бірнеше категорияға
бөлінеді:
а). Мемлекеттік билік органдарының қызметкерлері: (заң шығару, заңды
орындау, занды қорғау органдары).
б). Жұмыстың сипатына қарай қызметкерлер үшке бөлінеді: басшылар, мамандар,
техникалық персонал.
в). Мамандығының сипатына қарай қызметкерлер екіге бөлінеді: мемлекеттік —
билік өкілеттігі бар қызметкерлер және өкілеттігі жоқ қызметкерлер.
Мемлекеттік өкілеттігі бар лауазымды тұлғалар 3 топка бөлінеді: категория
а Президент, Премьер-Министр, Палаталардың басшылары, Министрлер, т.б.
Жоғарғы мемлекеттік аппараттың басшылары; категория б бірінші топтағы
лауазымды тұлғалардың кеңесшілері, көмекшілері, орынбасарлары; категория
в екінші топтағы лауазымды тұлғалардың орынбасарлары, көмекшілері.
Мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлғалар әкімшілік жауапкершілікке
тартылады. Егер қызметінде мекемеге шығын келтірсе, оны төлейді, қылмыс
жасаса, қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Мемлекет қызметінің негізгі
мүдде-мақсаты - адамның әлеуметтік, моральдық, материалдық, рухани, мәдени,
экологиялық тілектерінің толық орындалуын қамтамасыз ету. Жеке тұлғалардың
мүдделерін орындау арқылы мемлекет қоғамды жақсы дамытып нығайтады, қарым-
қатынастарды дұрыс реттеп, басқарады.
Сонымен, мемлекеттің функциясы - қоғамды әлеуметтік басқа-рудағы
мемлекеттің атқаратын жұмыстарының негізгі бағыттары мен әдістері.
Шет мемлекеттердің кебінде функция деген занды түрде ұғым жоқ. Оларда
функцияны мемлекеттің міндеттері мен мүдде-мақсаттарына қосып түсінік
береді. Ал, функция деген жеке түсінік бар мемлекеттерде бұл мәселені оқып,
білуде өзгешілік кездеседі.
Біздің пікіріміз - функциянын өзін жеке оқып, білген дұрыс. Оны
мемлекеттің мүдде-мақсаттары мен міндеттеріне қосып, біріктіріп қарау
дұрысқа жатпайды. Себебі, бүл үшеуі үш түрлі мәселені қамтиды, олардың
мазмұны да, орындалу жолдары да, тәсіддері де түгелімен басқа. Дамыған
елдердің біразы мемлекеттің функциясын ішкі-сыртқы деп бөлмейді.Өйткені
олардың шекарасын анықтау қиынға соғады. Олар жалпылама түрде қарастырады.
Біздіңше, белген дұрыс, функцияның басым көшшлігінің шекарасы белгілі.
2. Мемлекет функңиясының түрлері
Мемлекеттің функцияларының қалыптасу себептеріне қарай екі түрге
бөледі: таптық кайшылықтарды реттеу функциясы және жалпы қоғамды реттеп-
басқару функциясы. Қазіргі заманда мемлекеттердің көпшілігінде таптық күрес
бәсеңкеп, демократия дамып, монополияның озбырлығы шектелгенде таптық
қатынасты реттеу функциясы өте сирек қолданылады. Дамушы елдерде бұл
функция жиі, күрделі түрде пайдаланылады. Мемлекеттердің көпшілігінде
функцияны ішкі және сыртқы деп екі күрделі топқа бөледі. Мемлекеттің ішкі
функциялары:
1. Экономикалық функция - мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі
стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары, тәсілдерін
көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі болады:
бірінші — салық саясаты арқыны мемлекет бюджетінің дамуын реттеп, басқару;
екінші — экономиканың тиісті, кажетті саласына жеңілдік беріп, дамыту:
үшінші - ғылым мен техниканы дамытып, экономиканы көтеру (бұл екі жақты
процесс);
төртінші — мемлекеттік өндірісті дамыту.
2. Әлеуметтік функция — мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі халықтың
әлеуметтік жағдайын жан-жақгы қамтамасыз етіп, жақсы дәрежеде дамыту.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты екі бағытқа бөлінеді: бірінші бағыты —
адамдардың қоғамдағы еңбегіне карамай мүгедектерге, зейнеткерлерге, науқас
адамдарға, көп балалы жанұяға, студенттерге мемлекеттік көлемде жан-жақты
көмек жасап, олардың әлеуметтік жағдайын жақсарту; екінші бағыты —
адамдардың денсаулығын қорғауға, жақсартуға, мәдениетгі дамы-туға, халықтың
жақсы тұрып, жақсы демалуына қамқорлық жасап, мемлекеттік бюджеттен тиісті
мөлшерде қаржы бөліп отыру.
3. Қаржы реттеу функциясы - қоғамдағы барлық азаматтардың,
бірлестіктердің, ұйымдардың, мемлекеттік бюджеттің шығысы мен
кірісін реттеп, басқарып отыру. Бюджеттің (кірісі мен шығысын) дұрыс
пайдалануын қаржы министрлігі мен парламент қатаң тексеріп, бақылап
отырады. Жергілікті басқару аппараты өз Сюджетінің дұрыс пайдалануын өзі
бақылап, тексереді. Шекаралар заттың шығуын, кіруін, одан түсетін кірісті
мемлекеттік кеден аташараты тексеріп, бакітіліп отырады.
4. Мәдениет бағытындағы функция — адамдардың денсаулығы, рухани сана-
сезімі, білімі, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, морал, әдебиет, өнер, музыка,
ғылым, тәрбие т.б. мемлекеттің тұрақты бақылауында болып, оны тиісті
дәрежеде дамытып отырады. Бұл күрделі функцияға жеке адамдар да,
бірлестіктер де тиісті деңгейде үлес қосып отырады.
5. Экологаялық функция - бұл дүниежүзілік көлемдегі проблема. Сонымен
бірге жеке мемлекеттер де, жеке ұйымдар да, жеке адамдар да өздерінің
үлесін қосуға міндетті. Себебі, табиғатты, адамды, қоршаған ортаны
қадірлеп, қорғау жалпы әлемдік мүдде-мақсат, кезек күттірмейтін міндет.
Табиғатты ластау адам қоғамының болашағын жою. Сондықтан бұл мәселе БҰҰ
бақылауында, халықаралық құқық шеңберінде біраз нормативтік актілер
қабылданып, мемлекетаралық бағдарлама бекітілді. Жеке мемлекеттер де
өздерінің бағдарламасын қабылдады.
6. Құқтық тәртіпті қорғау функциясы - қоғамда мемлекеттің,
бірлестіктердің, жеке адамдардың мүдде-мақсаттарын қорғайтын әділетті,
инабатты, парасатты, құқықтық тәртіп болу керек. Оны қалыптастыратын,
реттеп, басқаратын мемлекет, оның органдары. Сонымен бірге бұл іске
бірлестіктер мен жеке адамдар да зор үлес қосулары, белсенді түрде
қатынасулары керек. Қоғамдық тәртіпті жақсартудың, нығайтудың екі әдіс-
тесілі бар. Біріншісі - зандардың, нормативтік актілердің сапасын,
әділеттілігін көтеру. Екіншісі - құқықтық нормалардың орындалуын қамтамасыз
ету. Егер норма дұрыс орындалмаса немесе бүзылса, қатаң күрес жүргізу,
жауапқа тарту.
7. Коғамдағы тәртіпті қорғау функциясы — бұл мемлекет органдарының
қызметінің ең күрделі, жауапты түрі. Осы функция арқылы адамдардың
бостандығын, құқықтарын қамтамасыз етіп, жақсы өмір жасауға мүмкіншілік
қалыптастыру.
8. Ғылыми — техникалық прогресті дамыту функциясы. Казіргі заманда
қоғамның жақсы даму бағыты: ғылым мен техниканы қарқынды түрде дамуына
толық мүмкіншілік жасау, барлық қаржыны мемлекеттік бюджетке тапсыру.
Өйткені бұл істі бір орталықтың басқаруы қажет.
Мемлекеттің сыртқы функциялары.
1. Екі жақты пайдалы қарым-қатынас қалыптастыру. Қазіргі заманда
мемлекетаралық қатынасты қоғамның барлық саласын қамтуға, байланыстыруға
болады: біріккен өндірістер, фирмалар, ұжымдар құру, бірігіп ғылыми
зерттеулер жүргізу т.б. іс-әрекеттер жасау. Бұдан мемлекеттер ұтылмайды,
керісінше, ұтыстары молаяды.
2. Мемлекетаралық саяси ынтымақтастықты дамытып, жақсарту. Барлық мәселені
бейбітшілік жолмен шешу. Бұл байланыс үш түрлі деңгейде жүргізіледі:
парламентаралық, үкіметаралық және жергілікгі басқару аппараттарының
байланысы. Мысалы, Еуропалық одақты және тәуелсіз мемлекеттердің
достастығын келтіруге болады.
3. Мәдени және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты калыптастыру. Ғылыми-
техникалық мәдени жетістіктерді пайдалану, алмастыру т.б. жолдарын
іздестіру. Бұл жұмысқа мемлекеггік емес ұйымдар да кеңінен қатыса жүр.
Мысалы, дүниежүзілік демократиялық әйелдер, жастар, студенттер, кәсіпшілер,
архитекторлар, суретшілер, сазгерлер одағы; халықаралық ғылым одақтарынның
кеңесі; БҰҰ-ның ЮНЕСКО Комитеті т.б.
4. Дүниежүзілік ғаламдық мәселелерді реттеп, іске асыру. Бұл мәселені
реттеп, шешуге әлемдегі барлық мемлекеттер қатысулары керек, онсыз ешқандай
нәтиже болмайды. Қазіргі замандағы глобальдық проблемалар: бейбітшілікті
сақтау, экологияны жақсарту, адамдардың сауатсыздығын жою, дүниежүзіндегі
халықтардың денсаулығын, әлеуметтік жағдайын жақсарту, цивилизациялық
жетістіктерді қорғап, сақтау, дамыту.
5. Мемлекеттің қорғанысын, қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Бұл мәселені
жаңаша, қазіргі заманға сәйкес шешу. Бұрынғыдай қару-жарақты көбейту
ешқандай жағымды нетиже бермейді. БҰҰ арқылы, соның шеңберінде реттеп,
шешуді қарастыру және ер мемлекеттің өзінің бейбітшілік саясаты дамып,
нығаюы керек.
Мемлекеттін, функциясы диалектикалық даму процесі арқылы оның мазмұны да,
орындалу тәсілі де өзгеріп, жаңарып жатады. Жер жүзіндегі мемлекеттердің
функциясы сан жағынан әр түрлі болады. Бірақ мемлекеттердің бәрінде мына
функциялар міндетгі түрде болады: әлеуметтік, идеологаялық, экологиялық.
Мемлекеттің 3—1093 қызметін функцияға бөлудің қағидалары әр түрлі болады,
олар халықаралық құқыққа, мемлекетаралық шарттарға сәйкес дамып отырады.
Қазақстан Республикасының функциялары ішкі-сыртқы функция деп екі күрделі
топқа бөлініп зерттеледі. Тұрақты және уақытша функциялар адамдардың
құқығын қорғау, отан қорғау, зандылықты қорғау — деген функциялар болады.
Бұлардың мазмұны көбінесе жоғарыда көрсетілген функцияларға ұқсас болып,
солар арқылы орындалып жатады.
Мемлекеттік функция мен мемлекеттік органдардың функциясы деген заңды екі
ұғым бар. Оларды жақсы ажырата білу керек. Мемлекеттік функция мазмұны және
көлемі жағынан күрделі, барлық қоғам бойынша атқарылатын қызмет.
Мемлекетгік органдардың функциясы өздерінің көлемінде атқарылатын қызмет.
Мемлекеттің функцияларын іске асыру нысандары мен тәсілдері. Бұл қызметтің
екі түрі болады: мемлекеттік функцияны құқықтық нормалардың шеңберінде
орындау және құқықсыз жалпылама іс-әрекеттер арқылы функцияның дұрыс
орыңдалуына үлес қосу. Құқықтың шеңберінде функцияны орындаудың үш түрі
болады: құқық шығармашылық, құқықты іске асыру, құқықты қорғау.
Құқық шығармашылық - жаңа норманы өмірдің талабына қарай уақытында
қабылдау. Онсыз мемлекеттің қызметіне нұқсан келуі мүмкін. Мысалы,
науқастың эпидемияға айналуымен қалай күресуге болады, егерде нақты заң
қабылданбаса.
Құқықты іске асыру — бүл істі орындау мемлекет Үкіметінің міндеті. Үкімет
тиісті нормативтік акті қабылдау керек. Онда жауапты субъектілер не істеу
керек, оның уақыты, материалдық негіздері толық көрсетілуі қажет. Бұл істі
толық бақылауға алу керек.
Құқықты қорғау — бұл қызметті атқаратын органдар: сот, прокуратура, МВД,
КГБ, т.б. Олардың қызметінің бағыттары: заңдылықты, тәртіпті, адамдардың
және заңды тұлғалардың бостандығы мен құқықтарын қорғау азаматтық,
қылмыстық істерді қарап, кінәлі субъектілерді жауапқа тарту.
Нарықты экономика жүйеде шарттық байланыстың маңызы күшеюде. Сондықтан
мемлекеттің шарттық қатынасты реттеп, басқару функциясы тиісті дәрежеде
аткқарылуы қажет.
Мемлекеттің функциясын құқықсыз реттеу қызметтері:
мемлекеттік органдар функцияларды іске асыруда көптеген іс-әрекеттер жасап
жатады. Сол іс-әрекеттерді біріктіріп - кұқықсыз реттеу қызметі деп атайды.
Олардың қоғамды басқаруда маңызы өте зор.
Мемлекеттің функцияларын орындау тәсілдері: ерікті, еріксіз, сендіру,
нандыру (бұл жеке тұлғаларға). Экономикалық тәсілдер: болжау, жоспарлау,
кредит беру, салықта жеңілдік беру, алушыларды монополистерден қорғау.
ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
1. Қазақстан Республыкасының Конституциясы
1991 жылдың желтоқсанында он бес одақтас республикадан құрылған Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағы ыдырады. Бұрынғы одақтас республикалардың
барлығы өздерін дербес тәуелсіз мемлекет деп жариялады. Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасы да өзін дербес мемлекет деп жариялады.
1991 жылы 16-желтоқсанда Қазакстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздіғі туралы конституциялық
заң қабылдап, Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін жария етті. Онда былай
деп жазылады: Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде күллі
аумақта бүкіл үкімет билігіне ие болады, өзінің ішкі және сыртқы саясатын
дербес анықтап, өзі жүзеге асырады. Дербес мем-лекет ретінде Қазақстан
Республикасы халықаралық көлемге шығады, өзінің басқа мемлекеттермен
қатынасын халықаралық құқық нормалары негізінде құрады. Бұрынғы Қазақ
республикасының аумағы тәуелсіз жаңа мемлекеттің аумағы деп танылды. Бұл
аумақ бөлінбейді және оған ешкім қол сұға алмайды деп жариялаңды. Барлық
ұлттардың азаматтары енді біртұтас Қазақ-стан халқы болып табылады.
Мемлекеттік өкімет Қазақстан халқының еркіне негізделеді. Заң, барлық
азаматтардың ұлтына, шыққан тегіне, қызмет түріне, тұрғылықты мекеніне
қарамастан, тең құқықтар мен бостандықтарға ие болатынын жариялады. Заңда
Қазақстан мемлекетінің құрылысы туралы айтылды. Мемлекеттік өкімет
билігінің заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөліну
принципі тұңғыш рет танылды. 1993 жылы 28-ақпанда Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі дербес, тәуелсіз мемлекеттің тұңғыш Конституциясын
қабылдады. Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін нығайтуда, халыққа қызмет
ететін, азаматтардың кең көлемді құқықтары мен бостандықтарын т.б.
жариялаудағы халықтын еркін білдіретін мемлекеттік жаңа органдар құруға бұл
Конституцияның зор маңызы болды. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының
1993 жылғы Конституциясы жаңа мемлекетте пайда болған проблемаларды білдіре
алмады. Ондайлар қатарына мемлекеттік, экономикалық өмірдің, адам құқығы
мен бостандықтарының мәселелері т.б. жататын еді. Басқару жүйесі туралы
мәселе де тиянақты шешілген жоқ. Жоғарғы Кеңестің өкілдігіне шек қойылмады.
Ал мұның өзі оны Президенттің, Үкіметтің істеріне араласуына әкеліп соқты.
Президеңттің құқықтары шектеулі болып, соның салдарынан ол реформаны жүзеге
асыру жөнінде өз бетінше дербес саясат жүргізе алмады. Конституция
экономикалық реформаны жүргізу жөніндегі т.б. жұмыстарда кідіріс туғызды.
Сондықтан қоғамдық өмірдің өзі Конституцияны кайта қарау туралы мәселені
алға тартты. Президент Н.Ә. Назарбаевтың басшылығымен жаңа Конституцияның
жобасы әзірленіп, бүкілхалықтық талқыға салу үшін баспасөзде жарияланды.
Талқылау барысында жоба бойынша көптеген ескертулер айтылды. Олардың ең
елеулі дегендері ескеріліп, жоба тағдырын шешу үшін халыққа ұсынылды.
Бүкілхалықтық дауыс берудін (референдум) нәтижесінде 1995 жылы 30-тамызда
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабылданды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы — демократиялық, өркениетті даму
жолына түскен мемлекет пен коғамның негізгі, басты нормативтік актісі.
Конституция мемлекеттік және қоғамдық құрылысты, олардың ұйымдастырылу және
болашаққа бағдар ұстай отырып қызмет ету принциптерін белгілейді. Онда
адамның және азаматтың конституциялық мәртебесі, мемлекеттік билік пен
мемлекеттің әлеуметтік базасының қайнар көзі ретіндегі адам мен азаматтың,
бүкіл халықтың мәртебесі баянды етіледі. Мемлекет пен қоғамның негізгі заңы
ретінде Конституция бүкіл заң шығару ісінің кайнар көзі болып табылады.
Басқаша айтқанда, барлық нормативтік актілер Конституцияның ережелеріне
негізделіп қабылданады. Сондықтан оған басқа нормативтік актілерде
кездеспейтін белгілер тән болады.
Конституцияны Қазақстанның халқы қабылдады. Онда халықтың еркі
білдірілген. Социализм тұсында да Конституция халықтың еркін білдіреді деп
есептелді. Бірақ сонымен бірге халық еңбекшілерден — жұмысшы тобынан,
ұжымшар шаруаларынан және еңбекші интеллигенциядан тұрады деп атап
көрсетілді. Халықтың мұндай сипаттамасы кез келген қоғамдық құбылысқа
таптық тұрғыдан қарайтын марксизм-ленинизмге негізделген болатын.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы халық деген
ұғымға таптық сипаттама беруден тұңғыш рет бас тартты. Онда жұмысшы тобы,
ұжымшаршы шаруалар мен енбекші интеллигенция деген сөздер айтылған жоқ.
Еңбекшілер деген термин Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясында да,
сондай-ақ 1995 жылғы Конституциясында да қолданылған жоқ. Бірақ екі
Конституцияда да халық туралы сөз болды. Қазақстан Республикасының
Конституциясында халық барлық ұлттық топтарды түгел қамтитын тұтас
әлеуметтік саяси құбылыс ретінде түсінілді. Демек, халық деген ұғымның
мәнісі мынада: біріншіден, ол әлеуметтік таптарға, топтарға бөлінбейді; ал
мұның өзі қоғамда бейбітшілікті сақтауда өте маңызды болып табылады.
Конституция адамдарды мүліктік жағдайына қарай әр түрлі әлеуметтік топтарға
бөлінбей, сол себептен де ешкімнің жағына шықпайды, өзін халықтьщ бір ғана
тобының заң шығарушылық актісі деп танымайды. Конституция мемлекетті
әлеуметтік деп, яғни бүкіл халықтың өкілі деп таниды. Мұның мәнісі:
мемлекет халықтың бір тобын қудалау арқылы оның екінші бір тобына
артықшылық бермейді. Мемлекет халықтың барлық топтарына олардың әлеуметтік
жағдайына сәйкес қамқорлық жасауға тиіс. Қазақстан Республикасының
Конституциясы халықты әлеуметтік топтарға бөлмей, құқықтарына шек қоймай,
тұтас күйінде конституииялық-құқықтық қатынастардың субъектісі деп таниды.
Мұның мәнісі: қазақ ұлты мемлекеттің — яғни бүкіл халықтың әлеуметтік
базасының ұйтқысы сияқты болғанымен, оған айырықша: не құқықтық, саяси,
әлеуметтік, экономикалық, немесе мәдени артықшылыктар берілмейді.
Қазақтілінің мемлекеттік тіл болуын артықшылық деп санауға болмайды. Ол
өзінің түрі жағынан барлық жерде, барлық жағдайда ұлттық болып табылатын
мемлекеттің сипаттамасына ғана жатады. Орыс тілінің ресми түрде
қолданылатын тіл деп танылуы да бұл салада қазақтарда артықшылықтың жоқ
екендігін көрсетеді.
Сонымен халықтың Қазақстан Республикасының Конституциясын жасаушы деп
танылуы оның мазмұндық нәрін білдіреді. Сондықтан да Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясы: Біз... Қазақстан халқы... осы
Конституцияны қабылдаймыз деген сөздермен басталады. Қазақстан халқы оны
референдумның нәтижесінде қабылдады. Қазақстан Республикасының
Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар республикалық референдум арқылы
енгізіледі. Басқаша айтқанда, халық Конституцияны қабылдап қана қоймайды,
ол Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы мәселені де
шешеді. Рас, Конституцияға енгізілетін түзетулер мен өзгерістердің жобасын
Президент Парламенттің қарауына тапсыра алады. Ал ондай жағайда халық қалыс
қалмайды. Парламент-халықтың жоғарғы өкілеттік органы; сондықтан ол
Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен түзетулерді халықтың атынан және
соның мүддесін көздеп кабылдайды.
Қазақстан халқы Конституцияны қабылдаған бірде-бір субъекті
болғандығынан оның құрылтайлық сипаты келіп туындайды. Халық елдегі
мемлекеттік биліктің бірден бір қайнар көзі және дербестіктін, шын
мәңіндегі иесі болып табылады. Сондықтан, онда құрылтайшылық билік болады.
Қазақстан халқы мемлекетті нақ осы Конституция арқылы құрды, оның басқару
және құрылым нысандарын, әлеуметтік-экономикалық құрылысының негіздерін,
адам мен азаматтың мәртебесін анықтады.
Мемлекеттік құрылымның біртұтастық нысаны, басқарудың президенттік нысаны
және аумақтық тұтастық өзгертілмейді. Конституиияның тағы бір маңызды
ерекшелігі — ол, бір жағынан, мемлекетгің, ал екінші жағынан, — қоғамның
негізгі заңы болып табылады. Мұның өзі мемлекеттік биліктің кай-нар көзі
ретіндегі және қоғамның әлеуметтік базасы (ұстаушысы) ретіндегі халықтын,
мәртебесімен байланысты. Конституция мемлекетті барлық өзгеше белгілерімен
қоса құрады. Оны барлық элементтерімен: аумағымен, жоғарғы өкімет
билігімен, азаматтығымен, дербес заң шығарушылық кызметімен т.б. қоса
баянды етеді. Конституция мемлекеттің, мемлекеттік органдардың қоғаммен,
қоғамдық институттары мен өзара қарым-қатынасының негіздерін қалайды. Ол
қоғамдық құрылыетың экономикалық, ұйымдық, рухани және жеке тұлғалық
негіздерін анықтайды. Сондықтан тек мемлекет қана емес, оның конституттары
да Конституцияның құқықтық ережелерін, идеяларын пайдаланып отырады.
Сонымен қатар қоғам мен оның құрамдас бөлшектері де (бірлестіктер, ұйымдар)
өз қызметтерін Конституцияға негіздеп құруға тиіс. Жекелеген заңдар белгілі
бір коғамдық институттарға: саяси партияларға, діни, мәдени бірлестіктерге
т.б. қатысты болуы мүмкін. Өздерінің мақсаттары мен іс-әрекеттері арқылы
кон-ституциялық құрылысты зорлықпен өзгертуге, Республиканың тутастығын
бұзуға бағытталған қоғамдық ұйымдардың құрылуына және әрекет етуіне тыйым
салатын Конституцияның нормативтік ережелері тура және тікелей іске
асырылады. Сондықтан құқыкқорғау органдары Конституция норма- ларын
бұзушылыққа қарсы шаралар қолданғанда, Конетитуцияның өзін тікелей
басшылыққа алады. Қазақстан Республикасы Конституциясының ең жоғары зандық
күші бар. Мұның мәнісі — мемлекет органдарының қабылдайтын заңдары мен
нормативтік актілері Конституцияға қайшы келмейтін болуға тиіс деген сөз.
Мемлекеттік органның қандай да, жергілікті органдар да, орталық органдар
да, кез келген лауазымды тұлға, барлық азаматтар, олардың бірлестіктері
Конституция қағидаларын сақтауы тиіс.
Конституцияда оның ережелері, нормалар тікелей қолданылады деген нұсқау
бар. Мұның мәнісі — әрбір азамат өзінін құқықтары мен боетандықтарын корғау
үшін мемлекеттік органдарға, әсіресе сотқа өтініш білдіре алады.
Конституцияны, оның нормаларын пайдалана алады.
Конституция - Қазақстан Республикасының Ата Заңы
Конституция деген сөздің латыннан аудармасы жарғы", "заң" деген
мағыналарды білдіреді. Ежелгі Римде император билігінің кейбір актілері
осылай аталған. Ең бірінші конституция дүние жүзінде 1787 жылы қабылданып,
осы күнге дейін қолданылып келе жатқан АҚШ-тың Конституциясы болып
табылады. Еуропада бірінші конституциялар 1791 жылы Франция мен Польшада
қабылданған. Конституцияның басқа құқықтык нормативтік келсімдерден мыңадай
ерекшеліктері бар екенін айта кету керек:
- қоғамдық қатынастардың негізін қалайды;
- құқықтың негізгі бастауы болып табылады;
- ең жоғарғы заңдылық күші бар;
- оның ерекше тәртіппен қабылдануы;
- тұрақтылығы.
1991 жылдың желтоқсан айында КСРО ыдырап, құрамына кірген одақтас
республикалар егемен, тәуелсіз әрі дербес мемлекеттер құрды. Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасы жойылды. Оның аумағында Қазақстан Республикасы деп
аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бірталай құқықтық актілер
қабылданып, жаңа мемлекеттің заңды негізін қалай бастады. Оларға
жататындар:
1. Қазақ ССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы.
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңы.
3. 1993 жылғы және 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялары.
Аталған конституциялық келісімдер Қазақстанның тәуелсіздігін, дербестігін
жариялап, демократиялық, құқықтық мемлекет құрудың негіздерін қалады.
Қазіргі уақытта негізгі құқықтық құжат - Қазақстан Республикасының 1995
жылғы 30 тамызда өткен республикалық референдумында қабылданған
Конституциясы. Ол тәуелсіздік кезіндегі Конституциялық заңдардың
қағидаларын тұжырымдап, бір арнаға келтірді.
Бұрынғы конституциялар социалистік мемлекеттің негізгі заңдары деп саналса,
жаңа Конституция демократиялық мемлекеттің Ата Заңы деп жарияланды. Бұл
мақсат Конституцияның алғы сөзінен-ақ байқалады:
"Біз, ортақ тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде
мемлекеттік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына
берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзілік
қоғамдастыққа лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ
ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің
егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз", -
делінген. Оның жоғары заңдық күші бар және еліміздегі барлық іс-қимыл мен
қалыптасушы жүйелердің норма-тивті базасы болып табылады. Республиканың
бүкіл аумағына тікелей қолданылады. Бейнелей айтсақ, бұл Конституция-
мемлекетке қоғамның құқықтық сенімі және халықтың берген төл құжаты деуге
болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы республикалық құрылыстың негізін,
мемлекеттік билік жүйесін және Қазақстан мемлекеті мен азаматының қатынасын
белгілейді. Адам және оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын Конституция
мемлекеттің ең қымбат қазынасы деп танып, мемлекеттің сол үшін қызмет етуі
тиістігін атап көрсетеді.
Азаматтық құқықтық қатынастар
Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық
заңдар өздері реттейтін қатынастарға қатысушылардың теңдігін, меншікке қол
сұқпаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен
араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды кедергісіз
жүзеге асыру, нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін, оларды
соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттігін тануға негізделеді.
Азаматтық құқықтық қатынастардың элементтері субъектілері, объектілері мен
мазмұны, ал негізгі бастаулары Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Азаматтық Кодексі, оған сәйкес қабылданған өзге де заңдар және заңға
тәуелді кесімдер болып табылады.
Азаматтық кұкықтың субъектілері
Азаматтық заңдармен реттелетін катынастардың субъектілеріне: жеке және
заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-аумақтың, бөліністер жатады.
Жеке тулға - Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттің
азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар. Азаматтарда өз құқықтары мен
іс-әрекетін жүзеге асыру үшін құқықтық және әрекет қабілеттілігі болуы
тиіс. Азаматтың кұқықтың қабілеттілігі - бұл азаматтық құқық
пен азаматтық міндеттемелерге ие болу қабілеттілігі. Ол адам туылғанда
пайда болып және адам өлгенде барып тоқтатылады. Құқықтың кабілеттілігінің
негізде азаматтар:
өзінің меншігіндегі мүлікке ие бола алады;
мүлікті мұрагерлікке беріп және өсиет ете алады;
заңмен шектелмеген кез келген кәсіпкерлік пен шұғылдана алады;
заңды тұлға құра алады;
заңмен тыйым салынбаған кез келген мәмілелер жасап міндеттемелерге қатыса
алады;
тұрғылықты тұратын жер таңдап ала алады;
әдебиет пен өнер, ғылыми еңбектердің авторы, өнертапқыштық және басқа да
заңмен қорғалатын интеллектуалдық қызметке авторлық құқығы болуға;
басқа да мүліктік және мүліктік емес құқықтарға ие бола алады.
Азамат өз фамилиясы мен өз есімін, сондай-ақ, қаласа, әкесінің атын
қоса, өз атымен құқықтар мен міндеттерге ие болып, оны жүзеге асыра алады.
Тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты жері деп
танылады.
Азаматтың әрекет қабілеттілігі - азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық
құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық
міндеттемелер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі кәмелетке толғанда,
яғни 18 жастан пайда болады.
Жасы 18-ге толмағандардың әрекет қабілеттілігі екі топқа бөлінеді:
он төрт жасқа толмағандар;
он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгілер. Он төрт жасқа толмағандар үшін
келісімдерді олардың атынан ата-аналары, бала асырап алған адамдар немесе
қамқоршылар жасайды. Өздігінен бқұл жас өспірімдер тек өздерінің жасына
лайықты күнделікті тұрмыстағы жасалған кезінде орындалатын
ұсақ келісімдерді жасауға хақылы. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгілер
келісімді ата-аналарының, бала асырап алған адамдардың немесе
қамқоршылардың ризалығы мен жасайды. Өздігінен олар табысын немесе
стипендиясын билеуге, өздерінің шығармаларына, өнертап-қыштық құқықтарын
жүзеге асыруға, сондай-ақ күнделікті тұрмыстағы келісімді жасауға хақылы.
Жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің
мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты сот әрекет
қабілеттілігі жоқ деп тануы мүмкін, соған байланысты оған қамқоршылық
белгіленеді.
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
кабілеттілігін сот заңда көрсетілген тәртіппен шектеуі мүмкін. Оған да
қамқоршы белгіленеді. Бірақ, ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше
жасауға құқылы.
Заңды тұлға құрмай-ақ мемлекеттік тіркеуге түрған кезден бастап, азаматтар
кәсіпкерлік қызметпен айналысуға және де осы кезден жеке кәсіпкерліктің
субъектілері болып табылады. Түрлері: өзіндік, бірлескен кәсіпкерлік.
Өзіндік кисіпкерлікті бір азамат меншік құқығы бойынша өзіне тиесілі мүлік
негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға немесе оған билік етуге жол
беретін өзге де құқыққа, ал бірлескен кәсіпкерлікті жеке кәсіпкерлер ортақ
меншік құқығы бойынша өздеріне тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті
бірлесіп пайдалануға немесе оған билік етуге жол беретін өзге де құқықтарға
байланысты жүзеге асырады.
Түрлері:
ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігі негізінде жүзге асырылатын ерлі-
зайыптылар кәсіп-керлігі;
шаруа фермерлік шаруашылығының ортақ меншігі немесе жекешелендірілген
тұрғын үйге бірлескен ортақ меншік негізінде жүзеге асырылатын отбасылық
кәсіпкерлік; кәсіпкерлік қызмет үлестік ортақ меншік негізінде жүзеге
асырылатын жай серіктестік.
Заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы азаматтарды
мемлекеттік тіркеу, өзі барып тіркелетін сипатта, оның тұрғылықты жері
бойынша аумақтық салық органында (тіркеуші орган) есепке алынуы арқылы
жүзеге асырылады. Егер жеке кәсіпкер лицензиялауға тиісті қызметті жүзеге
асырса, осындай қызметті істейтін болса, онда оны атқаруға лицензиясының
болуы міндетті болып табылады.
Азаматтардың жеке кәсіпкерлігінің мәселелерін Қазақстан Республикасының
1997 ж. 19 мамырдағы "Жеке кәсіпкерлік туралы", 1998 ж. 31 наурыздағы
"Шаруа (фермер) қожалығы туралы" Заңдары және т. б. құқықтық-нормативтік
кесімдер реттейді.
Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар
және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды
тұлға деп танылады.
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табысын келтіруді (коммерциялық
ұйым), не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және алынған
пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес) ұйым заңды тұлға
бола алады.
Коммерциялық ұйымдар болып табылатын заңды тұлғалар шаруашылық
серіктестік, өндірістік кооператив, мемлекеттік кәсіпорын нысандарында
құрылуы мүмкін, ал мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық
қор және діни бір-лестіктер коммерциялық емес ұйымдар болып табылады. Заңды
тұлғалар бірлестіктер құра алады ассоциациялар, одақтар.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған кезде пайда болып, оны
тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды түлға органдарының
түрлері тағайындалу тәртібі және олардың өкілеттілігі заңдар мен құрылтай
құжаттарында белгіленеді. Сонымен қатар, оны басқа заңды тұлғалардан
айыруға мүмкіндік беретін өз атауы болады. Коммерциялық ұйым болып
табылатын заңды тұлғаның да фирмалық атауы болуы тиіс. Заңды тұлғаның
тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz