Қазақстан Республикасы Конституциясындағы билік бөлінісі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І тарау. Егемендік және оның конституциялық негіздері.
1.1. Қазақстан Республикасы . тәуелсіз, демократиялық мемлекет ... ... ... ...6
1.2. Демократия және халық билiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.3. Тәуелсіздіктің конституциялық кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ІІ тарау. Қазақстан Республикасы Конституциясындағы билік бөлінісі.
2.1. Билік бөлінісі концепциясының қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2. Қазақстан Республикасындағы билік бөлінісі қағидасы ... ... ... ... ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қолданылған әдебиттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
І тарау. Егемендік және оның конституциялық негіздері.
1.1. Қазақстан Республикасы . тәуелсіз, демократиялық мемлекет ... ... ... ...6
1.2. Демократия және халық билiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.3. Тәуелсіздіктің конституциялық кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ІІ тарау. Қазақстан Республикасы Конституциясындағы билік бөлінісі.
2.1. Билік бөлінісі концепциясының қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2. Қазақстан Республикасындағы билік бөлінісі қағидасы ... ... ... ... ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қолданылған әдебиттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қазақстан Республикасы көптеген ғасырлар ішінде алғаш рет біртұтас, тәуелсіз демократиялық мемлекет ретінде ресми түрде жарияланды, ұлттық мемлекеттіліктің бұлжымастығы қуатталды.
Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, бүкiл кескiн келбетi кереметтей өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк, халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды ашып алдық. Бұгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жғзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып, тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып, Республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады. Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституциялар.
Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, бүкiл кескiн келбетi кереметтей өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк, халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды ашып алдық. Бұгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жғзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып, тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып, Республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады. Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституциялар.
1. ҚР Конституциясы. 30.08.1995.
2. Қазақ ССР Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы. 25.10.1990 ж.
3. ҚР Тәуелсіздігі туралы 1991 ж. 16 желтоқсандағы Конституциялық заңы.
4. ҚР Парламенті және оның депутаттарының статусы туралы Конституциялық заңы. 6.05.1999 ж.
5. ҚР Президенті туралы Конституциялық заңы. 06.05.1990 ж.
6. ҚР Соттар және судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заңы. 12.09.1999 ж.
7. ҚР Үкіметі туралы Конституциялық заңы. 06.05.1999 ж.
8. ҚР Конституциясына түсініктеме. А., 1996 ж.
9. Зиманов С.З. Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Парламанті. А., 1996.
10. Нұрпейісов С.К. Котов А.К. Қазақстан мемлекеті: хан билігінен президенттік республикаға дейін. А., 1995 ж.
11. Гегель. Философия права. М., 1990.
12. Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. М., 1976.
13. Дж. Локк. Избранные произведения. М., 1960.
14. Зиманов С.З. Вопрос о двойном гражданстве в Казахстане. Советы Казахстана. 18.01.1994.
15. Қайыржанов С. Наменгенов Қ. Құқықтық мемлекет және демократия. 1994 ж.
16. Қазақ ССР тарихы. 3-4 том.
17. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.,1999 ж.
18. Сакен Өзбекұлы “Абай және адам құқығы” А. Жеті Жарғы.,1995.
19. Созақбаев.С.Ө Ахмет Байтұрсынов құқықтық мемлекет туралы: Ақиқат. №7. 1999.
20. Сакен Өзбекұлы. “Қазақстанның саяси құқықтық ой пікір тарихының өзекті мәселелері” А. Білім-2004.
21. Сапарғалиев Ғ.С. Конституциялық құқық. А., 1998.
22. Жүнісова Ж.К. Қазақстан Республикасы: Президент, демократиялық институттары А., 1996.
23. Назарбаев Н.А. Демократия біздің таңдауымыз, демократия біздің тағдырымыз. Егеменді Қазақстан. 1999 ж.
24. К.Жоламан А.Таукелеев. А Мұхтарова. Мемлекет және құқық теориясы. А.,1999 ж.
25. Сапарғалиев Ғ.С. Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. А., 1998.
26. Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Қазақстан Республикасындағы сайлаулар туралы Жарлығы. 18.09.1995 ж.
27. Лильберн. Памфлеты. М., 1957.
28. Платон Политика. М., 1954.
29. Энтин. Разделение властей. М., 1995.
30. Қазақстан – 2030.
2. Қазақ ССР Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы. 25.10.1990 ж.
3. ҚР Тәуелсіздігі туралы 1991 ж. 16 желтоқсандағы Конституциялық заңы.
4. ҚР Парламенті және оның депутаттарының статусы туралы Конституциялық заңы. 6.05.1999 ж.
5. ҚР Президенті туралы Конституциялық заңы. 06.05.1990 ж.
6. ҚР Соттар және судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заңы. 12.09.1999 ж.
7. ҚР Үкіметі туралы Конституциялық заңы. 06.05.1999 ж.
8. ҚР Конституциясына түсініктеме. А., 1996 ж.
9. Зиманов С.З. Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Парламанті. А., 1996.
10. Нұрпейісов С.К. Котов А.К. Қазақстан мемлекеті: хан билігінен президенттік республикаға дейін. А., 1995 ж.
11. Гегель. Философия права. М., 1990.
12. Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. М., 1976.
13. Дж. Локк. Избранные произведения. М., 1960.
14. Зиманов С.З. Вопрос о двойном гражданстве в Казахстане. Советы Казахстана. 18.01.1994.
15. Қайыржанов С. Наменгенов Қ. Құқықтық мемлекет және демократия. 1994 ж.
16. Қазақ ССР тарихы. 3-4 том.
17. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.,1999 ж.
18. Сакен Өзбекұлы “Абай және адам құқығы” А. Жеті Жарғы.,1995.
19. Созақбаев.С.Ө Ахмет Байтұрсынов құқықтық мемлекет туралы: Ақиқат. №7. 1999.
20. Сакен Өзбекұлы. “Қазақстанның саяси құқықтық ой пікір тарихының өзекті мәселелері” А. Білім-2004.
21. Сапарғалиев Ғ.С. Конституциялық құқық. А., 1998.
22. Жүнісова Ж.К. Қазақстан Республикасы: Президент, демократиялық институттары А., 1996.
23. Назарбаев Н.А. Демократия біздің таңдауымыз, демократия біздің тағдырымыз. Егеменді Қазақстан. 1999 ж.
24. К.Жоламан А.Таукелеев. А Мұхтарова. Мемлекет және құқық теориясы. А.,1999 ж.
25. Сапарғалиев Ғ.С. Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. А., 1998.
26. Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Қазақстан Республикасындағы сайлаулар туралы Жарлығы. 18.09.1995 ж.
27. Лильберн. Памфлеты. М., 1957.
28. Платон Политика. М., 1954.
29. Энтин. Разделение властей. М., 1995.
30. Қазақстан – 2030.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І тарау. Егемендік және оның конституциялық негіздері.
1. Қазақстан Республикасы – тәуелсіз, демократиялық
мемлекет ... ... ... ...6
2. Демократия және халық
билiгi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.21
3. Тәуелсіздіктің конституциялық
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ІІ тарау. Қазақстан Республикасы Конституциясындағы билік бөлінісі.
1. Билік бөлінісі концепциясының қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2. Қазақстан Республикасындағы билік бөлінісі
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... 39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...51
Қолданылған
әдебиттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..53
Кіріспе
Қазақстан Республикасы көптеген ғасырлар ішінде алғаш рет біртұтас,
тәуелсіз демократиялық мемлекет ретінде ресми түрде жарияланды, ұлттық
мемлекеттіліктің бұлжымастығы қуатталды.
Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт
iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, бүкiл кескiн келбетi кереметтей
өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк,
халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды
ашып алдық. Бұгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына
адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жғзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы
ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып,
тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк
Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп
аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып,
Республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi
органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып
табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық
актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады.
Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация
Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы
және 1995 жылғы Конституциялар.
Аталған Конституциялық актiлер Қазақстанның тәуелсiздiгiн дербестiгiн
жариялап демократиялық құқықтық мемлекет құру туралы мақсатты алға қойды.
Қазақстан Республикасының Конституция ережесiнде Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет деп
орнықтырудың екi негiзгi бастауы бар: бiрiншiден, Конституцияда болып
табылады, өзiнiң қолданылуы арқылы Қазақстан Республикасының
мемлекеттiлiгiн қалыптастырудың басталуы негзiнде екендiгiн бiлдiредi;
екiншiден, стратегиялық бағыт, мынадай Қазақстан Республикасы демократиялық
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру жолында дамуы тиiс. Демек,
Қазақстан Республикасының демократиялық бағытта дамуының Конституциялық
негiзi қаланды.
Атап айтқанда, бiртұтас Қазақстан Республикасының Конституциясында
баянды етiлген, өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық мемлекет етiп
жариялағаны туралы толық ақпарат ұйымдасқан қоғамда жоғары деп саналатын
және мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясаттағы қызметтiң жүзеге асыруға
жаралған мемлекеттiң негiзi феноменi – мемлекеттiк билiк жайлы.
30.08.1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституцияның көптеген
нормалары мемлекеттiк билiктiң мәнi мен мазмұнына сипаттама жасайды, оның
ұйымдасуы мен жүзеге асуы нысандары мен тәсiлдерiн бекiтедi. Сондай-ақ,
мемлекеттiк билiк Конституция бекiткен бiрнеше құрылымдық бөлшектерден,
мемлекеттiк билiктiң бiрден-бiр бастауы халық деп, бекiтетiн нормалардан;
мемлекеттiк билiктiң негiзгi мақсаты туралы ережелерден; құқықтық және
демократиялық мемлекет құруды көздейтiн Қазақстан Республикасы қызметiнiң
түбегейлi қағидаларын бекiтетiн нормалардан мемлекеттiк билiк органдарын
үйымдастыру және оларды қызметiнiң негiзiн бекiтетiн Коституциялық
ережелерден тұрады. Сонымен қатар, мемлекеттiк билiк тармақтары туралы және
оның белгiлерi, принциптерi, жүйесi жайлы жиналған барлық тұсiнiктеме,
ақпарат төмендегi атап көрсеткен кiтап жинағы көмегiмен дипломдық жұмыс
жобасы әзiрлендi.
Олардың қатарына Е.Баяновтың “Мемлекет және құқық негiздерi” 2001
жарық көрген, онда мемлекеттiк билiк түсiнгi және оның түрлерi жөнiнде
толық ақпарат түсiнiк берiлген. “Қазақстан Республикасының Контституциясына
түсiнiктеме” Ғ. Сапарғалиев. “Қазақстан Республикасыныңң Конституциялық
құқығы” Ғ. Сапарғалиев, Ашимовтың “Егемен Қазақстан құқығы” және тағы басқа
көптеген авторлар, ғалым, заңгерлердiң ұжымдары әзiрлеген әдебеттер
көмегiмен орындалды.
Тағы басқа айта кететiн мәселе, ол осы дипломдық жұмыс негiзiн
Қазақстан Республикасының Конституциясына сүйене отырып орындалды, және де
көптеген нормативтi актiлер, оның қатарына “Парламент және оның
депутаттарының мәртебесi туралы” тағы басқа көптеген нормативтi актiлер
жинағы номерiмен орындалды.
Билiк тармақтарын Конституциялық жолмен бөлу және олардың, бiр-
бiрiмен қарым-қатынасын ұштастыру әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiң
демократиялық механизмiн нығайта түседi. Ал билiктiң барлық үш
тармағын ынтымақтастырып отыратын жауапты органға айналды. Ол халық алдында
жауап беретiн Қазақстан Республикасы мемлекеттiк билiгiнiң бiрден-бiр
кепiлi.
І990 жылы 25 қазанда қабылданѓан "Қазақ Советтік Социалистік
Республикасыныњ мемлекеттік егемендігі туралы Декларация", ,,Казақстан
Республикасының мемлекттік тәуелсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының
І99І жылѓы 16 желтоқсандаѓы Конституциялыќ Зањы Қазаќстан Республикасының
егемендігін, территориясының тұтастығын, статусын, республика өкіметінің
экономика, заң шығару, тіл, мәдениет, билік бөлісу принциптерін жариялады.
Осы заңды кұжаттарды негізге ала отырып І99З жылы 28 қаңтарда Қазақстан
Респбликасының Конституциясы жарияланды.
Конституция негізінде мемлекеттің егемендігі заңды түрде жарияланды.
Конституция "Азамат", "Қоғам", "Мемлекет", "Конституцияны сақтау
кепілдіктері" деген төрт тарауға бөліне отырып, Казақстан Республикасы
территориясындағы азаматтардың заңды құқықтары мен оның бостандықтарын,
қоғам мен оның құрылыс негіздерін, мемлекеттік құрылымын, басқару жүйесін
бекітті.
Қазақстан Республикасында 1995 жылы 30 тамызда референдум арқылы
қабылданған Конституция Президенттік басқару билігін бекітті.
Жаңа Конституция "Адам және азамат", "Президент", "Парламент",
"Үкімет", "Соттар жане сот төрелігі", "Жергілікті мемлекеттік басқару және
өзін-өзі басқару" деген бөлімдерден құралып басқа да демократиялық
мемлекеттер Конституцияларынан айырмашылықтары болды.
Дипломдық жұмыс тақырыбы "Қазақстан Республикасы — тәуелсіз
мемлекет". Жұмыс екі тараудан тұрады. Және кіріспе, қорытынды
мен қолданылған әдебиеттер тізімі келтірілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында Қазақстан Республикасының
тәуелсіздікке, егемендікке жету жолдарын жаза отырып демократиялық қоғам,
құқықтық мемлекет деген пікірлердің пайда болуы, орнығуы туралы пікірлер
келтірдім.
Қазақстан Республикасының конституциялық кепілдіктерін осы жұмыста баяндай
отырып, оның 1937, 1978 жылдардағы Конституциялардан ерекшелігіне
тоқталдым. Ерекшеліктердің ішіндегі ең бастысын алатын болсақ, алдыңғы
Конституцияларда Қазақстан Социалистік Республикасының басты мақсаты
социализм орнатып, коммунизмге жету мұратымыз десе, Қазақстан
Республикасының Конституциясы "Қазақстан Республикасы Қазақстан өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет",[1] - деп
жариялады. Екінші тарау Қазақстан Республикасы Конституциясындағы
мемлекеттік биліктің бөліну жүйесіне арналған. Мемлекеттік билік бөлісі
қағидаларының қазіргі мемлекеттік құрылыс механизміндегі қолданылуы
қарастырылған. Жалпы алғанда жұмыста Қазақстан Республикасының құрылуы мен
қалыптасуы, құқықтары мен бостандықтары, билік бөлінісі жүйесі, оның қайнар
көздері баяндалған.
І тарау. Егемендік және оның конституциялық негіздері.
1. Қазақстан Республикасы – тәуелсіз, демократиялық мемлекет.
Қазақстан Республикасы өз тарихында алғаш рет біртұтас, тәуелсіз,
демократиялық мемлекет ретінде ресми түрде жарияланды. Қазақстан
Республикасы өз дамуында ұмтылып отырған демократиялық, құқықтық, ұлттық
даму жолдары қандай мағына береді, қалай қалыптасты, соған тоқталайын.
Мемлекет белгілі бір территория шеңберінде халықты ырықсыз
көндіру күшіне ие, бүкіл қоғам атынан ішкі және сыртқы саясатты
жүргізіп отыру құқына ие, барлық жұртқа міндетті заңдар мен ережелер
шығарудың ерекше құқына ие, салық салып отыру құқына ие.
Адамдардың тіршілік етуінің алғы шарты қауымдастық. Адамдар қауымға
біріге отырып жаңа материялдық игіліктер жасады, сол игілікті бөлісу,
айырбастау, пайдалану үшін, тіршілікті тоқыратпау үшін жанұя құрып,
топтарға бірігіп әрекеттер жасады. Адамдар қаумдастығы өзінің белгілі бір
даму кезеңінде өз қауымдастарының жеке бастары мен жанұя мүшелерінің
мүддесін қорғап, тыныштығын қамтамасыз ету үшін саяси күшті қажет етті.
Мұндай күш ретінде өмірге мемлекет келді.
Мемлекеттің алғаш қалыптасу кезінен бастап адамдар демократиялы қоғамды
арман етті.
Демократия дегеніміз не?
Бұл ең алдымен автократиядан да, охлократиядан да іргесін аулақ салған
мемлекеттік өкімет. Мұның өзі айқын құқықтық процедуралардың сақталуы
арқылы ғана мүмкін болады, өйткені азшылықтың да, көпшіліктің де күш
көрсетуі бірдей қауіпті.
Мемлекет өзін қоғамның өзі тудырғанын ұмытып, бар билікті өз
қолында ұстауға ұмтылады. Бұл жағдайда демократия әлсірейді. Демократия
әлсіз болған жағдайда мемлекет, Гоббс жазғандай "адам пішіндес жыртқышқа
айналады", адамды басып жаныштайды, адам құқығы мен бостандығын аяққа
басуға дейін барады. Адамды зкономикалык жағынан қыспаққа алып алым-салықты
үдетіп, саяси, құқықтарын шектейді. Осыған орай адам мемлекеттің зорлық-
зомбылығын шектейтін мемлекеттің үстемдігіне ден қоятын демократиялық
қоғамды дамытуға күш салады.
Демократиялық қоғамды қалыптастыру мемлекеттік құқықты жүйеге бейімдеу,
оны құқықтық мемлекетке ұластыру, құқықтық мемлекет дегеніміз демократиялық
қоғамның қалыптасуының, оның жетіліп дамуының заңды жемісі деген сөз.
Құқықтық мемлекет орнықпайынша, әкімшіл-әміршіл жүйе бой көрсетуден
танбайды, жеке адамның заңды құқықтары аяққа басылып, жазаланып
отырады. Мемлекет өз үстемдігін толық жүргізіп, адамдардың жеке
ісіне, сенім-нанымына қол сұғып, жөн-жосықсыз араласады. Мұны тәртіпке
келтіріп мемлекеттің шексіз билігіне шектеу жасап, оның бәрін әділ
заңдармен реттеп заңдастырып отыру – құқықтық мемлекеттің кызметі.
Мемлекет атауында "құқық" деген сөздің бірінші болып тұруының үлкен
мәні бар. Ол қоғамның саяси-әлеуметтік өмірінде, оның барлық аясында құкық
жоғары орында тұруы керек деген сөз. Бұл әрбір құқықтық мемлекеттің басты,
келелі принципі болуы керек. Ол әрбір елдің Конституциясында бекітіліп, ал
басқа заңдары мен жарлықтарында нұсқа болуы тиіс.
Құқықтық мемлекет құруға аяқ басқан Қазақстан Республикасының тұңғыш
ата Заңы 28.01.1993 "біз Қазақстан халқы, адам құқығы мен бостандығын
тани отырып, демократиялы қоғам мен құқықтық мемлекет құруға бекем бел
байлап осы Конституцияны қабылдаймыз", - деп басталады.[2]
Демократиялық қоғам адам құқығын ұлтына, жынысына, тегіне
қарамай қорғауға күш салады.
Демократиялық қоғам мемлекеттің ұлттық сипатына ешқандай да қарсылық
көрсетпейді, керісінше, ұлттық мемлекеттің калыптасуына кызмет етеді.
Ұлттық мемлекет дегеніміз не?
Ұлттық мемлекет дегеніміз - өзі атын иемденіп отырған ұлттық ежелгі
территориясында өмір сүретін және сол ұлттың жерін, суын, табиғи байлығын,
тілін, мәдениетін, әдет-ғұрпын қорғап, оған қамқорлық жасауды жүзеге
асыратын саяси қондырма болып табылады. Қондырманың бүкіл құрылымдық
жүйелері осы мақсатты жүзеге асыруға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясында өзін-өзі билейтін қазақ ұлты
мемлекеттігінің түрі ретінде Қазақстан Ресрубликасы өзінің барлық
азаматының құқық теңдігін қамтамасыз етеді, — деп жариялады, яғни Қазақстан
Республикасының ұлттық мемлекет екенін заң жүзінде паш етті.
Демократиялық қоғам мемлекеттің ұлттық сипатына емес, мемлекеттің адам
құқығын аяқ асты ететін әрекеттеріне қарсы бой көрсетеді, нағыз демократия
үшін күреседі.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы ұзақ уақытты қажет етеді. Бұл мемлекет
тұсында нендей бір таптың, партияның, топтың билеуші бюрократияның
диктатурасына жол берілмейді, оның есесіне қоғам мүшелерінің барлығына
мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатысуға, лауазымды қызметтер
атқаруға кең жол ашады.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы ұзақ уақытты қажет ететін болса,
құқықтық мемлекет құруға ұмтылған Қазақстан мемлекетінің дамуы да ұзақ
уақытқа созылды.
Қазақ мемлекетінің кұрылуы мен дамуының тарихы тым терең және дамуы
өтпелі кезеңдерден өтті.
Бұл тарихқа қысқаша тоқталатын болсақ, олар көрші мемлекеттердің
шапкыншылығы, мемлекеттің негізі болатын заңдар мен билік жүйесін
қалыптастыру "Жеті Жарғы", "Хан кеңесі " мемлекеттің өз ішіндегі рулық
таластар, Россияның қол астына бірігуі 1731 жылы Кіші жүздің Ресейге
бірігуінен басталды, ұлттық козғалыстар Кенесары қозғалысы т.б.
Құқықтық мемлекетке бет алып отырған Қазақстан Республикасының құқық
жүйесі тым тереңнен дамыған, бұл саланы қазақ мемлекетінің негізі қаланған
кезден басталды десе де болады.
Қазақтың жеке ұлттық мемлекет ретінде қалыптасуында Керей мен
Жәнібектің орны ерекше десек, бұдан кейінгі кезде мемлекетті сыртқы жаудан
сақтаудың ең кажетті тұсы ішкі бірлікті өзінің жолбасшысы ете білген,
"Қасым ханның қасқа жолы деген ережелер жинағын", халықтың санасына
сіндірген хан Қасым. "Қасым ханның қасқа жолын" толықтырып, тарихта
өзіндік орнымен қалған хан Есім.
1680 жылы қазақ хандығының басына әз Тәуке келді. Әз Тәуке тұсында
қазақтың үш биі Төле, Казыбек, Әйтеке ұлттық негіздегі қазақ мемлекетінің
Заңдар жинағын топтастырды. Бұл заң жинағы "Жеті Жарғы" деп
аталады.
Заңның негізгі мақсаты ел іші бірлігін белгілеу, сыртқы жауға
тойтарыс беру жолдары, ел басқару билігін реттеу тәрізді
мәселелерді қамтыды. Заң негізіне Қасым хан мен Есім ханның заңдары алынды.
Басқару әдісі Хан кеңесі мен билер кеңесінде шешіліп отырған.
"Есім ханның ескі жолы" бойынша кісі өлімі кек алумен, шаңырағын
ойрандаумен аяқталатын. "Жеті жарғы" бойынша бұл қағида құн төлеумен
өзгертілді.
Бұдан кейінгі қазақ тарихындағы елеулі кезең Россия бодандығына
өте бастаған тұсымыз. Ресей империясы бодандырына қазақтардың өту кезенде
1731 жылы Кіші жүздің Ресейге қосылуымен басталды. Осы тұста мынадай сұрақ
тууы мүмкін, Әз Тәуке тұсында өз тұтастығын сақтаған казақ мемлекеті
неліктен ыдырай бастады, өз сыртқа жауларына соққы беруде басы неге
бірікпеді?
Шындығында XVIII-ғасырдың алғашқы жартысы қазақ елінің тұтастығының
ыдырай бастаған тұсы еді. Әрі үш жүздің өзіндік даму ерекшеліктері болды.
Бірлігіне дақ түскен мемлекеттің осы тұсын сыртқы жаулары тепкісінен
құтқару мақсатында Әбілқайыр хан Кіші жүзді Ресейге біріктіруі орынды да.
Қазіргі кезде кейбір тарихшыларымыздың, тіпті мемлекет басындағылардың
Әбілқайыр хан саясатын мойындамауын орынсыз деймін. Бұл саясаттың саяси,
мәдени, әлеуметтік дамуда ерекшелігі де болды. Рас, қазақтың орыстануы,
ұлттық ерекшелігіне сызат түсуі осы кезден басталды. Ресей империясының
бодандық саясатына карсы халық көтерілістері жиі бой көрсетіп тұрды. Жалпы
қазақ тарихындағы ұлт-азаттық көтерілісті 2 кезеңге бөлуге болады: І-ші
кезең - XVIII ғасыр соңы мен XIX ғасыр ортасы, ІІ-кезең XIX ғасырдың
екінші жартысы мен XX ғасырдың басы. Яғни бұлар 1787-1797 жж. Сырым
Датовтың, 1836-1838 жж. Исатай мен Махамбеттің 1837-1847 жж. Кеңесарының,
1856-1857 жж. Жанғожаның, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстар.
Қазақстанда Кеңес өкіметін орнатудың көптеген қиыншылықтары болды.
Себебі, Қазан Революцнясына дейін патша өкіметінің саясаты нәтижесінде
қазақ халқы бытыраңқы орналасқан территорияның бір бөлігі Түркістан
өлкеріне, енді бір белігі Сібір өлкесіне қарады. Кеңес өкіметі
жағдайында бұл бытыраңқылықты жойып, республика құрамына топтастыру аса
қажетті әрі заңды еді. Шекара мәселесін шешу туралы 1919 жылы 15-16
желтоқсанда Москвада арнаулы кеңес өткізілді. Осы кеңес шешімімен Орынбор
қаласы Қазақстанның орталығына айналды. Республика көлеміндегі орыстану
саясатының бұл бастауына А.Байтұрсынов "Орынборды қазақ республикасы
орталығына айналдыру" бұл орыс теңдігін орнатумен тең", - деп айтқан
болатын.[3]
1918 жылы мамырда ұлт істері жөніндегі Халық комиссариаты
жанынан қазақ бөлімі құрылды. Бөлім менгерушісі болып
И.Тұнғаншин бекітілді. Бұл ұйымның алдындағы міндеттер:
- Қырғыз қазақ халқына социализм идеяларын тарату және оның
жүзеге асуына басшылық ету;
- экономикалық тұрмысын жақсарту;
- азаматтық және қылмыстык заң жобаларын қырғыз қазақ халқының
ұлттық құқтарын негіздей отырып құру;
- экономикалық территориялық жағдайларды ескере отырып, Кеңестік
Конституция негізінде әкімшілік және территориялық жағынан тең кырғыз
қазақ автономиясын даярлау.[4]
Қазақ бөлімі өз жұмысын 1918 жылы мамырда бастады. Осы жылы Ә.Жанкелдин
Қазақ жеріне төтенше комиссар болып тағайындалды, оған қазақ өлкесінің
құрылтай съезін дайындау міндеттелді. Жүктелген міндетке орай 1918 жылы
Ә.Жанкелдин Ферғана, Сырдария, Жетісу облыстары басшыларына мына мазмұндағы
жеделхат жолдаған: Қазақ уездері Түркістан автономиясына қосыла ма, не
болмаса уездік атқару комитеттері қазақ өлкесінің барлық халқын біріктіруді
қолайлы көре ме.[5]
Түркістан автономиясын құруға ұмтылған топты сол кезеңде қазақ
ұлтшылдары деп қудалауға алды.
1920 жылы 4 қазанда Орынборда бүкіл қазақстандық тұңғыш
құрылтай съезі ашылды.
Съезде қаралған маңызды мәселелердің бірі "Қырғыз қазақ
Автономиялы Социалистік Республикасы енбекшілері праволарының Декларациясын
талқылау және бекіту. Бұл Декларация 1917 ж. қабылданған "Еңбекшілер мен
езілген халықтар праволарының Декларациясы" негізінде жасалды. Бұл тарихи
құжат қазақ халқының қазақ мемлекеттігін құру жолындағы қажырлы ісінің
қорытындысы болды. Тарихта алғаш рет қазақ халқы ұлттық мемлекет
құрғандығын жариялады. Декларацияда "Қазақ өлкесінің территориясы жұмысшы,
ещбекші, шаруа, қазақ халқының Қызыл Армия депутаттары кеңестерінің
республикасы болып табылады. Автономиялы мүше ретінде РСФСР-ге,
біріккен Кеңестік Республикалардың еркін құрамына кіреді" - делінген.
Декларация қазақ өлкесіндегі фабрика, заводтарды, рудниктерді,
банктерді, жұмысшы-шаруа мен еңбекшілер қолына өткізу қажет деп
шешті.
Декларация 1917 ж. жер туралы лениндік декретке сай
Қазақстандағы жер меншігін мемлекет қорына косып мемлекеттік меншік
- деп жариялады.
Қазан Революциясынан кейінгі большевиктік партияның алдындағы басты
міндет шеткері аймақтарда кеңестік негіздегі ұлттық мемлекет құру болды.
Бұл шара ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты жанынан 1918 жылы қазақ
бөлімін құрудан басталды. 1918-1920 жылдары Қазақ АССР құрылғанға дейін
басқару ісін жүргізген Қырғыз революциялық комитеті құрамында көрнекті
саяси қайраткерлер еңбек етті. Олар, төрағасы болған С.Пестковский,
мүшелері Ә.Жанкелдин., Ә.Әйтиев, С.Меңдешов, А.Байтұрсынов т.б.
Қазақ Автономиялы Республикасы, 1920 жылы 26 тамыздағы Қазақ
Автономиялы Республикасын құру туралы Декрет негізінде 1920 жылдың 4
қазанында құрылды деп жарияланды.
Бұл Декретте Қазақ АССР РСФСР-дің құрамды бір бөлігі деп
анықталған және құрамына кіретін облыстар көрсетілген. Олар:
1. Семей облысы құрамында: Павлодар, Семей, Өскемен,
Зайсан, Қарқаралы уездері;
2. Ақмола облысы құрамында: Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл,
Омбы уездері;
3. Торғай облысы құрамында: Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Торғай
уездері;
4. Орал облысы құрамында: - Орал, Темір, Гурьев уездері;
5. Закаспий облысы құрамында: Маңғышлақ, Красноводск уезінің 4-5-
ші адай болыстары;
6. Астрахань облысы құрамында: Бөкей ордасы, 1-2 Примор
окрутері кірді.
Бұдан кейінгі территорияға байланысты саяси оқиға, 1924-1925 жылдары
Орта Азия халықтарының шекарасын межелеу, 1918 жылы құрылған Түркістан
Автономиялы Республикасының құрамына Қазақстанның Сырдария, Жетісу
облыстары кірді. Бұл екі облысты қазақ республикасы құрамына қайтару 1921
жылда өткізілген Түркістан республикасы шаруаларының 1-ші өлкелік съезінде
қаралған болатын. Осы мәселе 1924 жылы қайта қаралып, ұлттық территорияны
межелеу нәтижесінде Жетісу мен Сырдария облыстарын қазақ республикасы
құрамына кіретін болды. Бұл мәселе жөнінде 1924 жылы 16 сентябрьде
Түркістан АССР-нің Орталық Атқару комитетінің сессиясында "ұлттық
мемлекеттік межелеу туралы" қарар қабылданған.[6]
Қарар жемісімен Қазақ Республикасы құрамын: Сырдария облысының:
Қазалы, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент, Әулие ата уездері, Ташкент,
Мырзашөл, Жизақ уездерінің кей болыстары енді. Жетісу облысының
Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал, Пішпек уездері Георгиев, Шу,
Қарақұмыс болыстықтары қосылды.
Қазақ АССР-і территориясы 700 мың шаршы километрге жуық болып,
жыл сайын халқының саны 1468 мыңға өсіп, 5230 мыңға жетті, 61,3%
-і қазақтар болды.
Республика территориясынын кеңейтілуі өндіргіш күштер дамуына жағдай
туғызды. Республика жаңа аудандарға бөлінді, республика астанасы 1925 ж. 19
февральдағы Қазақ АССР Орталық Атқару Комитеті шешімімен Орынбордан Ақмешіт
Қызылорда қаласына көшірілді.
Орынбор қаласы мен Орынбор губерниясы Қазақ Республикасынына
бөлінді.
1925 жылы 15-19 апрель аралығында Ақмешіт Қызылорда қаласында
Қазақстан Советтерінің, V съезі өтті. Съезд халықтың тарихи аты -
"қазақ" терминін қалпына келтірді.
Коммунистік партия және Совет мемлекетінің қамқорлығы арқасында
Қазақстан еңбекшілері халық шаруашылығын қалпына келтіруде елеулі
табытарға жетті. 1925 жылдың аяғында өнеркәсіп өнімін өндіру 1920 жылмен
салыстырғанда 5-6 есе артты. Республика өнеркәсібіне социалистік сектор
басшылық етті. Өнеркәсіптегі үлес салмағы 64 процент, ал ірі өнеркәсіпте 97
процент болды.[7] Республиканың ауыл шаруашылығы да ірі табысқа жетті. 1925
жылы егіс көлемі соғысқа дейінгі дәрежесінен 67,7 процент, ал мал басы 75
процент өсті.
Үш жылдың ішінде Қазакстанѓа 165455 мың сомның машиналары мен
құрал-саймандары бөлінді.[8]
Республикада 96 коммуна, 557 артель, 58 жер өңдеу серіктестігі жұмыс
жасады.
Қазақстандағы индустрияландыру қиын жағдайда жүргізілді. Республика
өнеркәсібін шын мәнінде жаңадан құру қажет болды. Ал бұған, керісінше,
республикада ішкі қорлану қоры жеткіліксіз еді, жабдықтар, материалдар,
маман жұмысшы кадрлары болмады. Осыған орай Қазақстан зкономикасы алдына
қойған міндеттерін неғұрлым дамыған аудандардың және бауырлас совет
халқының жүйелері, материалдық, финанстық, ұйымдық техникалық көмегінсіз
орындауы мүмкін емес еді. І9З0 жылы Москва облысы еңбекшілері Қазақ
республикасын мәдени-техникалық қамқорлыққа алды. Донбасс шахтерлері
Қарақанды көмір бассейніне, Баку мұнайшылары Ембі мұнай
кәсіпорындарына кадр даярлауға көмектесті. Меркедегі қант заводы РСФСР-
дың Барск заводы жабдықтарымен салынды, Черкасск қант заводы Талдықорғанға
көшірілді. Заводтармен фабрикаларды көшіріп орнату бұрынғы көшпелі халықтың
көз алдында социалистік өндірістің жасампаздық күшінің айқын аймағы болды.
Жергілікті халықтың жұмысқа тартылып, ұлттық жұмысшы табының қалыптасуын
қамтамасыз етті.
30 жылдарда 120 ірі өнеркәсіп орны салынды және қолдануға
берілді. Олар, Шымкент корғасын заводы, Ащысай полиметалл комбинаты
Ақтөбе жекеше комбинаты, 720 километрлік Каспий-Орск мұнай құбыры,
Солтүстік Қазақстандағы алтын көздері, Семей ет комбинаты, Гурьев
балық консервілеу комбинаты, Талдықорған, Жамбыл қант заводтары,
Қарсақпай мыс комбинаты, Алматы темекі фабрикасы.[9]
Республиканың злектр энергетикасы - 14,2 есе, металл өндіру -
7,5 есе, отын өнеркісібі - 3,6 есе, түсті металлургия - 2,3 есе
өсті. Бүкіл өнеркәсіптің жалпы өнімі 2,7 есе ұлғайды. 30
жылдардағы ең маңызды құрылыс обьектісі - Түркістан-Сібір темір жолы
(Турксиб). Бұл құрылыс Қазақстанды Сибирь мен Орта Азияның аса бай
аудандарымен байланыстыруға, Қазақстанның және басқа да Шығыс
республикаларының экономикасы мен мәдениетін дамытуға ерекше зор
ықпал етті.
1926 жылы 3 декабрьдегі СССР Енбек және Қорғаныс Советінің Түркістан-
Сібір темір жолын салу туралы қаулысына сай, 1927 жылы апрельде солтүстікте
Семейден, оңтүстікке Луговой станциясына жол салу басталды.
РСФСР үкіметі жанынан Турксиб құрылысына көмек көрсететін арнаулы комитет
құрылды, оны РСФСР Халық комиссарлары Советі председателінің орынбасары Т.
Рысқұлов басқарды. Құрылыс барысын партияның орталық Комитеті мен
Совет үкіметі ұдайы бақылап отырды. Жол қаржысы жыл сайын арттырылды.
1927 жылы үкімет 8 млн. сом қаржы бөлсе, І9З0 жылы 70 млн. сомға жетті.
Одақ бюджетінен 172 млн. сом бөлінді.
Ұлттық маман кадрлар даярланды. І9З0 жылы құрылыстағы маман
жұмысшылардың 11,6% қазақтар болды. Жалпы 10 мыңға жуық қазақ құрылысшылары
мен темір жопшылары даярланды, ал ұлттық кадр даярлауға 3850 сом бөлінді.
Бүкіл халықтық көмек арқасында Түркістан-Сібір темір жолы мерзімінен
бұрын пайдалануға берілді (1930.І.У.). Бұған дейін жаңа заманға сай қатынас
жолы болмаған жерде 1445 километрге созылған жол құрылысының салынуы
маңызды рөл атқарады. Турксиб республиканы индустриаландыру жолындағы ірі
оқиға болып кана қойған жоқ, сонымен бірге республиканың халық шаруашылығын
социалистік негізінде құруға жол ашты.
Осы кезеңдегі халық ағарту саласына назар аударсақ, 1924 -1925 жылдары
74 орташа және орта мектеп, 185 мыңға жуық оқушыны біріктірді. Осы жылдары
сауат ашатын оқу үйлері, қызыл отау көптеген істер атқарды.
Бұл кезеңде асыра сілтеу саясаты да болмай қойған жоқ. Бұған дәлелді
1925-19ЗЗ жылдардағы Қазақстан өлкелік партия комитетінің жауапты хатшысы
Ф. Голощекиннің Сталинге жазған хатынан да көреміз. Яғни 1920-1930
жылдардағы саяси жағдайды баяндай келіп, "соңғы екі жылда ірі бандалардың
15 көтерлісі" болды деп көрсеткен. Оған 34 000-ға жуық адам қатысты.
Наразлықтарға басты себеп болған азық-түлік салғырты, халықтың ұлттық әдет-
ғұрпына жат әрекеттерді талап ету сияқты оқиғалар. Мысалы, қазақ
жұмысшыларынан азық-түлік салғырты отрядтарын құрып, тұрғындардан шошқа
етін жинауды талап етті.
Жалпы алғанда, Қазан революциясынан кейінгі жетістіктер
болғанмен қанша айтқанмен осы кезеңдегі халықтың жаңа өмірге деген
ынтасынан туған ерен істерін жоққа шығару меніңше мүмкін емес. Жерді
бөлу, мал-мүлікті конфискелеу, әдет-ғұрпын өзгерту қазақ
халқының ұлттық апатының басталуы еді.
Қазақ АССР-і алдында тұрған елеулі оқиға Одақтас Республика болып қайта
құрылуы.
1936 жылы КСРО Конституциясы қабылданды. Жаңа Конституция негізінде
экономикасы мен мәдениеті дамудың жоғары шегіне жеткен Қазақ Автономиялы
Республикасы одақтас республика болып қайта құрылды.
Автономиялы республикадан одақтас республикаға өту туралы 3 обьективтік
ерекшелік те Қазақ АССР-не тән болды.
Біріншіден, Қазақстан Қытаймен шекаралас, орталықтан шет жатқан
республика болды.
Екіншіден, қазақ халқы республика халқының жартысынан астам бөлігін
құрады, халық саны да мемлекеттің белгілеріне сай келді.
Үшіншіден, территориясы, ұлттық тілі болды.
Осындай ерекшеліктерге ие болған Қазақ Автономиялы республикасы жаңа
Конституция негізінде Одақтас Республика болып жарияланды.
Қазақстан Кеңестерінің X сьезі КСРО Конституциясы негізінде Қазақ ССР
Конституциясын қабылдады. Конституция бойынша Қазақстанда мемлекеттік
өкімет пен мемлекетті басқару ісі Кеңестік демократия негізінде
жүргізілді. Мемлекетті басқару ісіне еңбекші бұқара кең тартылды. Қазақ
ССР азаматтары жалпыға бірдей, тең төте сайлау құқы негізінде, дауысты
жасырын беру жолымен сайлау правосына ие болды. Конституцияның 20 бабында
"Қазақ ССР-інің мемлекттік өкіметінің жоғарғы органы – Қазақ ССР Жоғарғы
Советі ",[10] - деп жазылған.
Кейін 1978 жылы жаңа Конституция қабылданды. Бұл, КСРО
Конституциясының көшірмесі болған, қағаз жүзінде ғана елдің
бостандығын таныған Конституцияны І99З жылға дейін қолданып келдік.
Бұл Конституцияда "Кеңес халқының мемлекеттік бірлігі" социалистік
жалпыхалықтың мемлекет" және уақыт сынына төтеп бере алмаған, миллиондаған
адамдардың басына қайғы-қасірет әкелген социализмнің жеңістері
марапатталды. Осының бәрі ұзақ жылдар бойы бос даңғаза, конституциялык
тұрғыдан алынуға тиісті тоталитарлық режимнің сырттай ғана тартымды әшекейі
болып келген еді.
І99З жылы Қазақстан Республикасының ешкімге де тәуелді емес екендігін
жариялаған алғашқы Негізгі Заңы қабылданды.
Конституцияның негізгі Мемлекеттік егемендік Декларацияда және
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық
заңдарында, бірқатар базалық құқықтық актілерде қаланған. Олардың қатарында
- меншік, азаматтық, қоғамдық бірлестіктер, Министерлер кабинеті туралы
заңдар бар.
І990 жылы 25 қазанда Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Жоғарғы
Кеңесі Қазақ ССР-нің егемендігі туралы Декларация қабылдады.
Декларацияда Республиканың тағдыры мен статусы, республика өкіметінің
экономика, заң шығару, мәдениеті, тіл, территориялық тұтастығын сақтау
салаларындағы үстем билігінің ауқымын айқындайтын принципті ережелер
жинақталған.
Декларацияның басқа мемлекеттік құжаттардан айтарлықтай басымдылығын
былайша түсіндіруге болады.
Декларация одақтық шарт жасасу, Казақстанның жаңа Конституциясын,
егеменді мемлекет ретінде республиканың статусын іске асыратын заңды
актілерді әзірлеу үшін негіз болып табылады.
Халықаралық субьектілілік правосы жоқ мемлекет егеменді деп
есептелмейді. Сондықтан, Декларацияда Қазақ ССР-нің халықаралық істердегі
дербестігі, республиканың сыртқы саясатты дербес және өз мүдделері —үшін
айкындау, дипломатиялық және консулдық өкілдіктер алмасу, халықаралық
ұйымдардың қызметіне қатысу, өзара тиімді шарттар негізінде және еріктілік
пен тең құқылық принциптерін сақтай отырып, өзінің шет мемлекеттермен
экономикалық және сауда байланыстарын орнату мүмкіндігі де көзделген. Бұл
аталған заңдардың барлығы да болашақ демократия мен құқықтық мемлекетке
алып барар жол. Болашақ дейтін себебім құқықтық мемлекет құрып қалыптастыру
меніңше қиын да ұзақ процесс. Бұл үшін кейбір дамыған елдерде жүздеген
жылдар қажет болған. Мысалы, Англияда 1689 жылғы құқық жөніндегі Биллден,
АҚШ-да 1776 жылғы тәуелсіздік Декларациясынан, Францияда 1789 жылғы адам
мен азаматтың Декларациясынан басталып, тек XX -ғасырдың орта кезінде
ғана қалыптасып болған. Ал, Ресейдегі құқықтық мемлекетке бейімделу
XIX ғасырдың 60-жылдарындағы реформалардан басталды. Бірақ 1917 ж. Қазан
Революциясынан бастау алған пролетариат диктатурасы, одан кейінгі азамат
соғысы, "әскери коммунизм" кезеңі, ал кейінірек жаңа экономикалық саясаттан
бас тарту мен авторитарлық режимді құптау құқықтық мемлекеттің қалыптасу
процесін жоққа шығарған еді. Тіпті құқықтық мемлекет идеясы біздің қоғамға
жат әрекет деп жариялады.
КСРО құрамына кірген елдерде құқықтық мемлекет жайлы идея алғаш рет
1988 жыл болған Бүкілодақтық XIX партия конференцнясында жария етілген.
Құқықтық мемлекет теориясының қызықтыратын жағы оның өкімет көзі,
қайнары халықта, мемлекет халықка бағынышты болуы керек, жеке адамдар
бостандығы кепілді түрде іс жүзіне асырылып жатуы керек деп білінуде.
Құқықтық мемлекет деген ұғым оның өзіне ғана тән әртүрлі принциптерден
тұрады және уақыт озған сайын сұрыпталып маңыздылары ғана қалады. Қазіргі
кезеңдегі құқықтық мемлекет ұғымын құрайтын басты-басты принциптерге
мыналарды жатқызуға болады:
- Мемлекет өмірінде қоғамдық қатынастарды реттеуге арналған құқықтық
актілердің ең бастысы Заң болуы керек;
- Қоғам өмірін шынайы халықтық тұрғыдан басқару үшін заң
шығарушы, оны орындаушы және соттық өкіметтер бір-бірінен бөлінулері
шарт;
- Мемелекет пен жеке адам арасында бір-бірінің жауапкершілігі болуы
керек;
- Жеке адам құқықтары мен бостандықтарының іс жүзіне асырылып
отырылуына байланысты анық кепілдіктер болуы керек;
- Ең қажетті принцип - заңдардың бұлжытпай орындалуына дәйекті бақылау
кажет.[11]
Осы сияқты қасиеттерді бойына сіңіріп, қалыптаса бастаған демократияшыл
құқықтық мемлекет біздің елде нағыз азаматтық, зиялы қоғам құру жолында ең
пәрменді күш әрі шешуші шаралардың бірі болмақ.
Демократиялық, құқықтық мемлекетті қалыптастыруда саяси партиялар мен
қозғалыстардың мәні зор.
Шет елдік мемлекеттердің даму тарихына көз жіберсек саяси партиялар өзі
тікелей мемлекет ісіне араласа алмайды. Мемлекет ісіне тек Парламент арқылы
әсер ете алады.
Қазақстандағы соңғы кезде көзге түсіп жүрген саяси партиялар Қазақстан
социалистік партиясы, Қазақстан Республикасындағы халықтық конгресс және
"Азат", "Желтоқсан" саяси козғалыстары. 1994 ж. парламенттік сайлау тұсында
да бұл партиялалар өзіндік ерекшеліктерімен көзге түсті. Аз да болса өз
өкілдерін парламентке өткізе алды. Бірақ, Қазақстанда саяси партиялар саяси
аренадан көрініп қалып отырғаны болмаса, толық дәрежеде жұмыс жасау,
формализмнен арылды деп айта алмаймын. Қазақстандағы саяси партиялар
әрекетін, даму бағытын, алдымыздағы уакытта бақылай аламыз.
Көппартиялық халықтың мүліктік кәсіби және басқа да стратегисына
байланысты қоғамның әлеуметтік топтарының нақты айырмашылығын обьективті
түрде білдіреді. Көппартиялық арқылы өкіметке саяси оппоненттік процесс
жүзеге асырылады, мұның өзі халықтың әртүрлі жіктері мен топтарының сан
алуан мүдделері мен әлеуметтік үмітін ескеруге мүмкіндік береді,
тоталитаризм мен волюнтаризмнің қайталанбауына нақтылы қарсылық пайда
болады, ал парламент жүйесі шеңберінде белгілі бір қоғамдық
қайшылықтарды өркениетті шешудің мүмкіндігі туады. Көппартиялық жасанды
түрде қалыптаспайды, қайта оған нақты негіз пайда болуына орай қоғамның
нарыққа бара жатқан және халықтың әртүрлі топтары мүдделерінің түзілуі
жолындағы оның біріңғай әлеуметтік-экономикалық біртектілігінің табиғи
күйреуі есебінен құрылады.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдарда саяси партиялар бұқаралық
қозғалыстар, әртүрлі одақтар, бірлестіктер жұмыс жасауда. Заң бойынша
бұлардың барлығы - қоғамдық бірлестіктер. Қазақстан Республикасының
территориясындағы қоғамдық бірлестіктердің құқықтары мен заңды мүдделерінің
сақталуын мемлекет заңды түрде қамтамасыз етеді. Және Республика
территориясында өзге мемлекеттердің саяси партияларының құрылуына,
жұмыс жүргізуіне жол берілмейді.[12]
Қазіргі саяси өмірдің нақты факторы қоғамдық бірлестіктері болып отыр.
Олар қоғамдық пікірді анықтауға жәрдемдесіп, өзіндік бір сүзгі ретінде
көрінуде. Саяси партиялар мемлекеттік өкімет пен халықтың өзара байланысын
қамтамасыз ететін құралға айналуда. Осының арқасында оларға депутаттыққа
кандидаттар ұсыну, парламенттік фракциялар құру және т.б. құқықтар
берілген.
Қоғамдық бірлестіктердің мәртебесін анықтай отырып, Конституцияда
оларға мемлекеттік органдардың функцияларын беруге тыйым салады. Бізде
қажетті өкілеттіктерді иеленген тиісті өкімет құрылымдары бар. Сондықтан да
қоғамдық бақылаушыларды қатайта берудің, мемлекеттік қондырманың үстіне
қандай да бір қосымша қондырма тұрғызудың қажеті жоқ.
2. Демократия және халық билiгi.
Қазақстан Республикасы демократиялық мемлекет құруды мақсат қылып
қойып отыр. Мұндай мемлекет құрудың негiзi шарты барлық азаматтарды ұлтына
қарамай тең құқықтық негiзде бiрiктiру.
Осы интернационалдық идеяға сүйене отырып, Конституция “халық” деген
ұғымды қолданады. Саяси құқықтың мағынада халық деген – мемлекет көлемiнде
саяси әрекеттерге қатысуға хақысы бар, барлық кәмелетке жеткен Қазақстан
азаматының жиынтығы. Мысалы, Конституцияға: Президенттiң Қазақстан
Республикасының сайлау туралы Жарлығына сәйкес азаматтар, саяси партиялар,
басқа қоғамдық бiрлестiктер Республика Парламентiнiң мәжiлiсiне
депутаттыққа кандидаттар ұсынуға ерiктi олардың жан-жақты талқылап, қолдап
немесе қарсы үгiт жүргiзуге хақылы. Барлық саяси партиялар тең құқықты,
олардың бiреуiне қандай да болсын жеңiлдiк немесе артықшылық берiлмейді.
Азаматтар өз қалауымен саяси партиялардың бiреуiн қолдай алады немесе олар
депутаттыққа ұсынған кандидаттарды қолдауға ерiктi. Мұның өзi халықтың ой-
пiкiрiн айқындауға мүмкiндiк бередi.
Демократияның бiр көрiнiсi – азаматтардың қоғамдық
бiрлестiктерiне мемлекет органдарының заңсыз қолсұғуына тыйым салу.
Қоғамдық бiрлiстiктердi азаматтар түрлi мақсатпен: өздерiнiң саяси,
әлеуметтiк, рухани, мәдени, дiни, қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн
құрады. Заң тұрғысында, нақтылық тұрғысынан да Қазақстан халқы референдумда
Республика Конституциясын қабылдап отырып, мемлекеттiк билiктiң
құрылтайшысы ретiнде әрекет еттi.
Қазақстан мемлекетiнiң демократиялығы халықтық жоғары саяси -
құқықтық мәртебесiнен ғана емес, адам мен азаматтың құқықтық жағдайынында
көрiнедi. Конституцияда бекiтiлген кең ауқымды демократиялық құқықтар мен
бостандықтар азаматтарға сөз, ар-намыс еркiндiгiн пайдалануға, мемлекеттiк
органдардың iстерiн басқаруға қатысуға, қоғамдық бiрлестiктер құруға және
тағы басқаларына заңдық мүмкiндiктер бередi. Құқықтар мен бостандықтар тек
азаматтардың әр түрлi жеке мүдделерi мен сұраныстырын қанағаттандыру үшiн
ғана берiлмейдi. Әр түрлi әлеуметтiк, ұлттық, конфессиональдық, кәсiптiк
және басқа топтарға жататын азаматтар демократиялық құқықтары мен
бостандықтарын пайдалана отырып, өздерiнiң корпоративтiк мүдделерiнде
бiлдiре және қанағаттандыра алады. Конституция демократиялық құқықтар мен
бостандықтардың iске асырылуы үшiн ұйымдық, саяси және заңдық кепiлдiктердi
де қарастырған.
Қазақстан мемлекетiнiң демократиялығы мынадан да көрiнедi:
Конституция азаматтардың өкiлеттi органдарға жалпы алғанда халықтың
мүдделерiн, әлеуметтiк және ұлттық азшылықтың мүдделерiн, жеке азаматтардың
заңды мүдделерiн бiлдiретiн және сол мүдделердi қорғауға тiлектес әрi соған
қабiлеттi өз өкiлдерiн ұсынуға және сайлауға мүмкiндiк туғызатын
демократиялық нормаларды белгiлейдi.
Қазақстан мемлекетiнiң демократиялығы референдум өткiзудiң
демократиялық тәсiлдерiнен көрiнедi. Референдум мынадай принциптерге
негiзделедi: 1) азаматтардың референдумға қатысуға және одан өзiнiң еркiн
бiлдiруге ықтиярлылығы; 2) азаматтардың референдумға жасырын дауыс беру
жағдай баршаның тең және тiкелей қатысуға құқықтылығы; 3) жариялылығы.
Қазақстан Республикасының демократизмi азаматтардың, олардың
бiрлестiктерiнiң, мемлекеттiк органдардың басқарушылық шешiмдерiнiң
мазмұнына және оларды жүзеге асыру процесiне өз мүдделерiн көздеп ықпал
етуге мүмкiндiгi болуынан да көрiнедi. Ол үшiн Конституцияда белгiлi бiр
шарттар көзделген. Солардың iшiндегi ең маңыздысы – демократиялық саяси
режим болып табылады.
Саяси режим дегенiмiз – қоғамдағы саяси билiктi жүзеге асыру
әдiстерiнiң, тәсiлдерiнiң, түрлерiнiң жүйесi. Саяси режим мемлекеттiң
мәнiн, түрiн, оның қоғаммен, жеке адаммен арасындағы реттелген, ең әуелi
Конституциялық құқық нормалары арқылы реттелген қарым-қатынасын бiлдiредi.
Саяси режим– Конституциялық нормалардың нақты iс жүзiнде қызмет ету
дәрежесiн айқындап көрсетедi.
Қазақстан Республика Конституциясы демократиялық саяси режим
болуын көзделедi, бiрiншiден, демократиялық саяси режим өкiлеттi және
тiкелей демократия институттарының орнатылуынан көрiнедi. Екiншiдiн,
демократиялық саяси режим кең көлiмде азаматтық құқықтар мен
бостандықтардың баянды етiлуiнен көрiнедi. Үшiншiден, Конституция тәуелсiз
бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысына кең жол ашады. Тоталитарлық
режимнiң қуатты құралы болған саяси цензура келмеске кеттi. Цензураның
болмауы – демократиялық саяси, режимнiң өмiр сүруiнiң айқын көрiнiсi.
Бұқаралық ақпарат құралдарының тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету мемлекеттiк
органдардың жұмысындағы кемшiлiктердi, лауазымды тұлғалардың заңды бұзу
фактiлерiн жариялап отыруға көмектесiп заңдылықты нығайтады. Төртiншiден,
Қазақстан Республикасының Конституциясында танылған саяси плюрализм, саяси
қозғалыстардың саналуандылығы, әр түрлi ұйымдардың олардың iшiнде
мемлекеттiк органдардың, iс-қимылын сынайтын оппозициялық ұйымдардың да
қалыптасуына мүмкiндiк туғызады.
Мемлекет демократизмнiң негiзi, бiр көрiнiсi ұлттық және халықтық
егемендiктiң орнықтырылуы болып табылады. Ұлттық тәуелсiздiк, ұлттың өз
тағдырына өзi ие болып, мемлекеттiк, экномикалық және рухани санада өзiн-
өзi билiк ету мүмкiндiгiнен көрiнедi.[13] Қазақстан Республикасының зайырлы
сипатының бiрқатар көрiнiстерi бар. Олар Конституцияда, сондай- ақ
Қазақстан Республикасының Дiни сенiм бостандығы және дiни бiрлестiктер
туралы 1992 жылғы 15 қаңтардағы заңында көрсетiлген. Дiни бiрлестiктер
мемлекеттен бөлiнген. Барлық дiндер мен дiни бiрлестiктер заң алдында
бiрдей.
Дiндердiң немесе дiни бiрлестiктердiң ешқайсысында бiр-бiрiне қатысты
артықшылықтарды пайдаланбайды. Дiни бiрлестiктер қайсы бір мемлекеттiк
қызметтi атқармайды, егер заңдарға қайшы келмесе, мемлекет дiни
бiрлестiктердiң қызметiне араласпайды. Мемлекет дiни бiрлестiктердi
қаржыландырмайды. Дiни бiрлестiктер мемлекеттiк үкiмет органдарын сайлауға
қатыспайды. Саяси партиялар және дiни негiздегi өзге де құрамалар құруға
сондай-ақ саяси партиялардың қызметiне қатысуға немесе оларға қаржылай
көмек көрсетуге жол берiлмейдi. Дiни бiрлестiктерге қызмет етушiлер
Қазақстан Республикасының азаматы ретiнде тек өз атынан саяси өмiрге басқа
азаматтармен бiрдей қатыса алады.
Республикада мемлекеттiк бiлiммен тәрбие беру жүйесi дiни
бiрлестiктерден бөлiнген және зайырлық сипатта болады. Дiни пәндерден сабақ
жүргiзу мемлекеттiк емес оқу және тәрбиелiк орындарда ерiктiлiк жағдайында
енгiзiлуi мүмкiн. Қазақстан мемлекетiнiң зайырлы сипаты дiни
бiрлестiктермен байланысты болмайды дегендi бiлдiрмейдi. Олар дiнге
сенушiлердiң дүние танымын қалыптастыруда елеулi қызмет атқарады. Сондықтан
дiни бiрлестiктермен байланыс жөнiндегi мемлекеттiк органдар құрылады. Олар
Қазақстан Республикасының жоғарғы мемлекеттiк өкiлетті органдарына дiни
жағдайлардың мән-жайы, дiни сенiм бостандығы жөнiндегi заңдардың сақталуы
туралы ақпарат бередi, дiни ұйымдардың, қоғамдық бiрлестiктердiң,
мемлекеттiк органдардың өкiлдерiнiң, дiн танушылардың, заңгерлердiң және
адам құқығы мен бостандығы санасындағы басқа да мамандардың қатысуымен дiни
сараптама өткiзудi қамтамасыз етедi.
3. Тәуелсіздіктің Конституциялық кепілдіктері.
Конституция мемлекеттің негізгі Заңы. Конституция деген сөздің
өзі латынша "жарғы", "заң", "құрылым" деген ұғымдарды білдіреді. Сондықтан
барлық мемлекттерде Конституция мемлекеттік саяси бағыт-бағдарын
мемлекеттік органдар жүйесін айқындайтын, олардың құрылымы мен қызмет ету
тәртібін бекітетін, адамдардың негізгі құқықтары мен міндеттерін
тұжырымдайтын Ата Заңы болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған
Конституциясы Республикамыздың қоғамдық құрылысы мен саясатының
негіздерін, әкімшілік аймақтық құрылымын, республиканың мемлекеттік өкіметі
мен басқаруының жоғарғы және жергілікті органдарын, сот әділдігін,
мемлекттік тілді, адам және азаматтың статусы, олардың құқықтары мен
бостандықтарын, міндеттерін жария етті.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекетіміздің егеменді
республика екеніне, яғни оның ішкі және сыртқы даму бағыттарын тәуелсіз
дербес шешетініне дәлел бола алады. Ол жөнінде Конституцияның " Жалпы
ережелер" бөлімінің бірінші және екінші баптарында былай делінген:
"Қазақстан Республикасы - өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары".
Бұрын қолданып келген Кеңестік Конституциялар ең демократияшыл
Конституцнялар деп есептелінетін, өйткені әлеуметтік-экономикалық саяси
және жеке құқықтар мен бостандықтардың кең спектрін жариялады. Алайда өмір
мынадай қарапайым ақиқатты дәлелдеп берді, ешқандай Декларациялар жекені
мемлекеттікінен бөліп алмайынша мүмкін болмайтын нағыз бостандықты
алмастыра алмайды.
Яғни, 1978 жылы қабылданған Қазақ ССР Конституциясы қазақ мемлекетінің
егемендігін тек Одақтан өз еркімен шыға алады деп дәлелдесе, жаңа
Конституция Қазақстан Республикасының дүниежүзілік аренада орны бар дербес
ел екенін көрсетті. Оған дәлел Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымына және
көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы. Жер шарының бір бөлігін
алып жатқан Қазақ халқының атымен аталып, ұлттың белгісі болған Қазақстан
Республикасының кең байтақ территориясы, Қазақстан мемлекетінің
егемендігінің және өз территориясында тікелей басшылық жасауының
материалдық белгісі болып келеді.
Конституциялық құрылыс негіздері бөлімі "Адам және
азамат", "Президент", "Парламент", "Үкімет", "Соттар және Сот
төрелігі" деген бес бөлімнен тұрады. Бұрынғы Конституциялар ерекшелігі
ең алдымен азаматтың құқықтық мәртебесі, содан кейін одан туындайтын
қоғамдық құрылыс негіздері және содан кейін ғана - мемлекет пен
оның институтары анықталады.
Қазақ Республикасындағы азаматтық мәселесіне Коиституцияда
арнаулы бөлім II бөлім арналған.
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.
Қазақстан Республикасында әрбір адамның азаматтық алуға және оны
өзгертуге құқы бар (10, 11 бап).
Республика азаматтығын алудың, сақтаудың және одан айырылудың негіздері
мен тәртібі конституциялық заңмен белгіленеді. Қазақстан Республикасының
азааматтығынан немесе азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ
азааматтарды республика шегінен тыс жерлерге аластауға жол берілмейді.
Қазіргі кезде азаматтық мәселесі республикада күрделі мәселеге
айналып отыр. Өйткені Қазақстан көп ұлтты мемлекет. Қазақстанда
бұрыннан тұратын өзге ұлт өкілдері қос азаматтықты талап етеді. Ал
негізгі Заңда Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын адам,
басқа мемлекеттің азаматы болып танылмайды деп көрсетілген. Және, сонымен
қатар, азаматтықты өзгертуге құқық берілген. Бұл, бірақ, қос елдің азаматы
болу деген сөз емес.
Қорыта айтсақ, Қазақстан Республикасы Конституциясының 10-бабының 3-
тармағында Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы
танылмайды деп атап көрсетілген.
Еркіндік пен бостандықты шексіз деп түсінбеу керек. Кісі қоғамда өмір
сүргесін белгілі жағдайда сол қоғамның ортаға тәуелді болады. Мұның өз
өлшемі, шегі бар.
Мысалы, 15 бапта Конституцияның өмір сүру құқығы әрбір
адамның табиғи ажырамас құқығы. Ешкімді де өмірден еріксіз айыруға
болмайды, - деп бекітілген. Енді осы бапты талдайтын болсақ, өзі өмір
сүруге құқығы бола тұрып, екінші бір адамның өміріне қауіп төндіруге,
тіпті, қастандық жасауға құқылы емес. Олай болмаған күнде бір адамның
құқықтары екінші адамның құқықтырын жоққа шығарады. Сөйтіп,
құқық бір кісінің ғана иелігіне айналған болар еді. Азаматты қандай
да болсын құқығы мен бостандығынан айыруға немесе оларды шектеуге
ешкімнің де қақысы жоқ, мұны Конституцияға, заңдарға сәйкестендіріп
қана істеуге болады.
Қазақстан Республикасы азаматының құқыға мен бостандығын жүзеге асыруын
оның міндеттерімен ажыратып қарауға болмайды. Міндеттердің орындалуы жеке,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қамтамасыз ету үшін қажет. Қазақстаи
Республикасы азаматтарының қасиетті міндеті әрі борышы - Республика
территориясын қорғау болуы қажет (36 бап).
Республиканың өкілеттігіне біртұтас мемлекеттік жер қорына ие болу,
оны пайдаланудың перспективалық жоспарлары мен жерді мелиорациялау
жоспарларын белгілеу, қоныстандыруды ұйымдастыру т.б. жатады. Мемлекет тек
жерді пайдалану тәртібін белгілеп қана коймай, республикадағы жер
қойнауларын, ормандарды, суды пайдаланудың тәртібін белгілейді. Бұл туралы
Конституцияның 6 бабында "жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен
жануаралар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І тарау. Егемендік және оның конституциялық негіздері.
1. Қазақстан Республикасы – тәуелсіз, демократиялық
мемлекет ... ... ... ...6
2. Демократия және халық
билiгi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.21
3. Тәуелсіздіктің конституциялық
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ІІ тарау. Қазақстан Республикасы Конституциясындағы билік бөлінісі.
1. Билік бөлінісі концепциясының қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2. Қазақстан Республикасындағы билік бөлінісі
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... 39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...51
Қолданылған
әдебиттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..53
Кіріспе
Қазақстан Республикасы көптеген ғасырлар ішінде алғаш рет біртұтас,
тәуелсіз демократиялық мемлекет ретінде ресми түрде жарияланды, ұлттық
мемлекеттіліктің бұлжымастығы қуатталды.
Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт
iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, бүкiл кескiн келбетi кереметтей
өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк,
халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды
ашып алдық. Бұгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына
адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жғзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы
ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып,
тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк
Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп
аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып,
Республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi
органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып
табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық
актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады.
Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация
Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы
және 1995 жылғы Конституциялар.
Аталған Конституциялық актiлер Қазақстанның тәуелсiздiгiн дербестiгiн
жариялап демократиялық құқықтық мемлекет құру туралы мақсатты алға қойды.
Қазақстан Республикасының Конституция ережесiнде Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет деп
орнықтырудың екi негiзгi бастауы бар: бiрiншiден, Конституцияда болып
табылады, өзiнiң қолданылуы арқылы Қазақстан Республикасының
мемлекеттiлiгiн қалыптастырудың басталуы негзiнде екендiгiн бiлдiредi;
екiншiден, стратегиялық бағыт, мынадай Қазақстан Республикасы демократиялық
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру жолында дамуы тиiс. Демек,
Қазақстан Республикасының демократиялық бағытта дамуының Конституциялық
негiзi қаланды.
Атап айтқанда, бiртұтас Қазақстан Республикасының Конституциясында
баянды етiлген, өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық мемлекет етiп
жариялағаны туралы толық ақпарат ұйымдасқан қоғамда жоғары деп саналатын
және мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясаттағы қызметтiң жүзеге асыруға
жаралған мемлекеттiң негiзi феноменi – мемлекеттiк билiк жайлы.
30.08.1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституцияның көптеген
нормалары мемлекеттiк билiктiң мәнi мен мазмұнына сипаттама жасайды, оның
ұйымдасуы мен жүзеге асуы нысандары мен тәсiлдерiн бекiтедi. Сондай-ақ,
мемлекеттiк билiк Конституция бекiткен бiрнеше құрылымдық бөлшектерден,
мемлекеттiк билiктiң бiрден-бiр бастауы халық деп, бекiтетiн нормалардан;
мемлекеттiк билiктiң негiзгi мақсаты туралы ережелерден; құқықтық және
демократиялық мемлекет құруды көздейтiн Қазақстан Республикасы қызметiнiң
түбегейлi қағидаларын бекiтетiн нормалардан мемлекеттiк билiк органдарын
үйымдастыру және оларды қызметiнiң негiзiн бекiтетiн Коституциялық
ережелерден тұрады. Сонымен қатар, мемлекеттiк билiк тармақтары туралы және
оның белгiлерi, принциптерi, жүйесi жайлы жиналған барлық тұсiнiктеме,
ақпарат төмендегi атап көрсеткен кiтап жинағы көмегiмен дипломдық жұмыс
жобасы әзiрлендi.
Олардың қатарына Е.Баяновтың “Мемлекет және құқық негiздерi” 2001
жарық көрген, онда мемлекеттiк билiк түсiнгi және оның түрлерi жөнiнде
толық ақпарат түсiнiк берiлген. “Қазақстан Республикасының Контституциясына
түсiнiктеме” Ғ. Сапарғалиев. “Қазақстан Республикасыныңң Конституциялық
құқығы” Ғ. Сапарғалиев, Ашимовтың “Егемен Қазақстан құқығы” және тағы басқа
көптеген авторлар, ғалым, заңгерлердiң ұжымдары әзiрлеген әдебеттер
көмегiмен орындалды.
Тағы басқа айта кететiн мәселе, ол осы дипломдық жұмыс негiзiн
Қазақстан Республикасының Конституциясына сүйене отырып орындалды, және де
көптеген нормативтi актiлер, оның қатарына “Парламент және оның
депутаттарының мәртебесi туралы” тағы басқа көптеген нормативтi актiлер
жинағы номерiмен орындалды.
Билiк тармақтарын Конституциялық жолмен бөлу және олардың, бiр-
бiрiмен қарым-қатынасын ұштастыру әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiң
демократиялық механизмiн нығайта түседi. Ал билiктiң барлық үш
тармағын ынтымақтастырып отыратын жауапты органға айналды. Ол халық алдында
жауап беретiн Қазақстан Республикасы мемлекеттiк билiгiнiң бiрден-бiр
кепiлi.
І990 жылы 25 қазанда қабылданѓан "Қазақ Советтік Социалистік
Республикасыныњ мемлекеттік егемендігі туралы Декларация", ,,Казақстан
Республикасының мемлекттік тәуелсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының
І99І жылѓы 16 желтоқсандаѓы Конституциялыќ Зањы Қазаќстан Республикасының
егемендігін, территориясының тұтастығын, статусын, республика өкіметінің
экономика, заң шығару, тіл, мәдениет, билік бөлісу принциптерін жариялады.
Осы заңды кұжаттарды негізге ала отырып І99З жылы 28 қаңтарда Қазақстан
Респбликасының Конституциясы жарияланды.
Конституция негізінде мемлекеттің егемендігі заңды түрде жарияланды.
Конституция "Азамат", "Қоғам", "Мемлекет", "Конституцияны сақтау
кепілдіктері" деген төрт тарауға бөліне отырып, Казақстан Республикасы
территориясындағы азаматтардың заңды құқықтары мен оның бостандықтарын,
қоғам мен оның құрылыс негіздерін, мемлекеттік құрылымын, басқару жүйесін
бекітті.
Қазақстан Республикасында 1995 жылы 30 тамызда референдум арқылы
қабылданған Конституция Президенттік басқару билігін бекітті.
Жаңа Конституция "Адам және азамат", "Президент", "Парламент",
"Үкімет", "Соттар жане сот төрелігі", "Жергілікті мемлекеттік басқару және
өзін-өзі басқару" деген бөлімдерден құралып басқа да демократиялық
мемлекеттер Конституцияларынан айырмашылықтары болды.
Дипломдық жұмыс тақырыбы "Қазақстан Республикасы — тәуелсіз
мемлекет". Жұмыс екі тараудан тұрады. Және кіріспе, қорытынды
мен қолданылған әдебиеттер тізімі келтірілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында Қазақстан Республикасының
тәуелсіздікке, егемендікке жету жолдарын жаза отырып демократиялық қоғам,
құқықтық мемлекет деген пікірлердің пайда болуы, орнығуы туралы пікірлер
келтірдім.
Қазақстан Республикасының конституциялық кепілдіктерін осы жұмыста баяндай
отырып, оның 1937, 1978 жылдардағы Конституциялардан ерекшелігіне
тоқталдым. Ерекшеліктердің ішіндегі ең бастысын алатын болсақ, алдыңғы
Конституцияларда Қазақстан Социалистік Республикасының басты мақсаты
социализм орнатып, коммунизмге жету мұратымыз десе, Қазақстан
Республикасының Конституциясы "Қазақстан Республикасы Қазақстан өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет",[1] - деп
жариялады. Екінші тарау Қазақстан Республикасы Конституциясындағы
мемлекеттік биліктің бөліну жүйесіне арналған. Мемлекеттік билік бөлісі
қағидаларының қазіргі мемлекеттік құрылыс механизміндегі қолданылуы
қарастырылған. Жалпы алғанда жұмыста Қазақстан Республикасының құрылуы мен
қалыптасуы, құқықтары мен бостандықтары, билік бөлінісі жүйесі, оның қайнар
көздері баяндалған.
І тарау. Егемендік және оның конституциялық негіздері.
1. Қазақстан Республикасы – тәуелсіз, демократиялық мемлекет.
Қазақстан Республикасы өз тарихында алғаш рет біртұтас, тәуелсіз,
демократиялық мемлекет ретінде ресми түрде жарияланды. Қазақстан
Республикасы өз дамуында ұмтылып отырған демократиялық, құқықтық, ұлттық
даму жолдары қандай мағына береді, қалай қалыптасты, соған тоқталайын.
Мемлекет белгілі бір территория шеңберінде халықты ырықсыз
көндіру күшіне ие, бүкіл қоғам атынан ішкі және сыртқы саясатты
жүргізіп отыру құқына ие, барлық жұртқа міндетті заңдар мен ережелер
шығарудың ерекше құқына ие, салық салып отыру құқына ие.
Адамдардың тіршілік етуінің алғы шарты қауымдастық. Адамдар қауымға
біріге отырып жаңа материялдық игіліктер жасады, сол игілікті бөлісу,
айырбастау, пайдалану үшін, тіршілікті тоқыратпау үшін жанұя құрып,
топтарға бірігіп әрекеттер жасады. Адамдар қаумдастығы өзінің белгілі бір
даму кезеңінде өз қауымдастарының жеке бастары мен жанұя мүшелерінің
мүддесін қорғап, тыныштығын қамтамасыз ету үшін саяси күшті қажет етті.
Мұндай күш ретінде өмірге мемлекет келді.
Мемлекеттің алғаш қалыптасу кезінен бастап адамдар демократиялы қоғамды
арман етті.
Демократия дегеніміз не?
Бұл ең алдымен автократиядан да, охлократиядан да іргесін аулақ салған
мемлекеттік өкімет. Мұның өзі айқын құқықтық процедуралардың сақталуы
арқылы ғана мүмкін болады, өйткені азшылықтың да, көпшіліктің де күш
көрсетуі бірдей қауіпті.
Мемлекет өзін қоғамның өзі тудырғанын ұмытып, бар билікті өз
қолында ұстауға ұмтылады. Бұл жағдайда демократия әлсірейді. Демократия
әлсіз болған жағдайда мемлекет, Гоббс жазғандай "адам пішіндес жыртқышқа
айналады", адамды басып жаныштайды, адам құқығы мен бостандығын аяққа
басуға дейін барады. Адамды зкономикалык жағынан қыспаққа алып алым-салықты
үдетіп, саяси, құқықтарын шектейді. Осыған орай адам мемлекеттің зорлық-
зомбылығын шектейтін мемлекеттің үстемдігіне ден қоятын демократиялық
қоғамды дамытуға күш салады.
Демократиялық қоғамды қалыптастыру мемлекеттік құқықты жүйеге бейімдеу,
оны құқықтық мемлекетке ұластыру, құқықтық мемлекет дегеніміз демократиялық
қоғамның қалыптасуының, оның жетіліп дамуының заңды жемісі деген сөз.
Құқықтық мемлекет орнықпайынша, әкімшіл-әміршіл жүйе бой көрсетуден
танбайды, жеке адамның заңды құқықтары аяққа басылып, жазаланып
отырады. Мемлекет өз үстемдігін толық жүргізіп, адамдардың жеке
ісіне, сенім-нанымына қол сұғып, жөн-жосықсыз араласады. Мұны тәртіпке
келтіріп мемлекеттің шексіз билігіне шектеу жасап, оның бәрін әділ
заңдармен реттеп заңдастырып отыру – құқықтық мемлекеттің кызметі.
Мемлекет атауында "құқық" деген сөздің бірінші болып тұруының үлкен
мәні бар. Ол қоғамның саяси-әлеуметтік өмірінде, оның барлық аясында құкық
жоғары орында тұруы керек деген сөз. Бұл әрбір құқықтық мемлекеттің басты,
келелі принципі болуы керек. Ол әрбір елдің Конституциясында бекітіліп, ал
басқа заңдары мен жарлықтарында нұсқа болуы тиіс.
Құқықтық мемлекет құруға аяқ басқан Қазақстан Республикасының тұңғыш
ата Заңы 28.01.1993 "біз Қазақстан халқы, адам құқығы мен бостандығын
тани отырып, демократиялы қоғам мен құқықтық мемлекет құруға бекем бел
байлап осы Конституцияны қабылдаймыз", - деп басталады.[2]
Демократиялық қоғам адам құқығын ұлтына, жынысына, тегіне
қарамай қорғауға күш салады.
Демократиялық қоғам мемлекеттің ұлттық сипатына ешқандай да қарсылық
көрсетпейді, керісінше, ұлттық мемлекеттің калыптасуына кызмет етеді.
Ұлттық мемлекет дегеніміз не?
Ұлттық мемлекет дегеніміз - өзі атын иемденіп отырған ұлттық ежелгі
территориясында өмір сүретін және сол ұлттың жерін, суын, табиғи байлығын,
тілін, мәдениетін, әдет-ғұрпын қорғап, оған қамқорлық жасауды жүзеге
асыратын саяси қондырма болып табылады. Қондырманың бүкіл құрылымдық
жүйелері осы мақсатты жүзеге асыруға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясында өзін-өзі билейтін қазақ ұлты
мемлекеттігінің түрі ретінде Қазақстан Ресрубликасы өзінің барлық
азаматының құқық теңдігін қамтамасыз етеді, — деп жариялады, яғни Қазақстан
Республикасының ұлттық мемлекет екенін заң жүзінде паш етті.
Демократиялық қоғам мемлекеттің ұлттық сипатына емес, мемлекеттің адам
құқығын аяқ асты ететін әрекеттеріне қарсы бой көрсетеді, нағыз демократия
үшін күреседі.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы ұзақ уақытты қажет етеді. Бұл мемлекет
тұсында нендей бір таптың, партияның, топтың билеуші бюрократияның
диктатурасына жол берілмейді, оның есесіне қоғам мүшелерінің барлығына
мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатысуға, лауазымды қызметтер
атқаруға кең жол ашады.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы ұзақ уақытты қажет ететін болса,
құқықтық мемлекет құруға ұмтылған Қазақстан мемлекетінің дамуы да ұзақ
уақытқа созылды.
Қазақ мемлекетінің кұрылуы мен дамуының тарихы тым терең және дамуы
өтпелі кезеңдерден өтті.
Бұл тарихқа қысқаша тоқталатын болсақ, олар көрші мемлекеттердің
шапкыншылығы, мемлекеттің негізі болатын заңдар мен билік жүйесін
қалыптастыру "Жеті Жарғы", "Хан кеңесі " мемлекеттің өз ішіндегі рулық
таластар, Россияның қол астына бірігуі 1731 жылы Кіші жүздің Ресейге
бірігуінен басталды, ұлттық козғалыстар Кенесары қозғалысы т.б.
Құқықтық мемлекетке бет алып отырған Қазақстан Республикасының құқық
жүйесі тым тереңнен дамыған, бұл саланы қазақ мемлекетінің негізі қаланған
кезден басталды десе де болады.
Қазақтың жеке ұлттық мемлекет ретінде қалыптасуында Керей мен
Жәнібектің орны ерекше десек, бұдан кейінгі кезде мемлекетті сыртқы жаудан
сақтаудың ең кажетті тұсы ішкі бірлікті өзінің жолбасшысы ете білген,
"Қасым ханның қасқа жолы деген ережелер жинағын", халықтың санасына
сіндірген хан Қасым. "Қасым ханның қасқа жолын" толықтырып, тарихта
өзіндік орнымен қалған хан Есім.
1680 жылы қазақ хандығының басына әз Тәуке келді. Әз Тәуке тұсында
қазақтың үш биі Төле, Казыбек, Әйтеке ұлттық негіздегі қазақ мемлекетінің
Заңдар жинағын топтастырды. Бұл заң жинағы "Жеті Жарғы" деп
аталады.
Заңның негізгі мақсаты ел іші бірлігін белгілеу, сыртқы жауға
тойтарыс беру жолдары, ел басқару билігін реттеу тәрізді
мәселелерді қамтыды. Заң негізіне Қасым хан мен Есім ханның заңдары алынды.
Басқару әдісі Хан кеңесі мен билер кеңесінде шешіліп отырған.
"Есім ханның ескі жолы" бойынша кісі өлімі кек алумен, шаңырағын
ойрандаумен аяқталатын. "Жеті жарғы" бойынша бұл қағида құн төлеумен
өзгертілді.
Бұдан кейінгі қазақ тарихындағы елеулі кезең Россия бодандығына
өте бастаған тұсымыз. Ресей империясы бодандырына қазақтардың өту кезенде
1731 жылы Кіші жүздің Ресейге қосылуымен басталды. Осы тұста мынадай сұрақ
тууы мүмкін, Әз Тәуке тұсында өз тұтастығын сақтаған казақ мемлекеті
неліктен ыдырай бастады, өз сыртқа жауларына соққы беруде басы неге
бірікпеді?
Шындығында XVIII-ғасырдың алғашқы жартысы қазақ елінің тұтастығының
ыдырай бастаған тұсы еді. Әрі үш жүздің өзіндік даму ерекшеліктері болды.
Бірлігіне дақ түскен мемлекеттің осы тұсын сыртқы жаулары тепкісінен
құтқару мақсатында Әбілқайыр хан Кіші жүзді Ресейге біріктіруі орынды да.
Қазіргі кезде кейбір тарихшыларымыздың, тіпті мемлекет басындағылардың
Әбілқайыр хан саясатын мойындамауын орынсыз деймін. Бұл саясаттың саяси,
мәдени, әлеуметтік дамуда ерекшелігі де болды. Рас, қазақтың орыстануы,
ұлттық ерекшелігіне сызат түсуі осы кезден басталды. Ресей империясының
бодандық саясатына карсы халық көтерілістері жиі бой көрсетіп тұрды. Жалпы
қазақ тарихындағы ұлт-азаттық көтерілісті 2 кезеңге бөлуге болады: І-ші
кезең - XVIII ғасыр соңы мен XIX ғасыр ортасы, ІІ-кезең XIX ғасырдың
екінші жартысы мен XX ғасырдың басы. Яғни бұлар 1787-1797 жж. Сырым
Датовтың, 1836-1838 жж. Исатай мен Махамбеттің 1837-1847 жж. Кеңесарының,
1856-1857 жж. Жанғожаның, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстар.
Қазақстанда Кеңес өкіметін орнатудың көптеген қиыншылықтары болды.
Себебі, Қазан Революцнясына дейін патша өкіметінің саясаты нәтижесінде
қазақ халқы бытыраңқы орналасқан территорияның бір бөлігі Түркістан
өлкеріне, енді бір белігі Сібір өлкесіне қарады. Кеңес өкіметі
жағдайында бұл бытыраңқылықты жойып, республика құрамына топтастыру аса
қажетті әрі заңды еді. Шекара мәселесін шешу туралы 1919 жылы 15-16
желтоқсанда Москвада арнаулы кеңес өткізілді. Осы кеңес шешімімен Орынбор
қаласы Қазақстанның орталығына айналды. Республика көлеміндегі орыстану
саясатының бұл бастауына А.Байтұрсынов "Орынборды қазақ республикасы
орталығына айналдыру" бұл орыс теңдігін орнатумен тең", - деп айтқан
болатын.[3]
1918 жылы мамырда ұлт істері жөніндегі Халық комиссариаты
жанынан қазақ бөлімі құрылды. Бөлім менгерушісі болып
И.Тұнғаншин бекітілді. Бұл ұйымның алдындағы міндеттер:
- Қырғыз қазақ халқына социализм идеяларын тарату және оның
жүзеге асуына басшылық ету;
- экономикалық тұрмысын жақсарту;
- азаматтық және қылмыстык заң жобаларын қырғыз қазақ халқының
ұлттық құқтарын негіздей отырып құру;
- экономикалық территориялық жағдайларды ескере отырып, Кеңестік
Конституция негізінде әкімшілік және территориялық жағынан тең кырғыз
қазақ автономиясын даярлау.[4]
Қазақ бөлімі өз жұмысын 1918 жылы мамырда бастады. Осы жылы Ә.Жанкелдин
Қазақ жеріне төтенше комиссар болып тағайындалды, оған қазақ өлкесінің
құрылтай съезін дайындау міндеттелді. Жүктелген міндетке орай 1918 жылы
Ә.Жанкелдин Ферғана, Сырдария, Жетісу облыстары басшыларына мына мазмұндағы
жеделхат жолдаған: Қазақ уездері Түркістан автономиясына қосыла ма, не
болмаса уездік атқару комитеттері қазақ өлкесінің барлық халқын біріктіруді
қолайлы көре ме.[5]
Түркістан автономиясын құруға ұмтылған топты сол кезеңде қазақ
ұлтшылдары деп қудалауға алды.
1920 жылы 4 қазанда Орынборда бүкіл қазақстандық тұңғыш
құрылтай съезі ашылды.
Съезде қаралған маңызды мәселелердің бірі "Қырғыз қазақ
Автономиялы Социалистік Республикасы енбекшілері праволарының Декларациясын
талқылау және бекіту. Бұл Декларация 1917 ж. қабылданған "Еңбекшілер мен
езілген халықтар праволарының Декларациясы" негізінде жасалды. Бұл тарихи
құжат қазақ халқының қазақ мемлекеттігін құру жолындағы қажырлы ісінің
қорытындысы болды. Тарихта алғаш рет қазақ халқы ұлттық мемлекет
құрғандығын жариялады. Декларацияда "Қазақ өлкесінің территориясы жұмысшы,
ещбекші, шаруа, қазақ халқының Қызыл Армия депутаттары кеңестерінің
республикасы болып табылады. Автономиялы мүше ретінде РСФСР-ге,
біріккен Кеңестік Республикалардың еркін құрамына кіреді" - делінген.
Декларация қазақ өлкесіндегі фабрика, заводтарды, рудниктерді,
банктерді, жұмысшы-шаруа мен еңбекшілер қолына өткізу қажет деп
шешті.
Декларация 1917 ж. жер туралы лениндік декретке сай
Қазақстандағы жер меншігін мемлекет қорына косып мемлекеттік меншік
- деп жариялады.
Қазан Революциясынан кейінгі большевиктік партияның алдындағы басты
міндет шеткері аймақтарда кеңестік негіздегі ұлттық мемлекет құру болды.
Бұл шара ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты жанынан 1918 жылы қазақ
бөлімін құрудан басталды. 1918-1920 жылдары Қазақ АССР құрылғанға дейін
басқару ісін жүргізген Қырғыз революциялық комитеті құрамында көрнекті
саяси қайраткерлер еңбек етті. Олар, төрағасы болған С.Пестковский,
мүшелері Ә.Жанкелдин., Ә.Әйтиев, С.Меңдешов, А.Байтұрсынов т.б.
Қазақ Автономиялы Республикасы, 1920 жылы 26 тамыздағы Қазақ
Автономиялы Республикасын құру туралы Декрет негізінде 1920 жылдың 4
қазанында құрылды деп жарияланды.
Бұл Декретте Қазақ АССР РСФСР-дің құрамды бір бөлігі деп
анықталған және құрамына кіретін облыстар көрсетілген. Олар:
1. Семей облысы құрамында: Павлодар, Семей, Өскемен,
Зайсан, Қарқаралы уездері;
2. Ақмола облысы құрамында: Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл,
Омбы уездері;
3. Торғай облысы құрамында: Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Торғай
уездері;
4. Орал облысы құрамында: - Орал, Темір, Гурьев уездері;
5. Закаспий облысы құрамында: Маңғышлақ, Красноводск уезінің 4-5-
ші адай болыстары;
6. Астрахань облысы құрамында: Бөкей ордасы, 1-2 Примор
окрутері кірді.
Бұдан кейінгі территорияға байланысты саяси оқиға, 1924-1925 жылдары
Орта Азия халықтарының шекарасын межелеу, 1918 жылы құрылған Түркістан
Автономиялы Республикасының құрамына Қазақстанның Сырдария, Жетісу
облыстары кірді. Бұл екі облысты қазақ республикасы құрамына қайтару 1921
жылда өткізілген Түркістан республикасы шаруаларының 1-ші өлкелік съезінде
қаралған болатын. Осы мәселе 1924 жылы қайта қаралып, ұлттық территорияны
межелеу нәтижесінде Жетісу мен Сырдария облыстарын қазақ республикасы
құрамына кіретін болды. Бұл мәселе жөнінде 1924 жылы 16 сентябрьде
Түркістан АССР-нің Орталық Атқару комитетінің сессиясында "ұлттық
мемлекеттік межелеу туралы" қарар қабылданған.[6]
Қарар жемісімен Қазақ Республикасы құрамын: Сырдария облысының:
Қазалы, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент, Әулие ата уездері, Ташкент,
Мырзашөл, Жизақ уездерінің кей болыстары енді. Жетісу облысының
Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал, Пішпек уездері Георгиев, Шу,
Қарақұмыс болыстықтары қосылды.
Қазақ АССР-і территориясы 700 мың шаршы километрге жуық болып,
жыл сайын халқының саны 1468 мыңға өсіп, 5230 мыңға жетті, 61,3%
-і қазақтар болды.
Республика территориясынын кеңейтілуі өндіргіш күштер дамуына жағдай
туғызды. Республика жаңа аудандарға бөлінді, республика астанасы 1925 ж. 19
февральдағы Қазақ АССР Орталық Атқару Комитеті шешімімен Орынбордан Ақмешіт
Қызылорда қаласына көшірілді.
Орынбор қаласы мен Орынбор губерниясы Қазақ Республикасынына
бөлінді.
1925 жылы 15-19 апрель аралығында Ақмешіт Қызылорда қаласында
Қазақстан Советтерінің, V съезі өтті. Съезд халықтың тарихи аты -
"қазақ" терминін қалпына келтірді.
Коммунистік партия және Совет мемлекетінің қамқорлығы арқасында
Қазақстан еңбекшілері халық шаруашылығын қалпына келтіруде елеулі
табытарға жетті. 1925 жылдың аяғында өнеркәсіп өнімін өндіру 1920 жылмен
салыстырғанда 5-6 есе артты. Республика өнеркәсібіне социалистік сектор
басшылық етті. Өнеркәсіптегі үлес салмағы 64 процент, ал ірі өнеркәсіпте 97
процент болды.[7] Республиканың ауыл шаруашылығы да ірі табысқа жетті. 1925
жылы егіс көлемі соғысқа дейінгі дәрежесінен 67,7 процент, ал мал басы 75
процент өсті.
Үш жылдың ішінде Қазакстанѓа 165455 мың сомның машиналары мен
құрал-саймандары бөлінді.[8]
Республикада 96 коммуна, 557 артель, 58 жер өңдеу серіктестігі жұмыс
жасады.
Қазақстандағы индустрияландыру қиын жағдайда жүргізілді. Республика
өнеркәсібін шын мәнінде жаңадан құру қажет болды. Ал бұған, керісінше,
республикада ішкі қорлану қоры жеткіліксіз еді, жабдықтар, материалдар,
маман жұмысшы кадрлары болмады. Осыған орай Қазақстан зкономикасы алдына
қойған міндеттерін неғұрлым дамыған аудандардың және бауырлас совет
халқының жүйелері, материалдық, финанстық, ұйымдық техникалық көмегінсіз
орындауы мүмкін емес еді. І9З0 жылы Москва облысы еңбекшілері Қазақ
республикасын мәдени-техникалық қамқорлыққа алды. Донбасс шахтерлері
Қарақанды көмір бассейніне, Баку мұнайшылары Ембі мұнай
кәсіпорындарына кадр даярлауға көмектесті. Меркедегі қант заводы РСФСР-
дың Барск заводы жабдықтарымен салынды, Черкасск қант заводы Талдықорғанға
көшірілді. Заводтармен фабрикаларды көшіріп орнату бұрынғы көшпелі халықтың
көз алдында социалистік өндірістің жасампаздық күшінің айқын аймағы болды.
Жергілікті халықтың жұмысқа тартылып, ұлттық жұмысшы табының қалыптасуын
қамтамасыз етті.
30 жылдарда 120 ірі өнеркәсіп орны салынды және қолдануға
берілді. Олар, Шымкент корғасын заводы, Ащысай полиметалл комбинаты
Ақтөбе жекеше комбинаты, 720 километрлік Каспий-Орск мұнай құбыры,
Солтүстік Қазақстандағы алтын көздері, Семей ет комбинаты, Гурьев
балық консервілеу комбинаты, Талдықорған, Жамбыл қант заводтары,
Қарсақпай мыс комбинаты, Алматы темекі фабрикасы.[9]
Республиканың злектр энергетикасы - 14,2 есе, металл өндіру -
7,5 есе, отын өнеркісібі - 3,6 есе, түсті металлургия - 2,3 есе
өсті. Бүкіл өнеркәсіптің жалпы өнімі 2,7 есе ұлғайды. 30
жылдардағы ең маңызды құрылыс обьектісі - Түркістан-Сібір темір жолы
(Турксиб). Бұл құрылыс Қазақстанды Сибирь мен Орта Азияның аса бай
аудандарымен байланыстыруға, Қазақстанның және басқа да Шығыс
республикаларының экономикасы мен мәдениетін дамытуға ерекше зор
ықпал етті.
1926 жылы 3 декабрьдегі СССР Енбек және Қорғаныс Советінің Түркістан-
Сібір темір жолын салу туралы қаулысына сай, 1927 жылы апрельде солтүстікте
Семейден, оңтүстікке Луговой станциясына жол салу басталды.
РСФСР үкіметі жанынан Турксиб құрылысына көмек көрсететін арнаулы комитет
құрылды, оны РСФСР Халық комиссарлары Советі председателінің орынбасары Т.
Рысқұлов басқарды. Құрылыс барысын партияның орталық Комитеті мен
Совет үкіметі ұдайы бақылап отырды. Жол қаржысы жыл сайын арттырылды.
1927 жылы үкімет 8 млн. сом қаржы бөлсе, І9З0 жылы 70 млн. сомға жетті.
Одақ бюджетінен 172 млн. сом бөлінді.
Ұлттық маман кадрлар даярланды. І9З0 жылы құрылыстағы маман
жұмысшылардың 11,6% қазақтар болды. Жалпы 10 мыңға жуық қазақ құрылысшылары
мен темір жопшылары даярланды, ал ұлттық кадр даярлауға 3850 сом бөлінді.
Бүкіл халықтық көмек арқасында Түркістан-Сібір темір жолы мерзімінен
бұрын пайдалануға берілді (1930.І.У.). Бұған дейін жаңа заманға сай қатынас
жолы болмаған жерде 1445 километрге созылған жол құрылысының салынуы
маңызды рөл атқарады. Турксиб республиканы индустриаландыру жолындағы ірі
оқиға болып кана қойған жоқ, сонымен бірге республиканың халық шаруашылығын
социалистік негізінде құруға жол ашты.
Осы кезеңдегі халық ағарту саласына назар аударсақ, 1924 -1925 жылдары
74 орташа және орта мектеп, 185 мыңға жуық оқушыны біріктірді. Осы жылдары
сауат ашатын оқу үйлері, қызыл отау көптеген істер атқарды.
Бұл кезеңде асыра сілтеу саясаты да болмай қойған жоқ. Бұған дәлелді
1925-19ЗЗ жылдардағы Қазақстан өлкелік партия комитетінің жауапты хатшысы
Ф. Голощекиннің Сталинге жазған хатынан да көреміз. Яғни 1920-1930
жылдардағы саяси жағдайды баяндай келіп, "соңғы екі жылда ірі бандалардың
15 көтерлісі" болды деп көрсеткен. Оған 34 000-ға жуық адам қатысты.
Наразлықтарға басты себеп болған азық-түлік салғырты, халықтың ұлттық әдет-
ғұрпына жат әрекеттерді талап ету сияқты оқиғалар. Мысалы, қазақ
жұмысшыларынан азық-түлік салғырты отрядтарын құрып, тұрғындардан шошқа
етін жинауды талап етті.
Жалпы алғанда, Қазан революциясынан кейінгі жетістіктер
болғанмен қанша айтқанмен осы кезеңдегі халықтың жаңа өмірге деген
ынтасынан туған ерен істерін жоққа шығару меніңше мүмкін емес. Жерді
бөлу, мал-мүлікті конфискелеу, әдет-ғұрпын өзгерту қазақ
халқының ұлттық апатының басталуы еді.
Қазақ АССР-і алдында тұрған елеулі оқиға Одақтас Республика болып қайта
құрылуы.
1936 жылы КСРО Конституциясы қабылданды. Жаңа Конституция негізінде
экономикасы мен мәдениеті дамудың жоғары шегіне жеткен Қазақ Автономиялы
Республикасы одақтас республика болып қайта құрылды.
Автономиялы республикадан одақтас республикаға өту туралы 3 обьективтік
ерекшелік те Қазақ АССР-не тән болды.
Біріншіден, Қазақстан Қытаймен шекаралас, орталықтан шет жатқан
республика болды.
Екіншіден, қазақ халқы республика халқының жартысынан астам бөлігін
құрады, халық саны да мемлекеттің белгілеріне сай келді.
Үшіншіден, территориясы, ұлттық тілі болды.
Осындай ерекшеліктерге ие болған Қазақ Автономиялы республикасы жаңа
Конституция негізінде Одақтас Республика болып жарияланды.
Қазақстан Кеңестерінің X сьезі КСРО Конституциясы негізінде Қазақ ССР
Конституциясын қабылдады. Конституция бойынша Қазақстанда мемлекеттік
өкімет пен мемлекетті басқару ісі Кеңестік демократия негізінде
жүргізілді. Мемлекетті басқару ісіне еңбекші бұқара кең тартылды. Қазақ
ССР азаматтары жалпыға бірдей, тең төте сайлау құқы негізінде, дауысты
жасырын беру жолымен сайлау правосына ие болды. Конституцияның 20 бабында
"Қазақ ССР-інің мемлекттік өкіметінің жоғарғы органы – Қазақ ССР Жоғарғы
Советі ",[10] - деп жазылған.
Кейін 1978 жылы жаңа Конституция қабылданды. Бұл, КСРО
Конституциясының көшірмесі болған, қағаз жүзінде ғана елдің
бостандығын таныған Конституцияны І99З жылға дейін қолданып келдік.
Бұл Конституцияда "Кеңес халқының мемлекеттік бірлігі" социалистік
жалпыхалықтың мемлекет" және уақыт сынына төтеп бере алмаған, миллиондаған
адамдардың басына қайғы-қасірет әкелген социализмнің жеңістері
марапатталды. Осының бәрі ұзақ жылдар бойы бос даңғаза, конституциялык
тұрғыдан алынуға тиісті тоталитарлық режимнің сырттай ғана тартымды әшекейі
болып келген еді.
І99З жылы Қазақстан Республикасының ешкімге де тәуелді емес екендігін
жариялаған алғашқы Негізгі Заңы қабылданды.
Конституцияның негізгі Мемлекеттік егемендік Декларацияда және
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық
заңдарында, бірқатар базалық құқықтық актілерде қаланған. Олардың қатарында
- меншік, азаматтық, қоғамдық бірлестіктер, Министерлер кабинеті туралы
заңдар бар.
І990 жылы 25 қазанда Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Жоғарғы
Кеңесі Қазақ ССР-нің егемендігі туралы Декларация қабылдады.
Декларацияда Республиканың тағдыры мен статусы, республика өкіметінің
экономика, заң шығару, мәдениеті, тіл, территориялық тұтастығын сақтау
салаларындағы үстем билігінің ауқымын айқындайтын принципті ережелер
жинақталған.
Декларацияның басқа мемлекеттік құжаттардан айтарлықтай басымдылығын
былайша түсіндіруге болады.
Декларация одақтық шарт жасасу, Казақстанның жаңа Конституциясын,
егеменді мемлекет ретінде республиканың статусын іске асыратын заңды
актілерді әзірлеу үшін негіз болып табылады.
Халықаралық субьектілілік правосы жоқ мемлекет егеменді деп
есептелмейді. Сондықтан, Декларацияда Қазақ ССР-нің халықаралық істердегі
дербестігі, республиканың сыртқы саясатты дербес және өз мүдделері —үшін
айкындау, дипломатиялық және консулдық өкілдіктер алмасу, халықаралық
ұйымдардың қызметіне қатысу, өзара тиімді шарттар негізінде және еріктілік
пен тең құқылық принциптерін сақтай отырып, өзінің шет мемлекеттермен
экономикалық және сауда байланыстарын орнату мүмкіндігі де көзделген. Бұл
аталған заңдардың барлығы да болашақ демократия мен құқықтық мемлекетке
алып барар жол. Болашақ дейтін себебім құқықтық мемлекет құрып қалыптастыру
меніңше қиын да ұзақ процесс. Бұл үшін кейбір дамыған елдерде жүздеген
жылдар қажет болған. Мысалы, Англияда 1689 жылғы құқық жөніндегі Биллден,
АҚШ-да 1776 жылғы тәуелсіздік Декларациясынан, Францияда 1789 жылғы адам
мен азаматтың Декларациясынан басталып, тек XX -ғасырдың орта кезінде
ғана қалыптасып болған. Ал, Ресейдегі құқықтық мемлекетке бейімделу
XIX ғасырдың 60-жылдарындағы реформалардан басталды. Бірақ 1917 ж. Қазан
Революциясынан бастау алған пролетариат диктатурасы, одан кейінгі азамат
соғысы, "әскери коммунизм" кезеңі, ал кейінірек жаңа экономикалық саясаттан
бас тарту мен авторитарлық режимді құптау құқықтық мемлекеттің қалыптасу
процесін жоққа шығарған еді. Тіпті құқықтық мемлекет идеясы біздің қоғамға
жат әрекет деп жариялады.
КСРО құрамына кірген елдерде құқықтық мемлекет жайлы идея алғаш рет
1988 жыл болған Бүкілодақтық XIX партия конференцнясында жария етілген.
Құқықтық мемлекет теориясының қызықтыратын жағы оның өкімет көзі,
қайнары халықта, мемлекет халықка бағынышты болуы керек, жеке адамдар
бостандығы кепілді түрде іс жүзіне асырылып жатуы керек деп білінуде.
Құқықтық мемлекет деген ұғым оның өзіне ғана тән әртүрлі принциптерден
тұрады және уақыт озған сайын сұрыпталып маңыздылары ғана қалады. Қазіргі
кезеңдегі құқықтық мемлекет ұғымын құрайтын басты-басты принциптерге
мыналарды жатқызуға болады:
- Мемлекет өмірінде қоғамдық қатынастарды реттеуге арналған құқықтық
актілердің ең бастысы Заң болуы керек;
- Қоғам өмірін шынайы халықтық тұрғыдан басқару үшін заң
шығарушы, оны орындаушы және соттық өкіметтер бір-бірінен бөлінулері
шарт;
- Мемелекет пен жеке адам арасында бір-бірінің жауапкершілігі болуы
керек;
- Жеке адам құқықтары мен бостандықтарының іс жүзіне асырылып
отырылуына байланысты анық кепілдіктер болуы керек;
- Ең қажетті принцип - заңдардың бұлжытпай орындалуына дәйекті бақылау
кажет.[11]
Осы сияқты қасиеттерді бойына сіңіріп, қалыптаса бастаған демократияшыл
құқықтық мемлекет біздің елде нағыз азаматтық, зиялы қоғам құру жолында ең
пәрменді күш әрі шешуші шаралардың бірі болмақ.
Демократиялық, құқықтық мемлекетті қалыптастыруда саяси партиялар мен
қозғалыстардың мәні зор.
Шет елдік мемлекеттердің даму тарихына көз жіберсек саяси партиялар өзі
тікелей мемлекет ісіне араласа алмайды. Мемлекет ісіне тек Парламент арқылы
әсер ете алады.
Қазақстандағы соңғы кезде көзге түсіп жүрген саяси партиялар Қазақстан
социалистік партиясы, Қазақстан Республикасындағы халықтық конгресс және
"Азат", "Желтоқсан" саяси козғалыстары. 1994 ж. парламенттік сайлау тұсында
да бұл партиялалар өзіндік ерекшеліктерімен көзге түсті. Аз да болса өз
өкілдерін парламентке өткізе алды. Бірақ, Қазақстанда саяси партиялар саяси
аренадан көрініп қалып отырғаны болмаса, толық дәрежеде жұмыс жасау,
формализмнен арылды деп айта алмаймын. Қазақстандағы саяси партиялар
әрекетін, даму бағытын, алдымыздағы уакытта бақылай аламыз.
Көппартиялық халықтың мүліктік кәсіби және басқа да стратегисына
байланысты қоғамның әлеуметтік топтарының нақты айырмашылығын обьективті
түрде білдіреді. Көппартиялық арқылы өкіметке саяси оппоненттік процесс
жүзеге асырылады, мұның өзі халықтың әртүрлі жіктері мен топтарының сан
алуан мүдделері мен әлеуметтік үмітін ескеруге мүмкіндік береді,
тоталитаризм мен волюнтаризмнің қайталанбауына нақтылы қарсылық пайда
болады, ал парламент жүйесі шеңберінде белгілі бір қоғамдық
қайшылықтарды өркениетті шешудің мүмкіндігі туады. Көппартиялық жасанды
түрде қалыптаспайды, қайта оған нақты негіз пайда болуына орай қоғамның
нарыққа бара жатқан және халықтың әртүрлі топтары мүдделерінің түзілуі
жолындағы оның біріңғай әлеуметтік-экономикалық біртектілігінің табиғи
күйреуі есебінен құрылады.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдарда саяси партиялар бұқаралық
қозғалыстар, әртүрлі одақтар, бірлестіктер жұмыс жасауда. Заң бойынша
бұлардың барлығы - қоғамдық бірлестіктер. Қазақстан Республикасының
территориясындағы қоғамдық бірлестіктердің құқықтары мен заңды мүдделерінің
сақталуын мемлекет заңды түрде қамтамасыз етеді. Және Республика
территориясында өзге мемлекеттердің саяси партияларының құрылуына,
жұмыс жүргізуіне жол берілмейді.[12]
Қазіргі саяси өмірдің нақты факторы қоғамдық бірлестіктері болып отыр.
Олар қоғамдық пікірді анықтауға жәрдемдесіп, өзіндік бір сүзгі ретінде
көрінуде. Саяси партиялар мемлекеттік өкімет пен халықтың өзара байланысын
қамтамасыз ететін құралға айналуда. Осының арқасында оларға депутаттыққа
кандидаттар ұсыну, парламенттік фракциялар құру және т.б. құқықтар
берілген.
Қоғамдық бірлестіктердің мәртебесін анықтай отырып, Конституцияда
оларға мемлекеттік органдардың функцияларын беруге тыйым салады. Бізде
қажетті өкілеттіктерді иеленген тиісті өкімет құрылымдары бар. Сондықтан да
қоғамдық бақылаушыларды қатайта берудің, мемлекеттік қондырманың үстіне
қандай да бір қосымша қондырма тұрғызудың қажеті жоқ.
2. Демократия және халық билiгi.
Қазақстан Республикасы демократиялық мемлекет құруды мақсат қылып
қойып отыр. Мұндай мемлекет құрудың негiзi шарты барлық азаматтарды ұлтына
қарамай тең құқықтық негiзде бiрiктiру.
Осы интернационалдық идеяға сүйене отырып, Конституция “халық” деген
ұғымды қолданады. Саяси құқықтың мағынада халық деген – мемлекет көлемiнде
саяси әрекеттерге қатысуға хақысы бар, барлық кәмелетке жеткен Қазақстан
азаматының жиынтығы. Мысалы, Конституцияға: Президенттiң Қазақстан
Республикасының сайлау туралы Жарлығына сәйкес азаматтар, саяси партиялар,
басқа қоғамдық бiрлестiктер Республика Парламентiнiң мәжiлiсiне
депутаттыққа кандидаттар ұсынуға ерiктi олардың жан-жақты талқылап, қолдап
немесе қарсы үгiт жүргiзуге хақылы. Барлық саяси партиялар тең құқықты,
олардың бiреуiне қандай да болсын жеңiлдiк немесе артықшылық берiлмейді.
Азаматтар өз қалауымен саяси партиялардың бiреуiн қолдай алады немесе олар
депутаттыққа ұсынған кандидаттарды қолдауға ерiктi. Мұның өзi халықтың ой-
пiкiрiн айқындауға мүмкiндiк бередi.
Демократияның бiр көрiнiсi – азаматтардың қоғамдық
бiрлестiктерiне мемлекет органдарының заңсыз қолсұғуына тыйым салу.
Қоғамдық бiрлiстiктердi азаматтар түрлi мақсатпен: өздерiнiң саяси,
әлеуметтiк, рухани, мәдени, дiни, қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн
құрады. Заң тұрғысында, нақтылық тұрғысынан да Қазақстан халқы референдумда
Республика Конституциясын қабылдап отырып, мемлекеттiк билiктiң
құрылтайшысы ретiнде әрекет еттi.
Қазақстан мемлекетiнiң демократиялығы халықтық жоғары саяси -
құқықтық мәртебесiнен ғана емес, адам мен азаматтың құқықтық жағдайынында
көрiнедi. Конституцияда бекiтiлген кең ауқымды демократиялық құқықтар мен
бостандықтар азаматтарға сөз, ар-намыс еркiндiгiн пайдалануға, мемлекеттiк
органдардың iстерiн басқаруға қатысуға, қоғамдық бiрлестiктер құруға және
тағы басқаларына заңдық мүмкiндiктер бередi. Құқықтар мен бостандықтар тек
азаматтардың әр түрлi жеке мүдделерi мен сұраныстырын қанағаттандыру үшiн
ғана берiлмейдi. Әр түрлi әлеуметтiк, ұлттық, конфессиональдық, кәсiптiк
және басқа топтарға жататын азаматтар демократиялық құқықтары мен
бостандықтарын пайдалана отырып, өздерiнiң корпоративтiк мүдделерiнде
бiлдiре және қанағаттандыра алады. Конституция демократиялық құқықтар мен
бостандықтардың iске асырылуы үшiн ұйымдық, саяси және заңдық кепiлдiктердi
де қарастырған.
Қазақстан мемлекетiнiң демократиялығы мынадан да көрiнедi:
Конституция азаматтардың өкiлеттi органдарға жалпы алғанда халықтың
мүдделерiн, әлеуметтiк және ұлттық азшылықтың мүдделерiн, жеке азаматтардың
заңды мүдделерiн бiлдiретiн және сол мүдделердi қорғауға тiлектес әрi соған
қабiлеттi өз өкiлдерiн ұсынуға және сайлауға мүмкiндiк туғызатын
демократиялық нормаларды белгiлейдi.
Қазақстан мемлекетiнiң демократиялығы референдум өткiзудiң
демократиялық тәсiлдерiнен көрiнедi. Референдум мынадай принциптерге
негiзделедi: 1) азаматтардың референдумға қатысуға және одан өзiнiң еркiн
бiлдiруге ықтиярлылығы; 2) азаматтардың референдумға жасырын дауыс беру
жағдай баршаның тең және тiкелей қатысуға құқықтылығы; 3) жариялылығы.
Қазақстан Республикасының демократизмi азаматтардың, олардың
бiрлестiктерiнiң, мемлекеттiк органдардың басқарушылық шешiмдерiнiң
мазмұнына және оларды жүзеге асыру процесiне өз мүдделерiн көздеп ықпал
етуге мүмкiндiгi болуынан да көрiнедi. Ол үшiн Конституцияда белгiлi бiр
шарттар көзделген. Солардың iшiндегi ең маңыздысы – демократиялық саяси
режим болып табылады.
Саяси режим дегенiмiз – қоғамдағы саяси билiктi жүзеге асыру
әдiстерiнiң, тәсiлдерiнiң, түрлерiнiң жүйесi. Саяси режим мемлекеттiң
мәнiн, түрiн, оның қоғаммен, жеке адаммен арасындағы реттелген, ең әуелi
Конституциялық құқық нормалары арқылы реттелген қарым-қатынасын бiлдiредi.
Саяси режим– Конституциялық нормалардың нақты iс жүзiнде қызмет ету
дәрежесiн айқындап көрсетедi.
Қазақстан Республика Конституциясы демократиялық саяси режим
болуын көзделедi, бiрiншiден, демократиялық саяси режим өкiлеттi және
тiкелей демократия институттарының орнатылуынан көрiнедi. Екiншiдiн,
демократиялық саяси режим кең көлiмде азаматтық құқықтар мен
бостандықтардың баянды етiлуiнен көрiнедi. Үшiншiден, Конституция тәуелсiз
бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысына кең жол ашады. Тоталитарлық
режимнiң қуатты құралы болған саяси цензура келмеске кеттi. Цензураның
болмауы – демократиялық саяси, режимнiң өмiр сүруiнiң айқын көрiнiсi.
Бұқаралық ақпарат құралдарының тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету мемлекеттiк
органдардың жұмысындағы кемшiлiктердi, лауазымды тұлғалардың заңды бұзу
фактiлерiн жариялап отыруға көмектесiп заңдылықты нығайтады. Төртiншiден,
Қазақстан Республикасының Конституциясында танылған саяси плюрализм, саяси
қозғалыстардың саналуандылығы, әр түрлi ұйымдардың олардың iшiнде
мемлекеттiк органдардың, iс-қимылын сынайтын оппозициялық ұйымдардың да
қалыптасуына мүмкiндiк туғызады.
Мемлекет демократизмнiң негiзi, бiр көрiнiсi ұлттық және халықтық
егемендiктiң орнықтырылуы болып табылады. Ұлттық тәуелсiздiк, ұлттың өз
тағдырына өзi ие болып, мемлекеттiк, экномикалық және рухани санада өзiн-
өзi билiк ету мүмкiндiгiнен көрiнедi.[13] Қазақстан Республикасының зайырлы
сипатының бiрқатар көрiнiстерi бар. Олар Конституцияда, сондай- ақ
Қазақстан Республикасының Дiни сенiм бостандығы және дiни бiрлестiктер
туралы 1992 жылғы 15 қаңтардағы заңында көрсетiлген. Дiни бiрлестiктер
мемлекеттен бөлiнген. Барлық дiндер мен дiни бiрлестiктер заң алдында
бiрдей.
Дiндердiң немесе дiни бiрлестiктердiң ешқайсысында бiр-бiрiне қатысты
артықшылықтарды пайдаланбайды. Дiни бiрлестiктер қайсы бір мемлекеттiк
қызметтi атқармайды, егер заңдарға қайшы келмесе, мемлекет дiни
бiрлестiктердiң қызметiне араласпайды. Мемлекет дiни бiрлестiктердi
қаржыландырмайды. Дiни бiрлестiктер мемлекеттiк үкiмет органдарын сайлауға
қатыспайды. Саяси партиялар және дiни негiздегi өзге де құрамалар құруға
сондай-ақ саяси партиялардың қызметiне қатысуға немесе оларға қаржылай
көмек көрсетуге жол берiлмейдi. Дiни бiрлестiктерге қызмет етушiлер
Қазақстан Республикасының азаматы ретiнде тек өз атынан саяси өмiрге басқа
азаматтармен бiрдей қатыса алады.
Республикада мемлекеттiк бiлiммен тәрбие беру жүйесi дiни
бiрлестiктерден бөлiнген және зайырлық сипатта болады. Дiни пәндерден сабақ
жүргiзу мемлекеттiк емес оқу және тәрбиелiк орындарда ерiктiлiк жағдайында
енгiзiлуi мүмкiн. Қазақстан мемлекетiнiң зайырлы сипаты дiни
бiрлестiктермен байланысты болмайды дегендi бiлдiрмейдi. Олар дiнге
сенушiлердiң дүние танымын қалыптастыруда елеулi қызмет атқарады. Сондықтан
дiни бiрлестiктермен байланыс жөнiндегi мемлекеттiк органдар құрылады. Олар
Қазақстан Республикасының жоғарғы мемлекеттiк өкiлетті органдарына дiни
жағдайлардың мән-жайы, дiни сенiм бостандығы жөнiндегi заңдардың сақталуы
туралы ақпарат бередi, дiни ұйымдардың, қоғамдық бiрлестiктердiң,
мемлекеттiк органдардың өкiлдерiнiң, дiн танушылардың, заңгерлердiң және
адам құқығы мен бостандығы санасындағы басқа да мамандардың қатысуымен дiни
сараптама өткiзудi қамтамасыз етедi.
3. Тәуелсіздіктің Конституциялық кепілдіктері.
Конституция мемлекеттің негізгі Заңы. Конституция деген сөздің
өзі латынша "жарғы", "заң", "құрылым" деген ұғымдарды білдіреді. Сондықтан
барлық мемлекттерде Конституция мемлекеттік саяси бағыт-бағдарын
мемлекеттік органдар жүйесін айқындайтын, олардың құрылымы мен қызмет ету
тәртібін бекітетін, адамдардың негізгі құқықтары мен міндеттерін
тұжырымдайтын Ата Заңы болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған
Конституциясы Республикамыздың қоғамдық құрылысы мен саясатының
негіздерін, әкімшілік аймақтық құрылымын, республиканың мемлекеттік өкіметі
мен басқаруының жоғарғы және жергілікті органдарын, сот әділдігін,
мемлекттік тілді, адам және азаматтың статусы, олардың құқықтары мен
бостандықтарын, міндеттерін жария етті.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекетіміздің егеменді
республика екеніне, яғни оның ішкі және сыртқы даму бағыттарын тәуелсіз
дербес шешетініне дәлел бола алады. Ол жөнінде Конституцияның " Жалпы
ережелер" бөлімінің бірінші және екінші баптарында былай делінген:
"Қазақстан Республикасы - өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары".
Бұрын қолданып келген Кеңестік Конституциялар ең демократияшыл
Конституцнялар деп есептелінетін, өйткені әлеуметтік-экономикалық саяси
және жеке құқықтар мен бостандықтардың кең спектрін жариялады. Алайда өмір
мынадай қарапайым ақиқатты дәлелдеп берді, ешқандай Декларациялар жекені
мемлекеттікінен бөліп алмайынша мүмкін болмайтын нағыз бостандықты
алмастыра алмайды.
Яғни, 1978 жылы қабылданған Қазақ ССР Конституциясы қазақ мемлекетінің
егемендігін тек Одақтан өз еркімен шыға алады деп дәлелдесе, жаңа
Конституция Қазақстан Республикасының дүниежүзілік аренада орны бар дербес
ел екенін көрсетті. Оған дәлел Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымына және
көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы. Жер шарының бір бөлігін
алып жатқан Қазақ халқының атымен аталып, ұлттың белгісі болған Қазақстан
Республикасының кең байтақ территориясы, Қазақстан мемлекетінің
егемендігінің және өз территориясында тікелей басшылық жасауының
материалдық белгісі болып келеді.
Конституциялық құрылыс негіздері бөлімі "Адам және
азамат", "Президент", "Парламент", "Үкімет", "Соттар және Сот
төрелігі" деген бес бөлімнен тұрады. Бұрынғы Конституциялар ерекшелігі
ең алдымен азаматтың құқықтық мәртебесі, содан кейін одан туындайтын
қоғамдық құрылыс негіздері және содан кейін ғана - мемлекет пен
оның институтары анықталады.
Қазақ Республикасындағы азаматтық мәселесіне Коиституцияда
арнаулы бөлім II бөлім арналған.
Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.
Қазақстан Республикасында әрбір адамның азаматтық алуға және оны
өзгертуге құқы бар (10, 11 бап).
Республика азаматтығын алудың, сақтаудың және одан айырылудың негіздері
мен тәртібі конституциялық заңмен белгіленеді. Қазақстан Республикасының
азааматтығынан немесе азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ
азааматтарды республика шегінен тыс жерлерге аластауға жол берілмейді.
Қазіргі кезде азаматтық мәселесі республикада күрделі мәселеге
айналып отыр. Өйткені Қазақстан көп ұлтты мемлекет. Қазақстанда
бұрыннан тұратын өзге ұлт өкілдері қос азаматтықты талап етеді. Ал
негізгі Заңда Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын адам,
басқа мемлекеттің азаматы болып танылмайды деп көрсетілген. Және, сонымен
қатар, азаматтықты өзгертуге құқық берілген. Бұл, бірақ, қос елдің азаматы
болу деген сөз емес.
Қорыта айтсақ, Қазақстан Республикасы Конституциясының 10-бабының 3-
тармағында Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы
танылмайды деп атап көрсетілген.
Еркіндік пен бостандықты шексіз деп түсінбеу керек. Кісі қоғамда өмір
сүргесін белгілі жағдайда сол қоғамның ортаға тәуелді болады. Мұның өз
өлшемі, шегі бар.
Мысалы, 15 бапта Конституцияның өмір сүру құқығы әрбір
адамның табиғи ажырамас құқығы. Ешкімді де өмірден еріксіз айыруға
болмайды, - деп бекітілген. Енді осы бапты талдайтын болсақ, өзі өмір
сүруге құқығы бола тұрып, екінші бір адамның өміріне қауіп төндіруге,
тіпті, қастандық жасауға құқылы емес. Олай болмаған күнде бір адамның
құқықтары екінші адамның құқықтырын жоққа шығарады. Сөйтіп,
құқық бір кісінің ғана иелігіне айналған болар еді. Азаматты қандай
да болсын құқығы мен бостандығынан айыруға немесе оларды шектеуге
ешкімнің де қақысы жоқ, мұны Конституцияға, заңдарға сәйкестендіріп
қана істеуге болады.
Қазақстан Республикасы азаматының құқыға мен бостандығын жүзеге асыруын
оның міндеттерімен ажыратып қарауға болмайды. Міндеттердің орындалуы жеке,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қамтамасыз ету үшін қажет. Қазақстаи
Республикасы азаматтарының қасиетті міндеті әрі борышы - Республика
территориясын қорғау болуы қажет (36 бап).
Республиканың өкілеттігіне біртұтас мемлекеттік жер қорына ие болу,
оны пайдаланудың перспективалық жоспарлары мен жерді мелиорациялау
жоспарларын белгілеу, қоныстандыруды ұйымдастыру т.б. жатады. Мемлекет тек
жерді пайдалану тәртібін белгілеп қана коймай, республикадағы жер
қойнауларын, ормандарды, суды пайдаланудың тәртібін белгілейді. Бұл туралы
Конституцияның 6 бабында "жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен
жануаралар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz