Құрмалас сөйлемнің қалыптасуы

Жоспар:

I Кіріспе

II Негізгі бөлім

А) Құрмалас сөйлемнің қкалыптасу мен даму жолдары
ә) Жай сөйлемдердің бір.бірімен құрмаласу тәсілдері
б) Жай сөйлемдердің баяндауыш формасы арқылы құрмаласуы
в) Жай сөйлемдердің көсемше арқылы құрмаласуы
г) Жай сөйлемдердің шартты рай арқылы құрмаласуы
ж) Құрмалас сөйлемнің компоненттерінің орналасу тәр ібі

Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемнің Қазан революциясынан бұрын да сөз болған.Олардын нағыз ғылыми дәрежеде зерттелуі сонғы кездің жемісі. Құрмалас сөйлемдер олардын түрлері жасалу тұрғысынан Ахмет Байтұрсынов, Сейіл Жиенбаев, Нығмет Сауранбаев, Маулен Балақаев, Т. Қордабаев, Қ.Есенов сынды ғалымдар едәуір үлес қосты. Осы ғалымдар ішінде құрмалас сөйлемдер туралы арнайы зерттеу жүргізген С.Жиенбаев,Н.Сауранбаев, Т.Қордабаев,Қ.Есенов олардын еңбектерінде құрмалас сөйлемдер әр қырынан зерттеліп, қазіргі қазақ тілі, оның теориялық мәселелері айқындалды.
Тілдік категориялардың басқа да түрлері сияқты құрмалас сөйлемдердің де өзіне тән қалыптасу, даму тарихы бар. Марксизм классиктерінің пікірінше тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты.Ойлаусыз тіл, тілсіз ойлау болмайды.Сондықтан да тіл ойдың тікелей шындығы, ой шындығы тек тіл арқылы көріне алады.
Тілдік категориялар ішінде ойды білдіретін бірден-бір көрсеткіш –сөйлем. Сөйлемге «біршама аяқталған ойды білдіреді» деп, анықтама беретініміздің себебі де сол. Сөйлем мен ой бір форма, екіншісі соның мазмұны ретінде өзара тығыз байланысты, берік бірлікте болатын категориялар. Бұл екеуі де қоғамның өмір сүрген уақыты бойына болып келе жатқан және сол қоғамның материалдық, идеялық дамуына, соның қажетіне қарай бірте-бірте дамып отыратын қоғамдық құбылыс.
Сөйлем ойдың формасы, ой сөйлемнің мазмұны болғандықтан, бұл екеуінің қалыптасуы, даму тарихын да бірлікте қарау қажет. Ой дамып жетілмеген, күрделенбеген замандарда күрделі ойдың көрсеткіші болып табылатын сөйлемдердің, яғни құрмалас сөйлемдердің болуы да мүмкін емес.Құрмалас сөйлем адамның щй өрісін дүние тануының кеңейіп, күрделі ойлардың туып, дамуына байланысты, сол ойдың көрсеткіші ретінде қалыптасып дамыған.
Тіл дамуының қазіргі дәуірінде тілдерде солардың ішінде қазақ тілінде құрмалас сөйлемнің неше алуан күрделі түрлері кездеседі.
Бірақ, солардың бәрі бірдей белгілі бір уақыт ішінде, бірден пайда бола қалмаған.Олар тілдің өзіндік ішкі даму заңына лайықты бірте-бірте дамып жетілген.
Көрнекті ғалымдардың айтуына қарағанда, тіл дамуының көнерек заманында сөйлем құрамындағы сөздерді, сол сияқты жай сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыратын қазіргі дәнекерлер тәсілдер болмаған. Ол уақыттағы сөздер, сөйлемдер арасына қазіргі тіліміздегі бірі-екіншісіне меңгеріліп, жетектеліп, бірі екіншісін меңгеріп, жетектеп өзіне тәуелді етіп тұру сияқты байланысу тәсілдерінің анағұрлым берік түрлері болмаған.Сөздер сөйлемдер байланысындағы тәсіл олардың тұрған орындарына, мағына желілерінің жақындықтарына қарай бір-бірімен қабыса, іргелесе байланысу тәсілі болған. Сөзбен сөзқдің сөйлем мен сөйлемнің бір-бірімен байланысы арақатынасы тығыз берік болмағандықтан оларда дербестік, бір-біріне тәуелсіздік күшті болған.
Тіл дамуының мұндай сатыдағы дәуірінде құрмалас сөйлемнің тек саласы түрі ғана яғни мағыналары бір-біріне ақын жай сөйлемдердің өзара іргелес, тіркесе айтылуы арқылы жасалған түрі ғана – болған.
Құрмалас сөйлемнің мұндай түрі –яғни компаненттері бір-бірімен ешқандай қосымша дәнекерсіз, тек мағына жақындықтарына қарай іргелес, қабыса айтылулары арқылы байланыстың түрі—тіл білімінде п а р т а к с и с деп аталады. Құрмалас исөйлемнің әр алуан дәнекерлері арқылы байланысатын түрлері, соның ішінде сабақтаса байланысатын түрлері де, тіл дамуының кейінгі түрлерінде бстапқы іргелес слслсастың негізінде пайда болған.
Сөйтіп ең әуелі құрмалас сөйлемнің салалас түрі пайда болған. Кейінірек келе сол салалас құрмаластың негізінде сабақтас құрамалас сөйлемдер пайда болған.
Құрмалас сөйлемнің бастапқы түрі болып саналатын көне замандағы салалас құрмаластың сөйлемдегі қазіргі тіліміздегі салалас құрмалас сөйлемдермен бірдей деп қарауға, әрине болмайды, қазіргі әдеби тілімізде кездесетін іргелес салалас сөйлемдер былай тұрсын тіпті ең көне деп

Пайдаланған әдебиеттер


1. А. Салиев
«Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемнің құрылымдық түрлері»
Алматы 1986жыл
2. Н. Сауранбаев
«Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі»
Алматы 1948жыл
3. М.Қордабаев
«Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі»
Алматы 1995 жыл
4. Қ.Есенов
«Құрмалас сөйлемнің синтаксисі»
Алматы 1995 жыл
5. С. Аманжолов
«Сабақтас құрмалас сөйлем»

Алматы 1995 жыл