Мемлекеттік жергілікті басқарудың теориялық негіздері

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

І. Мемлекеттік жергілікті басқарудың теориялық негіздері ... ... ..5
1.1 Мемлекеттік жергілікті басқару мен өзін.өзі басқару тұжырымдамасы ... . 5

1.2 Қазақстан Республикасындағы аймақтық басқарудың ерекшеліктері ... ... 10

ІІ. Мемлекеттік жергілікті басқару мен өзін.өзі басқарудың әлемдік
тәжірибесі ... ... ... ... 12
2.1 Ұлыбританияның Мемлекеттік және жергілікті басқару құрылымы ... ... ... 12

2.2 Жапонияның мемлекеттік жергілікті басқару жүйесі ... ... ... 17

2.3 Жапониядағы жергілікті өзін.өзі басқару ... ... ... ... ... ... ... ... 21

ІІІ. Жергілікті басқаруды реформалау және жетілдіру жолдары..24
3.1 Жергілікті басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .. 24

3.2 Жергілікті басқаруды реформалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Кіріспе

Басқару мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарда, қоғамдаық құрылыстың барлық саласында қолданылып, аз шығындармен барынша тиімділікке қол жеткізуді көздейді. Сондықтан да басқару теориясы мен тәжірибесі барлық деңгейлерге тән. Басқару – процесс ретінде жалпылама сипатқа ие болып, табиғаттың барлық құбылыстарында, яғни өлі табиғатта, тірі табиғатта және қоғамдағы әлеуметтік жүйені басқару процестерінде орындалады. Осыған байланысты басқару ісі барлық бірдей территориялық бөліктерде, әлеуметтік экономикалық жүйелерде объективті түрде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуын басқарудағы дербестілік саяси алғышарттарының қажеттілігін ескертеді. 80 жылдардың екінші жартысынан бастап бұрынғы Кеңес одағында, сондай-ақ Қазақстан қоғамдық саяси ахуал қарама – қайшылықтармен сипатталып, қоғамдық тұрақасыздықты көрсетті. Орталықтың Республика мен оның аймақтарының мүдделерін ескермеуі, қоғамдық және территориялық еңбек бөлінісінде орын алып отырғандай, мекемелік және жергілікті мүдделердің қарама қайшылығын үдете түсіп, табиғи ресурстардың бей берекет пайдалануына мүмкіндік береді, мұның ақыры экономикалық ахуалдың шиеленісе түсуіне әкеліп соқтырады. Тұрақсыздықтың ең басты себебі жоғарыда аталғандай жүйенің ішкі тоқырауында болды. Кеңестік жүйенің күйреуі алдындағы айқын дәлел ауқымды кезекке тұру, талондық жүйенің үдей түсуі, ақшаның құнсыздануы болып табылады. Тіпті 1993 жылдың аяқ кезіне дейін дербес экономикалық саясат орын алмады. Сонымен көптеген мемлекеттердің айқын дәлелдегендей, барлық шаруашылық жүргізу жүйелерінің ішінде ең тиімдісі болып нарықтық экономика табылады. Ол еңбекті ынталандыруды жетілдіреді, өнім өндірушілердің экономикалықдербестігін қамтамасыз етеді,өндірушілердің монополиясына жол бермейді және өндірісті тұтынушы сұранысына бағыттайды.
Республикамызда терең де батыл өзгерістерді жүзеге асыруда нақтылы алғышарттар қажет етілді. Осы бағытта 1990 жылы 25 қазанда Қазақстан мемлекеттік егемендігі туралы Деклорациясы және 1993 жылы Республиканың Ата Заңының қабылдануы мемлекетіміздің тарихындағы жаңа сәт болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған екінші Конституциясы және 1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық заң еліміздің әлеуметтік экономикалық дамуында айрықша орын алады.
Аталып өткен құжаттардың Республикадағы саяси экономикалық процестерді басқаруда маңызы зор. Оларда экономикалық тәуелсіздіктің негіздері, нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы экономиканы басқарудың маңыздылығы көрсетілген. Бұл жәйт Республика дербестігінің экономикалық алғышарты мен өмір тіршілігін басқаруды барлық сферасын анықтайды. Атап айтқанда, олар Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігінің негізі: жерге, оның қойма байлықтарына, ішкі және территориялық су ресурстарына, өсімдік пен жан жануарлар әлеміне, тарихи, мәдени құндылықтарына, өндірістік және өндірістік емес объектілігіне деген төтенше меншігі.

Пайдаланылған әдабиеттер:
1. Казақстан республикасының Конституциясы, Алматы,1995ж,89-бап.
2. Европейская Хартия местного самоуправлегшя принятая
Советом Европы.Страсбург, 1985г.
3. "Жергілікті өзін-өзі басқару туралы" Заң жобасы.// Егеменді
Қазақстан,2000ж,12 қыркүйек.
4. Концепция становления и развития местного самоуправления в
РК // Қаржы-қаражат,2002г,№5, с.ЗЗ
5. Кенжегузин.М.Б, С.А. Абдуллаев. Децентрализация
государственного управления, Алматы,2003г, стр.36-112.
6. Дос Көшім. Жергілікті өзін-өзі басқару. Ол не?
//Ақиқат,2001ж,Н5
7. Аглешов К. Финансово-экономичаская модель местного
самоуправления в РК.// Саясат, 2004ж, N4, 37Б.
8. Аглешов К. Финансовые основы местного самоуправления
//Қаржы-қаражат,2004ж,Ш,стр.47.
9. Жумадилова А. Местное самоуправления в РК: современное
состояние и перспективы.//3акон и время,2004г,38б.
10. М.Махмутова. Опыт стран Центральной и Восточной Европы
в осуществлении децентрализации.// Муниципальное
управление.Информационный бюллетень, 2002г, Выпуск - 37.с.4.
11. Л.Прутян. Жоспар арқылы өзін-өзі басқару//Муниципалдық
басқару ақпараттық бюллетені,35 сан, 2002ж, 4Б.
12. К.Идимов. Проблемы выравнивания бюджетной
обеспеченности регионов Казахстана.//Транзитная экономика,
2004г, №4, с.53.
13. О.Оксикбаев.Бюджет и межбюджетные отношения:учет
интересов экономической безопасности.//Қаржы-қаражат,
2004ж, №5, с.12.

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

І. Мемлекеттік жергілікті басқарудың теориялық негіздері ... ... ..5

1. Мемлекеттік жергілікті басқару мен өзін-өзі басқару
тұжырымдамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

2. Қазақстан Республикасындағы аймақтық басқарудың

Ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 10

ІІ. Мемлекеттік жергілікті басқару мен өзін-өзі басқарудың әлемдік

тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .. 12

2.1 Ұлыбританияның Мемлекеттік және жергілікті басқару

құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 12

2. Жапонияның мемлекеттік жергілікті басқару жүйесі ... ... ... 17

3. Жапониядағы жергілікті өзін-өзі
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... 21

ІІІ. Жергілікті басқаруды реформалау және жетілдіру жолдары..24

1. Жергілікті басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .. 24

2. Жергілікті басқаруды
реформалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 28

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30

Кіріспе

Басқару мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарда, қоғамдаық құрылыстың
барлық саласында қолданылып, аз шығындармен барынша тиімділікке қол
жеткізуді көздейді. Сондықтан да басқару теориясы мен тәжірибесі барлық
деңгейлерге тән. Басқару – процесс ретінде жалпылама сипатқа ие болып,
табиғаттың барлық құбылыстарында, яғни өлі табиғатта, тірі табиғатта және
қоғамдағы әлеуметтік жүйені басқару процестерінде орындалады. Осыған
байланысты басқару ісі барлық бірдей территориялық бөліктерде, әлеуметтік
экономикалық жүйелерде объективті түрде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуын
басқарудағы дербестілік саяси алғышарттарының қажеттілігін ескертеді. 80
жылдардың екінші жартысынан бастап бұрынғы Кеңес одағында, сондай-ақ
Қазақстан қоғамдық саяси ахуал қарама – қайшылықтармен сипатталып, қоғамдық
тұрақасыздықты көрсетті. Орталықтың Республика мен оның аймақтарының
мүдделерін ескермеуі, қоғамдық және территориялық еңбек бөлінісінде орын
алып отырғандай, мекемелік және жергілікті мүдделердің қарама қайшылығын
үдете түсіп, табиғи ресурстардың бей берекет пайдалануына мүмкіндік береді,
мұның ақыры экономикалық ахуалдың шиеленісе түсуіне әкеліп соқтырады.
Тұрақсыздықтың ең басты себебі жоғарыда аталғандай жүйенің ішкі тоқырауында
болды. Кеңестік жүйенің күйреуі алдындағы айқын дәлел ауқымды кезекке тұру,
талондық жүйенің үдей түсуі, ақшаның құнсыздануы болып табылады. Тіпті 1993
жылдың аяқ кезіне дейін дербес экономикалық саясат орын алмады. Сонымен
көптеген мемлекеттердің айқын дәлелдегендей, барлық шаруашылық жүргізу
жүйелерінің ішінде ең тиімдісі болып нарықтық экономика табылады. Ол
еңбекті ынталандыруды жетілдіреді, өнім өндірушілердің
экономикалықдербестігін қамтамасыз етеді,өндірушілердің монополиясына жол
бермейді және өндірісті тұтынушы сұранысына бағыттайды.
Республикамызда терең де батыл өзгерістерді жүзеге асыруда нақтылы
алғышарттар қажет етілді. Осы бағытта 1990 жылы 25 қазанда Қазақстан
мемлекеттік егемендігі туралы Деклорациясы және 1993 жылы Республиканың Ата
Заңының қабылдануы мемлекетіміздің тарихындағы жаңа сәт болып табылады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 30 тамызында
қабылданған екінші Конституциясы және 1991 жылдың 16 желтоқсанында
қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
конституциялық заң еліміздің әлеуметтік экономикалық дамуында айрықша орын
алады.
Аталып өткен құжаттардың Республикадағы саяси экономикалық
процестерді басқаруда маңызы зор. Оларда экономикалық тәуелсіздіктің
негіздері, нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы экономиканы басқарудың
маңыздылығы көрсетілген. Бұл жәйт Республика дербестігінің экономикалық
алғышарты мен өмір тіршілігін басқаруды барлық сферасын анықтайды. Атап
айтқанда, олар Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігінің негізі: жерге,
оның қойма байлықтарына, ішкі және территориялық су ресурстарына, өсімдік
пен жан жануарлар әлеміне, тарихи, мәдени құндылықтарына, өндірістік және
өндірістік емес объектілігіне деген төтенше меншігі.

1. Мемлекеттік жергілікті басқарудың теориялық негіздері
1. Мемлекеттік жергілікті басқару мен өзін-өзі басқару
тұжырымдамасы.

Республика экономикасын басқару жүйесінің әдістемелік негіздерінің
бірі болып осы тұжырымдамасы берілген, өзін-өзі басқаруға көшудің теориялық
алғы шарттарының жүйесі саналады. Құрылымы бойынша ол он бес бөлімнен
тұрады, оларды стратегиялық мақсаттар, меншікке қатынас, қаржылық база,
баға белгілеу, әлеуметтік саясат, аймақтық саясат, микродеңгейде жоспарлау,
ғылыми техникалық прогресті басқару, инвестициялар, табиғатты пайдалану
және басқалары кіреді. Жергілікті ресурстарды пайдалануда аймақтардың
құқығын кеңейту негізінде және осы арқылы халықтың өмір сүру сапасы
қамтамасыз ете отырып, көздеген мақсаттарға жетуге рұқсат етілген.
Тұжырымдаманың теориялық қана емес, сондай-ақ тәжірибелік мәні бар.
Тұжырымдамада анықталғандай Республиканың өзін-өзі басқару қағидасына
өтудің басты мақсаты ретінде экономикалық дамудыжеделдету және аймақтардың
ресурстарды қолданудағы құқықтарын дамыту болып табылады.
Аталмыш тұжырымдаманы нақтылы іске асыру басқару саласында өзекті
мәселе екенін басшылыққа ала отырып, елімізде екі заң жобалары ұсынылды:
біріншісі – ‘‘Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару
туралы’’, екіншісі – ‘‘‘‘Қазақстан Республикасындағы өзін-өзі басқару
туралы’’. Бұл құжаттар көптен күткен, әлеуметтік – экономикалық басқаруды
одан әрі қарай жетілдіретін әдістемелік негіздердің бірі деп ұғынғаны
дұрыс.
Бірінші заң Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді,
жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзыретін, қызметтің
ұйымдастырылуын, тәртібін сондай-ақ мәслихат депутаттарының құқықтық
жағдайын белгілейді. Заңды бірқатар анықтамалар берген. Мысалы: жергілікті
мемлекеттік басқару – жергілікті өкілді және атқарушы органдар осы заңмен
және басқа да заң актілерімен белгіленген құзырет шегінде тиісті аймақта
мемлекеттік саясатты жүргізу және оны дамыту мақстатында жүзеге асырылатын
әрі тиісті аймақтағы істің жай күйіне жауапты қызмет. Сонымен бірге өзін-
өзі қаржыландыру мәселесі де қарастырылған. Заңның үшінші бабында деп
жазылған: жергілікті мемлекеттік басқару қызметінің экономикалық және
қаржылық негізін: жергілікті бюджетті, коммуналдық заңды тұлғаларға
бекітілген мүлік, Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес коммуналдық
меншікті өзге де мүлік құрайды.
Басқару тұрғысынан алғанда маслихаттардың құзыреттері орынды
көрсетілген. Оған дәлел: заңда жазылғандай мәслихаттардың құзыретіне тиісті
аймақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын,
жергілікті бюджетті және олардың атқарылуын бақылануы.
Ұғыну барысында екі заңның айырмашылығын білу өте қажет. Біріншісі,
Заң жергілікті мемлекеттік басқару туралы болса, екіншісі, жергілікті өзін-
өзі басқару туралы. Соңғысы, жергілікті басқару органдарына емін-еркін
бостандық беру негізі. Әрине заңдылық шеңберінде.
Қазақстан Республикасы ‘‘Жергілікті өзін-өзі басқару’’ заңында
мынадай анықтама берілген: Жергілікті өзін-өзі басқару деп – Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдарына сәйкес жергілікті маңызы бар
мәселелерді шешу жөнінде аймақтық құрылымдар халық қызметін дербес тұрғыда
жүзеге асыратын халық билігін жүзеге асырудың нысаны ұғынылады. Заңның
ұтымды жағдайларының бірі өзін-өзі басқарудағы өзекті мәселелердің
жергілікті қаржыландыру туралы. Жергілікті қауымдастықтың кірістері
келесідей: жергілікті бюджеттен бөлінетін қаражаттан; жергілікті бюджеттен
бөлінетін қаражаттан; жергілікті қауымдастық құрған коммерциялық ұйымдардан
және оларға тиесілі мүлікті жалға тапсырудан алынған жергілікті қауымдастық
кірістерінен; жергілікті халықтың өз еркімен салық төлеуі нәтижесінде
алынған кірістерден; заңды және жеке тұлғалардың ерікті қайырылымдық
қорларынан; заңмен тиым салынбаған өзге де көздерден ел экономикасы
мемлекеттік реттеудің субъектісі болып табылады. Бұған басқару функциясы
ретіндегі мемлекеттік реттеуде аса маңызды өзіндік қаржы несие жүйесі,
дербес мемлекеттік бюджет қалыптасуы, салық және кеден жүйесін ұйымдастыру
жатады.
Бұл қағидалар Қазақстан эконмикасын басқарудың қазіргі жүйесінің
негізін құрайды және республиканың халық шаруашылығының әлеуметтік
бағыттағы нарықтық экономикаға орнықты етуін қамтамасыз етуі тиіс.
Басқару объектілерінде жүргізіліп жатқан терең де сапалы өзгерістер
ұйымдастырушылық құрылымдар мен басқару органдарын қайта құруға әкеп
соғады. Әрдайым даму мен жетілу үстінде болатын басқару объектісін бұрынғы
қалыптағы әдіске салуға болмайды. Керісінше әдістер өзгертіліп отырған
экономикалық міндеттерге сәкестендірілуі тиіс. Ол бір жағынан нарыққа
өтпелі кезеңде аймақ басқару субъектісі ретінде, екінші жағынан нақтылы
еледегі әлеуметтік экономикалық процестер әсерінен біріккен жергілікті
қызығушылығы бар адамдар қауымдастығы әсерінен дамиды.
Бұрынғы орын алған мемлекеттік билік пен басқару құрылымдарының
бірқатар кемшіліктері болған. Олардың қатары төмендегідей:
• Қоғамдық дағдарыс жағдайынан шығуы, қолда бар өндірістік,
экономикалық және интелетуалдық әлеуеттің тиімді пайдалануын
қамтамасыз етпеді;
• Нарықтық қатынастарды ендіру мен дамытуға жағдай тудыруды, жоғары
өнімді ынталандырудың жаңа тетіктерін енгізуді, кәсіпкерлік пен
бәсекені жетілдіруді мүмкін етпеді;
• Басқару органдарының әдістері мен нысандары ескіше болды;
• Салалық басқару органдарында қайту бөлу қызметі басым болып,
кәсіпорындар әрекетіне себепсіз араласу мен олардың экономикалық
дербестігін шектеу орын алды;
• Елеулі кемшілік болып қабылданған басқарушылық шешімдерге жаупкершілік
орын алмауы табылды;
• Келісімсіз әрекет жасау, қызметті пайдалану, атқарушы органдарда кең
етек алды;
Экономиканы тұрақтандыру шаралары мен нарықты қалыптастыру мәселелері
мемлекеттік билік пен халық шаруашылығын басқару органдарының құрылымын
қайта құрудың объективтілігі қажеттілігін тудырады.
Қазіргі кездегі мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен
қызметі 1999 жылғы 13 қазанда қабылданған Қазақстан Республикасының
мемлекеттік органдарының құрылымын жетілдіру және олардың құзыретін
нақтылау жөніндегі шаралар туралы Президент жарлығына сәйкес жүргізіледі.
Аталған құжат мемлекеттік басқару жүйесіне елеулі өзгеріс әкелген 1997
жылдың 4 наурызында жарық көрген, Қазақстан Республикасындағы мемлекттік
органдар жүйесін реформалаудың кезекті шаралары атты президент жарлығының
жалғасы болып табылады. 1999 жылғы жарлыққа сәйкес мемлекттік органдар
құрылымы келесідей:
• Қазақстан Республикасы экономика министрлігі;
• ҚР-ның көлік және коммуникация министрлігі;
• ҚР ауыл шаруашылығы министрлігі;
• ҚР энергетика, индустрия және сауда министрлігі;
• ҚР білім және ғылым министрлігі;
• ҚР табиғи ресурстар және айналадағы ортаны қорғау министрлігі;
• ҚР стратегия жөніндегі агенттігі;
• ҚР табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын
бизнесті қолдау жөніндегі агенттік;
• Үкімет құрамына кірмейтін бірқатар басқа да комитеттер мен
комиссиялар;
Басқарудың ұйыдастырушылық құрылымын әрі қарай жетілдіру экономика мен
шаруашылық тетіктеріннақтылы мақсатты дамумен тығыз байланысты. Басқару
құрылымы әрі қарай жетілдірудегі негізгі талаптар болып мыналар табылады:
• Ұйымдастырушылық құрылым басқарудың негізгі заңдылықтарына, дәл
кезіндегі мақсаттарға сәйкес болуы керек;
• Ұйымдастырушылық құрылымның жақсаруы, шаруашылықтың экономикалық
тетігінің өзгеруімег қатар іске асырылуы керек;
• Бұрын өзін-өзі ақтаған басақрудың ұйымдастыру нысанындағы қағидаларды
және әдісткрді жалғастырып пайдалану.
Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы серпіндікпен сипатталатын және
объектінің жағдайымен байланысты болған соң, ұйымдастырушылық мәселелері
өтпелі кезеңнің әр сатысында зерттеліп отыру қажет. Ол мәселелер мынандай
топтарға жинақталған:
• Басқаруды орталықтандыру мен орталықсыздандыру арақатынасын
оңтайландыру, яғни басқарудың иерархясының барлық сатысында оның
функцияларын, құқықтарын және жауапкершілік қызметтерін анықтап айыру.
Сонымен қатар негізгі топтағы кәсіпорындар, фирмалардың шаруашылық
дербестігін елеулі көтеру;
• Республикалық, аймақтық және бағдарламалық деңгейде жалпы міндеттерді
шешуде басқару органдарының үйлестігі мен әрекеттестігі;
• Еңбекті ұйымдастырудың пайдалы нысандарын, шешім қабылдаудың әдістерін
және басқару құрылымдарды пайдалана отырып, басқару аппаратының
жұмысын тиімді етіп құру.
Осы аталған мәселелер кешені аппаратты құруды жан жақты қамтиды. Осының өзі
ұйымдастырушылық жүйелердің талдау объектісі болып табылады.

2. Қазақстан республикасындағы аймақтық басқарудың ерекшеліктері

Мемлекеттің даму барысында аймақтардың және олардың билік
ететін органдарының ролі арта түсуі жергілікті тар мағынадақалып қоймай,
дүниежүзілік тенденция ретінде ұсынылады. Оған мынадай көптеген жағдайлар
әсер етеді:
• Өмірдің әлеуметтік жағы және адам факторының басым рөл атқаруы ;
• Аймақтардың өзара байланыстары едәуір ұлғаюы;
• Еңбек ресурстары жылжымалылығының күшейе түсуі;
• Аймақтардың өндіріс құрылымы мен инфроқұрылымның күрделене түсуі;
• Территориялық еңбек бөлінісі әрі оның тереңдей түсуі мен халықаралық
маңызының артуы үдейеді.
Бұл тенденцияның дамуы, біріншіден, мемлекет пен аймақтар арасында басқару
функцияларын қайта бөлу, қайта қарастыру; екіншіден, мемлекеттік
территориялық басқарумен жергілікті өзін-өзі басқарудың ең жақсы үйлесімін
көздейді. Бұл жағдай Қазақстанға да тән, себебі мемлекеттік тәуелсіздік
құру экономикалық дамыған аймақтарсыз, кеңейтілген әлеуметтік
инфроқұрылымсыз мүмкін емес.
Егеменді мемлекеттің аймақтық саясатын анықтай түсу өте қажетті
заңдылық. Осы саясаттың негізгі көрсеткіші болып өндірушілер мен
тұтынушылардың экономикалық бостандығы мен шығармашылық іскерлігі
есептеледі.
Әрбір мемлекетте екі түрлі территориялық құрылымдар бар. Олар
ұлттық деңгейден төмен. Біріншісі – аралық территориялық құрылымдар және
соған сәйкес, билік ететін органдар мен басқару. Екіншісі – ең төмендегі
әкімшілік территориялық құрылымдар және жергілікті басқару органдары.
Аралық басақру органдары сипаттайтын нгеізгі белгі – дербестік өмір сүру
мүмкіндігі. Оның шарты: өзіне қарасты жәнетерриториялық бөлімге әкімшілік
бақылау жүргізу. Сонымен, аралық орган дегеніміз – аймақтарды, облыстарды
басқаратын орган. Олар өз қызметтерін өз территориясында мейлінше
тәуелсіздік қағидалар негізінде жүргізуге тырысады. Жергілікті билік
жүргізетін – ол төменгі әкімшілік орындар.
Аралық және жергілікті билік органдары қаражаттандырудың
негізгі үш кіріс көзі бар: мемлекетке міндетті түрде қайтарылмайтын
төлемдер басқа да барлық табыстар, субсидиялар. Жаңа кезеңде әлеуметтік
экономикалық дамуда аймақты басқару саласы одан әрі өріс алып, ерекше әсер
етуі күмән келтірмейді. Аймақтық рыноктың екі жақтығы әуелі аймақтың өз
ішіндегі субъектілерді нарықтық қарым қатынастарды қалыптастыру арқылы
білінеді, содан кейін, аймақ шеңберінен тыс шаруашылық субъектілердің жалпы
ұлттық болмаса дүние жүзілік нарықпен ұштасумен көрінеді.
Оған көп себептердің бірі – нарықтық факторлардың аймақтық
саралануы. Материалдық элементтер, ұйымдық құрылымдар, өндірістің әр түрлі
реттеушілері аймақтарда бірдей емес, олар әр түрлі болады. Бұнымен қатар
айта кететін бір фактор өндіріс күштерінің аймақтарда әр түрлі
орналастырылуы мен дамуы. Барлық деңгейде бюджетті қалыптастыру мен
пайдалану жүйесін енгізуде жергілікті органдардың әректтілігін арттыру
қажет.Республикалық және жергілікті бюджеттердің әрекеттестік тиімділігін
қамтамасыз ету келесідей негізгі бағыттарда жүргізілуі керек:
• Аймақтарға орталықтандырылған тікелей көмекті қамтамасыз ету, соның
мүдделі пайдаланылуының бақылау тетіктерін әзірлеу;
• Жергілікті бюджеттерге орталықтандырылған қолдаудың нысандарын
жаңарту, аймақтардың ерекшеліктерін ескере отырып білімге, денсаулық
сақтауға0 тұрғындарды әлеуметтік қорғауға мүдделі субвенцияларды
бөлуді тәжірибеге енгізу;
• Экономикалық даму жағынан артта қалған аймақтар мен дағдарысқа ұшырған
шағын және орта қалалар, алыстағы селолық аудандардың дамуын жеделдету
үшін салық, кеден және т.б режимдерден жеңілдіктер енгізу қажет.
II.Мемлекеттік жергілікті басақру мен өзін-өзібасқарудың әлемдік
тәжірибесі
2.1 Ұлыбританияның мемлекеттік және жергілікті басақру құрылымы

Британия конституциясы негізгі заң деп арнайы жариланған акт болып
есептелінеді. Ұлыбританияның жазылмаған конституциясы 3 санаттан тұрады:
1. Құқықтық норма статусы.
2. (Президенттік құқық) – case lave нормасы.
3. Норма, конституциялық салты болып табылады.
Британия мемлекеті, Ұлыбритания құрама патшалығымен солтүстік Ирландия
арнайы атауы – унитарлық мемлекет. Бұл мемлекеттің құрамына 4 географиялық
тарихи басқару жүйесінде маңызы бар аудандар – олар Ангилия, Уэльс,
Шотландия және Солтүстік Ирландия.
Ұлыбритания – конституциялық дара билеуші мемлекет басшысы патша
(патшайым) болып табылады. Патша тағы Ұлыбританияда әкеден үлкен ұлына,
егерде ұлдары болмаса, тақ патшаның үлкен қызына мұра болып қалады.
Патшайымның күйеуі патшаның билігін ала алмайды, ол ханзада лауазымын-
консарт болады. Қазіргі кезде Британия тағын 2-Елизавета 1952 жылы тәжі
берілген.
Дара билеуші (монарх) құзыры көлем жағынан үлкен болып
көрінгенімен, оның жеке билігі шектеулі, және де тек заңды актілермен ғана
емес, сонымен қатар президенттік құқық және конституциялық салты
нормалармен шектеулі.
Әрбір заң парламент палатасында қаралып біткесін дара билеушіге
(монарх) қол қоюға беріледі. Бірақ, корольдік санкцияда заңды қайталаудың
соңғы жағдайы 1707 жылы болған. Сол кезеңнен бастап, келіп түскен заңдардың
барлығына дара билеушінің қолы қойылуы қажеттілік салты қалыптасқан.
Патша (патшайым) парламентті шақырады және таратады,
министрлерді және басқа жоғары лауазым иелерін қызметінен босатады,
атқарушы үкіметінің басшысы, қарулы күштері жоғарғы бас қол басшысы,
Ағылшын шіркеуінің басшысы болып табылады, халықаралық шарттарды жасайды
және реттейді, рақымшылық құқығын жүзеге асырады, т.б. Дара бір бөлігі
дербес құқықтың нормасымен негізделеді, сонымен қатар басқа бөлігі
парламент билігінен аспайтын болып есептелінеді және патшалық
прирогативасын құрайды (прирогативті құзыр, мысалы, соғыс ашу және
парламентті тарату құқығы болып табылады т.б) сонымен қатар патша бұрынғы
Британия доминиондары мемлекеттігінің – Канада, Австралия, Жаңа Зеландияның
басшысы болып табылады.
Бірақ, дара билеуші өз бетінше не дербес, не прирогативтік
құзырды жүзеге асыра алмайды. Қазір мемлекетті басқаруды ұлы мәртебелі
патшайымның атынан үкімет жүзеге асырады. Ұлыбританияның ерекше құқықтық
нормасы бар, оған сәйкес патшаның дегені ешқашан теріс бола алмайды. Мұның
мәнісі: оның атынан жарияланған актілерге дара билеуші жауап бермейді,
олардың жауапкершілігі қол қойған министрлердің мойнында. Патшайым өз
өкілеттігін тиісті министрлердің кеңесі бойынша жүзеге асырады. Ол тіпті
министрлер кабинетінің мәжілістеріне қатыса да алмайды, онда қабылданған
шешімдер туралы дер кезінде ақпарат алмайды. Оның құрамына барлық кабинет
министрлері, арнайы кеңесшілер кіреді.
Бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыруда патшайымның ешқандай
рөлі жоқ деген сөз емес. Оның өзі ешқандай мемлекеттік істерді шешпегенмен,
Британ мемлекетінің тиісті тұлғалары қабылданған шешімдерге өзінің ықпалын
тигізе алады.
Ұлыбританиядағы орталық атқарушы билік министрлерден құралатын
орган премьер-министр басқарған Ұлы мәртебелінің үкіметі арқылы атқарылады.
Шын мәнінде мемлекетті басқаруда басты рөлді үкімет пен премьер-министр
атқарады.
Үкіметтің құрамын жақсартуға Конституциялық келісімді негізге
алады. Жаңа үкімет әрбір парламент сайлауынан соң жасақталады. Патшайым
община палатасында мандаттың қомақты көпшілігін иемденген партия
қолбасшысынпремьер-министр еіп тағайындайды. Әрбір партияның алдын-ала
сайлап қойған көш басшысы болғандықтан, бұл орын таққа патшайым басқа
біреуді тағайындай алмайды. Егер партиялардың ешқайсысы көпшілік орынға ие
бола алмаса, патшайым партия көш басшыларымен кеңес өткізеді де, олардың
кеңестері мен ұсыныстарын таңдап, өзі шешім қабылдайды. Премьер-министр
тағайындалғаннан соң патшайым оның ұсынысы бойынша кабинеттің қалған
мүшелерін және үкіметті түгел құрамында тағайындайды.
Егер премье-министр парламент сайлауының арасындағы кезеңде
отставкаға кетсе, община палатасында, көпшілік дауысты иеленген партия
өзінің жаңа көш басшысын ресми түрде сайланғаннан кейін патшайым оның
ізбасарын тағайындайды. Жаңа премьер-министр өзінің алдындағы әріптесімен
бір партияның өкілі болса да, жаңа кабинетті жасақтайды. Сайлауда жеңіліс
табу үкіметті түгел құрамында отставкаға кетуге мәжбүр етеді. Премьер-
министрді босату туралы патша прерогативті жайлы еске алса, 1783 жылдан
бері дара билеушілердің оны пайдаланбағанын айту ләзім.
Премьер-министр лауазымы Конституциялық келісім нәтижесінде
дүниеге келген. Бүгінгі күнге дейін оның өкілеттігі мен нақты рөлі жазылған
ережемен емес, саяси жағдайларға байланысты анықталып отырады.
Салт-ғұрыпқа байланысты, премьер-министр қазынашылыққа бірінші лорды
дәрежесін иеленді, ал 1968 жылдан бері азаматтық қызмет министрі міндетін
атқарады. Ерекше премьер-министрге қандай да бір ірі министірліктің
басшылығын атқару жүктеледі. Мәселен, Гарольд Вильсон 1967 жылдан 1968
жылға дейін экономика министрлігі мен мемлекеттік хатшы қоса атқарады.
Премьер-министр кабинет пен үкіметте жетекші рөл атқарады,
олардың басшылық қызметін, сондай-ақ негізгі министірліктер мен орталық
ведомстволардың басшылығын жүзеге асырады. Ол патшайымның бас кеңесшісі
болып табылады, жоғары парламентте оқу үшін үкіметтің бағдарламасы боп
есептелетін құзырлы сөз дайындайды, халықаралық қатынаста өкілеттік
міндеттер атқарады. Премьер-министр кабинет үкілеттің қарауына жататын
мәселелер ауқымын қадағалайды, олардың жалпы саяси стратегиясын анықтайды,
камитеттердің жұмысын басқарады, дара билеушіге кабинет құрамына тиісті
ұсыныстар береді, министірлерді босату үкіметті отставкаға жіберу
мәселелерін шешеді, кабинеттің заңдылық қызметін бағыттап отырады. Саяси
шешімдер қабылдауда және кабинет қызметінің коллегиялдық түрін шектеуде
премьер-министр рөлін артуы қазіргі Ұлыбританияға тән. Басқарудың кез
келген саласына араласуға құқықты деп танылды. Премьер-министрдің бірінші
кезекте сыртқы қатынастар саласында экономикалық саясат және басқа да
мемлекет өміріндегі маңызды салаларда жетекші рөл атқаратынын практикада
дәлелдеп отыр.
Премьер-министр дара билеушінің атынан оның бірқатар
прерогативін жүзеге асырады: мемлекеттің шенеуніктерін тағайындайды,
парламентті шақырады және таратады, соғыс жариялайды, бітім жасасады.
Ағылшын құқығы премьер-министрлікке үміткерге арнайы талап қоймайды. Бұл
лауазымға үкіметтер кәмелетке толған, британ азаматы, парламент мүшесі болу
қажет.
Үкімет басшысының толыққанды нәтижелі қызметін қамтамасыз ету
үшін премьер-министрдің жеке патшалығы пайдаланылады, оның құрамы тұрақты
болмайды. Премьер-министр бұл органның құрамына жаңа мүшелер (звено) енгізе
алады. Премьер-министрдің хатшылығы өз құрамына жоғары дәрежелі шенеунік-
қызметкерлер болып есептелетін азаматтарды қамтиды. Оның құзырына қатынас
қағаздар жазу, кабинет мүшесімен, жекелеген министрлермен және
ведомстволармен байланыста болу, ақпатарттық және сараптамалық материалдар
дайындау кіреді.
Басқа елдерден ерекшелігі, Ұлыбритания үкіметінің ішінде өте
мөте шағын құрамда министрлер кабинеті құрылып, қызмет етеді. Сонымен
‘‘үкімет’’ және ‘‘кабинет’’ терминдері бірдей ұғымды білдірмейді. Үкіметке
барлық министрлер кіреді, ал кабинет-ерекше маңызды рөл атқаратын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.