Қазақстан Республикасы саяси жүйесіндегі өзгерістер
Қазақстан Республикасының конституциялары. Қайта құру кезеңіндегі (1985—1991) Кеңес Одағында болып өткен айтарлықтай өзгерістер әлемге әйгілі ұлы мемлекеттің ақыр аяғында құлауы мен тарауына әкеліп соқты. 1991 жылдың желтоқсанында Қазақстан демократиялық, адамзаттық құндылықтарға негізделген жаңа саяси құрылыстың жолында тұрды.
1991 жылдың 16 желтоқсанында Қазақстанның әділеттік тұрғыдан тәуелсіз мемлекет деп аталуын оның жаңа сапалық жағдайға бет бұруы деп ұғынуға болмайды. Бұл орайда Қазақстан шын мәніндегі тәуелсіз және демократиялық мемлекет болу мүмкіндігіне ғана ие болды. Алда саяси және экономикалық өзгерістер стратегиясын белгілеу міндеттері тұрды. Әсіресе дамудың мына жолдарын белгілеп алу керек болды: экономикада — нарықтық қатынастарды тұрақтандыру; саясатта — азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құру. Бұл бағыттың прогресшілдігі қоғамның ең жоғарғы құндылығы есебінде алдымен адамды танып-білуге негізделгендігінде еді. Нәтижеде, тәуелсіздік алған Қазақстанның алдында жаңа мемлекет құрумен бірге адамдардың жаңа өмірге бейімделуіне жағдай туғызу сияқты аса күрделі жауапкершілік тұрды.
Нарықтық экономика құрылымына негізделген демократиялық қоғам құрылысының нұсқасы — Қазақстанның экономикалық және саяси дамуының таңдап алған жолы болды. Бұл мақсаттың үдесінен шығу үшін Қазақстанға жаңа сипаттағы дамудың құқықтық негіздерін көрсетіп отыратын жаңа Конституция қабылдау керек болды. Мемлекеттің Негізгі заңына әзірлік, біріншіден — уақытқа, екіншіден — оның құрылымы мен мазмұнына тікелей байланысты. Себебі, бұл жаңа Конституцияда Қазақстан сияқты ұлттық, әлеуметтік жағынан бірегей мемлекеттің өзіндік өзгешелігі, басқа да құқықтық нормалар мен қарым-қатынастар қатаң да әділ реттелуі тиіс. Содан болса керек, ескі саяси жүйеден әлі толық арыла қоймаған 1992 жыл түгелімен осыған кетті. Қазақстан Республикасы өз атын өзгерткенімен, өзінің саяси құрылымының ішкі мазмұнын әлі толық жаңарта алған жоқ еді. Халықтың көпшілік бөлігінің сана-сезімінде кеңестік дәуір дүниетанымының сарқыншағы басым еді. Әйткенмен, уақыттың бұлжымас өз заңы бар, мұны ескермесе болмайды.
1992 жылдың 4 маусымында Мемлекеттік елтаңба мен Қазақстан Республикасының мемлекеттік туы айшықтанды.
1992 жылдың 11 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік гимні бекітілді. Музыкасын жазғандар: Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский, Латиф Хамиди, мәтінін жазғандар: Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырза-Әли, Тұманбай Молдағалиев, Жадыра Дәрібаева.
Мемлекеттік рәміздердің белгіленуі мен бекітілуі жаңа мемлекеттің сыртқы сипатын анықтай түсті. Бұдан соң көп ұзамай, яғни 1993 жылдың 28 қаңтары күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясының ХІІ шақырылуында Қазақстан жаңа Конституцияға ие болды. Бірінші Конституция, экономикалық және саяси реформа құрылымының негізін қалап, жеке меншік институтының заңдылығын жариялады, қысқасы, ұлттық-мемлекеттік тәуелсіздігі құрылысының құқықтық негіздерін белгіледі. Әйткенмен, аталмыш конституцияда қазақстандық қоғамның біркелкі еместігі жөніндегі талас тудыратын тұжырымдар көрініс тапты.
1991 жылдың 16 желтоқсанында Қазақстанның әділеттік тұрғыдан тәуелсіз мемлекет деп аталуын оның жаңа сапалық жағдайға бет бұруы деп ұғынуға болмайды. Бұл орайда Қазақстан шын мәніндегі тәуелсіз және демократиялық мемлекет болу мүмкіндігіне ғана ие болды. Алда саяси және экономикалық өзгерістер стратегиясын белгілеу міндеттері тұрды. Әсіресе дамудың мына жолдарын белгілеп алу керек болды: экономикада — нарықтық қатынастарды тұрақтандыру; саясатта — азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құру. Бұл бағыттың прогресшілдігі қоғамның ең жоғарғы құндылығы есебінде алдымен адамды танып-білуге негізделгендігінде еді. Нәтижеде, тәуелсіздік алған Қазақстанның алдында жаңа мемлекет құрумен бірге адамдардың жаңа өмірге бейімделуіне жағдай туғызу сияқты аса күрделі жауапкершілік тұрды.
Нарықтық экономика құрылымына негізделген демократиялық қоғам құрылысының нұсқасы — Қазақстанның экономикалық және саяси дамуының таңдап алған жолы болды. Бұл мақсаттың үдесінен шығу үшін Қазақстанға жаңа сипаттағы дамудың құқықтық негіздерін көрсетіп отыратын жаңа Конституция қабылдау керек болды. Мемлекеттің Негізгі заңына әзірлік, біріншіден — уақытқа, екіншіден — оның құрылымы мен мазмұнына тікелей байланысты. Себебі, бұл жаңа Конституцияда Қазақстан сияқты ұлттық, әлеуметтік жағынан бірегей мемлекеттің өзіндік өзгешелігі, басқа да құқықтық нормалар мен қарым-қатынастар қатаң да әділ реттелуі тиіс. Содан болса керек, ескі саяси жүйеден әлі толық арыла қоймаған 1992 жыл түгелімен осыған кетті. Қазақстан Республикасы өз атын өзгерткенімен, өзінің саяси құрылымының ішкі мазмұнын әлі толық жаңарта алған жоқ еді. Халықтың көпшілік бөлігінің сана-сезімінде кеңестік дәуір дүниетанымының сарқыншағы басым еді. Әйткенмен, уақыттың бұлжымас өз заңы бар, мұны ескермесе болмайды.
1992 жылдың 4 маусымында Мемлекеттік елтаңба мен Қазақстан Республикасының мемлекеттік туы айшықтанды.
1992 жылдың 11 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік гимні бекітілді. Музыкасын жазғандар: Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский, Латиф Хамиди, мәтінін жазғандар: Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырза-Әли, Тұманбай Молдағалиев, Жадыра Дәрібаева.
Мемлекеттік рәміздердің белгіленуі мен бекітілуі жаңа мемлекеттің сыртқы сипатын анықтай түсті. Бұдан соң көп ұзамай, яғни 1993 жылдың 28 қаңтары күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясының ХІІ шақырылуында Қазақстан жаңа Конституцияға ие болды. Бірінші Конституция, экономикалық және саяси реформа құрылымының негізін қалап, жеке меншік институтының заңдылығын жариялады, қысқасы, ұлттық-мемлекеттік тәуелсіздігі құрылысының құқықтық негіздерін белгіледі. Әйткенмен, аталмыш конституцияда қазақстандық қоғамның біркелкі еместігі жөніндегі талас тудыратын тұжырымдар көрініс тапты.
ІX тарау. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
(1991—2000 )
§ 59. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЯСИ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨЗГЕРІСТЕР
Қазақстан Республикасының конституциялары. Қайта құру кезеңіндегі
(1985—1991) Кеңес Одағында болып өткен айтарлықтай өзгерістер әлемге әйгілі
ұлы мемлекеттің ақыр аяғында құлауы мен тарауына әкеліп соқты. 1991 жылдың
желтоқсанында Қазақстан демократиялық, адамзаттық құндылықтарға негізделген
жаңа саяси құрылыстың жолында тұрды.
1991 жылдың 16 желтоқсанында Қазақстанның әділеттік тұрғыдан тәуелсіз
мемлекет деп аталуын оның жаңа сапалық жағдайға бет бұруы деп ұғынуға
болмайды. Бұл орайда Қазақстан шын мәніндегі тәуелсіз және демократиялық
мемлекет болу мүмкіндігіне ғана ие болды. Алда саяси және экономикалық
өзгерістер стратегиясын белгілеу міндеттері тұрды. Әсіресе дамудың мына
жолдарын белгілеп алу керек болды: экономикада — нарықтық қатынастарды
тұрақтандыру; саясатта — азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құру. Бұл
бағыттың прогресшілдігі қоғамның ең жоғарғы құндылығы есебінде алдымен
адамды танып-білуге негізделгендігінде еді. Нәтижеде, тәуелсіздік алған
Қазақстанның алдында жаңа мемлекет құрумен бірге адамдардың жаңа өмірге
бейімделуіне жағдай туғызу сияқты аса күрделі жауапкершілік тұрды.
Нарықтық экономика құрылымына негізделген демократиялық қоғам
құрылысының нұсқасы — Қазақстанның экономикалық және саяси дамуының таңдап
алған жолы болды. Бұл мақсаттың үдесінен шығу үшін Қазақстанға жаңа
сипаттағы дамудың құқықтық негіздерін көрсетіп отыратын жаңа Конституция
қабылдау керек болды. Мемлекеттің Негізгі заңына әзірлік, біріншіден —
уақытқа, екіншіден — оның құрылымы мен мазмұнына тікелей байланысты.
Себебі, бұл жаңа Конституцияда Қазақстан сияқты ұлттық, әлеуметтік жағынан
бірегей мемлекеттің өзіндік өзгешелігі, басқа да құқықтық нормалар мен
қарым-қатынастар қатаң да әділ реттелуі тиіс. Содан болса керек, ескі саяси
жүйеден әлі толық арыла қоймаған 1992 жыл түгелімен осыған кетті. Қазақстан
Республикасы өз атын өзгерткенімен, өзінің саяси құрылымының ішкі мазмұнын
әлі толық жаңарта алған жоқ еді. Халықтың көпшілік бөлігінің сана-сезімінде
кеңестік дәуір дүниетанымының сарқыншағы басым еді. Әйткенмен, уақыттың
бұлжымас өз заңы бар, мұны ескермесе болмайды.
1992 жылдың 4 маусымында Мемлекеттік елтаңба мен Қазақстан
Республикасының мемлекеттік туы айшықтанды.
1992 жылдың 11 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік гимні
бекітілді. Музыкасын жазғандар: Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский, Латиф
Хамиди, мәтінін жазғандар: Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырза-Әли, Тұманбай
Молдағалиев, Жадыра Дәрібаева.
Мемлекеттік рәміздердің белгіленуі мен бекітілуі жаңа мемлекеттің сыртқы
сипатын анықтай түсті. Бұдан соң көп ұзамай, яғни 1993 жылдың 28 қаңтары
күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясының ХІІ шақырылуында Қазақстан
жаңа Конституцияға ие болды. Бірінші Конституция, экономикалық және саяси
реформа құрылымының негізін қалап, жеке меншік институтының заңдылығын
жариялады, қысқасы, ұлттық-мемлекеттік тәуелсіздігі құрылысының құқықтық
негіздерін белгіледі. Әйткенмен, аталмыш конституцияда қазақстандық
қоғамның біркелкі еместігі жөніндегі талас тудыратын тұжырымдар көрініс
тапты.
“Еліміздің алғашқы Конституциясы 1993 ж. қаңтар айында күшінде енген
бойда-ақ, кемшіліктерін, әлеуметтік-экономикалық және саяси үрдістің шын
ахуалынан аулақ жатқандығын көрсетті.
Желпіністің желі тез ыдырады. 1993 жылғы Конституция Егемен Қазақстанды
құрудың күнбе-күнгі қарапайым да ауыр қызметіне құқықтық негіз бола
алмайтындығын аңғартты.”
(Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996. 177-б.)
1993 жылдың желтоқсан айында Жоғарғы Кеңестің ХІІ шақырылуы мерзімінен
бұрын өз өкілеттігін тоқтатты. Азаматтық талап негізімен Конституциялық сот
1994 жылдың 7 наурызында сайланған Жоғарғы Кеңесті бұдан былайғы жерде
заңсыз деп тапты. Осы оқиға жаңа Конституцияны өмірге әкелуге бірден-бір
себепші болды.
Алайда конституциялық бұл уақытша тоқырау, тұтас алғанда, саяси
тоқырауға жол ашқан жоқ, керісінше, 1995 ж. Қазақстанда ішкі және сыртқы
саясат едәуір айшықтана түсті.
Атап айтқанда:
— мемлекет ұлтаралық келісім мен саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету
мақсатымен 1995 жылдың наурызында Қазақстан халықтарының Ассамблеясы
құрылды;
— халықаралық аренада Қазақстан көптеген елдердің мойындауы мен көмегіне
ие болды.
Осындай жағдайда Қазақстан Республикасының халқы ел президенті
Н.Назарбаевтың ұстанған саяси бағытын қолдап-қуаттап, 1995 жылдың 29
сәуірінде өткен республикалық референдумда мемлекет басшысының
өкілеттілігін 2000 жылға дейін ұзарту жөнінде өз дауыстарын берді.
“Тізімге іліккен 9.110.156 азаматтың 8.309.637-сі немесе 91,21 пайызы
дауыс берді. Дауыс беруге қатысқан адамдардан 7.932.834 адам немесе 95,46
пайызы президент өкілеттігін ұзартуды жақтады.” (Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар
тоғысында. А., 1996. 188-б.)
Бұл аралықта тәуелсіз Қазақстанның жаңа Конституциясының нұсқасы отандық
және шетелдік мамандар тарапынан талқыланып жатты. 1995 жылдың 30
тамызындағы республикалық референдумда ҚР-ның жаңа Конституциясы
қабылданды. Оған азамат және адамның азаттығы мен құқығы — ең бірінші негіз
етіп алынды. Жаңа қабылданған Негізгі заңда атқарушы, заң шығарушы және сот
өкіметінің функциялары нақты атап көрсетіліп, олардың өзара қарым-қатынасы
белгіленді.
“Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы — адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.”
(1995 ж. Конституция. 1-бап.)
Жаңа Конституцияда заң ережелері республикадағы мемлекеттік құрылыс
талаптарымен үндестірілді.
1995 жылғы ҚР Конституциясында идеологиялық көптүрлілік бекітілген,
мақсаты мен қызметі конституциялық құрылысты күшпен өзгертуге бағытталған
қоғамдық ұйымдардың қызметіне және құрылуына тыйым салынған. Қалыптасып
келе жатқан ұлттық идеология тәуелсіз Қазақстанның идеялары мен
құндылықтарының жүйесін бейнелеуі керек болды.
Ұлттық идеологияның негізгі мақсаты көпұлтты Қазақстан тұрғындарын бір
мемлекеттің азаматтарының жиынтығы ретінде қайта жаңғырту болып табылады.
Өйткені, оларды біртұтас тарихи-мәдени дәстүрлер, бүгінгі күннің ортақ
құндылықтары ұмтылысы байланыстырады.
Мемлекеттік басқару органдары. 1995 жылғы Конституция бойынша Қазақстан
басқарудың президенттік формасындағы унитарлық мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік өкіметтің бірден-бір қайнар көзі — халықтың өзі. Мемлекеттік
өкімет бірегей, ол заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтары болып бөліну
принципіне сәйкес ҚР Конституциясы негізі мен заңдарына сүйенеді.
Тәуелсіздік алғаннан бастап республикада демократияландыруға бағытталған
саяси өмір өзгерістері байқала түсті. Бұрынғы уақытта “өкімет — қоғам”
формуласы іс жүзіне асырылса, ендігіде керісінше “қоғам — өкімет” негізге
алынды. Мемлекеттік басқару органдары халыққа қалтқысыз қызмет ету арқылы
құқықтық мемлекет пен еркін нарықтық экономикаға негізделген алдыңғы
қатарлы азаматтық қоғам қалыптастыруы керек. Мазмұндық және құрылымдық
жағынан келгенде, Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылы ішінде мемлекеттік
басқару органдары бірқатар өзгерістерді басынан кешірді. Құрылымдық
өзгерістер мына төмендегіше көрініс тапты:
— 1990 жылдың 24 сәуірінен бастап республика Президенті орнының
енгізілуі;
— ҚР Конституциясы атап көрсеткендей, өкіметтің үш тармақтық принципінің
қолданылуы;
— орталық атқарушы органдардың қосалқы функцияларын жою, осыған
байланысты “ҚР мемлекеттік органдар жүйесін реформалаудың кезекті шаралары
туралы” 1997 жылғы Президент Жарлығы негізінде оларды ең кемінде 50 пайыз
қысқарту;
— “2030 Стратегиясында” белгіленген міндеттерді орындау мақсатында
олардың өзара іс-әрекетін реттеу үшін атқарушы органдардың функцияларын
өзгерту.
Мазмұндық сипаттағы өзгертулер 1997 жылғы 10 қазандағы ҚР-ның
стратегиялық дамуында (“Кәсіптік мемлекет”) нақты атап көрсетілді:
“Біздің міндет — Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын
мемлекеттік қызмет пен басқару құрылымының осы заманғы, тиімді жүйесін
жасау; басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті үкімет құру; ұлттық
мүдделердің сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру”.
(Назарбаев Н. Қазақстан — 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан
халқына Жолдауы. Алматы: Білім, 1998. 75 бет).
Аталған басымдылықты жүзеге асыру үшін 1999 ж. “Мемлекеттік қызмет
туралы” Заңға өзгертулер мен қосымшалар енгізілді. Осы шешімге сәйкес
алдағы уақытта кадрларды таңдау, аттестациялау және қызметке тағайындау
механизмі реттеліп отыратын болды. ҚР Президенті жанындағы мемлекеттік
қызметке кадрлар даярлау үшін Мемлекеттік басқару академиясы мен
Мемлекеттік қызмет агенттігі құрылды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998—2000 жылдарға арналған іс-әрекет
бағдарламасынан:
“Үкіметтің алдағы үш жылға арналған басым міндеттері: стратегиялық
жоспарлау мен бақылаудың бірыңғай жүйесінің негізінде ведомствоаралық және
салааралық үйлестіру, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес, кадрларды даярлау
және іріктеу жүйесін жетілдіру, мемлекеттік органдардың функциясын
орталықсыздандыру, олардың жұмысына жаңа ақпараттық технологияларды енгізу,
тиісті заңдармен қамтамасыз ету болады” (“Егемен Қазақстан”. 1998 ж. 15
сәуір).
ҚР Президенті мемлекет басшысы, оның ең жоғарғы жауапты қызметкері,
мемлекеттің ішкі және сыртқы негізгі бағыттарын анықтайды, оның ішінде және
Халықаралық қатынастарда Қазақстан атынан сөйлейді. Президент мемлекеттік
биліктің барлық тармақтарының келісімді қызметін және биліктің халық
алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
ҚР Парламенті республиканың заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы
өкілетті органы болып табылады. Парламенттің өкілетті мерзімі — төрт жыл.
Парламент екі палатадан: сенат пен мәжілістен тұрады. Парламент сессиясы
палаталардың біріккен немесе бөлек отырыстары түрінде өтеді. Заң шығару
ынтасы, құқығы парламент депутаттарына, республика үкіметіне берілген.
Үкімет ҚР атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдар жүйесін
басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды. Республика премьер-
министрі қызметіне парламенттің келісімімен Президент сайлайды. Премьер-
министр ұсынысымен Президент үкіметтің қызметін анықтайды, оның мүшелерін
қызметіне тағайындайды және босатады, сондай-ақ республиканың үкімет
құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдарын құрады, жояды немесе қайта
құрады.
Қазақстан Республикасында әділеттілікті тек қана сот жүзеге асырады. Сот
билігі азаматтардың құқығын, бостандығын және заңды мүдделерін, мемлекеттік
органдардың, ұйымдардың құқығы мен заңды мүдделерін қорғауды, ҚР
Конституциясының, тағы басқа нормативтік-құқықтық актілердің, Халықаралық
келісім-шарттардың орындалуын қамтамасыз етеді. ҚР-дағы сот жүйесін ҚР
Жоғарғы соты мен жергілікті (облыстық және оған теңестірілген ҚР әскерінің
әскери соты), аудандық (қалалық) заңмен бекітілген соттар құрайды.
ҚР құқық қорғау органдарына ҚР Прокуратурасы және ҚР Ішкі істер
органдары жатады. Прокуратура заңдардың, Президент жарлықтары мен өзге де
құқықтық-нормативтік актілердің республика аумағында нақты әрі бірыңғай
қолданылуына, жедел іздестіру әрекетінің, жауап алу және тергеу, әкімшілік
және атқарушылық міндеттердің заңдылығына жоғарыдан бақылау жасайды. ҚР
Ішкі істер органдары қоғамдық тәртіпті сақтау мен қоғамдық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, адам және азаматтың құқықтары мен бостандығына, қоғам мен
мемлекет мүдделеріне қол сұғушылық түрлері мен қылмыстың жолын қию және
алдын алу сияқты атқарушылық және жарлық беру қызметтерін жүзеге асырады.
Ұлттық қауіпсіздік органдары тікелей Президентке бағынады, ҚР
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және
жеке адам мен қоғамның қауіпсіздігін, конституциялық құрылысты, мемлекеттің
егемендігін, аумақ тұтастығын, елдің экономикалық, ғылыми-техникалық және
қорғаныс қуатын қорғауды қамтамасыз етеді.
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы жағдайға жауапты
жергілікті өкілетті және атқарушы органдар жүзеге асырады. Жергілікті
өкілетті орган — мәслихат тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктегі тұрғындар
еркін білдіреді және жалпымемлекеттік мүддені ескере отырып, оны жүзеге
асыру шараларын анықтайды. Жергілікті атқару органдары ҚР атқару
органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді, тиісті аумақтағы мүдде мен
қажеттіліктер дамуына үйлестіре отырып, атқару билігінің жалпымемлекеттік
саясатын жүргізуді қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік органдар мен ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында мемлекеттік қазақ тілімен бірге орыс тілі де қолданылады.
Негізінен, мемлекеттің саяси жүйесіндегі өзгерістер 10 жылғы даму ішінде
(1991—2001) саяси жүйенің жаңа типін құруға қол жеткізді. Жаңа типті
мемлекеттік институт дамуының алғашқы кезеңінде — 1991 ж. желтоқсаннан 1993
ж. желтоқсанға дейін мемлекеттік билік жүйесін трансформациялау үрдісі
жүрді. Жаңа Конституция дайындалып, 1993 ж. қолданысқа енгізілді. Тұңғыш
парламент — ХІІ шақырылған Жоғарғы Кеңес 1993 ж. желтоқсанға дейін жаңа
жағдайға толық сәйкес келетін болды, өйткені ол бұрынғы саяси жүйенің соңғы
буыны еді. Кеңестер бұдан әрі өз өкілеттігін жүзеге асыра алмады. 1993 ж.
күзінен Кеңестер төменгі құрылымынан бастап өздерін-өздері тарата бастады.
Сөйтіп, 1990 ж. сәуірде өз жұмысын бастаған тұңғыш парламент 1993 ж.
желтоқсанда өз жұмысын мерзімінен бұрын аяқтады.
Бұдан кейін, 1993 ж. желтоқсанынан 1995 ж. тамызына дейін Қазақстанда
атқарушы билік қызметін, бірінші кезекте Президентті күшейту үрдісі
жүргізілді. Республикада экономикалық дағдарыс пісіп-жетілді. Екінші
парламент — ХІІІ шақырылған Жоғарғы Кеңес жедел шешім қабылдай алмады.
Еркін сайлау нәтижесінде екінші парламентке экономиканың, мемлекеттік емес
секторының саяси партиялары өкілдері кірді, бұл ішкі күресті күшейте түсті.
Конституциялық соттың 1994 жылғы парламент сайлауы Конституцияға сәйкес
жүргізілмеді деген қаулысына орай екінші парламент те таратылды.
1995 ж. жаңа Конституция қабылданған соң Қазақстанның саяси жүйесінде
тұрақтану үрдісі басталды. Жаңа саяси жүйенің негізгі сипаты 2001 ж. соңына
қарай айқын байқалды:
— бірыңғай мемлекеттік биліктің атқарушы, заң шығарушы және соттық
тармақтарға бөліну принциптері іске қосылған;
— президент биліктің үш тармағының бірлікте әрекет етуін қамтамасыз
етеді;
— мемлекеттік қызмет лауазымдары 1999 ж. 23 маусымдағы “Мемлекеттік
қызмет туралы” заңына орай саяси және әкімшілік болып бөлінді;
— демократиялық сайлау институты жетілу үстінде;
— көппартиялық жүйе қалыптасты.
§ 60. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ
Атқарушы органдардың қызметін Үкімет басқарып отырады. Ал оның құрылуына
Президент тікелей қатысып, өз қызметінде Үкімет елбасы алдында жауапты әрі
Парламентке есеп беріп отырады. Тікелей және өздері сайлаған өкілдер арқылы
халық ел басқару ісіне қатыса алады.
Қазақстандағы сайлау республика азаматы өзінің сайлау және сайлану
құқықтарын еркін жүзеге асыруға негізделген. Президентті, мәжіліс және
мәслихат депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін
сайлау дауыс берудің құпиялылығы сақталып, жалпыға бірдей төте сайлау
құқығы негізінде өткізіледі. Республика азаматтарының сайлауға қатысуы
ерікті.
Қазақстанда жаңа сайлау жүйесінің енгізілуі қоғамның саяси жүйесін одан
әрі демократияландыруға едәуір ықпалын тигізді. Парламент сайлауы мен оны
қалыптастыруда саяси партиялардың белсенділігі арта түсті. Партиялық
тізіммен дауыс беруге рұқсат етілген 2000 жылғы соңғы сайлау кезінде бұл
анық байқалды. Бұл жағдай өз кезегінде елдің саяси өмірін одан сайын
жандандыра түсті. Мұны мынадан көруге болады: 1998 жылдың соңы мен 2000
жылдың басында ҚР Әділет министрлігінде “Қазақстан азаматтық партиясы”,
“Қазақстан халықтық республикалық партиясы”, “Республикалық саяси “Отан”
партиясы”, “Қазақстан аграрлық партиясы” және басқа да партиялар тіркеуден
өтіп, өмірге жолдама алды.
Алдыңғы саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың дүниеге келуі
халықтың қалың көпшілігінің саяси сана-сезімін, сондай-ақ, саяси мәдениетін
қалыптастыруға ықпал етті. Саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар, ұлттық-
мәдени орталықтар мен діни бірлестіктер қоғамдық сананың түрліше тұстарын
қамтыды. Әйткенмен, бұлардың ішінде саяси партиялар ғана қоғам мен мемлекет
арасындағы дәнекерлеуші буын қызметін атқара алады. Өйткені ол ең алдымен
өз қызметінде қалың көпшіліктің мұңын мұңдап, жоғын жоқтауы тиіс. Іс жүзіне
келгенде, республикадағы саяси, қоғамдық партиялар өздерінің қаржылық және
ұйымдық деңгейі, алға қойған мәселелерінің ауқымдылығы, бағдарламаларының
бірін-бірі қайталайтындығы жағынан әлі де болса тар шеңберде екенін айта
кету керек.
Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар. Қазақстанның социалистік
партиясы (ҚСП) бұрынғы Коммунистік партияның тікелей мұрагері ретінде 1991
ж. 7 қыркүйек күні ҚКП-ның кезектен тыс ХVІІІ съезінің шешімдері
нәтижесінде саяси аренаға шықты.
1991 ж. 21 қазан күні партия республикалық Әділет министрлігінде тіркеуден
өтті. Партия Жарғысына өзгерістер енгізілуіне байланысты 1992 ж. 29 мамыр
мен 1994 ж. 16 наурызда қайта тіркеуден өтті. 1991—1993 жж. ҚСП ымырашыл
саясат ұстанып, солшыл-орталықшыл позицияда болып, үкімет жүргізіп отырған
саясатқа ашық келіспеушілік көрсетпеді және ықпалды болды. 1994 ж. бастап
оппозициялық көңіл күйге ауысып, солға ығыса түсті.
1995 ж. партияішілік проблемалардың асқынуынан партия басшылығымен
облыстық ұйымдардың саяси бағытында келіспеушіліктер туып, тұтас ұйымдар
коммунистер жағына шығып кетті. ҚСП қазіргі кезде нақты күші мен ықпалының
жоқтығынан іске қабілетсіз.
“Алаш” Қазақстанның ұлттық партиясы (ҚҰП) қоғамдық ұйымы алғашқыда 1991
ж. 4 қыркүйекте өткен құрылтай конференциясында Қазақстанның Республикалық
партиясы (ҚРП) болып құрылды. 1992 ж. 26 желтоқсанда ҚРП республикалық
Әділет министрлігінде ресми тіркеуден өтті. Республикалық статусы бар.
1999 ж. 29 мамырда Астана қаласында ҚРП ІІІ съезі болып өтті, онда ҚРП
“Алаш” ҚҰП болып өзгертілді. Съезде партияның жаңа жарғысы мен бағдарламасы
қабылданды, сайланбалы органның құрамы жаңартылды. Партияның аты өзгеруіне
байланысты 1999 ж. 11 тамызда қайта тіркеуден өтті.
“Алаш” ҚҰП 1991—1992 жж. айрықша белсенділік көрсетті. 1993—1994 жж.
Республикамыз мемлекеттік егемендік алуына орай, бірқатар саяси ұрандары
актуалдылығын жоғалтуына және басшылығы арасында ала ауыздық пайда болуына
байланысты партияның позициясы кәдімгідей әлсіреді. Ол 1995 ж. парламент,
1999 ж. елбасы сайлауларына қатыспады.
Қазақстан Халық Конгресі партиясы (ҚХКП) 1989 ж. құрылып, іле-шала
Қазақстан бойынша басталып, Қазақстанның халқы және шет елдер құлшына
қолдаған “Невада—Семей” антиядролық қозғалысының базасында дүниеге келді.
Осы қозғалыстың даңқына орай, алғашында ҚХКП-ның жақтастары көп болды. ҚХКП
1991 ж. 5 қазан күні өткен І (құрылтай) съезінде бекітілді. Ресми түрде
партия 1991 ж. 31 желтоқсанда ҚР Әділет министрлігінде тіркелді.
Республикалық статусы бар. 1995 ж. 12 желтоқсанда қолданыстағы заңға
өзгерістер енгізілуіне байланысты қайта тіркеуден өтті. Невада—Семей
қозғалысының даңқтылығына байланысты партия алғашқы кезде көп жақтастар
тауып, республиканың қоғамдық өмірінде аса белсенділік танытты. Алайда,
1995 ж. соңына қарай О.Сүлейменовтың партиялық белсенділіктен қол үзуіне
байланысты, ҚХКП партияішілік өзінің идеологиялық позициясын анықтау
үрдісінде күрделі жағдайларды бастан кешіруде. Осыдан да партия соңғы
жылдары республиканың мемлекеттік-саяси дамуы үрдістеріне айтарлықтай ықпал
көрсете алмай келеді.
Қазақстанның коммунистік партиясы (ҚКП) 1991 ж. қазан айында ХVІІІ
кезектен тыс (төтенше) съезден кейін құрылды. ҚКП мүшелері бұл датаны “өзін-
өзі таратқан партияның қайта бірігуі” деп, ал өздерін 1903 ж. құрылған
большевиктер партиясының заңды мұрагері деп есептейді. ҚКП-ны қайта
біріктіру шешімі партияның ХІХ съезінде коммунистердің бір тобының
коммунистік партияны социалистік деп өзгертуіне қарсылық білдіруінен келіп
шықты.
1994 ж. 28 ақпанда ұйым ресми түрде республикалық Әділет министрлігінде
тіркелді. ҚКП-ның республикалық статусы бар. Қолданыстағы заңға өзгерістер
енгізілуіне байланысты 1997 ж. 17 ақпанда қайта тіркеуден өтті. Өз
қызметінің басынан-ақ ҚКП елдің қоғамдық-саяси өміріне белсене қатысып
келеді. Әсіресе 1998—99 жж. елбасын сайлау және ҚР өкілетті органдарына
депутаттар сайлау кезінде елеулі де тиімді қызметімен көзге түсті.
Қазақстанның азаматтық партиясы (ҚАП) республикалық қоғамдық
бірлестігінің 1998 ж. 17 қарашада Ақтөбе қаласында І (құрылтай) жиналысы
болып өтті. ҚАП ҚР Әділет министрлігінде ресми тіркелген. Республикалық
статусы бар. Өз қызметінің алғашқы күнінен бастап ҚАП саяси белсенді өмір
сүруде. Саяси аренада өз бетінше сенімді әрекет етеді. Партияның негізгі
мақсаты — ҚР мемлекеттілігін нығайтуға және дамытуға үлес қосу.
“Отан” республикалық саяси партиясы” қоғамдық бірлестігі — “Отан” РСП
1999 ж. 19 қаңтарда Астана қаласында ҚР Президенттігіне кандидат
Н.Ә.Назарбаевты қолдайтын республикалық қоғамдық штаб қоғамдық
бірлестігінің жалпы жиналысының шешімімен “Отан” республикалық партиясы
қоғамдық бірлестігі болып өзгертілді. 1999 ж. 12 ақпанда “Отан” РСП-сы ҚР
Әділет министрлігінде ресми тіркеуден өтті. Республикалық статусы бар.
Алғашқы күннен бастап партия елдің саяси өміріне белсене араласты. Дүниеге
келген күнінен бастап “Отан” РСП, өзінің ойынша, өз алдына қойған екі басты
саяси міндеттерді орындаған: қатаң ұйымдық структура құрылды және 1999 ж.
елдің өкілетті органдарына парламенттік және мәслихаттық орындардың
көпшілігін иемденді.
“Қазақстанның аграрлық партиясы” (ҚАП) қоғамдық ұйымы — 1999 ж. Астана
қаласында өткен құрылтай съезінің шешімімен құрылды. Съезд делегаттары ауыл
шаруашылығын реформалауды қолдау туралы ойларын білдірді. 1999 ж. 16
наурызда ҚР Әділет министрлігінде тіркелді. Республикалық статусы бар. Ол
ауыл еңбеккерлерінің мүддесін қорғау, бағдарламалық және жарғылық мақсат-
міндеттерін жүзеге асыру, өзін-өзі басқару принципінде әрекет етеді. Бүкіл
Қазақстан қоғамының жағдайын жақсартуға мүдделі.
“Азамат” — Қазақстанның демократиялық партиясы (ҚДП) қоғамдық бірлестігі
1995 ж. интеллигенция тобы құрған “Азамат” қоғамдық қозғалысының тікелей
мұрагері. 1999 ж. 27 наурызда құрылтай съезі болды. 1999 ж. 17 мамырда
“Азамат” ҚДП ҚР Әділет министрлігінде ресми тіркеуден өтті. Республикалық
статусы бар. Елдің қоғамдық өмірінде партия белсенді позиция ұстанып,
көптеген баспасөз конференцияларында билік құрылымдарының қызметіне
байланысты кез келген мәселеге партия басшылығының пікірін білдіреді,
жағдайдан шығудың проблемалары мен шаралары туралы өз ойын айтып отырады.
“Ауыл” шаруа социалдемократиялық партиясы” (“Ауыл” ШСДП) қоғамдық
бірлестігі — 2000 ж. 30 қаңтарда І (құрылтай) съезі болды. 30 наурызда
партия ҚР Әділет министрлігінде тіркелді. Республикалық статусы бар.
Басшыларының пікірінше, партия аграрлық партиямен шынайы идеологиялық
келіспеушіліктер негізінде құрылды, олардың ойынша аграрлық партия ауыл
тұрғындарының емес, “делдал капитал” мүддесін қорғайды.
1991 жылдан 2001 ж. дейінгі кезеңде Қазақстанда көппартиялық жүйе
қалыптасты. Оның жолға қойылуында Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев үлкен
рөл атқарды. Оның қолдауымен көптеген демократиялық партиялар құрылып, елде
саяси жағдайдың дамуы қоғамды нығайтуға негіз салды.
Көппартиялық жүйенің құрылуы Қазақстан Республикасында сайлау жүйесінің
дамуына әсер етті. Қазақстанда депутаттыққа кандидаттар ұсыну құқығына
сайлау ұжымдары ғана ие емес, өзін-өзі ұсыну арқылы азаматтардың өздері де
ұсына алады.
§ 61. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ҚАТЫНАСТАРЫ
Нарықтық экономиканы құрудың алғашқы қадамдары. Қайта құрудың алғашқы —
1990 жылының өзінде, КСРО Жоғарғы Кеңесінің 3-сессиясы нарықтық экономикаға
көшу туралы мәселе көтерген болатын. Осыған байланысты республиканың өз
ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстанда нарықтық шаруашылыққа көшудің
концепциясын жасау қолға алына бастады. Дүниежүзілік экономиканың озық
тәжірибелерін ескере отырып, шаруашылықтың тиімділігіне қол жеткізу —
экономикалық реформаның мақсаты ретінде қаралды. Бұған жету үшін қатардағы
көптеген маңызды мәселелерді шешу қажет болды. Атап айтқанда, олар мыналар:
— экономикалық қарым-қатынастарды ырықтандыруды жүзеге асыру;
— мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру негізінде жеке меншікті
трансформациялауды жүзеге асыру;
— кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасау;
— республикада инфрақұрылымды өрістетуге мүмкіндік туғызу;
— қаржылық-несиелік саланы реформалау;
— шетел капиталын кеңінен тарту арқылы ашық экономикалық жүйені
орнықтыру.
1990 жылдардағы Қазақстан экономикасының тоқырау жағдайы аталған
мәселелерді жүзеге асыруға кері әсерін тигізеді. Жас республиканың халық
шаруашылығы бұл уақытта мыналарды басынан өткізді: аграрлық сектор мен оның
қаржы көп жұмсалғанымен тиімділігі аз салаларының әркелкілігі; халық
тұтынатын тауарларды өндіретін өндірістер мен басқа да салалардың
жеткіліксіз дамуы; өнімнің күрт төмендеуі, гиперинфляция, тауар
тапшылығының ұлғая түсуі, қаржы жүйесінің бей-берекеттігі.
Тоқырау жағдайын тоқтату және нарықтық қатынасты орнықтыру мақсатында
бірқатар шаралар қолға алынды. Алғашқы әрекет — 1992 жылдың қаңтарындағы
ырықтандырудың бірінші кезеңі болып табылады. Нарықтық экономиканың бір
қыры — еркін баға. Ал баға сұраныс пен ұсыныс арқылы анықталады. Ендігі
жерде оны мемлекеттік тұрғыдан реттестірудің қажеті жоқ. Бағаны ырықтандыру
біркелкі жүргізілді, осыған орай, мемлекет тауар түрлерін біртіндеп
қысқартып отырды. Тұтынушылардың ынта-ықыласын қорғап, қолдап отыру
мақсатында баға және монополияға қарсы саясат жүргізетін мемлекет дүниеге
келді. Еркін бағаны орнықтырудың бірыңғай тәртібі ойластырылды. ҚР Ұлттық
банкі тәуелсіз статусқа ие болды.
Нарықтық экономиканың кідіріссіз дамуын жеделдету үшін заңдылық базаны
әзірлеу жұмыстары үздіксіз жүргізілді.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы бірінші Конституциясы бойынша жеке
меншік ресмилендірілді. Ендігіде жеке бизнесті дамытуға құқықтық негіз
жасалды. Дегенмен, соған қарамастан, елде өндірістің құлдырауы жалғаса
берді, тиімсіз, пайдасы аз өнімдердің іркілу үрдісі жалғасты, мекемелердің
жұмсалған қаржыны қайтару қауқары азайды, бюджетке ақша түсу азайды,
мемлекет шаруашылық субьектілеріне дотация беруді бірте-бірте азайтты,
құнсыздану бел алып, оның деңгейі ай бойына 50 пайызға дейін көтерілген
кездері болды.
Бұл кезеңдегі өндірістің құлдырау себептерін былайша түсіндіруге болады:
— технология мен басқа да құрал-жабдықтардың моральдық және физикалық
тұрғыдан ескіруі;
— бағаның ырықтандырылуына байланысты энергия көздеріндегі шығынның
көбейіп, өнімнің қымбаттауы;
— КСРО құлағаннан кейін іргелес республикалармен арадағы экономикалық
байланыстардың үзілуі;
— жеке мүмкіншіліктің жетіспеуі;
— заемдік айналым арқылы тығырықтан шығудың қиындығы.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру мақсатында 1993 ж. маңызды-маңызды
деген екі шешім қабылданды:
1.Республикадағы жеке меншік түрлерін бір қалыпқа түсіру мақсатында 1993
жылдың сәуірінен бастап мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің Ұлттық
бағдарламасы іс жүзіне асырыла бастады.
2. 1993 жылдың 15 қарашасында республиканың өз ұлттық валютасы — теңге
айналымға кірді. Бұл елдің өзіндік қаржы жүйесін қалыптастыруға мүмкіндік
жасады. Шындығына келгенде, Қазақстан осы күннен бастап экономикалық
дербестік жолына түсті.
“Ресей болса бұл кезде 1961—1992 жылғы ақшаны ауыстыру әрекетін жасап
жатты. Бұл 1993 жылдың 26 шілдесінде жүзеге асырылды.
Осыдан бастап іле-шала қазақстандық ақша күрт құнсыздана бастады.
Республикадан құнды тауарлар жан-жаққа тасылып, оның есесіне өз валютасы
бар Қытай, Балтық жағалауы және Ресей сияқты елдерден барынша құнсызданған
ақшалар мен тауарлар ағыла бастады. Дегенмен, рубльдік аймақтан толайымен
қол үзбеген бұл шақта, ТМД-ның бірқатар елдері, оның ішінде Қазақстан, осы
жылдың 7 қыркүйегінде Мәскеуде “Жаңа сипаттағы рубльдік аймақ құрудың
практикалық шаралары туралы” келісімге қол қойды. Бұдан екі апта өткен соң
ақша жүйесін біріктіру жөнінде келісім жасалды.
Бірақ валюталық бұл одақ Ресей үшін тиімді бола қойған жоқ. Ал
Қазақстанда жаңа ұлттық валютаны енгізу бағытында жұмыс жүргізілді. Ұлттық
банк тарапынан реформа барысын реттеп отыру үшін 18 құжат хаттамасы
әзірленді. Ескі ақшаның орнына жаңа теңгені енгізу 1993 жылдың 15
қарашасында сағат таңғы 8-де басталып, осы жылдың 20 қарашасы күні кешкі
сағат 20-да ойдағыдай аяқталды. Ескі үлгідегі, яғни 1961—1992 жылғы рубль
банкноты 950,6 млрд мөлшерде айналымнан біржола алынып тасталды”.
(“Казахстанская правда” 26 наурыз 2001 ж.)
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру бағдарламасы. Мемлекет
меншігінен алу үрдісі 1992 ж. басталған. Ол алғашында сауда объектілерін,
қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа қызмет көрсету
салаларын сату түрінде өтті. Алғашқы жылы 6200-дей негізінен ұсақ мекемелер
жекешелендірілді. Ірі кәсіпорындар, әсіресе, өнеркәсіп орындары сол кездегі
қолданыстағы заңға орай, еңбек ұжымдарына берілді. Бұлар негізінен жеңіл
өнеркәсіп мекемелері еді.
Нарықтың дамуы жеке меншіктің көптүрлілігіне тікелей байланысты.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасы ең
алдымен осыны жүзеге асыруы тиіс болды.
Енді жекешелендірудің басты-басты үш кезеңін ұсынайық:
1. Жалпылай жекешелендіру. Мұндағы негізгі мақсат — қоғамның барлық
мүшелерін қатыстыра отырып, жекеменшіктік құқықты іс жүзінде дәйектеу.
Жекешелендіру барысында азаматтардың 97 пайызы тегін купондарға қол
жеткізіп қана қоймай, оларды өз қалауынша инвестициялық-жекешелендіру
қорларында (ИЖҚ) сақтауға мүмкіндік алды. Әйткенмен, республика тұрғындары
бұл жолы жекеменшіктік құқыққа емес, бар болғаны ИЖҚ-ның дивидендіне ғана
ие бола алды. Инвестициялық-жекешелендіру қорларының да бұл кезде өз
қиындығы бар еді. Өздерінің емін-еркін ақша айналымы болмағандықтан, олар
тұрғындардан келіп түскен купондарды дер кезінде ақшалай түрде қайтарып
отыра алмады.
ИЖҚ келіп түскен купондарды арнаулы аукциондарға салу арқылы жекелей
мекемелердің акцияларына ие болғанымен, ол мекемелердің дені, өкінішке
орай, жұмыссыз еді. Осы және басқа да себептерден инвестициялық қорлар өзін-
өзі ақтай алған жоқ. Акционерлік қоғамдар жұмысын басшылыққа алу үшін
оларға ең алдымен жеткілікті мөлшерде акциялар керек болатын. Әйткенмен,
құнды қағаздарға байланысты нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда
оларға ИЖҚ лайықты дәнекерлік қызмет атқарды.
Жекешелендіру үрдісі, өзіне халықтың қалың тобын тарту арқылы әлеуметтік
әділдік идеясын іс жүзіне асырды.
2.Шағын жекешелендіру жалпылай жекешелендіруге қарағанда халықты өзіне
көбірек тарту мақсатында жүргізілді. Шағын немесе ақшалай жекешелендіру
объектілері — көтерме және бөлшек сауда нүктелері, қоғамдық тамақтандыру
орындары, өндірістік мекемелер және басқа да қызмет түрлері болып табылады.
Орталық Азия биржа қоры аралық сауданы ұйымдастырудың ұйтқысы міндетін
атқарды. Шағын жекешелендіру үлкен мемлекеттік шығындарды қажет еткен жоқ,
керісінше, Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамытуға ықпал жасады.
3. Жеке жобаларға байланысты жекешелендірулер аса ірі (5000-нан аса
жұмысшылары бар) мекемелерді қамтыды. 1994 жылдан бастап мұндай мекемелер
шетелдік басқаруға беріле бастады.
Белгілі бір келісімге сәйкес мекемелер компания жетекшілеріне 5 жылдан —
10 жылға дейінгі мерзімге берілді. Бұл компаниялар өз дәрежесінде мекемелер
табысынан үлес алу мүмкіндігіне ие болды. Сонымен бірге, шетел компаниялары
жетекшілерінің алдына бюджет пен ұйымдарға тиесілі қарызды дер кезінде
жауып отыру, ұзақ мерзімді инвестициялар тарту, мекеменің әлеуметтік және
экологиялық проблемаларын шешіп отыру міндеттері қойылды.
Мекемелерді шетелдік басқаруға беру жеке жекешелендірудің бастапқы
сатысы болып табылады. Үкімет мекеме мен оны басқаруға алған компанияның
жұмыс барысын бақылауға алып, ол компаниялар өз міндеттемелерін орындамаған
жағдайда аралықтағы келісім-шартты кез келген уақытта бұзуға құқылы.
1994 жылдың желтоқсанына дейін отандық және шетелдік компаниялармен 50-
ге жуық келісім-шарт жасалды. Оның ішінде дәл бүгін республиканың ең ірі
деген 45 мекемелерін қамтитын 30 келісім-шарт нақты іске асырылып отыр.
Олардың ішінде Павлодар алюминий зауыты — компанияны басқарушы “Уайтсвен
ЛТД”, “Соколов-Сарыбай тау-кен өндірістік бірлестігі — “Айведон”, Дон тау-
кен комбинаты, Жармақ және Ақтөбе ферроқорытпа зауыты — “Джапан Хром
Корпорейшн”, т.б. бар.
Сөз жоқ, жеке меншікке айналдыру — өте-мөте күрделі үрдіс. Ол, ең
алдымен, заңдылық базасын мұқият қарастыруды, сондай-ақ, халықтың,
мемлекеттің және жеке меншік иелерінің мүддесіне сай болуды талап етеді.
Өнеркәсіп. Нарықтық қатынасқа көшу өнеркәсіп жағдайына да өз әсерін
тигізді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары республикада өнеркәсіп баяулап,
негізінен даяр өнімдер өндіру салаларында құлдырау байқалды. Бұл КСРО-ның
тарауы салдарынан бұрынғы серіктестерімен шаруашылық байланыстардың
үзілуінен, тұтынушылардың төлем қабілетінің төмендеуінен, отандық
тауарлардың бәсекеге төтеп бере алмауынан белең алды. Алайда Қазақстанның
өндіруші салаларында керісінше, өндіріс көлемі ұлғайды. Бұл әсіресе 1999 ж.
соңында, үкімет кәсіпорындарды отандық және шетелдік компаниялар иелігіне
бере бастаған кезде байқалды. Өндіруші саланың дамуына түсті металдардың,
темір және хром рудаларының, газ, мұнай және көмір қорының молдығы әсерін
тигізді.
Тамақ өнеркәсібі мен қызмет көрсету салаларының жолға қойыла бастауы
кіші жекешелендіруге байланысты болды. Тамақ өнеркәсібінде әр түрлі
компаниялардың құрылуы рынокты отандық тағам өнімдерімен байытты. Бұл сүт,
нан-тоқаш, колбаса, макарон, арақ-шарап, кондитерлік бұйымдар еді. Жеңіл
өнеркәсіпте әлі де шетелдік тауарлар үрдісі басым. Жаппай пайдаланылатын
тауарлар өндіру (киім, трикотаж, аяқ киім, жиһаз, кеңсе тауарлары, т.б.)
негізінен шетелдік материалдарды, жинақ бөлшектерін, құрал-жабдықтарын,
т.б. пайдалану арқылы жасалады.
Аграрлық сектор. Аумағының кеңдігі, бірнеше табиғат, климаттық
зоналардың болуы республикада мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығына
мамандануына мүмкіндік береді. Аграрлық сектордың нарықтық қатынасқа көшуі
нәтижесінде мемлекеттік ауыл шаруашылығы шаруашылықтың өзге формасына, жеке
меншік, ұжымдық және аралас формалы меншікке негізделген. Бұл салада
акционерлік қоғам құру немесе кәсіпорынды еңбек ұжымының қолына беру
кеңінен қолданылады. Жер мемлекеттік меншік болып табылады. Ауыл
шаруашылығын жекешелендіру механизмі айналымдық қаржы, техника, малды
қамтиды. ҚР заңы бойынша жер 99 жылға дейін мұрагерлік құқығымен жалға
беріледі.
1995 ж. дейін жерді иелену және пайдалану құқығын сатуға байланысты
нарықтық қатынастарға рұқсат етілді, бірақ жерді сату, сатып алу акті
жүзеге асырылмады.
Президенттің 1995 ж. 25 желтоқсандағы “Жер туралы” жарлығына байланысты
бұдан былай жер мемлекеттік әрі жеке меншікке де берілетіні анықталды. Осы
жылы мемлекеттік тапсырыс жойылып, ауыл шаруашылығының өнімдері рынок
саласы арқылы таратыла бастады.
2001 ж. 24 қаңтарда “Жер туралы” Заң қабылданып, ауыл шаруашылығы
саласындағы барлық мемлекеттік емес пайдаланушылардың құқығы теңестіріліп,
жалға алу мүмкіндігін (49 жылға дейін) уақытша пайдаланушыларға айналды.
Дәнді дақыл өсіру негізінен Солтүстік және Орталық Қазақстанда
орналастырылған. Күріш өсіру Оңтүстік-Батыс Қазақстанның суармалы жерінде,
мақта — Оңтүстік Қазақстан аудандарында дамыған. Мал шаруашылығы
республиканың барлық аудандарында таралған. Ел тәуелсіздігінің алғашқы
жылдарында ауыл шаруашылығы өнімдерінің құлдырауы байқалды. Бұл ауыл
өндірушілерінде қажетті қаржы қорының жеткіліксіздігі, қазіргі заманғы
техниканың жетіспеуі, кейде тіпті мүлдем жоқтығы, ауылшаруашылық шикізатын
өңдейтін озық технологияның жоқтығы, қолайсыз ауа райы жағдайы да
айтарлықтай әсерін тигізді. Соңғы жылдары, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы
өнімдеріне қойылған бағаның салыстыруға келмейтін алшақтығына қарамастан,
республика рыногының түрлі тағамдарға лықа толып тұруы жергілікті өндіріс
есебінен жүзеге асуда. Қорыта айтқанда, елдің аграрлық-ресурстық қуаты ауыл
шаруашылығы өндірісін дамыту және өңдеуші өнеркәсіпке қажетті жағдай болған
кезде, сауда жүйесі дамыған және озық технология енгізілген жағдайда
тәуелсіз республиканы азық-түлікпен қамтамасыз етуге мүмкіндігі мол.
ҚОСЫМША ДЕРЕКТЕР
1991—2000 жж. Қазақстан Республикасының транзиттік экономикасын
трансформациялаудың жүйелік бағыттары.
§ 62. МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫ
Қазақстанның әлеуметтік саясатының бағыттары. Мемлекеттің әлеуметтік
саясатындағы негізгі объект — адам. Адамның өмірі мен қызметіне
қатынастының бәрі әлеуметтік салаға жатады. Әлеуметтік сала тарихи
қалыптасқан институттар мен мекемелер жүйесін — білім беру, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, еңбек Заңдары жүйесін құрайды. Бұл
салаларды реттеу және қаржыландыру мемлекеттің әлеуметтік саясатының
негізгі міндеттері болып табылады.
Қоғамдық және өндірістік қатынастарды реформалауға байланысты
мемлекеттік аппараттың әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы қызметі мен
мүмкіндіктері де өзгереді. Экономикалық дағдарыс жағдайында шаруашылық
жүргізуші субъектілерден және басқа көптеген мекемелерден түсетін бюджеттік
қаржы әсіресе егемен Қазақстанның алғашқы өмір сүру жылдарында азая түсті.
Қалып-тасқан жағдай мемлекеттің әлеуметтік саясатты бұрынғы деңгейінде
жүргізу мүмкіндіктерін айтарлықтай тарылтты. Қазақстанның әлеуметтік
саясатында өзгерістер байқалды. Енді бұл саладағы басты міндеттердің бірі —
жеке кәсіпкерлік әрекет мүмкіндіктерінің теңдігін қамтамасыз ету, оның
белсенді дамуы ақыр соңында мемлекетті бұрынғыша халықты кеңінен әлеуметтік
көтермелеу қажеттілігінен босатар еді.
Экономикалық қатынастар жүйесінің өзгеріске ұшырауы, сондай-ақ, нарықтың
дамуы Қазақстан өмірінде әлеуметтік салаға да өзгерістер енгізді.
Өзгерістің алғашқы белгісі жұмыссыздық десек болады. Қайта құру кезінде
жасырын сипат алған ол (өндірістердің тоқтап қалуы, ақысыз демалысқа шығу,
т.б.) өкімет ауысқаннан кейін ресми статусқа ие болды. Әлеуметтік көрініс
есебінде қабылданған жұмыcсыздық қоғамның экономикалық дамуына, жұмысшы
күшіне деген сұраныстың өзгермелі сипат алуына, оның деңгей-дәрежесі мен
біліктілігіне тікелей байланысты болды. Кеңестік жүйе кезінде мемлекет
жоспарлы әдіс арқылы халықты жұмыспен толық қамтамасыз етуге әрекеттенді.
Ал нарықтық жағдайда бұл проблеманы мемлекет емес, сұраныс пен ұсыныс
Заңдары шешетін болды. Бүгінде әр жұмыс күші иесінен жоғары мамандық, жан-
жақты іскерлік, шығармашылық ізденіс пен тапқырлық, кез келген проблеманы
шешудегі белсенділік талап етіледі. Қалыптасып отырған жағдайға байланысты
мемлекет қоғамның белгілі бір өкілдеріне ғана ардагерлер, зейнеткерлер,
жалғыз басты аналар, көп балалы отбасылар, балалар, мүгедектер, т.б.
тиесілі жәрдем бере алады.
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында үкімет халықтың тұрақты өмір сүру
деңгейін сақтауға бағытталған әлеуметтік саясатты жүргізуге тиіс. Алайда
елде болып жатқан өзгерістерге байланысты мемлекет әлеуметтік жәрдемді өмір
сүру деңгейі өте нашар азаматтарға ғана көрсете алады. Мемлекеттік арнайы
жәрдемді белгілеу үшін билік органдары кедейліктің ресми деңгейін
анықтайды. Әлеуметтік жәрдемнің саны арналу бағытына орай (бала тууға
берілетін, мүгедектікке байланысты, жұмыссыздыққа, асыраушысынан айырылған,
т.б. жағдайларға байланысты) жергілікті бюджет мүмкіндіктеріне қарай
анықталады. Негізінен, біртіндеп азаю және одан кейін жеңілдіктер мен
мемлекет тарапынан берілетін әлеуметтік көмек қысқаруы жүзеге асады.
Өндірістің құлдырауы мен құнсыздану (инфляция), сондай-ақ, ел бюджетіне
түсетін ақшаның кемуі бюджет қызметкерлері айлығын, зейнетақы мен
жәрдемақыны дер кезінде өтеп отыруды қиындатты. 1998—1999 жылдардағы
қаржылық дағдарыс республика Yкіметін бірқатар әлеуметтік жәрдемақыларды
қысқартуға мәжбүр етті. Алда халықты нормативті тұрғыда қамтамасыз ету мен
әлеуметтік кепілдік жүйесін қайта қарау міндеті тұрды. Осы себептен де
Қазақстанда бюджеттік қаржыландырудан әлеуметтік қамсыздандыруға көшу
саясаты таңдап алынды. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын қайта құрудың
негізгі бағыты зейнеткерлік реформаны жүзеге асыруға қажетті жағдай жасау,
салауатты өмір салтын қалыптастыру, білім беру жүйесін нығайту,
жұмыссыздықпен, кедейлікпен күрес шараларын қарастырудан тұрады.
Зейнетақы реформасы. Кеңестік дәуірде жұмыс істейтіндердің есебінен
зейнеткерлік қордың толықтырылып келгендігі белгілі. Қазіргі кезде өндіріс
орындарының тоқтап тұруына, жұмыссыздыққа байланысты бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(1991—2000 )
§ 59. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЯСИ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨЗГЕРІСТЕР
Қазақстан Республикасының конституциялары. Қайта құру кезеңіндегі
(1985—1991) Кеңес Одағында болып өткен айтарлықтай өзгерістер әлемге әйгілі
ұлы мемлекеттің ақыр аяғында құлауы мен тарауына әкеліп соқты. 1991 жылдың
желтоқсанында Қазақстан демократиялық, адамзаттық құндылықтарға негізделген
жаңа саяси құрылыстың жолында тұрды.
1991 жылдың 16 желтоқсанында Қазақстанның әділеттік тұрғыдан тәуелсіз
мемлекет деп аталуын оның жаңа сапалық жағдайға бет бұруы деп ұғынуға
болмайды. Бұл орайда Қазақстан шын мәніндегі тәуелсіз және демократиялық
мемлекет болу мүмкіндігіне ғана ие болды. Алда саяси және экономикалық
өзгерістер стратегиясын белгілеу міндеттері тұрды. Әсіресе дамудың мына
жолдарын белгілеп алу керек болды: экономикада — нарықтық қатынастарды
тұрақтандыру; саясатта — азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құру. Бұл
бағыттың прогресшілдігі қоғамның ең жоғарғы құндылығы есебінде алдымен
адамды танып-білуге негізделгендігінде еді. Нәтижеде, тәуелсіздік алған
Қазақстанның алдында жаңа мемлекет құрумен бірге адамдардың жаңа өмірге
бейімделуіне жағдай туғызу сияқты аса күрделі жауапкершілік тұрды.
Нарықтық экономика құрылымына негізделген демократиялық қоғам
құрылысының нұсқасы — Қазақстанның экономикалық және саяси дамуының таңдап
алған жолы болды. Бұл мақсаттың үдесінен шығу үшін Қазақстанға жаңа
сипаттағы дамудың құқықтық негіздерін көрсетіп отыратын жаңа Конституция
қабылдау керек болды. Мемлекеттің Негізгі заңына әзірлік, біріншіден —
уақытқа, екіншіден — оның құрылымы мен мазмұнына тікелей байланысты.
Себебі, бұл жаңа Конституцияда Қазақстан сияқты ұлттық, әлеуметтік жағынан
бірегей мемлекеттің өзіндік өзгешелігі, басқа да құқықтық нормалар мен
қарым-қатынастар қатаң да әділ реттелуі тиіс. Содан болса керек, ескі саяси
жүйеден әлі толық арыла қоймаған 1992 жыл түгелімен осыған кетті. Қазақстан
Республикасы өз атын өзгерткенімен, өзінің саяси құрылымының ішкі мазмұнын
әлі толық жаңарта алған жоқ еді. Халықтың көпшілік бөлігінің сана-сезімінде
кеңестік дәуір дүниетанымының сарқыншағы басым еді. Әйткенмен, уақыттың
бұлжымас өз заңы бар, мұны ескермесе болмайды.
1992 жылдың 4 маусымында Мемлекеттік елтаңба мен Қазақстан
Республикасының мемлекеттік туы айшықтанды.
1992 жылдың 11 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік гимні
бекітілді. Музыкасын жазғандар: Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский, Латиф
Хамиди, мәтінін жазғандар: Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырза-Әли, Тұманбай
Молдағалиев, Жадыра Дәрібаева.
Мемлекеттік рәміздердің белгіленуі мен бекітілуі жаңа мемлекеттің сыртқы
сипатын анықтай түсті. Бұдан соң көп ұзамай, яғни 1993 жылдың 28 қаңтары
күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясының ХІІ шақырылуында Қазақстан
жаңа Конституцияға ие болды. Бірінші Конституция, экономикалық және саяси
реформа құрылымының негізін қалап, жеке меншік институтының заңдылығын
жариялады, қысқасы, ұлттық-мемлекеттік тәуелсіздігі құрылысының құқықтық
негіздерін белгіледі. Әйткенмен, аталмыш конституцияда қазақстандық
қоғамның біркелкі еместігі жөніндегі талас тудыратын тұжырымдар көрініс
тапты.
“Еліміздің алғашқы Конституциясы 1993 ж. қаңтар айында күшінде енген
бойда-ақ, кемшіліктерін, әлеуметтік-экономикалық және саяси үрдістің шын
ахуалынан аулақ жатқандығын көрсетті.
Желпіністің желі тез ыдырады. 1993 жылғы Конституция Егемен Қазақстанды
құрудың күнбе-күнгі қарапайым да ауыр қызметіне құқықтық негіз бола
алмайтындығын аңғартты.”
(Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996. 177-б.)
1993 жылдың желтоқсан айында Жоғарғы Кеңестің ХІІ шақырылуы мерзімінен
бұрын өз өкілеттігін тоқтатты. Азаматтық талап негізімен Конституциялық сот
1994 жылдың 7 наурызында сайланған Жоғарғы Кеңесті бұдан былайғы жерде
заңсыз деп тапты. Осы оқиға жаңа Конституцияны өмірге әкелуге бірден-бір
себепші болды.
Алайда конституциялық бұл уақытша тоқырау, тұтас алғанда, саяси
тоқырауға жол ашқан жоқ, керісінше, 1995 ж. Қазақстанда ішкі және сыртқы
саясат едәуір айшықтана түсті.
Атап айтқанда:
— мемлекет ұлтаралық келісім мен саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету
мақсатымен 1995 жылдың наурызында Қазақстан халықтарының Ассамблеясы
құрылды;
— халықаралық аренада Қазақстан көптеген елдердің мойындауы мен көмегіне
ие болды.
Осындай жағдайда Қазақстан Республикасының халқы ел президенті
Н.Назарбаевтың ұстанған саяси бағытын қолдап-қуаттап, 1995 жылдың 29
сәуірінде өткен республикалық референдумда мемлекет басшысының
өкілеттілігін 2000 жылға дейін ұзарту жөнінде өз дауыстарын берді.
“Тізімге іліккен 9.110.156 азаматтың 8.309.637-сі немесе 91,21 пайызы
дауыс берді. Дауыс беруге қатысқан адамдардан 7.932.834 адам немесе 95,46
пайызы президент өкілеттігін ұзартуды жақтады.” (Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар
тоғысында. А., 1996. 188-б.)
Бұл аралықта тәуелсіз Қазақстанның жаңа Конституциясының нұсқасы отандық
және шетелдік мамандар тарапынан талқыланып жатты. 1995 жылдың 30
тамызындағы республикалық референдумда ҚР-ның жаңа Конституциясы
қабылданды. Оған азамат және адамның азаттығы мен құқығы — ең бірінші негіз
етіп алынды. Жаңа қабылданған Негізгі заңда атқарушы, заң шығарушы және сот
өкіметінің функциялары нақты атап көрсетіліп, олардың өзара қарым-қатынасы
белгіленді.
“Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы — адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.”
(1995 ж. Конституция. 1-бап.)
Жаңа Конституцияда заң ережелері республикадағы мемлекеттік құрылыс
талаптарымен үндестірілді.
1995 жылғы ҚР Конституциясында идеологиялық көптүрлілік бекітілген,
мақсаты мен қызметі конституциялық құрылысты күшпен өзгертуге бағытталған
қоғамдық ұйымдардың қызметіне және құрылуына тыйым салынған. Қалыптасып
келе жатқан ұлттық идеология тәуелсіз Қазақстанның идеялары мен
құндылықтарының жүйесін бейнелеуі керек болды.
Ұлттық идеологияның негізгі мақсаты көпұлтты Қазақстан тұрғындарын бір
мемлекеттің азаматтарының жиынтығы ретінде қайта жаңғырту болып табылады.
Өйткені, оларды біртұтас тарихи-мәдени дәстүрлер, бүгінгі күннің ортақ
құндылықтары ұмтылысы байланыстырады.
Мемлекеттік басқару органдары. 1995 жылғы Конституция бойынша Қазақстан
басқарудың президенттік формасындағы унитарлық мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік өкіметтің бірден-бір қайнар көзі — халықтың өзі. Мемлекеттік
өкімет бірегей, ол заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтары болып бөліну
принципіне сәйкес ҚР Конституциясы негізі мен заңдарына сүйенеді.
Тәуелсіздік алғаннан бастап республикада демократияландыруға бағытталған
саяси өмір өзгерістері байқала түсті. Бұрынғы уақытта “өкімет — қоғам”
формуласы іс жүзіне асырылса, ендігіде керісінше “қоғам — өкімет” негізге
алынды. Мемлекеттік басқару органдары халыққа қалтқысыз қызмет ету арқылы
құқықтық мемлекет пен еркін нарықтық экономикаға негізделген алдыңғы
қатарлы азаматтық қоғам қалыптастыруы керек. Мазмұндық және құрылымдық
жағынан келгенде, Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылы ішінде мемлекеттік
басқару органдары бірқатар өзгерістерді басынан кешірді. Құрылымдық
өзгерістер мына төмендегіше көрініс тапты:
— 1990 жылдың 24 сәуірінен бастап республика Президенті орнының
енгізілуі;
— ҚР Конституциясы атап көрсеткендей, өкіметтің үш тармақтық принципінің
қолданылуы;
— орталық атқарушы органдардың қосалқы функцияларын жою, осыған
байланысты “ҚР мемлекеттік органдар жүйесін реформалаудың кезекті шаралары
туралы” 1997 жылғы Президент Жарлығы негізінде оларды ең кемінде 50 пайыз
қысқарту;
— “2030 Стратегиясында” белгіленген міндеттерді орындау мақсатында
олардың өзара іс-әрекетін реттеу үшін атқарушы органдардың функцияларын
өзгерту.
Мазмұндық сипаттағы өзгертулер 1997 жылғы 10 қазандағы ҚР-ның
стратегиялық дамуында (“Кәсіптік мемлекет”) нақты атап көрсетілді:
“Біздің міндет — Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын
мемлекеттік қызмет пен басқару құрылымының осы заманғы, тиімді жүйесін
жасау; басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті үкімет құру; ұлттық
мүдделердің сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру”.
(Назарбаев Н. Қазақстан — 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан
халқына Жолдауы. Алматы: Білім, 1998. 75 бет).
Аталған басымдылықты жүзеге асыру үшін 1999 ж. “Мемлекеттік қызмет
туралы” Заңға өзгертулер мен қосымшалар енгізілді. Осы шешімге сәйкес
алдағы уақытта кадрларды таңдау, аттестациялау және қызметке тағайындау
механизмі реттеліп отыратын болды. ҚР Президенті жанындағы мемлекеттік
қызметке кадрлар даярлау үшін Мемлекеттік басқару академиясы мен
Мемлекеттік қызмет агенттігі құрылды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998—2000 жылдарға арналған іс-әрекет
бағдарламасынан:
“Үкіметтің алдағы үш жылға арналған басым міндеттері: стратегиялық
жоспарлау мен бақылаудың бірыңғай жүйесінің негізінде ведомствоаралық және
салааралық үйлестіру, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес, кадрларды даярлау
және іріктеу жүйесін жетілдіру, мемлекеттік органдардың функциясын
орталықсыздандыру, олардың жұмысына жаңа ақпараттық технологияларды енгізу,
тиісті заңдармен қамтамасыз ету болады” (“Егемен Қазақстан”. 1998 ж. 15
сәуір).
ҚР Президенті мемлекет басшысы, оның ең жоғарғы жауапты қызметкері,
мемлекеттің ішкі және сыртқы негізгі бағыттарын анықтайды, оның ішінде және
Халықаралық қатынастарда Қазақстан атынан сөйлейді. Президент мемлекеттік
биліктің барлық тармақтарының келісімді қызметін және биліктің халық
алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
ҚР Парламенті республиканың заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы
өкілетті органы болып табылады. Парламенттің өкілетті мерзімі — төрт жыл.
Парламент екі палатадан: сенат пен мәжілістен тұрады. Парламент сессиясы
палаталардың біріккен немесе бөлек отырыстары түрінде өтеді. Заң шығару
ынтасы, құқығы парламент депутаттарына, республика үкіметіне берілген.
Үкімет ҚР атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдар жүйесін
басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды. Республика премьер-
министрі қызметіне парламенттің келісімімен Президент сайлайды. Премьер-
министр ұсынысымен Президент үкіметтің қызметін анықтайды, оның мүшелерін
қызметіне тағайындайды және босатады, сондай-ақ республиканың үкімет
құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдарын құрады, жояды немесе қайта
құрады.
Қазақстан Республикасында әділеттілікті тек қана сот жүзеге асырады. Сот
билігі азаматтардың құқығын, бостандығын және заңды мүдделерін, мемлекеттік
органдардың, ұйымдардың құқығы мен заңды мүдделерін қорғауды, ҚР
Конституциясының, тағы басқа нормативтік-құқықтық актілердің, Халықаралық
келісім-шарттардың орындалуын қамтамасыз етеді. ҚР-дағы сот жүйесін ҚР
Жоғарғы соты мен жергілікті (облыстық және оған теңестірілген ҚР әскерінің
әскери соты), аудандық (қалалық) заңмен бекітілген соттар құрайды.
ҚР құқық қорғау органдарына ҚР Прокуратурасы және ҚР Ішкі істер
органдары жатады. Прокуратура заңдардың, Президент жарлықтары мен өзге де
құқықтық-нормативтік актілердің республика аумағында нақты әрі бірыңғай
қолданылуына, жедел іздестіру әрекетінің, жауап алу және тергеу, әкімшілік
және атқарушылық міндеттердің заңдылығына жоғарыдан бақылау жасайды. ҚР
Ішкі істер органдары қоғамдық тәртіпті сақтау мен қоғамдық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, адам және азаматтың құқықтары мен бостандығына, қоғам мен
мемлекет мүдделеріне қол сұғушылық түрлері мен қылмыстың жолын қию және
алдын алу сияқты атқарушылық және жарлық беру қызметтерін жүзеге асырады.
Ұлттық қауіпсіздік органдары тікелей Президентке бағынады, ҚР
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және
жеке адам мен қоғамның қауіпсіздігін, конституциялық құрылысты, мемлекеттің
егемендігін, аумақ тұтастығын, елдің экономикалық, ғылыми-техникалық және
қорғаныс қуатын қорғауды қамтамасыз етеді.
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы жағдайға жауапты
жергілікті өкілетті және атқарушы органдар жүзеге асырады. Жергілікті
өкілетті орган — мәслихат тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктегі тұрғындар
еркін білдіреді және жалпымемлекеттік мүддені ескере отырып, оны жүзеге
асыру шараларын анықтайды. Жергілікті атқару органдары ҚР атқару
органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді, тиісті аумақтағы мүдде мен
қажеттіліктер дамуына үйлестіре отырып, атқару билігінің жалпымемлекеттік
саясатын жүргізуді қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік органдар мен ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында мемлекеттік қазақ тілімен бірге орыс тілі де қолданылады.
Негізінен, мемлекеттің саяси жүйесіндегі өзгерістер 10 жылғы даму ішінде
(1991—2001) саяси жүйенің жаңа типін құруға қол жеткізді. Жаңа типті
мемлекеттік институт дамуының алғашқы кезеңінде — 1991 ж. желтоқсаннан 1993
ж. желтоқсанға дейін мемлекеттік билік жүйесін трансформациялау үрдісі
жүрді. Жаңа Конституция дайындалып, 1993 ж. қолданысқа енгізілді. Тұңғыш
парламент — ХІІ шақырылған Жоғарғы Кеңес 1993 ж. желтоқсанға дейін жаңа
жағдайға толық сәйкес келетін болды, өйткені ол бұрынғы саяси жүйенің соңғы
буыны еді. Кеңестер бұдан әрі өз өкілеттігін жүзеге асыра алмады. 1993 ж.
күзінен Кеңестер төменгі құрылымынан бастап өздерін-өздері тарата бастады.
Сөйтіп, 1990 ж. сәуірде өз жұмысын бастаған тұңғыш парламент 1993 ж.
желтоқсанда өз жұмысын мерзімінен бұрын аяқтады.
Бұдан кейін, 1993 ж. желтоқсанынан 1995 ж. тамызына дейін Қазақстанда
атқарушы билік қызметін, бірінші кезекте Президентті күшейту үрдісі
жүргізілді. Республикада экономикалық дағдарыс пісіп-жетілді. Екінші
парламент — ХІІІ шақырылған Жоғарғы Кеңес жедел шешім қабылдай алмады.
Еркін сайлау нәтижесінде екінші парламентке экономиканың, мемлекеттік емес
секторының саяси партиялары өкілдері кірді, бұл ішкі күресті күшейте түсті.
Конституциялық соттың 1994 жылғы парламент сайлауы Конституцияға сәйкес
жүргізілмеді деген қаулысына орай екінші парламент те таратылды.
1995 ж. жаңа Конституция қабылданған соң Қазақстанның саяси жүйесінде
тұрақтану үрдісі басталды. Жаңа саяси жүйенің негізгі сипаты 2001 ж. соңына
қарай айқын байқалды:
— бірыңғай мемлекеттік биліктің атқарушы, заң шығарушы және соттық
тармақтарға бөліну принциптері іске қосылған;
— президент биліктің үш тармағының бірлікте әрекет етуін қамтамасыз
етеді;
— мемлекеттік қызмет лауазымдары 1999 ж. 23 маусымдағы “Мемлекеттік
қызмет туралы” заңына орай саяси және әкімшілік болып бөлінді;
— демократиялық сайлау институты жетілу үстінде;
— көппартиялық жүйе қалыптасты.
§ 60. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ
Атқарушы органдардың қызметін Үкімет басқарып отырады. Ал оның құрылуына
Президент тікелей қатысып, өз қызметінде Үкімет елбасы алдында жауапты әрі
Парламентке есеп беріп отырады. Тікелей және өздері сайлаған өкілдер арқылы
халық ел басқару ісіне қатыса алады.
Қазақстандағы сайлау республика азаматы өзінің сайлау және сайлану
құқықтарын еркін жүзеге асыруға негізделген. Президентті, мәжіліс және
мәслихат депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін
сайлау дауыс берудің құпиялылығы сақталып, жалпыға бірдей төте сайлау
құқығы негізінде өткізіледі. Республика азаматтарының сайлауға қатысуы
ерікті.
Қазақстанда жаңа сайлау жүйесінің енгізілуі қоғамның саяси жүйесін одан
әрі демократияландыруға едәуір ықпалын тигізді. Парламент сайлауы мен оны
қалыптастыруда саяси партиялардың белсенділігі арта түсті. Партиялық
тізіммен дауыс беруге рұқсат етілген 2000 жылғы соңғы сайлау кезінде бұл
анық байқалды. Бұл жағдай өз кезегінде елдің саяси өмірін одан сайын
жандандыра түсті. Мұны мынадан көруге болады: 1998 жылдың соңы мен 2000
жылдың басында ҚР Әділет министрлігінде “Қазақстан азаматтық партиясы”,
“Қазақстан халықтық республикалық партиясы”, “Республикалық саяси “Отан”
партиясы”, “Қазақстан аграрлық партиясы” және басқа да партиялар тіркеуден
өтіп, өмірге жолдама алды.
Алдыңғы саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың дүниеге келуі
халықтың қалың көпшілігінің саяси сана-сезімін, сондай-ақ, саяси мәдениетін
қалыптастыруға ықпал етті. Саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар, ұлттық-
мәдени орталықтар мен діни бірлестіктер қоғамдық сананың түрліше тұстарын
қамтыды. Әйткенмен, бұлардың ішінде саяси партиялар ғана қоғам мен мемлекет
арасындағы дәнекерлеуші буын қызметін атқара алады. Өйткені ол ең алдымен
өз қызметінде қалың көпшіліктің мұңын мұңдап, жоғын жоқтауы тиіс. Іс жүзіне
келгенде, республикадағы саяси, қоғамдық партиялар өздерінің қаржылық және
ұйымдық деңгейі, алға қойған мәселелерінің ауқымдылығы, бағдарламаларының
бірін-бірі қайталайтындығы жағынан әлі де болса тар шеңберде екенін айта
кету керек.
Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар. Қазақстанның социалистік
партиясы (ҚСП) бұрынғы Коммунистік партияның тікелей мұрагері ретінде 1991
ж. 7 қыркүйек күні ҚКП-ның кезектен тыс ХVІІІ съезінің шешімдері
нәтижесінде саяси аренаға шықты.
1991 ж. 21 қазан күні партия республикалық Әділет министрлігінде тіркеуден
өтті. Партия Жарғысына өзгерістер енгізілуіне байланысты 1992 ж. 29 мамыр
мен 1994 ж. 16 наурызда қайта тіркеуден өтті. 1991—1993 жж. ҚСП ымырашыл
саясат ұстанып, солшыл-орталықшыл позицияда болып, үкімет жүргізіп отырған
саясатқа ашық келіспеушілік көрсетпеді және ықпалды болды. 1994 ж. бастап
оппозициялық көңіл күйге ауысып, солға ығыса түсті.
1995 ж. партияішілік проблемалардың асқынуынан партия басшылығымен
облыстық ұйымдардың саяси бағытында келіспеушіліктер туып, тұтас ұйымдар
коммунистер жағына шығып кетті. ҚСП қазіргі кезде нақты күші мен ықпалының
жоқтығынан іске қабілетсіз.
“Алаш” Қазақстанның ұлттық партиясы (ҚҰП) қоғамдық ұйымы алғашқыда 1991
ж. 4 қыркүйекте өткен құрылтай конференциясында Қазақстанның Республикалық
партиясы (ҚРП) болып құрылды. 1992 ж. 26 желтоқсанда ҚРП республикалық
Әділет министрлігінде ресми тіркеуден өтті. Республикалық статусы бар.
1999 ж. 29 мамырда Астана қаласында ҚРП ІІІ съезі болып өтті, онда ҚРП
“Алаш” ҚҰП болып өзгертілді. Съезде партияның жаңа жарғысы мен бағдарламасы
қабылданды, сайланбалы органның құрамы жаңартылды. Партияның аты өзгеруіне
байланысты 1999 ж. 11 тамызда қайта тіркеуден өтті.
“Алаш” ҚҰП 1991—1992 жж. айрықша белсенділік көрсетті. 1993—1994 жж.
Республикамыз мемлекеттік егемендік алуына орай, бірқатар саяси ұрандары
актуалдылығын жоғалтуына және басшылығы арасында ала ауыздық пайда болуына
байланысты партияның позициясы кәдімгідей әлсіреді. Ол 1995 ж. парламент,
1999 ж. елбасы сайлауларына қатыспады.
Қазақстан Халық Конгресі партиясы (ҚХКП) 1989 ж. құрылып, іле-шала
Қазақстан бойынша басталып, Қазақстанның халқы және шет елдер құлшына
қолдаған “Невада—Семей” антиядролық қозғалысының базасында дүниеге келді.
Осы қозғалыстың даңқына орай, алғашында ҚХКП-ның жақтастары көп болды. ҚХКП
1991 ж. 5 қазан күні өткен І (құрылтай) съезінде бекітілді. Ресми түрде
партия 1991 ж. 31 желтоқсанда ҚР Әділет министрлігінде тіркелді.
Республикалық статусы бар. 1995 ж. 12 желтоқсанда қолданыстағы заңға
өзгерістер енгізілуіне байланысты қайта тіркеуден өтті. Невада—Семей
қозғалысының даңқтылығына байланысты партия алғашқы кезде көп жақтастар
тауып, республиканың қоғамдық өмірінде аса белсенділік танытты. Алайда,
1995 ж. соңына қарай О.Сүлейменовтың партиялық белсенділіктен қол үзуіне
байланысты, ҚХКП партияішілік өзінің идеологиялық позициясын анықтау
үрдісінде күрделі жағдайларды бастан кешіруде. Осыдан да партия соңғы
жылдары республиканың мемлекеттік-саяси дамуы үрдістеріне айтарлықтай ықпал
көрсете алмай келеді.
Қазақстанның коммунистік партиясы (ҚКП) 1991 ж. қазан айында ХVІІІ
кезектен тыс (төтенше) съезден кейін құрылды. ҚКП мүшелері бұл датаны “өзін-
өзі таратқан партияның қайта бірігуі” деп, ал өздерін 1903 ж. құрылған
большевиктер партиясының заңды мұрагері деп есептейді. ҚКП-ны қайта
біріктіру шешімі партияның ХІХ съезінде коммунистердің бір тобының
коммунистік партияны социалистік деп өзгертуіне қарсылық білдіруінен келіп
шықты.
1994 ж. 28 ақпанда ұйым ресми түрде республикалық Әділет министрлігінде
тіркелді. ҚКП-ның республикалық статусы бар. Қолданыстағы заңға өзгерістер
енгізілуіне байланысты 1997 ж. 17 ақпанда қайта тіркеуден өтті. Өз
қызметінің басынан-ақ ҚКП елдің қоғамдық-саяси өміріне белсене қатысып
келеді. Әсіресе 1998—99 жж. елбасын сайлау және ҚР өкілетті органдарына
депутаттар сайлау кезінде елеулі де тиімді қызметімен көзге түсті.
Қазақстанның азаматтық партиясы (ҚАП) республикалық қоғамдық
бірлестігінің 1998 ж. 17 қарашада Ақтөбе қаласында І (құрылтай) жиналысы
болып өтті. ҚАП ҚР Әділет министрлігінде ресми тіркелген. Республикалық
статусы бар. Өз қызметінің алғашқы күнінен бастап ҚАП саяси белсенді өмір
сүруде. Саяси аренада өз бетінше сенімді әрекет етеді. Партияның негізгі
мақсаты — ҚР мемлекеттілігін нығайтуға және дамытуға үлес қосу.
“Отан” республикалық саяси партиясы” қоғамдық бірлестігі — “Отан” РСП
1999 ж. 19 қаңтарда Астана қаласында ҚР Президенттігіне кандидат
Н.Ә.Назарбаевты қолдайтын республикалық қоғамдық штаб қоғамдық
бірлестігінің жалпы жиналысының шешімімен “Отан” республикалық партиясы
қоғамдық бірлестігі болып өзгертілді. 1999 ж. 12 ақпанда “Отан” РСП-сы ҚР
Әділет министрлігінде ресми тіркеуден өтті. Республикалық статусы бар.
Алғашқы күннен бастап партия елдің саяси өміріне белсене араласты. Дүниеге
келген күнінен бастап “Отан” РСП, өзінің ойынша, өз алдына қойған екі басты
саяси міндеттерді орындаған: қатаң ұйымдық структура құрылды және 1999 ж.
елдің өкілетті органдарына парламенттік және мәслихаттық орындардың
көпшілігін иемденді.
“Қазақстанның аграрлық партиясы” (ҚАП) қоғамдық ұйымы — 1999 ж. Астана
қаласында өткен құрылтай съезінің шешімімен құрылды. Съезд делегаттары ауыл
шаруашылығын реформалауды қолдау туралы ойларын білдірді. 1999 ж. 16
наурызда ҚР Әділет министрлігінде тіркелді. Республикалық статусы бар. Ол
ауыл еңбеккерлерінің мүддесін қорғау, бағдарламалық және жарғылық мақсат-
міндеттерін жүзеге асыру, өзін-өзі басқару принципінде әрекет етеді. Бүкіл
Қазақстан қоғамының жағдайын жақсартуға мүдделі.
“Азамат” — Қазақстанның демократиялық партиясы (ҚДП) қоғамдық бірлестігі
1995 ж. интеллигенция тобы құрған “Азамат” қоғамдық қозғалысының тікелей
мұрагері. 1999 ж. 27 наурызда құрылтай съезі болды. 1999 ж. 17 мамырда
“Азамат” ҚДП ҚР Әділет министрлігінде ресми тіркеуден өтті. Республикалық
статусы бар. Елдің қоғамдық өмірінде партия белсенді позиция ұстанып,
көптеген баспасөз конференцияларында билік құрылымдарының қызметіне
байланысты кез келген мәселеге партия басшылығының пікірін білдіреді,
жағдайдан шығудың проблемалары мен шаралары туралы өз ойын айтып отырады.
“Ауыл” шаруа социалдемократиялық партиясы” (“Ауыл” ШСДП) қоғамдық
бірлестігі — 2000 ж. 30 қаңтарда І (құрылтай) съезі болды. 30 наурызда
партия ҚР Әділет министрлігінде тіркелді. Республикалық статусы бар.
Басшыларының пікірінше, партия аграрлық партиямен шынайы идеологиялық
келіспеушіліктер негізінде құрылды, олардың ойынша аграрлық партия ауыл
тұрғындарының емес, “делдал капитал” мүддесін қорғайды.
1991 жылдан 2001 ж. дейінгі кезеңде Қазақстанда көппартиялық жүйе
қалыптасты. Оның жолға қойылуында Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев үлкен
рөл атқарды. Оның қолдауымен көптеген демократиялық партиялар құрылып, елде
саяси жағдайдың дамуы қоғамды нығайтуға негіз салды.
Көппартиялық жүйенің құрылуы Қазақстан Республикасында сайлау жүйесінің
дамуына әсер етті. Қазақстанда депутаттыққа кандидаттар ұсыну құқығына
сайлау ұжымдары ғана ие емес, өзін-өзі ұсыну арқылы азаматтардың өздері де
ұсына алады.
§ 61. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ҚАТЫНАСТАРЫ
Нарықтық экономиканы құрудың алғашқы қадамдары. Қайта құрудың алғашқы —
1990 жылының өзінде, КСРО Жоғарғы Кеңесінің 3-сессиясы нарықтық экономикаға
көшу туралы мәселе көтерген болатын. Осыған байланысты республиканың өз
ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстанда нарықтық шаруашылыққа көшудің
концепциясын жасау қолға алына бастады. Дүниежүзілік экономиканың озық
тәжірибелерін ескере отырып, шаруашылықтың тиімділігіне қол жеткізу —
экономикалық реформаның мақсаты ретінде қаралды. Бұған жету үшін қатардағы
көптеген маңызды мәселелерді шешу қажет болды. Атап айтқанда, олар мыналар:
— экономикалық қарым-қатынастарды ырықтандыруды жүзеге асыру;
— мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру негізінде жеке меншікті
трансформациялауды жүзеге асыру;
— кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасау;
— республикада инфрақұрылымды өрістетуге мүмкіндік туғызу;
— қаржылық-несиелік саланы реформалау;
— шетел капиталын кеңінен тарту арқылы ашық экономикалық жүйені
орнықтыру.
1990 жылдардағы Қазақстан экономикасының тоқырау жағдайы аталған
мәселелерді жүзеге асыруға кері әсерін тигізеді. Жас республиканың халық
шаруашылығы бұл уақытта мыналарды басынан өткізді: аграрлық сектор мен оның
қаржы көп жұмсалғанымен тиімділігі аз салаларының әркелкілігі; халық
тұтынатын тауарларды өндіретін өндірістер мен басқа да салалардың
жеткіліксіз дамуы; өнімнің күрт төмендеуі, гиперинфляция, тауар
тапшылығының ұлғая түсуі, қаржы жүйесінің бей-берекеттігі.
Тоқырау жағдайын тоқтату және нарықтық қатынасты орнықтыру мақсатында
бірқатар шаралар қолға алынды. Алғашқы әрекет — 1992 жылдың қаңтарындағы
ырықтандырудың бірінші кезеңі болып табылады. Нарықтық экономиканың бір
қыры — еркін баға. Ал баға сұраныс пен ұсыныс арқылы анықталады. Ендігі
жерде оны мемлекеттік тұрғыдан реттестірудің қажеті жоқ. Бағаны ырықтандыру
біркелкі жүргізілді, осыған орай, мемлекет тауар түрлерін біртіндеп
қысқартып отырды. Тұтынушылардың ынта-ықыласын қорғап, қолдап отыру
мақсатында баға және монополияға қарсы саясат жүргізетін мемлекет дүниеге
келді. Еркін бағаны орнықтырудың бірыңғай тәртібі ойластырылды. ҚР Ұлттық
банкі тәуелсіз статусқа ие болды.
Нарықтық экономиканың кідіріссіз дамуын жеделдету үшін заңдылық базаны
әзірлеу жұмыстары үздіксіз жүргізілді.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы бірінші Конституциясы бойынша жеке
меншік ресмилендірілді. Ендігіде жеке бизнесті дамытуға құқықтық негіз
жасалды. Дегенмен, соған қарамастан, елде өндірістің құлдырауы жалғаса
берді, тиімсіз, пайдасы аз өнімдердің іркілу үрдісі жалғасты, мекемелердің
жұмсалған қаржыны қайтару қауқары азайды, бюджетке ақша түсу азайды,
мемлекет шаруашылық субьектілеріне дотация беруді бірте-бірте азайтты,
құнсыздану бел алып, оның деңгейі ай бойына 50 пайызға дейін көтерілген
кездері болды.
Бұл кезеңдегі өндірістің құлдырау себептерін былайша түсіндіруге болады:
— технология мен басқа да құрал-жабдықтардың моральдық және физикалық
тұрғыдан ескіруі;
— бағаның ырықтандырылуына байланысты энергия көздеріндегі шығынның
көбейіп, өнімнің қымбаттауы;
— КСРО құлағаннан кейін іргелес республикалармен арадағы экономикалық
байланыстардың үзілуі;
— жеке мүмкіншіліктің жетіспеуі;
— заемдік айналым арқылы тығырықтан шығудың қиындығы.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру мақсатында 1993 ж. маңызды-маңызды
деген екі шешім қабылданды:
1.Республикадағы жеке меншік түрлерін бір қалыпқа түсіру мақсатында 1993
жылдың сәуірінен бастап мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің Ұлттық
бағдарламасы іс жүзіне асырыла бастады.
2. 1993 жылдың 15 қарашасында республиканың өз ұлттық валютасы — теңге
айналымға кірді. Бұл елдің өзіндік қаржы жүйесін қалыптастыруға мүмкіндік
жасады. Шындығына келгенде, Қазақстан осы күннен бастап экономикалық
дербестік жолына түсті.
“Ресей болса бұл кезде 1961—1992 жылғы ақшаны ауыстыру әрекетін жасап
жатты. Бұл 1993 жылдың 26 шілдесінде жүзеге асырылды.
Осыдан бастап іле-шала қазақстандық ақша күрт құнсыздана бастады.
Республикадан құнды тауарлар жан-жаққа тасылып, оның есесіне өз валютасы
бар Қытай, Балтық жағалауы және Ресей сияқты елдерден барынша құнсызданған
ақшалар мен тауарлар ағыла бастады. Дегенмен, рубльдік аймақтан толайымен
қол үзбеген бұл шақта, ТМД-ның бірқатар елдері, оның ішінде Қазақстан, осы
жылдың 7 қыркүйегінде Мәскеуде “Жаңа сипаттағы рубльдік аймақ құрудың
практикалық шаралары туралы” келісімге қол қойды. Бұдан екі апта өткен соң
ақша жүйесін біріктіру жөнінде келісім жасалды.
Бірақ валюталық бұл одақ Ресей үшін тиімді бола қойған жоқ. Ал
Қазақстанда жаңа ұлттық валютаны енгізу бағытында жұмыс жүргізілді. Ұлттық
банк тарапынан реформа барысын реттеп отыру үшін 18 құжат хаттамасы
әзірленді. Ескі ақшаның орнына жаңа теңгені енгізу 1993 жылдың 15
қарашасында сағат таңғы 8-де басталып, осы жылдың 20 қарашасы күні кешкі
сағат 20-да ойдағыдай аяқталды. Ескі үлгідегі, яғни 1961—1992 жылғы рубль
банкноты 950,6 млрд мөлшерде айналымнан біржола алынып тасталды”.
(“Казахстанская правда” 26 наурыз 2001 ж.)
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру бағдарламасы. Мемлекет
меншігінен алу үрдісі 1992 ж. басталған. Ол алғашында сауда объектілерін,
қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа қызмет көрсету
салаларын сату түрінде өтті. Алғашқы жылы 6200-дей негізінен ұсақ мекемелер
жекешелендірілді. Ірі кәсіпорындар, әсіресе, өнеркәсіп орындары сол кездегі
қолданыстағы заңға орай, еңбек ұжымдарына берілді. Бұлар негізінен жеңіл
өнеркәсіп мекемелері еді.
Нарықтың дамуы жеке меншіктің көптүрлілігіне тікелей байланысты.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасы ең
алдымен осыны жүзеге асыруы тиіс болды.
Енді жекешелендірудің басты-басты үш кезеңін ұсынайық:
1. Жалпылай жекешелендіру. Мұндағы негізгі мақсат — қоғамның барлық
мүшелерін қатыстыра отырып, жекеменшіктік құқықты іс жүзінде дәйектеу.
Жекешелендіру барысында азаматтардың 97 пайызы тегін купондарға қол
жеткізіп қана қоймай, оларды өз қалауынша инвестициялық-жекешелендіру
қорларында (ИЖҚ) сақтауға мүмкіндік алды. Әйткенмен, республика тұрғындары
бұл жолы жекеменшіктік құқыққа емес, бар болғаны ИЖҚ-ның дивидендіне ғана
ие бола алды. Инвестициялық-жекешелендіру қорларының да бұл кезде өз
қиындығы бар еді. Өздерінің емін-еркін ақша айналымы болмағандықтан, олар
тұрғындардан келіп түскен купондарды дер кезінде ақшалай түрде қайтарып
отыра алмады.
ИЖҚ келіп түскен купондарды арнаулы аукциондарға салу арқылы жекелей
мекемелердің акцияларына ие болғанымен, ол мекемелердің дені, өкінішке
орай, жұмыссыз еді. Осы және басқа да себептерден инвестициялық қорлар өзін-
өзі ақтай алған жоқ. Акционерлік қоғамдар жұмысын басшылыққа алу үшін
оларға ең алдымен жеткілікті мөлшерде акциялар керек болатын. Әйткенмен,
құнды қағаздарға байланысты нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда
оларға ИЖҚ лайықты дәнекерлік қызмет атқарды.
Жекешелендіру үрдісі, өзіне халықтың қалың тобын тарту арқылы әлеуметтік
әділдік идеясын іс жүзіне асырды.
2.Шағын жекешелендіру жалпылай жекешелендіруге қарағанда халықты өзіне
көбірек тарту мақсатында жүргізілді. Шағын немесе ақшалай жекешелендіру
объектілері — көтерме және бөлшек сауда нүктелері, қоғамдық тамақтандыру
орындары, өндірістік мекемелер және басқа да қызмет түрлері болып табылады.
Орталық Азия биржа қоры аралық сауданы ұйымдастырудың ұйтқысы міндетін
атқарды. Шағын жекешелендіру үлкен мемлекеттік шығындарды қажет еткен жоқ,
керісінше, Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамытуға ықпал жасады.
3. Жеке жобаларға байланысты жекешелендірулер аса ірі (5000-нан аса
жұмысшылары бар) мекемелерді қамтыды. 1994 жылдан бастап мұндай мекемелер
шетелдік басқаруға беріле бастады.
Белгілі бір келісімге сәйкес мекемелер компания жетекшілеріне 5 жылдан —
10 жылға дейінгі мерзімге берілді. Бұл компаниялар өз дәрежесінде мекемелер
табысынан үлес алу мүмкіндігіне ие болды. Сонымен бірге, шетел компаниялары
жетекшілерінің алдына бюджет пен ұйымдарға тиесілі қарызды дер кезінде
жауып отыру, ұзақ мерзімді инвестициялар тарту, мекеменің әлеуметтік және
экологиялық проблемаларын шешіп отыру міндеттері қойылды.
Мекемелерді шетелдік басқаруға беру жеке жекешелендірудің бастапқы
сатысы болып табылады. Үкімет мекеме мен оны басқаруға алған компанияның
жұмыс барысын бақылауға алып, ол компаниялар өз міндеттемелерін орындамаған
жағдайда аралықтағы келісім-шартты кез келген уақытта бұзуға құқылы.
1994 жылдың желтоқсанына дейін отандық және шетелдік компаниялармен 50-
ге жуық келісім-шарт жасалды. Оның ішінде дәл бүгін республиканың ең ірі
деген 45 мекемелерін қамтитын 30 келісім-шарт нақты іске асырылып отыр.
Олардың ішінде Павлодар алюминий зауыты — компанияны басқарушы “Уайтсвен
ЛТД”, “Соколов-Сарыбай тау-кен өндірістік бірлестігі — “Айведон”, Дон тау-
кен комбинаты, Жармақ және Ақтөбе ферроқорытпа зауыты — “Джапан Хром
Корпорейшн”, т.б. бар.
Сөз жоқ, жеке меншікке айналдыру — өте-мөте күрделі үрдіс. Ол, ең
алдымен, заңдылық базасын мұқият қарастыруды, сондай-ақ, халықтың,
мемлекеттің және жеке меншік иелерінің мүддесіне сай болуды талап етеді.
Өнеркәсіп. Нарықтық қатынасқа көшу өнеркәсіп жағдайына да өз әсерін
тигізді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары республикада өнеркәсіп баяулап,
негізінен даяр өнімдер өндіру салаларында құлдырау байқалды. Бұл КСРО-ның
тарауы салдарынан бұрынғы серіктестерімен шаруашылық байланыстардың
үзілуінен, тұтынушылардың төлем қабілетінің төмендеуінен, отандық
тауарлардың бәсекеге төтеп бере алмауынан белең алды. Алайда Қазақстанның
өндіруші салаларында керісінше, өндіріс көлемі ұлғайды. Бұл әсіресе 1999 ж.
соңында, үкімет кәсіпорындарды отандық және шетелдік компаниялар иелігіне
бере бастаған кезде байқалды. Өндіруші саланың дамуына түсті металдардың,
темір және хром рудаларының, газ, мұнай және көмір қорының молдығы әсерін
тигізді.
Тамақ өнеркәсібі мен қызмет көрсету салаларының жолға қойыла бастауы
кіші жекешелендіруге байланысты болды. Тамақ өнеркәсібінде әр түрлі
компаниялардың құрылуы рынокты отандық тағам өнімдерімен байытты. Бұл сүт,
нан-тоқаш, колбаса, макарон, арақ-шарап, кондитерлік бұйымдар еді. Жеңіл
өнеркәсіпте әлі де шетелдік тауарлар үрдісі басым. Жаппай пайдаланылатын
тауарлар өндіру (киім, трикотаж, аяқ киім, жиһаз, кеңсе тауарлары, т.б.)
негізінен шетелдік материалдарды, жинақ бөлшектерін, құрал-жабдықтарын,
т.б. пайдалану арқылы жасалады.
Аграрлық сектор. Аумағының кеңдігі, бірнеше табиғат, климаттық
зоналардың болуы республикада мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығына
мамандануына мүмкіндік береді. Аграрлық сектордың нарықтық қатынасқа көшуі
нәтижесінде мемлекеттік ауыл шаруашылығы шаруашылықтың өзге формасына, жеке
меншік, ұжымдық және аралас формалы меншікке негізделген. Бұл салада
акционерлік қоғам құру немесе кәсіпорынды еңбек ұжымының қолына беру
кеңінен қолданылады. Жер мемлекеттік меншік болып табылады. Ауыл
шаруашылығын жекешелендіру механизмі айналымдық қаржы, техника, малды
қамтиды. ҚР заңы бойынша жер 99 жылға дейін мұрагерлік құқығымен жалға
беріледі.
1995 ж. дейін жерді иелену және пайдалану құқығын сатуға байланысты
нарықтық қатынастарға рұқсат етілді, бірақ жерді сату, сатып алу акті
жүзеге асырылмады.
Президенттің 1995 ж. 25 желтоқсандағы “Жер туралы” жарлығына байланысты
бұдан былай жер мемлекеттік әрі жеке меншікке де берілетіні анықталды. Осы
жылы мемлекеттік тапсырыс жойылып, ауыл шаруашылығының өнімдері рынок
саласы арқылы таратыла бастады.
2001 ж. 24 қаңтарда “Жер туралы” Заң қабылданып, ауыл шаруашылығы
саласындағы барлық мемлекеттік емес пайдаланушылардың құқығы теңестіріліп,
жалға алу мүмкіндігін (49 жылға дейін) уақытша пайдаланушыларға айналды.
Дәнді дақыл өсіру негізінен Солтүстік және Орталық Қазақстанда
орналастырылған. Күріш өсіру Оңтүстік-Батыс Қазақстанның суармалы жерінде,
мақта — Оңтүстік Қазақстан аудандарында дамыған. Мал шаруашылығы
республиканың барлық аудандарында таралған. Ел тәуелсіздігінің алғашқы
жылдарында ауыл шаруашылығы өнімдерінің құлдырауы байқалды. Бұл ауыл
өндірушілерінде қажетті қаржы қорының жеткіліксіздігі, қазіргі заманғы
техниканың жетіспеуі, кейде тіпті мүлдем жоқтығы, ауылшаруашылық шикізатын
өңдейтін озық технологияның жоқтығы, қолайсыз ауа райы жағдайы да
айтарлықтай әсерін тигізді. Соңғы жылдары, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы
өнімдеріне қойылған бағаның салыстыруға келмейтін алшақтығына қарамастан,
республика рыногының түрлі тағамдарға лықа толып тұруы жергілікті өндіріс
есебінен жүзеге асуда. Қорыта айтқанда, елдің аграрлық-ресурстық қуаты ауыл
шаруашылығы өндірісін дамыту және өңдеуші өнеркәсіпке қажетті жағдай болған
кезде, сауда жүйесі дамыған және озық технология енгізілген жағдайда
тәуелсіз республиканы азық-түлікпен қамтамасыз етуге мүмкіндігі мол.
ҚОСЫМША ДЕРЕКТЕР
1991—2000 жж. Қазақстан Республикасының транзиттік экономикасын
трансформациялаудың жүйелік бағыттары.
§ 62. МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫ
Қазақстанның әлеуметтік саясатының бағыттары. Мемлекеттің әлеуметтік
саясатындағы негізгі объект — адам. Адамның өмірі мен қызметіне
қатынастының бәрі әлеуметтік салаға жатады. Әлеуметтік сала тарихи
қалыптасқан институттар мен мекемелер жүйесін — білім беру, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, еңбек Заңдары жүйесін құрайды. Бұл
салаларды реттеу және қаржыландыру мемлекеттің әлеуметтік саясатының
негізгі міндеттері болып табылады.
Қоғамдық және өндірістік қатынастарды реформалауға байланысты
мемлекеттік аппараттың әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы қызметі мен
мүмкіндіктері де өзгереді. Экономикалық дағдарыс жағдайында шаруашылық
жүргізуші субъектілерден және басқа көптеген мекемелерден түсетін бюджеттік
қаржы әсіресе егемен Қазақстанның алғашқы өмір сүру жылдарында азая түсті.
Қалып-тасқан жағдай мемлекеттің әлеуметтік саясатты бұрынғы деңгейінде
жүргізу мүмкіндіктерін айтарлықтай тарылтты. Қазақстанның әлеуметтік
саясатында өзгерістер байқалды. Енді бұл саладағы басты міндеттердің бірі —
жеке кәсіпкерлік әрекет мүмкіндіктерінің теңдігін қамтамасыз ету, оның
белсенді дамуы ақыр соңында мемлекетті бұрынғыша халықты кеңінен әлеуметтік
көтермелеу қажеттілігінен босатар еді.
Экономикалық қатынастар жүйесінің өзгеріске ұшырауы, сондай-ақ, нарықтың
дамуы Қазақстан өмірінде әлеуметтік салаға да өзгерістер енгізді.
Өзгерістің алғашқы белгісі жұмыссыздық десек болады. Қайта құру кезінде
жасырын сипат алған ол (өндірістердің тоқтап қалуы, ақысыз демалысқа шығу,
т.б.) өкімет ауысқаннан кейін ресми статусқа ие болды. Әлеуметтік көрініс
есебінде қабылданған жұмыcсыздық қоғамның экономикалық дамуына, жұмысшы
күшіне деген сұраныстың өзгермелі сипат алуына, оның деңгей-дәрежесі мен
біліктілігіне тікелей байланысты болды. Кеңестік жүйе кезінде мемлекет
жоспарлы әдіс арқылы халықты жұмыспен толық қамтамасыз етуге әрекеттенді.
Ал нарықтық жағдайда бұл проблеманы мемлекет емес, сұраныс пен ұсыныс
Заңдары шешетін болды. Бүгінде әр жұмыс күші иесінен жоғары мамандық, жан-
жақты іскерлік, шығармашылық ізденіс пен тапқырлық, кез келген проблеманы
шешудегі белсенділік талап етіледі. Қалыптасып отырған жағдайға байланысты
мемлекет қоғамның белгілі бір өкілдеріне ғана ардагерлер, зейнеткерлер,
жалғыз басты аналар, көп балалы отбасылар, балалар, мүгедектер, т.б.
тиесілі жәрдем бере алады.
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында үкімет халықтың тұрақты өмір сүру
деңгейін сақтауға бағытталған әлеуметтік саясатты жүргізуге тиіс. Алайда
елде болып жатқан өзгерістерге байланысты мемлекет әлеуметтік жәрдемді өмір
сүру деңгейі өте нашар азаматтарға ғана көрсете алады. Мемлекеттік арнайы
жәрдемді белгілеу үшін билік органдары кедейліктің ресми деңгейін
анықтайды. Әлеуметтік жәрдемнің саны арналу бағытына орай (бала тууға
берілетін, мүгедектікке байланысты, жұмыссыздыққа, асыраушысынан айырылған,
т.б. жағдайларға байланысты) жергілікті бюджет мүмкіндіктеріне қарай
анықталады. Негізінен, біртіндеп азаю және одан кейін жеңілдіктер мен
мемлекет тарапынан берілетін әлеуметтік көмек қысқаруы жүзеге асады.
Өндірістің құлдырауы мен құнсыздану (инфляция), сондай-ақ, ел бюджетіне
түсетін ақшаның кемуі бюджет қызметкерлері айлығын, зейнетақы мен
жәрдемақыны дер кезінде өтеп отыруды қиындатты. 1998—1999 жылдардағы
қаржылық дағдарыс республика Yкіметін бірқатар әлеуметтік жәрдемақыларды
қысқартуға мәжбүр етті. Алда халықты нормативті тұрғыда қамтамасыз ету мен
әлеуметтік кепілдік жүйесін қайта қарау міндеті тұрды. Осы себептен де
Қазақстанда бюджеттік қаржыландырудан әлеуметтік қамсыздандыруға көшу
саясаты таңдап алынды. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын қайта құрудың
негізгі бағыты зейнеткерлік реформаны жүзеге асыруға қажетті жағдай жасау,
салауатты өмір салтын қалыптастыру, білім беру жүйесін нығайту,
жұмыссыздықпен, кедейлікпен күрес шараларын қарастырудан тұрады.
Зейнетақы реформасы. Кеңестік дәуірде жұмыс істейтіндердің есебінен
зейнеткерлік қордың толықтырылып келгендігі белгілі. Қазіргі кезде өндіріс
орындарының тоқтап тұруына, жұмыссыздыққа байланысты бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz