Инфляция және инфляция теориялары
Кіріспе
І.Инфляция және инфляция теориялары
1.1. Инфляция дегеніміз не?
1.2. Инфляцияны түсіндіретін балама (альтернативті) концепциялар
1.3. Инфляцияның түрлері
2. Инфляцияның қалыптасу және асқыну себептері, заңдылықтары.
2.1. Инфляцияның себептері
2.2. Филлипстің қисық сызығы
2.3. Инфляцияның әлеуметтік және экономикалық зардаптары
3. Қазақстан Республикасындағы инфляцияга қарсы саясат
3.1. Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік салдары
3.2. Инфляцияға қарсы саясат
3.3. Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері мен инфляцияға қарсы саясат
Әдебиеттер
І.Инфляция және инфляция теориялары
1.1. Инфляция дегеніміз не?
1.2. Инфляцияны түсіндіретін балама (альтернативті) концепциялар
1.3. Инфляцияның түрлері
2. Инфляцияның қалыптасу және асқыну себептері, заңдылықтары.
2.1. Инфляцияның себептері
2.2. Филлипстің қисық сызығы
2.3. Инфляцияның әлеуметтік және экономикалық зардаптары
3. Қазақстан Республикасындағы инфляцияга қарсы саясат
3.1. Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік салдары
3.2. Инфляцияға қарсы саясат
3.3. Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері мен инфляцияға қарсы саясат
Әдебиеттер
Инфляция - бұл күрделі де көпфакторлык кұбылыс; ол қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатгалады.
Инфляция ең адцымен товар бағаларының өсуі және шетел валюталарьшың қымбатгауы ретінде көрінеді.
Алтьш немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге десеңіз акша ол кезде құндылықгъщ белгісі емес нақты кұндылықтьщ өзі болған; қажетгі ақша көлемі алтьш-күміс корымен ретгелген. Қағаз ақша айналымьшда жағдай басқаша қальштасады. Мұнда қағаз ақша байлықтьщ тек белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толык атқара алмайды. Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды затгар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарьшады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі. Артық акша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегшде, бағаларға қатгы ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.
Батыс елдерінде 10%-ке дейінгі баяу инфляция қауігггі деп саналмайды. Керісінше, белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуьш жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде тұрғындар товарды көбірек сатьш алады, кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі. Бұл, өз кезегінде, ұсьшысты арттыруға өндірушілерді ынталандырады, нарық тез товарға толады. Инфляция жағдайында әртүрлі сапаларда баға бір қалыпты өспейді. Сондықтан инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын сауықтьфуға мүмкіншілік береді. Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақьщан тездеу өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығьшдары төмендеп, кәсіпкерлік дамиды.
Бірақ 10%-тен асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе гиперинфляция кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция жағдайында бағалар деңгейі бірнеше процентке емес, бірнеше ретке өседі, ақша тез құнсызданады, өндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады.
Инфляция ең адцымен товар бағаларының өсуі және шетел валюталарьшың қымбатгауы ретінде көрінеді.
Алтьш немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге десеңіз акша ол кезде құндылықгъщ белгісі емес нақты кұндылықтьщ өзі болған; қажетгі ақша көлемі алтьш-күміс корымен ретгелген. Қағаз ақша айналымьшда жағдай басқаша қальштасады. Мұнда қағаз ақша байлықтьщ тек белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толык атқара алмайды. Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды затгар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарьшады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі. Артық акша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегшде, бағаларға қатгы ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.
Батыс елдерінде 10%-ке дейінгі баяу инфляция қауігггі деп саналмайды. Керісінше, белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуьш жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде тұрғындар товарды көбірек сатьш алады, кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі. Бұл, өз кезегінде, ұсьшысты арттыруға өндірушілерді ынталандырады, нарық тез товарға толады. Инфляция жағдайында әртүрлі сапаларда баға бір қалыпты өспейді. Сондықтан инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын сауықтьфуға мүмкіншілік береді. Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақьщан тездеу өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығьшдары төмендеп, кәсіпкерлік дамиды.
Бірақ 10%-тен асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе гиперинфляция кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция жағдайында бағалар деңгейі бірнеше процентке емес, бірнеше ретке өседі, ақша тез құнсызданады, өндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады.
I) Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Үзақ мерзімдік (2030 ж. дейінгі) даму стратегиясы. - Алматы, 1997.
7) Мәдешов Б. Ы. Нарыкты экономика теориясына кіріспе (оқу кұралы).
Алматы "Экономика", 1995ж. 130-бет
3) Экономикалық теория негіздері. Оқулық. Алматы, "Санат", 1998 ж. 497-бет
4) Қазақ Совет Энциклопедиясы, 7 том, Алматы Қазақ Совет Энциклопедиясының бас редакциясы, 1975 ж.
5) Русско-казахский толковый экономический словарь предпринимателя -Алматы МВП "Инкар", МЧП "Тулга", 1993 ж. 320-бет
6) Сахариев С. С., Сахариева А. С., "Әлем экономикасы" І-ІІ бөлім, Алматы "Дәнекер", 2003 ж.
7) "Рыночная экономика - Нарықтық экономика орысша-казақша түсіндірме сөздік - анықтамалық" Насыров М. Р., Гуляева С. П., Қипытбаев С. К., Бейсенбаев Д. Ә., Токсанбаев С.Р., Мезенцева Т. Т. Алматы. "Білім", 1995 ж
8) Қалиев Г. А., Теміров Е. Т. Нарықтық экономиканың анықтамалығы. Алматы. "Бастау", 1993 ж.
9) Егемен Қазақстан, 1998 ж, 27 тамыз
10) Әубәкіров Я. Ә., Байжұмаев Б. Б., Жақыпова Ф. Н., Табеев Т. П. "Экономикалық теория" Алматы, Қазақ университеті, 1999 ж.
II) Жүнісов Б. А., Мәмбетов Ү. Е., Байжомартов Ү. С. Нарықты экономиканың негіздері (оку-методикалық құралы). Ақтөбе, 1993 ж., 1 бөлім, 127-бет.
12) Экономикалық теория негіздері. Оқулық. - Алматы, ҚазМҮУ, 1998.
7) Мәдешов Б. Ы. Нарыкты экономика теориясына кіріспе (оқу кұралы).
Алматы "Экономика", 1995ж. 130-бет
3) Экономикалық теория негіздері. Оқулық. Алматы, "Санат", 1998 ж. 497-бет
4) Қазақ Совет Энциклопедиясы, 7 том, Алматы Қазақ Совет Энциклопедиясының бас редакциясы, 1975 ж.
5) Русско-казахский толковый экономический словарь предпринимателя -Алматы МВП "Инкар", МЧП "Тулга", 1993 ж. 320-бет
6) Сахариев С. С., Сахариева А. С., "Әлем экономикасы" І-ІІ бөлім, Алматы "Дәнекер", 2003 ж.
7) "Рыночная экономика - Нарықтық экономика орысша-казақша түсіндірме сөздік - анықтамалық" Насыров М. Р., Гуляева С. П., Қипытбаев С. К., Бейсенбаев Д. Ә., Токсанбаев С.Р., Мезенцева Т. Т. Алматы. "Білім", 1995 ж
8) Қалиев Г. А., Теміров Е. Т. Нарықтық экономиканың анықтамалығы. Алматы. "Бастау", 1993 ж.
9) Егемен Қазақстан, 1998 ж, 27 тамыз
10) Әубәкіров Я. Ә., Байжұмаев Б. Б., Жақыпова Ф. Н., Табеев Т. П. "Экономикалық теория" Алматы, Қазақ университеті, 1999 ж.
II) Жүнісов Б. А., Мәмбетов Ү. Е., Байжомартов Ү. С. Нарықты экономиканың негіздері (оку-методикалық құралы). Ақтөбе, 1993 ж., 1 бөлім, 127-бет.
12) Экономикалық теория негіздері. Оқулық. - Алматы, ҚазМҮУ, 1998.
ЖОСПАР:
Кіріспе
І.Инфляция және инфляция теориялары
1.1. Инфляция дегеніміз не?
1.2. Инфляцияны түсіндіретін балама (альтернативті) концепциялар
1.3. Инфляцияның түрлері
2. Инфляцияның қалыптасу және асқыну себептері, заңдылықтары.
2.1. Инфляцияның себептері
2.2. Филлипстің қисық сызығы
2.3. Инфляцияның әлеуметтік және экономикалық зардаптары
3. Қазақстан Республикасындағы инфляцияга қарсы саясат
3.1. Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік салдары
3.2. Инфляцияға қарсы саясат
3.3. Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері мен инфляцияға қарсы саясат
Әдебиеттер
Кіріспе
Инфляция - бұл күрделі де көпфакторлык кұбылыс; ол қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатгалады.
Инфляция ең адцымен товар бағаларының өсуі және шетел валюталарьшың қымбатгауы ретінде көрінеді.
Алтьш немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге десеңіз акша ол кезде құндылықгъщ белгісі емес нақты кұндылықтьщ өзі болған; қажетгі ақша көлемі алтьш-күміс корымен ретгелген. Қағаз ақша айналымьшда жағдай басқаша қальштасады. Мұнда қағаз ақша байлықтьщ тек белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толык атқара алмайды. Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды затгар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарьшады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі. Артық акша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегшде, бағаларға қатгы ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.
Батыс елдерінде 10%-ке дейінгі баяу инфляция қауігггі деп саналмайды. Керісінше, белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуьш жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде тұрғындар товарды көбірек сатьш алады, кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі. Бұл, өз кезегінде, ұсьшысты арттыруға өндірушілерді ынталандырады, нарық тез товарға толады. Инфляция жағдайында әртүрлі сапаларда баға бір қалыпты өспейді. Сондықтан инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын сауықтьфуға мүмкіншілік береді. Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақьщан тездеу өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығьшдары төмендеп, кәсіпкерлік дамиды.
Бірақ 10%-тен асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе гиперинфляция кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция жағдайында бағалар деңгейі бірнеше процентке емес, бірнеше ретке өседі, ақша тез құнсызданады, өндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондықган қаржы ресурстары айналым мерзімі қысқа сауда сферасына ауысады. Сауданың пайдасынан коғамға тигізетін зияны көптеу, алып-сату (спекуляция) түрі тез дамиды. Спекулятивті бизнес ұсьшыстьщ, өндірістің өсуіне ықпал жасамайды, керісінше өндіріс тоқырауға ұшырайды. Тоқырау мен инфляция қосылған соң нарықгың оңды әсерлері толық жойыльш, нарық механизімі енді экономикаға теріс әсер ететін болады. Сондықган стагфляциядан шығу үшін мемлекет тарапынан инфляцияға қарсы жедел және жүйелі іс-шаралар бағдарламасы жасальш іске асырылуы қажет болады.
1.1. Инфляция деген не ?
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция ұзақ уақыт өмір сүруде. Оның пайда болуын ақшаның шығуымен, қызметімен байланыстырады. Инфляция термині латын еөзі - іпЯаІіо - (вздутие) - қампаю, тұңғыш рет Солтүстік Америкада 1861-1865 жылдардағы азамат соғысы кезінде пайда болып, айналымдағы кағаз ақшалардың тым көбейіп кетуі процесін білдірген.
Инфляция - бағалардың жалпы өсуі, табыстардың құнсыздануы және айналымдағы ақша массасының қажеттіліктен тыс артып кетуі. Елдегі товар рыноктарының көбінде теле-тендік бұзылса бағалар тоқтаусыз өседі. Яғни, инфляция бұл жалпы ұсыныс пен сұраныс арасында калыптасқан сәйкессіздік. Жеке товар рыногында сұраным ұсынымнан артқан болса, бұл товарға баға деңгейі өседі. Бірақ мұндай жекеленген нарык сәйкессіздігі инфляцияны қалыптастырмайды. Инфляция - бұл рыноктардың көбінде сұранымның артуынан қальштасқан тепе-тендіктің бұзылуына байланысты пайда болған елдегі баға деңгейінің жалпы өсуі.
Акхиа сұранысынан тыс товар бағалары еңбек өнімділігіне, нарықтың монополизациялануына, жаңа салық ставкаларына, нарық жағдаятына (конъюктурасына), сыртқы экономикалық жағдайға, мемлекеттік реттеуге және басқа да себептерге байланысты өзгеруі мүмкін. Яғни бағаның өсуін көптеген себептер қалыптастырады. Мысалы, еңбек өнімділігі өскенде баға деңгейі төмендейді. Бірақ егер негізгі ендіріс салаларында еңбек ақы деңгейі еңбек өнімділігінен тез өскен болса, онда ұлттык шаруашылықта "шығын инфляциясы" деп аталатын жағдай қалыптасып, бағалардың жалпы деңгейі өседі.
Сонымен баға өсуінің инфляциялық себептеріне қандай жағдайларды жатқызуға болады?
Инфляция негізінен шаруашылықта қальштасқан әртүрлі диспропорцияларға байланысты болатынын еске ала отырып, оның негізгі себептерін қарастырып көрелік. Біріншіден, бұл мемлекеттік шығындар мен табыстар арасында қалыптасқан диспропорция немесе тепе-теңдіктің бұзылуы. Бұл мемлекет бюджетінің тапшылығы түрінде көрінеді. Егер тапшылығы Орталық банктің несиесі арқылы қаржыланған болса, яғни айналымға қосымша ақша шығару арқылы, онда бұл айналымдағы ақша массасын арттырады және инфляцияны қалыптастыруы әбден мүмкін. Екіншіден, егер инвестицияларды қаржыландыру, жоғырыда айтылған әдіспен, яғни Орталық банктің несие беруімен жүргізілетін болса, , түптеп келгенде, бұл да инфляцияның себебіне айналуы мүмкін. Үшіншіден, осы күнгі экономикалық теория бағалардың жалпы өсуін ХХ-ғасырда нарық қүрылымының өзгеруімен түсіндіріледі. Бүгінгі нарық ХІХ-ғасырдағы
нарық түріне тіпті ұқсамайды. ХІХ-ғасырдағы нарыкта негізінен өзара толық бәсекелі товарлар сатылатын. Бұл товарларды көптеген өндірушілер өзара еркін бәсеке негізінде өңдіріп сататын және салалық және салааралык бәсеке жағдайы болған, капитал кедергісіз бір саладан екінші салаға ауысатын еді. Осы күнгі рынок - көбінде олигополия түрінде қалыптаскан. Осы күнгі ірі фирмалар (товар өндірушілер, үсынушылар) белгілі бір деңгейде нарық бағасына ықпал жасап, өз өніміне бағаны өзі белгілей алады. Фирма-олигополия бағаның өсуін қолдамаса да оның деңгейін түсірмеуге үмтылады, нарықта қалыптасқан баға деңгейінін тұрақты болуына мүдделі. Бағаның төмёндеуімен өз рыногындағы жағдайды "бүзын алмау" мақсатында ірі фирмалар үсыным икемділігінің артуына кедергі жасауға тырысады. Қалыптасқан өндіріс түріне жаңа фирмалардың келуіне шек қою арқылы олигополиялық фирмалар жалпы сүраным мен үсыным арасындағы диспропорцияны мүмкін болғанша үзақ уақыт үстап қалуға үмтылады.
Төртіншіден, үлттық экономикалардың "ашыла" түсуіне, олардың әлемшаруашылық қатынастары жүйесіне тартылуына байланысты инфляцияның бір елден екінші елге ауысу каупі артады. "Импортталған инфляциямен" күресу мүмкіншіліктері де шектеулі келеді. Әрине, ұлттық ваяютаның бағасын арттырып импортты арзандатуға болады, бірак бүл жағдайда экспорт қымбаттап, ұлттық өнімнің әлем нарығындағы өнімділігі кемиді. Бесіншіден "инфляциялық тосу" деген жағдайға байланысты инфляциялык процесс өзін өзі қолдап жалғаса береді.
"ИБнфляцияны тосу" механизмі экономикага калай әсер етеді? Мәселе мынада адамдар үзақ уақыг багалардың өсуін көріп, олардың болашақіа төмендеуінен күдер үзеді де жаппай товар сатып алуга көшеді. Сонымен катар олар еңбек ақы деңгейін көтеру туралы үкімеІКБ талап қояды. Еңбек ақының өсуі түгынушылық сұранымын одан әрі арпыра түседі.
Өңдірушілер де шикізат пен материалдарға және энергияға бағаның өсуін болжап, өздерінің өнімдеріне бағаны арттыра түседі. Әрбір өндіруші өзін инфляциядан алдын ала сақтандыру мақсатыңда өніміне бағаны еселеп көтереді. Нәтижесінде, бағалар сұраным көлемі анықтайтын деңгейден артып, "инфляцияны тосу" деңгейіне көтеріледі.
Инфляцияның себептері сан қилы, бірақ әр кезде олардың белгілі бір комбинациясы (құрамасы) қалыптасады. Айталық, Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Европа елдерінде тапшылыққа байланысты өте күшті иифляция қалыптасқан. Соңғы жылдары Батыс елдерінде инфляцияның негізгі себебі мемлекет шығындарының өсуі, "баға -еңбекақы", "инфляциялық тосу", "инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы" және
басқалары болды. Бұрынғы Советтер Одағында инфляцияның негізгі себебі ретінде әкімшілдік жоспарлау жүйесінде қалыптасқан экономикалық диспропорцияларды айтуға болды.
1.2. Инфляцияны түсіндіретін балама концепциялар
Батыс елдерінің экономистері жасаған теорияларда альтернативті (балама) концепция ретінде "сұраным инфляциясы" және "шығын инфляциясы" анықталады. Бұл концепцияларда инфляцияның қалыптасу себептері (механизм-моделі) қаралады.
"Сұраным инфляциясы" жалпы сұраным мен ұсыным арасындағы тепе-теңдіктің сұраным жағынан бұзылуын білдіреді. Бұл жерде мемлекет шығындарының артуы, өндіріс және еңбек ресурстарының толық іске қосылған жағдайында өндіріс құралдарына қосымша сұранымның қалыптасуы және түрғындардың тұтынушылық мүмкіншіліктерінің артуы негізгі себеп болуы мүмкін. Осы жағдайларға байланысты айналымға артық ақша массасы шығьш, жалпы баға деңгейі өседі. Өндіріс сферасында еңбекпен толық қамтылған жағдайда айналымдағы артық төлем ақша массасы шектеулі товар ұсынымына тап болып, бағалардың инфляциялық өсуін қалыптастырады.
Жоғарыда келтірілген себептерге байланысты ақша массасының өсуі жалпы сүраным сызығын солдан оңға қарай жылжытады (АВІ - АО^) және, егер экономика жалпы ұсыным қисығының аралық (2) немесе классикалық (3) үзіндісінде болса, онда бүл баға деңгейін арттырады (РІ - Р^), яғни инфляция қалыптасады.
"Шығындар инфляциясы" өндіріс шығындарының өсуінен туындаған бағалардың жаппай өсуін білдіреді. Өндіріс шығындарының өсуі монополиялык немесе олигополиялық бағалардың қалыптасуынан, мемлекеттің қаржы саясатынан, шикізат пен энергия ресурстарына бағаның өсуінен және басқа себептерден болады.
Айтылған себептерге байланысты өңдіріс шығындары өседі, жалпы ұсыным қисығы солға қарай жылжиды (АЗ^ - АЗІ), баға деңгейі өседі (РІ - Р^), өндіріс көлемі қысқарады (СЬ - Сһ), яғни ЖҮӨ-нің нақты көлемі қысқарады.
Бағалардың өсуі тұрғындардың нақты табысын төмендетеді. Сондықтан кәсіподақтар еңбекақының номиналды деңгейін көтеру туралы талап қояды. Үкімет инфляция шығындарының орнын толтыру саясатын ұстануға мәжбүр болады. Бағалардьщ жаппай өсуі табыстарды индексациялауға мәжбүрлейді, бұл өндіріс шығындарын арттырады, яғни инфляцияны одан да жоғары артуына себеп болады. Табысты индексациялау бағдарламасы экономиканың әртүрлі салалары үшін бірдей болуы мүмкін емес, басқаша айтқанда табысты индексациялау барлық топтар үшін бірдей болмайды.
Инфляцияның әр түрін оның басқа түрінен ажырату өте қиын, олар өзара тығыз байланысты түрде қалыптасып дамиды.
Мысалы, еңбекақының өсуі табыс инфляциясының себебі ретінде көрінуі мүмкін.
ХХ-шы ғасырдың екінші жартысында жұмыспен толық қамту, еркін бәсекелік нарық жағдайы, бағалардың ұзақ мерзімдік тұрақтылығы әлемнің бірде-бір елінде қатар қалыптаспағанын айту қажет. Бұл кезеңде бағалар тоқтаусыз өсіп отырды, ал 60-шы жылдардың соңынан бастап экономиканың қүлдырау жағдайында да бағалар өсті. Дағдарыс фазасында бағалардың өсуі XIX ғасырдағы циклдар үшін болмаған жағдай. Бүл құбылыс экономикада "стагфляция" деп аталады, ол экономикалық дағдарыс пен стагнация (өндірістің тоқырауы) жағдайындағы бағаның, инфляцияның өсуі.
Инфляцияның асқындауын осы күндері теорияда ','инфляцияны тосу" принципімен түсіндіріледі. "Инфляцияны тосу" механизмі экономикаға қалай әсер етеді? Мәселе мынада: адамдар ұзақ уақыт бағалардың тоқтаусыз өскенін көріп, олардың енді болашақта төмендейтінінен күдер үзеді, сондықтан бағалар кездейсоқ жағдайға байланысты өссе де, тұрғындар жаппай товар сатып алуға ұмтылады.
1.3. Инфляцияның түрлері
Бұрын инфляция төтенше жағдайда ғана қалыптасатын. Мысалы, соғыс кезінде мемлекет өзінің әскери шығындарын қаржыландыру үшін өте көп мөлшерде кағаз ақша шығаратын. Соңғы екі-үш онжылдықтарда көптеген елдерде инфляция үдайы өндіріс процесінің түрақты факторына айналды.
Экономика теориясында, жеке алғанда осы күнгі Кейнсті жақтаушы экономистер инфляцияның баяу түрін өндірістің дамуына қосымша оңды әсер ететін фактор ретшде қарастырады. Баяу инфляцияны олар мемлекеттің бірде-бір тиімді саясат жүргізу күралы ретінде түсіндіреді.
Баяу инфляция саясатта өндіріс пен нарық (сұраным) жағдайларының өзгеруіне сәйкес бағаларды реттеп отыруға мүмкіндік береді. Оның өсуі 10%-тен аспайды. Мүндай инфляция өндіріс пен сүраныстың өзгерген жағдайларына қарай бағаларды түзеп отыруға мүмкіндік береді.
Жоғары қарқынды (галопирующая) инфляция (бағалардың жылына 20% - 200%-ке дейін өсу түрі). Экономика үшін едәуір қиын жағдай, бірақ іскерлік қатынастардың көбі қаркынды инфляцияны алдын ала ескеріп, оған икемделе береді.
Гиперинфляция бағалардың жалпы деңгейі мыңдаған процентке артқан жағдаймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бағалардың өсу қарқыны айналымға шығарылған ақша көлемінің өсуінен көп есе артып кетеді. Гиперинфляцияда бағалардың өсу қаркыны сондай, тіпті ақша шығаратын фабрикалар аптасына тоқтаусыз жұмыс істегенде де айналымда қажетті ақша көлемін шығару мүмкіндігі жетпей қалады екен. Мысалы, Никарагуада, азамат соғысы жылдарында бағаның жылдық өсуі 3300%-ке дейін жетті.
Ақша айналым заңын сипаттайтын теңдікті - МҮ=Р(3 қолдана отырып осыны калай түсіндіруге болады? Егер М - п-есе өскен болса, сонша есеге баға деңгейі өсуі қажет сияқты. Бірақ бұл жерде V - көрсеткішін де есепке алу қажет. Шаруашылық субъектілері ұлттық валютаға сенімдерін толық жойған жағдайда, олар қолындағы құнсыз валютадан тез қүлылуға ұмтылады. Нәтижесінде ақшаның айналым жылдамдылығы (V) күрт өседі, ал бұл айналымға қажетті ақша көлемінің күрт өсуімен бірдей. Сондықтан бағаның өсу қарқыны айналымдағы ақша массасының өсуінен сан есе артады. Сонымен инфляцияны тосу факторы қарқынды инфляцияның гиперинфляцияға ауысып асқындап кетуінің негізгі бір себебі ретінде қарауға болады.
Жоғарыда сөз болғандары ифляцияның ашық түріне жатады. Ашық инфляция жағдайьшда бағалардың өсуі және өсу қарқьшы айқын байқалады және ресми түрде есепке альшады. Бірақ бағалардың деңгейі ресми түрде өспеген болса да құнсыздану (инфляция) жағдайы қалыптасуы мүмкін. Инфляцияның бұл түрі товар тапшылыгынан көрінеді.
және енді тұрақты түрде күрт өседі. Табыстар, осыған байланысты, екі-үш есе және ете қысқа мерзімде құнсызданып күлдырап кетеді. Тұрғындар еңбекақы және басқа да төлемдер денгейін көтеру туралы үкіметке талап қояды. Төлемдердің өсуі түтыну сұранымын арттыра түседі. Өндірушілер де материал, энергия, шикізат бағаларының өсуін тосып өздерінің өнімдеріне бағаны арттыра түседі. Кәсіпкерлер өздерін инфляциядан сақтандыру үшін өнімдеріне бағаны еселеп көтереді. Нәтижесінде бағалар артык сүраным көлемі анықтайтын деңгейден артып, "инфляцияны тосу" деңгейіне көтеріледі.
Инфляцияның себептері сан қилы, бірақ нақты экономика жағдайлары олардың белгілі бір қүрамасын (комбинациясын) қалыптастырады. Айталық, Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Европада тапшылыққа байланысты өте қарқынды инфляция қалыптасқаны белгілі. Соңғы жылдары Батыс елдерінде инфляцияның негізгі себептері мемлекет шығындарының өсуі, "баға - еңбекақы", "инфляцияны тосу", "инфляцияның бір елден екінші елдерге ауысуы (миграциясы)" және басқалар. Бүрынғы жоспарлы экономика жүйелерінде инфляцияның негізгі себебі ретінде ондағы қалыптасқан глобалды (күрделі) экономикалық диспропорцияларды айтуға болады.
2.1. Инфляцияның себептері
Ақша тауарларды сатып алу қабілеті күшті валютамен салыстырғанда құнсызданады. Инфляцияны бұлай түсіндіру, яғни акшаның алтынға қатысты құнсыздануы, алтынды бұрынғыша акша сияқты жалпылама эквивалент деп қарастыруда жатыр. Ең алдымен бағаның өсуі тауарға сұраныстың оның ұсынысынан артык болуымен байланысты. Белгілі тауар рыногында сұраныс пен ұсыныстың сәйкестілігінің бұзылуы әлі инфляция емес. Инфляция елдегі баға деңгейінің өсуі Бағаның көтерілуіне нактылы экономикалық жағдайлар да әсер етеді. Мысалы, 70-жылдардағы энергетикалық дағдарыс тек мұнай бағасының өсуінен (мұнай бағасы 20 есеге өсті) емес, басқа да тауар мен қызмет көрсету бағаларының өсуімен байланысты. 1973 жылы жалпы бағаның деңгейі 7%-ке, 1979 жьшы —%-ке артты. Акша әсерінен тыс, тауар бағаларының өзгеруі еңбек өнімділігінің артуына, циклдық және маусымдық толқуларға, ұдайы өндірістегі құрылымдық өзгерістерге, бағаның монополиялануы мен экономиканы мемлекеттік реттеуге, салықтың жаңа ставкаларын енгізуге, ақша өлшемінің девальвациялануы мен ревальвациялануына, рынок коньюнктурасының өзгеруі мен сыртқы экономикалық байланыстардың ықпалына және т.б. байланысты. Демек, бағаның өсуіне көптеген неше түрлі себептердің әсері болады.
Коньюнктураның циклдык толкуынан болатын бағаның өсуін, инфляиияға жатқызуға болмайды. Циклдың түрлі фазаларынан өту барысында (әсіресе ХІХ-ХХ ғасырдың бас кезіне тән "классикалық түрі") бағалардың динамикасы өзгеріп отырады. Аласапыранның бас кезіндегі оның өсуі дағдарыс пен депрессия фазасында төмендеп, жандану кезінде баға тағы да көтеріледі. Еңбек өнімділігін арттыру бағаның төмендеуіне әкелуі тиіс. Циклдық толқулардың тағы бір көрінісі жалақының өсуі еңбек өнімділігінен артып кетуінде. Мүндай құбылыс шығынның инфляциясы деп аталады, ол өз кезегінде баға деңгейінің жалпы өсуіне алып келеді. Кездейсоқ апаттар да бағаның инфляциялық өсуіне көп әсер етпейді. Айталық, су басып кеткен аймақтардағы қүрылыс материалдарының бағалары өседі. Бұл құрылыс материалдарын шығаратын өндірісті ұлғайтады, ал олар рынокты толықтыру барысында, баға төмендеуі тиіс.
Сонымен, баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені жатқызамыз? Инфляция көп сәйкессіздіктермен байланысты екенін еске үстап, оның ішіндегі ең бастыларын атайық.
Біріншіден, мемлекеттік шығыстар мен кірістердің тепе-теңдігінің бүзылуы, баланстың болмауы. Ол мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан көрінеді. Егер дефицит Орталық эмиссия банкісінен заем арқылы қаржыландырылса, басқаша айтқанда "ақша станогы^ белсенді пайдаланылса, онда айналыста ақша массасы көбейед' Айырбастың сандық теңцігін МҮ=Р(Д еске түсірсек, М мен Р көрсеткіштері өсуінің байланысы анық.
Товарлардың тапшылыгына байланысты оларды ақшаға сатып алу қиындайды, яғни ақша
(табыс) құнсызданады.
Инфляция теңгсрмелі түрде болуы мүмкін, яғни бағалар бірқалыпты және баяу өседі. Бұл жағдайда багалардың бір жылдық өсуіне сәйкес процент кесімі (ставкасы) да өседі. Нарықта тепе-тсцдік (тұрақтылык) сақталады.
Теңгермелі емес инфляция кезінде жеке товар топтарына баға бірқалышы емес, әртүрлі қарқынмен өседі.
: Тағы да тосылған инфляцияны тосьш инфляциядан айыра біжен жөн. Тосылған инфляцияны алдьш ала болжауға болады немесе оны үкімет арнайы мақсатпен "жоспарлайды".
Тосьш инфляция бағалардың кенетген және тез өсуінен көрінеді. Мұндай жағдай акша айналымын және салық жүйесін бұзады. Тұрғындар бағаның өсуінен сескеніп қольшдағы қаражатын сақтап қалу мақсатында товарларды жаппай сатып ала бастайды. Сондыктан нарықта қалыптасқан жағдай бұзылады, сұраным мен баға бұрынғыдан да тез өсетін болады. Сонымен бағалардың кенетген, тосын түрде өсуі тұрғьшдардың "инфляциялық тосу психологиясын" туғызады. Егер тосьш инфляция (бағаның кенетген өсуі) экономикасы дамыған елде пайда болса, ол нарық жағдайына қатгы әсер етпейді. Экономикасы тұрақты да куатгы едде тұрғындар бағаның уақытша ауытқуынан қорықпайды; және бағаның өсуі қаншама тез болса, соншама оның қүлдырап түсіп кетуі әбден мүмкін болатынына сенеді; сондықтан олар бағаның түсуін күтіп табысын үнемдеу мақсатында сатып алуды күрт қысқартады. Нарықтық сұранымның қысқаруы баға деңгейіне әсер етеді, бағалардьщ өсуі тоқгайды, олардың деңгейі қүлдырап, бастапқы қалпына келеді.
Бұл жерде біз қалыпты қызмет атқаратын нарықтық шаруашылық жағдайында пайда болатын белгілі Италия экономисті есімімен аталатьш "Пигу әсері", немесе "нақты кассалық қалдықтың әсері" деп аталатьш қүбылысты суреттедік. Айта кететін тағы бір ескертпе, "Пигу әсері" икемді бағалар мен икемді процент жағдайьшда және инфляциялық тосу болмағанда ғана қалыптасады екен. Біраз Батыс экономистерінің пікірінше "Пигу әсері" экономикада нақты болатьш жағдайды емес, тек теориялық болжамды білдіреді дейді.
Екіншіден, осындай жолмен, әдіспен инвестицияны қаржыландыру жүргізілген жағдайда да бағаның инфляциялык өсуі болады. Әсіресе экономиканы милитариландырумен байланысты инвестиция инфляцияны өршітеді. Ұлттық табысты әскери мақсатқа пайдалану, өндірістік емес шығындар - олар қоғамдық байлықты текке рәсуа етеді. Әскери ассигнациялар бір сәтке ғана қосымша төлем қабілеті бар сұраныс туғызып, тауармен қамтамасыз етілмеген ақша массасының өсуіне әкеледі. Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджетті тұрақты тапшылық жағдайына және мемлекеттік қарыздың ұдайы өсуіне ұрындырады.
Үшіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуі қазіргі рыноктық экономиканың ерекшелігіне байланысты. Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі рынокта көптеген өндірушілер болып, өнімдердщ түрі аз, капитал ауысуы оңай уақытқа мүлдем үқсамайды. Қазіргі рынок белгілі дәрежеде олигополиялық рынок. Ал олигополист (жетілмеген бәсекелес) едәуір дәрежеде бағаны билейді. Олигопиялар бағаны өсіруді бірінші болып бастамаса да, олар оны қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның жоғары деңгейін үстап тұру үшін өндіріс пен тауар үсынуды қысқарту арқылы дефицит жасауға тырысады. Өздері билік жүргізетін рынокта бағаның төмендеуін болдырмау үшін олигополия мен монополия икемді тауар үсынысына қарсы болады. Салаға жаңа өндірушілердің келуін тежеу үшін олигополистерге жиынтық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келмеуі көмектеседі.
Төртіншіден, елдің 'экономикасының ашық болуы оның бірте-бірте әлемдік шаруашылық байланыстарға тартылуы барысында "импорттық" инфляцияның каупі туады: Жоғарыда аталған 1979 жылғы энергияға бағаның шарықтауы (энергетикалық дағдарыс) сырттан әкелетін мүнайға бағаны өсіріп, технологиялық тізбек бойынша басқа тауарлар бағасының қымбаттауыпа әкелді. "Импорт-тық" инфляциямен күресу мүмкіндігі шектеулі. Әрине өз валютасын ревальвациялау ұлттық валютаның құнын жоғарылату арқылы мұнай импортын арзандатуға болады. Бірақ ревальвация отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады, ал бұл дүниежүзілік рынокта бәсекелестік қабілетті төмендетеді.
Бесіншіден, инфляция өзіне-өзі дем беретін сипат алады, ол "инфляцияны күту" нәтижесінде орьш алады. Батыс елдерінің көптеген экономистері және біздің елімізде де осы факторды ерекше көрсетуде. Халық пен өндірушілердің инфляцияны күту себептерін жою инфляцияға қарсы саясатгың ең басты міндеті.
Инфляциялық күту жағдайьшдағы экономикаға'ықпал етудің механизмі қандай? Баға деңгейінің жалпы өсуі жағдайьшда өмір сүруге үйренген халық, бағаның одан әрі есуін күтеді. Мүндай жағдайда еңбекшілер жалақыны көбейтуді талап етеді. Халық тауарларды көптеп
Екіншіден, осындай жолмен, әдіспен инвестицияны қаржыландыру жүргізілген жағдайда да бағаның инфляциялык өсуі болады. Әсіресе экономиканы милитариландырумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І.Инфляция және инфляция теориялары
1.1. Инфляция дегеніміз не?
1.2. Инфляцияны түсіндіретін балама (альтернативті) концепциялар
1.3. Инфляцияның түрлері
2. Инфляцияның қалыптасу және асқыну себептері, заңдылықтары.
2.1. Инфляцияның себептері
2.2. Филлипстің қисық сызығы
2.3. Инфляцияның әлеуметтік және экономикалық зардаптары
3. Қазақстан Республикасындағы инфляцияга қарсы саясат
3.1. Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік салдары
3.2. Инфляцияға қарсы саясат
3.3. Қазақстан жағдайындағы инфляция ерекшеліктері мен инфляцияға қарсы саясат
Әдебиеттер
Кіріспе
Инфляция - бұл күрделі де көпфакторлык кұбылыс; ол қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатгалады.
Инфляция ең адцымен товар бағаларының өсуі және шетел валюталарьшың қымбатгауы ретінде көрінеді.
Алтьш немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге десеңіз акша ол кезде құндылықгъщ белгісі емес нақты кұндылықтьщ өзі болған; қажетгі ақша көлемі алтьш-күміс корымен ретгелген. Қағаз ақша айналымьшда жағдай басқаша қальштасады. Мұнда қағаз ақша байлықтьщ тек белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толык атқара алмайды. Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды затгар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарьшады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі. Артық акша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегшде, бағаларға қатгы ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.
Батыс елдерінде 10%-ке дейінгі баяу инфляция қауігггі деп саналмайды. Керісінше, белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуьш жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде тұрғындар товарды көбірек сатьш алады, кейін ол одан да қымбатқа түсетінін біледі. Бұл, өз кезегінде, ұсьшысты арттыруға өндірушілерді ынталандырады, нарық тез товарға толады. Инфляция жағдайында әртүрлі сапаларда баға бір қалыпты өспейді. Сондықтан инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын сауықтьфуға мүмкіншілік береді. Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақьщан тездеу өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығьшдары төмендеп, кәсіпкерлік дамиды.
Бірақ 10%-тен асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе гиперинфляция кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция жағдайында бағалар деңгейі бірнеше процентке емес, бірнеше ретке өседі, ақша тез құнсызданады, өндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондықган қаржы ресурстары айналым мерзімі қысқа сауда сферасына ауысады. Сауданың пайдасынан коғамға тигізетін зияны көптеу, алып-сату (спекуляция) түрі тез дамиды. Спекулятивті бизнес ұсьшыстьщ, өндірістің өсуіне ықпал жасамайды, керісінше өндіріс тоқырауға ұшырайды. Тоқырау мен инфляция қосылған соң нарықгың оңды әсерлері толық жойыльш, нарық механизімі енді экономикаға теріс әсер ететін болады. Сондықган стагфляциядан шығу үшін мемлекет тарапынан инфляцияға қарсы жедел және жүйелі іс-шаралар бағдарламасы жасальш іске асырылуы қажет болады.
1.1. Инфляция деген не ?
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция ұзақ уақыт өмір сүруде. Оның пайда болуын ақшаның шығуымен, қызметімен байланыстырады. Инфляция термині латын еөзі - іпЯаІіо - (вздутие) - қампаю, тұңғыш рет Солтүстік Америкада 1861-1865 жылдардағы азамат соғысы кезінде пайда болып, айналымдағы кағаз ақшалардың тым көбейіп кетуі процесін білдірген.
Инфляция - бағалардың жалпы өсуі, табыстардың құнсыздануы және айналымдағы ақша массасының қажеттіліктен тыс артып кетуі. Елдегі товар рыноктарының көбінде теле-тендік бұзылса бағалар тоқтаусыз өседі. Яғни, инфляция бұл жалпы ұсыныс пен сұраныс арасында калыптасқан сәйкессіздік. Жеке товар рыногында сұраным ұсынымнан артқан болса, бұл товарға баға деңгейі өседі. Бірақ мұндай жекеленген нарык сәйкессіздігі инфляцияны қалыптастырмайды. Инфляция - бұл рыноктардың көбінде сұранымның артуынан қальштасқан тепе-тендіктің бұзылуына байланысты пайда болған елдегі баға деңгейінің жалпы өсуі.
Акхиа сұранысынан тыс товар бағалары еңбек өнімділігіне, нарықтың монополизациялануына, жаңа салық ставкаларына, нарық жағдаятына (конъюктурасына), сыртқы экономикалық жағдайға, мемлекеттік реттеуге және басқа да себептерге байланысты өзгеруі мүмкін. Яғни бағаның өсуін көптеген себептер қалыптастырады. Мысалы, еңбек өнімділігі өскенде баға деңгейі төмендейді. Бірақ егер негізгі ендіріс салаларында еңбек ақы деңгейі еңбек өнімділігінен тез өскен болса, онда ұлттык шаруашылықта "шығын инфляциясы" деп аталатын жағдай қалыптасып, бағалардың жалпы деңгейі өседі.
Сонымен баға өсуінің инфляциялық себептеріне қандай жағдайларды жатқызуға болады?
Инфляция негізінен шаруашылықта қальштасқан әртүрлі диспропорцияларға байланысты болатынын еске ала отырып, оның негізгі себептерін қарастырып көрелік. Біріншіден, бұл мемлекеттік шығындар мен табыстар арасында қалыптасқан диспропорция немесе тепе-теңдіктің бұзылуы. Бұл мемлекет бюджетінің тапшылығы түрінде көрінеді. Егер тапшылығы Орталық банктің несиесі арқылы қаржыланған болса, яғни айналымға қосымша ақша шығару арқылы, онда бұл айналымдағы ақша массасын арттырады және инфляцияны қалыптастыруы әбден мүмкін. Екіншіден, егер инвестицияларды қаржыландыру, жоғырыда айтылған әдіспен, яғни Орталық банктің несие беруімен жүргізілетін болса, , түптеп келгенде, бұл да инфляцияның себебіне айналуы мүмкін. Үшіншіден, осы күнгі экономикалық теория бағалардың жалпы өсуін ХХ-ғасырда нарық қүрылымының өзгеруімен түсіндіріледі. Бүгінгі нарық ХІХ-ғасырдағы
нарық түріне тіпті ұқсамайды. ХІХ-ғасырдағы нарыкта негізінен өзара толық бәсекелі товарлар сатылатын. Бұл товарларды көптеген өндірушілер өзара еркін бәсеке негізінде өңдіріп сататын және салалық және салааралык бәсеке жағдайы болған, капитал кедергісіз бір саладан екінші салаға ауысатын еді. Осы күнгі рынок - көбінде олигополия түрінде қалыптаскан. Осы күнгі ірі фирмалар (товар өндірушілер, үсынушылар) белгілі бір деңгейде нарық бағасына ықпал жасап, өз өніміне бағаны өзі белгілей алады. Фирма-олигополия бағаның өсуін қолдамаса да оның деңгейін түсірмеуге үмтылады, нарықта қалыптасқан баға деңгейінін тұрақты болуына мүдделі. Бағаның төмёндеуімен өз рыногындағы жағдайды "бүзын алмау" мақсатында ірі фирмалар үсыным икемділігінің артуына кедергі жасауға тырысады. Қалыптасқан өндіріс түріне жаңа фирмалардың келуіне шек қою арқылы олигополиялық фирмалар жалпы сүраным мен үсыным арасындағы диспропорцияны мүмкін болғанша үзақ уақыт үстап қалуға үмтылады.
Төртіншіден, үлттық экономикалардың "ашыла" түсуіне, олардың әлемшаруашылық қатынастары жүйесіне тартылуына байланысты инфляцияның бір елден екінші елге ауысу каупі артады. "Импортталған инфляциямен" күресу мүмкіншіліктері де шектеулі келеді. Әрине, ұлттық ваяютаның бағасын арттырып импортты арзандатуға болады, бірак бүл жағдайда экспорт қымбаттап, ұлттық өнімнің әлем нарығындағы өнімділігі кемиді. Бесіншіден "инфляциялық тосу" деген жағдайға байланысты инфляциялык процесс өзін өзі қолдап жалғаса береді.
"ИБнфляцияны тосу" механизмі экономикага калай әсер етеді? Мәселе мынада адамдар үзақ уақыг багалардың өсуін көріп, олардың болашақіа төмендеуінен күдер үзеді де жаппай товар сатып алуга көшеді. Сонымен катар олар еңбек ақы деңгейін көтеру туралы үкімеІКБ талап қояды. Еңбек ақының өсуі түгынушылық сұранымын одан әрі арпыра түседі.
Өңдірушілер де шикізат пен материалдарға және энергияға бағаның өсуін болжап, өздерінің өнімдеріне бағаны арттыра түседі. Әрбір өндіруші өзін инфляциядан алдын ала сақтандыру мақсатыңда өніміне бағаны еселеп көтереді. Нәтижесінде, бағалар сұраным көлемі анықтайтын деңгейден артып, "инфляцияны тосу" деңгейіне көтеріледі.
Инфляцияның себептері сан қилы, бірақ әр кезде олардың белгілі бір комбинациясы (құрамасы) қалыптасады. Айталық, Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Европа елдерінде тапшылыққа байланысты өте күшті иифляция қалыптасқан. Соңғы жылдары Батыс елдерінде инфляцияның негізгі себебі мемлекет шығындарының өсуі, "баға -еңбекақы", "инфляциялық тосу", "инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы" және
басқалары болды. Бұрынғы Советтер Одағында инфляцияның негізгі себебі ретінде әкімшілдік жоспарлау жүйесінде қалыптасқан экономикалық диспропорцияларды айтуға болды.
1.2. Инфляцияны түсіндіретін балама концепциялар
Батыс елдерінің экономистері жасаған теорияларда альтернативті (балама) концепция ретінде "сұраным инфляциясы" және "шығын инфляциясы" анықталады. Бұл концепцияларда инфляцияның қалыптасу себептері (механизм-моделі) қаралады.
"Сұраным инфляциясы" жалпы сұраным мен ұсыным арасындағы тепе-теңдіктің сұраным жағынан бұзылуын білдіреді. Бұл жерде мемлекет шығындарының артуы, өндіріс және еңбек ресурстарының толық іске қосылған жағдайында өндіріс құралдарына қосымша сұранымның қалыптасуы және түрғындардың тұтынушылық мүмкіншіліктерінің артуы негізгі себеп болуы мүмкін. Осы жағдайларға байланысты айналымға артық ақша массасы шығьш, жалпы баға деңгейі өседі. Өндіріс сферасында еңбекпен толық қамтылған жағдайда айналымдағы артық төлем ақша массасы шектеулі товар ұсынымына тап болып, бағалардың инфляциялық өсуін қалыптастырады.
Жоғарыда келтірілген себептерге байланысты ақша массасының өсуі жалпы сүраным сызығын солдан оңға қарай жылжытады (АВІ - АО^) және, егер экономика жалпы ұсыным қисығының аралық (2) немесе классикалық (3) үзіндісінде болса, онда бүл баға деңгейін арттырады (РІ - Р^), яғни инфляция қалыптасады.
"Шығындар инфляциясы" өндіріс шығындарының өсуінен туындаған бағалардың жаппай өсуін білдіреді. Өндіріс шығындарының өсуі монополиялык немесе олигополиялық бағалардың қалыптасуынан, мемлекеттің қаржы саясатынан, шикізат пен энергия ресурстарына бағаның өсуінен және басқа себептерден болады.
Айтылған себептерге байланысты өңдіріс шығындары өседі, жалпы ұсыным қисығы солға қарай жылжиды (АЗ^ - АЗІ), баға деңгейі өседі (РІ - Р^), өндіріс көлемі қысқарады (СЬ - Сһ), яғни ЖҮӨ-нің нақты көлемі қысқарады.
Бағалардың өсуі тұрғындардың нақты табысын төмендетеді. Сондықтан кәсіподақтар еңбекақының номиналды деңгейін көтеру туралы талап қояды. Үкімет инфляция шығындарының орнын толтыру саясатын ұстануға мәжбүр болады. Бағалардьщ жаппай өсуі табыстарды индексациялауға мәжбүрлейді, бұл өндіріс шығындарын арттырады, яғни инфляцияны одан да жоғары артуына себеп болады. Табысты индексациялау бағдарламасы экономиканың әртүрлі салалары үшін бірдей болуы мүмкін емес, басқаша айтқанда табысты индексациялау барлық топтар үшін бірдей болмайды.
Инфляцияның әр түрін оның басқа түрінен ажырату өте қиын, олар өзара тығыз байланысты түрде қалыптасып дамиды.
Мысалы, еңбекақының өсуі табыс инфляциясының себебі ретінде көрінуі мүмкін.
ХХ-шы ғасырдың екінші жартысында жұмыспен толық қамту, еркін бәсекелік нарық жағдайы, бағалардың ұзақ мерзімдік тұрақтылығы әлемнің бірде-бір елінде қатар қалыптаспағанын айту қажет. Бұл кезеңде бағалар тоқтаусыз өсіп отырды, ал 60-шы жылдардың соңынан бастап экономиканың қүлдырау жағдайында да бағалар өсті. Дағдарыс фазасында бағалардың өсуі XIX ғасырдағы циклдар үшін болмаған жағдай. Бүл құбылыс экономикада "стагфляция" деп аталады, ол экономикалық дағдарыс пен стагнация (өндірістің тоқырауы) жағдайындағы бағаның, инфляцияның өсуі.
Инфляцияның асқындауын осы күндері теорияда ','инфляцияны тосу" принципімен түсіндіріледі. "Инфляцияны тосу" механизмі экономикаға қалай әсер етеді? Мәселе мынада: адамдар ұзақ уақыт бағалардың тоқтаусыз өскенін көріп, олардың енді болашақта төмендейтінінен күдер үзеді, сондықтан бағалар кездейсоқ жағдайға байланысты өссе де, тұрғындар жаппай товар сатып алуға ұмтылады.
1.3. Инфляцияның түрлері
Бұрын инфляция төтенше жағдайда ғана қалыптасатын. Мысалы, соғыс кезінде мемлекет өзінің әскери шығындарын қаржыландыру үшін өте көп мөлшерде кағаз ақша шығаратын. Соңғы екі-үш онжылдықтарда көптеген елдерде инфляция үдайы өндіріс процесінің түрақты факторына айналды.
Экономика теориясында, жеке алғанда осы күнгі Кейнсті жақтаушы экономистер инфляцияның баяу түрін өндірістің дамуына қосымша оңды әсер ететін фактор ретшде қарастырады. Баяу инфляцияны олар мемлекеттің бірде-бір тиімді саясат жүргізу күралы ретінде түсіндіреді.
Баяу инфляция саясатта өндіріс пен нарық (сұраным) жағдайларының өзгеруіне сәйкес бағаларды реттеп отыруға мүмкіндік береді. Оның өсуі 10%-тен аспайды. Мүндай инфляция өндіріс пен сүраныстың өзгерген жағдайларына қарай бағаларды түзеп отыруға мүмкіндік береді.
Жоғары қарқынды (галопирующая) инфляция (бағалардың жылына 20% - 200%-ке дейін өсу түрі). Экономика үшін едәуір қиын жағдай, бірақ іскерлік қатынастардың көбі қаркынды инфляцияны алдын ала ескеріп, оған икемделе береді.
Гиперинфляция бағалардың жалпы деңгейі мыңдаған процентке артқан жағдаймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бағалардың өсу қарқыны айналымға шығарылған ақша көлемінің өсуінен көп есе артып кетеді. Гиперинфляцияда бағалардың өсу қаркыны сондай, тіпті ақша шығаратын фабрикалар аптасына тоқтаусыз жұмыс істегенде де айналымда қажетті ақша көлемін шығару мүмкіндігі жетпей қалады екен. Мысалы, Никарагуада, азамат соғысы жылдарында бағаның жылдық өсуі 3300%-ке дейін жетті.
Ақша айналым заңын сипаттайтын теңдікті - МҮ=Р(3 қолдана отырып осыны калай түсіндіруге болады? Егер М - п-есе өскен болса, сонша есеге баға деңгейі өсуі қажет сияқты. Бірақ бұл жерде V - көрсеткішін де есепке алу қажет. Шаруашылық субъектілері ұлттық валютаға сенімдерін толық жойған жағдайда, олар қолындағы құнсыз валютадан тез қүлылуға ұмтылады. Нәтижесінде ақшаның айналым жылдамдылығы (V) күрт өседі, ал бұл айналымға қажетті ақша көлемінің күрт өсуімен бірдей. Сондықтан бағаның өсу қарқыны айналымдағы ақша массасының өсуінен сан есе артады. Сонымен инфляцияны тосу факторы қарқынды инфляцияның гиперинфляцияға ауысып асқындап кетуінің негізгі бір себебі ретінде қарауға болады.
Жоғарыда сөз болғандары ифляцияның ашық түріне жатады. Ашық инфляция жағдайьшда бағалардың өсуі және өсу қарқьшы айқын байқалады және ресми түрде есепке альшады. Бірақ бағалардың деңгейі ресми түрде өспеген болса да құнсыздану (инфляция) жағдайы қалыптасуы мүмкін. Инфляцияның бұл түрі товар тапшылыгынан көрінеді.
және енді тұрақты түрде күрт өседі. Табыстар, осыған байланысты, екі-үш есе және ете қысқа мерзімде құнсызданып күлдырап кетеді. Тұрғындар еңбекақы және басқа да төлемдер денгейін көтеру туралы үкіметке талап қояды. Төлемдердің өсуі түтыну сұранымын арттыра түседі. Өндірушілер де материал, энергия, шикізат бағаларының өсуін тосып өздерінің өнімдеріне бағаны арттыра түседі. Кәсіпкерлер өздерін инфляциядан сақтандыру үшін өнімдеріне бағаны еселеп көтереді. Нәтижесінде бағалар артык сүраным көлемі анықтайтын деңгейден артып, "инфляцияны тосу" деңгейіне көтеріледі.
Инфляцияның себептері сан қилы, бірақ нақты экономика жағдайлары олардың белгілі бір қүрамасын (комбинациясын) қалыптастырады. Айталық, Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Европада тапшылыққа байланысты өте қарқынды инфляция қалыптасқаны белгілі. Соңғы жылдары Батыс елдерінде инфляцияның негізгі себептері мемлекет шығындарының өсуі, "баға - еңбекақы", "инфляцияны тосу", "инфляцияның бір елден екінші елдерге ауысуы (миграциясы)" және басқалар. Бүрынғы жоспарлы экономика жүйелерінде инфляцияның негізгі себебі ретінде ондағы қалыптасқан глобалды (күрделі) экономикалық диспропорцияларды айтуға болады.
2.1. Инфляцияның себептері
Ақша тауарларды сатып алу қабілеті күшті валютамен салыстырғанда құнсызданады. Инфляцияны бұлай түсіндіру, яғни акшаның алтынға қатысты құнсыздануы, алтынды бұрынғыша акша сияқты жалпылама эквивалент деп қарастыруда жатыр. Ең алдымен бағаның өсуі тауарға сұраныстың оның ұсынысынан артык болуымен байланысты. Белгілі тауар рыногында сұраныс пен ұсыныстың сәйкестілігінің бұзылуы әлі инфляция емес. Инфляция елдегі баға деңгейінің өсуі Бағаның көтерілуіне нактылы экономикалық жағдайлар да әсер етеді. Мысалы, 70-жылдардағы энергетикалық дағдарыс тек мұнай бағасының өсуінен (мұнай бағасы 20 есеге өсті) емес, басқа да тауар мен қызмет көрсету бағаларының өсуімен байланысты. 1973 жылы жалпы бағаның деңгейі 7%-ке, 1979 жьшы —%-ке артты. Акша әсерінен тыс, тауар бағаларының өзгеруі еңбек өнімділігінің артуына, циклдық және маусымдық толқуларға, ұдайы өндірістегі құрылымдық өзгерістерге, бағаның монополиялануы мен экономиканы мемлекеттік реттеуге, салықтың жаңа ставкаларын енгізуге, ақша өлшемінің девальвациялануы мен ревальвациялануына, рынок коньюнктурасының өзгеруі мен сыртқы экономикалық байланыстардың ықпалына және т.б. байланысты. Демек, бағаның өсуіне көптеген неше түрлі себептердің әсері болады.
Коньюнктураның циклдык толкуынан болатын бағаның өсуін, инфляиияға жатқызуға болмайды. Циклдың түрлі фазаларынан өту барысында (әсіресе ХІХ-ХХ ғасырдың бас кезіне тән "классикалық түрі") бағалардың динамикасы өзгеріп отырады. Аласапыранның бас кезіндегі оның өсуі дағдарыс пен депрессия фазасында төмендеп, жандану кезінде баға тағы да көтеріледі. Еңбек өнімділігін арттыру бағаның төмендеуіне әкелуі тиіс. Циклдық толқулардың тағы бір көрінісі жалақының өсуі еңбек өнімділігінен артып кетуінде. Мүндай құбылыс шығынның инфляциясы деп аталады, ол өз кезегінде баға деңгейінің жалпы өсуіне алып келеді. Кездейсоқ апаттар да бағаның инфляциялық өсуіне көп әсер етпейді. Айталық, су басып кеткен аймақтардағы қүрылыс материалдарының бағалары өседі. Бұл құрылыс материалдарын шығаратын өндірісті ұлғайтады, ал олар рынокты толықтыру барысында, баға төмендеуі тиіс.
Сонымен, баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені жатқызамыз? Инфляция көп сәйкессіздіктермен байланысты екенін еске үстап, оның ішіндегі ең бастыларын атайық.
Біріншіден, мемлекеттік шығыстар мен кірістердің тепе-теңдігінің бүзылуы, баланстың болмауы. Ол мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан көрінеді. Егер дефицит Орталық эмиссия банкісінен заем арқылы қаржыландырылса, басқаша айтқанда "ақша станогы^ белсенді пайдаланылса, онда айналыста ақша массасы көбейед' Айырбастың сандық теңцігін МҮ=Р(Д еске түсірсек, М мен Р көрсеткіштері өсуінің байланысы анық.
Товарлардың тапшылыгына байланысты оларды ақшаға сатып алу қиындайды, яғни ақша
(табыс) құнсызданады.
Инфляция теңгсрмелі түрде болуы мүмкін, яғни бағалар бірқалыпты және баяу өседі. Бұл жағдайда багалардың бір жылдық өсуіне сәйкес процент кесімі (ставкасы) да өседі. Нарықта тепе-тсцдік (тұрақтылык) сақталады.
Теңгермелі емес инфляция кезінде жеке товар топтарына баға бірқалышы емес, әртүрлі қарқынмен өседі.
: Тағы да тосылған инфляцияны тосьш инфляциядан айыра біжен жөн. Тосылған инфляцияны алдьш ала болжауға болады немесе оны үкімет арнайы мақсатпен "жоспарлайды".
Тосьш инфляция бағалардың кенетген және тез өсуінен көрінеді. Мұндай жағдай акша айналымын және салық жүйесін бұзады. Тұрғындар бағаның өсуінен сескеніп қольшдағы қаражатын сақтап қалу мақсатында товарларды жаппай сатып ала бастайды. Сондыктан нарықта қалыптасқан жағдай бұзылады, сұраным мен баға бұрынғыдан да тез өсетін болады. Сонымен бағалардың кенетген, тосын түрде өсуі тұрғьшдардың "инфляциялық тосу психологиясын" туғызады. Егер тосьш инфляция (бағаның кенетген өсуі) экономикасы дамыған елде пайда болса, ол нарық жағдайына қатгы әсер етпейді. Экономикасы тұрақты да куатгы едде тұрғындар бағаның уақытша ауытқуынан қорықпайды; және бағаның өсуі қаншама тез болса, соншама оның қүлдырап түсіп кетуі әбден мүмкін болатынына сенеді; сондықтан олар бағаның түсуін күтіп табысын үнемдеу мақсатында сатып алуды күрт қысқартады. Нарықтық сұранымның қысқаруы баға деңгейіне әсер етеді, бағалардьщ өсуі тоқгайды, олардың деңгейі қүлдырап, бастапқы қалпына келеді.
Бұл жерде біз қалыпты қызмет атқаратын нарықтық шаруашылық жағдайында пайда болатын белгілі Италия экономисті есімімен аталатьш "Пигу әсері", немесе "нақты кассалық қалдықтың әсері" деп аталатьш қүбылысты суреттедік. Айта кететін тағы бір ескертпе, "Пигу әсері" икемді бағалар мен икемді процент жағдайьшда және инфляциялық тосу болмағанда ғана қалыптасады екен. Біраз Батыс экономистерінің пікірінше "Пигу әсері" экономикада нақты болатьш жағдайды емес, тек теориялық болжамды білдіреді дейді.
Екіншіден, осындай жолмен, әдіспен инвестицияны қаржыландыру жүргізілген жағдайда да бағаның инфляциялык өсуі болады. Әсіресе экономиканы милитариландырумен байланысты инвестиция инфляцияны өршітеді. Ұлттық табысты әскери мақсатқа пайдалану, өндірістік емес шығындар - олар қоғамдық байлықты текке рәсуа етеді. Әскери ассигнациялар бір сәтке ғана қосымша төлем қабілеті бар сұраныс туғызып, тауармен қамтамасыз етілмеген ақша массасының өсуіне әкеледі. Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджетті тұрақты тапшылық жағдайына және мемлекеттік қарыздың ұдайы өсуіне ұрындырады.
Үшіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуі қазіргі рыноктық экономиканың ерекшелігіне байланысты. Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі рынокта көптеген өндірушілер болып, өнімдердщ түрі аз, капитал ауысуы оңай уақытқа мүлдем үқсамайды. Қазіргі рынок белгілі дәрежеде олигополиялық рынок. Ал олигополист (жетілмеген бәсекелес) едәуір дәрежеде бағаны билейді. Олигопиялар бағаны өсіруді бірінші болып бастамаса да, олар оны қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның жоғары деңгейін үстап тұру үшін өндіріс пен тауар үсынуды қысқарту арқылы дефицит жасауға тырысады. Өздері билік жүргізетін рынокта бағаның төмендеуін болдырмау үшін олигополия мен монополия икемді тауар үсынысына қарсы болады. Салаға жаңа өндірушілердің келуін тежеу үшін олигополистерге жиынтық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келмеуі көмектеседі.
Төртіншіден, елдің 'экономикасының ашық болуы оның бірте-бірте әлемдік шаруашылық байланыстарға тартылуы барысында "импорттық" инфляцияның каупі туады: Жоғарыда аталған 1979 жылғы энергияға бағаның шарықтауы (энергетикалық дағдарыс) сырттан әкелетін мүнайға бағаны өсіріп, технологиялық тізбек бойынша басқа тауарлар бағасының қымбаттауыпа әкелді. "Импорт-тық" инфляциямен күресу мүмкіндігі шектеулі. Әрине өз валютасын ревальвациялау ұлттық валютаның құнын жоғарылату арқылы мұнай импортын арзандатуға болады. Бірақ ревальвация отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады, ал бұл дүниежүзілік рынокта бәсекелестік қабілетті төмендетеді.
Бесіншіден, инфляция өзіне-өзі дем беретін сипат алады, ол "инфляцияны күту" нәтижесінде орьш алады. Батыс елдерінің көптеген экономистері және біздің елімізде де осы факторды ерекше көрсетуде. Халық пен өндірушілердің инфляцияны күту себептерін жою инфляцияға қарсы саясатгың ең басты міндеті.
Инфляциялық күту жағдайьшдағы экономикаға'ықпал етудің механизмі қандай? Баға деңгейінің жалпы өсуі жағдайьшда өмір сүруге үйренген халық, бағаның одан әрі есуін күтеді. Мүндай жағдайда еңбекшілер жалақыны көбейтуді талап етеді. Халық тауарларды көптеп
Екіншіден, осындай жолмен, әдіспен инвестицияны қаржыландыру жүргізілген жағдайда да бағаның инфляциялык өсуі болады. Әсіресе экономиканы милитариландырумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz