Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сала: қызметі, қаржы көздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
ӘЛЕУМЕТТІК САЛА . ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
Әлеуметтік сала . экономикалық өсудің негізгі факторы ... .. 6
Әлеуметтік саладағы ұйымдар және кәсіпорындар: қызмет ету ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
Әлеуметтік сфераны реформалаудың әлемдік тәжірибесі ... ... 15
Қ
АЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЛА: ҚЫЗМЕТІ, ҚАРЖЫ КӨЗДЕРІ
Қазақстанның экономикалық даму кезеңіндегі әлеуметтік сфераның қазіргі жай.күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Әлеуметтік саладағы қаржы ресурстарының құрылуы ... ... .. 31
ҚР әлеуметтік саладағы кәсіпорын ресурстары ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .. 43
ӘЛЕУМЕТТІК САЛА . ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
Әлеуметтік сала . экономикалық өсудің негізгі факторы ... .. 6
Әлеуметтік саладағы ұйымдар және кәсіпорындар: қызмет ету ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
Әлеуметтік сфераны реформалаудың әлемдік тәжірибесі ... ... 15
Қ
АЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЛА: ҚЫЗМЕТІ, ҚАРЖЫ КӨЗДЕРІ
Қазақстанның экономикалық даму кезеңіндегі әлеуметтік сфераның қазіргі жай.күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Әлеуметтік саладағы қаржы ресурстарының құрылуы ... ... .. 31
ҚР әлеуметтік саладағы кәсіпорын ресурстары ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .. 43
Рыноктық механизмнің және институттардың сақталу негізінде, мемлекет функциясының кеңейтілуі қазіргі заманғы қоғамда әлеуметтік-экономикалық процестердің қиындықтарынан туындап отыр. Қазіргі қоғамның көптеген негізгі мәселелері тек рыноктық механизмнің жолымен тиімді шешілуі мүмкін емес. Бұл ең алдымен, экономикалық өсудің маңызды көзі болған әлеуметтік сфераға қатысты жағдайды нығайту. Яғни, өмір сүрудің деңгейі, білім, еңбек көшінің біліктілігі, халықтың денсаулығы, қоршаған орта және ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесін экономикалық өсудің қарқынына және сапасына тікелей ықпалын тигізеді. Ең алдымен, бұл экономикалық дамуды соңғы мақсаттарға жетуге қайта бағдарлаудан көрінеді, яғни халықтың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін мүмкіндігінше толық қанағаттандыру. Заман талабына сәйкес бұл аталған факторлардың маңыздылығы арта түседі.
Мемлекеттің маңызды қызметінің бірі - рыноктық тиімділік пен әлеуметтік теңдік арасында тепе-теңдікті сақтау. Принципті түрде қойылған міндеттің ел экономикасына таңсық құбылыс ретінде енуі мүмкін емес. Бұл әлеуметтік рыноктық экономиканың моделі рыноктық заңмен қызмет етіп, мемлекеттің белсенді араласуы негізінде қызмет атқаратын экономикалық жүйе болып табылады.
«Ұлттың нағыз байлығы – оның адамдары». Дамудың мақсаты адамдардың ұзақ, салауатты және шығармашылық өмір сүрулері үшін қолайлы орта жасаумен түйінделеді. Осы қарапайым, бірақ аса маңызды ақиқат материалдық және қаржы жөніндегі әл-ауқатқа қол жеткізу үдерісінде жиі ұмытылады”. Бұл сөйлемдер – адам дамуы туралы 1990 жылы басылып шыққан бірінші Есептің алғашқы жолдары. Адам дамуының идеясы мұны одан да кеңірек ауқымда қарайды: адамдар жоғары бағалайтын таңдаудың аса маңызды салалары, олар саяси, экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерден бастап шығармашылық мүмкіндік пен жеке әлеуеттің дамуына және қай қоғамдастыққа жататынына дейін түрленіп отырады. Осы таңдау адамның сауатын ашудағы, білім алудағы, дені сау болудағы, дұрыс тамақтанудағы, азықтан, киім мен баспананың жоқтығынан жапа шекпеудегі, еркін қозғалып жүрудегі негізгі мүмкіндіктеріне негізделеді. Адам өміріндегі осы аспекттердің барлығы тәсіл арқылы қаралады, ол осы тұжырымдама ұсынатын кешенді индекстер (жиынтығы) арқылы түрлі елдерді салыстыруға мүмкіндік береді. [2, 11 б.]
Біздің елімізде де халықтың нақты табыстарының өсу қарқынының арттыруы, халықтың әлеуметтік қорғансыз топтарының қолдауы, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет сфераларының дамуы және т.б. - бұлардың барлығы да мемлекеттің әлеуметтік бағыттағы әрекетінің күшейгенінің нақты белгісі. Сол арқылы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына қарқьн беретін ұлттық экономиканың әлеуметтік әлеуетінің өсуіне жағдай жасалуда. Осыған байланысты халықтың материалдық жағдайын жақсарту жөнінде бірқатар шаралар Елбасының 2006 жылғы Жолдауында да көрініс тапты. Мұнда негізгі тұжырымдамадар: барлық халықаралық стандарттарға сай келетін Еңбек кодексін қабылдау, кәсіби-техникалық және жоғары білім беру жүйесін реформалау, 2007 жылдан бастап бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысын көбейту, республикадағы әлеуметтік жүйені жақсарту. [3, 11 б.]
Әлемнің дамыған елдерінде адамға салынатын инвестицияның ұлттық өнімдегі үлесінің көлемі материалдық өндіріс факторларына салынатын инвестициядан да жоғары екендігін ескерсек, біздің еліміздегі экономиканың әлеуметтік салаларының (білім беру, денсаулық сақтау және т.б.) маңызы мен ролі де арта түскенін аңғарамыз. Өйткені, әлеуметтік сфера дамымайынша, экономикалық дамуға жету мүмкін емес.
Диплом жүмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстьң мазмүны 46 бетке компьютерде терілген, оның ішінде 3 кесте бар.
Мемлекеттің маңызды қызметінің бірі - рыноктық тиімділік пен әлеуметтік теңдік арасында тепе-теңдікті сақтау. Принципті түрде қойылған міндеттің ел экономикасына таңсық құбылыс ретінде енуі мүмкін емес. Бұл әлеуметтік рыноктық экономиканың моделі рыноктық заңмен қызмет етіп, мемлекеттің белсенді араласуы негізінде қызмет атқаратын экономикалық жүйе болып табылады.
«Ұлттың нағыз байлығы – оның адамдары». Дамудың мақсаты адамдардың ұзақ, салауатты және шығармашылық өмір сүрулері үшін қолайлы орта жасаумен түйінделеді. Осы қарапайым, бірақ аса маңызды ақиқат материалдық және қаржы жөніндегі әл-ауқатқа қол жеткізу үдерісінде жиі ұмытылады”. Бұл сөйлемдер – адам дамуы туралы 1990 жылы басылып шыққан бірінші Есептің алғашқы жолдары. Адам дамуының идеясы мұны одан да кеңірек ауқымда қарайды: адамдар жоғары бағалайтын таңдаудың аса маңызды салалары, олар саяси, экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерден бастап шығармашылық мүмкіндік пен жеке әлеуеттің дамуына және қай қоғамдастыққа жататынына дейін түрленіп отырады. Осы таңдау адамның сауатын ашудағы, білім алудағы, дені сау болудағы, дұрыс тамақтанудағы, азықтан, киім мен баспананың жоқтығынан жапа шекпеудегі, еркін қозғалып жүрудегі негізгі мүмкіндіктеріне негізделеді. Адам өміріндегі осы аспекттердің барлығы тәсіл арқылы қаралады, ол осы тұжырымдама ұсынатын кешенді индекстер (жиынтығы) арқылы түрлі елдерді салыстыруға мүмкіндік береді. [2, 11 б.]
Біздің елімізде де халықтың нақты табыстарының өсу қарқынының арттыруы, халықтың әлеуметтік қорғансыз топтарының қолдауы, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет сфераларының дамуы және т.б. - бұлардың барлығы да мемлекеттің әлеуметтік бағыттағы әрекетінің күшейгенінің нақты белгісі. Сол арқылы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына қарқьн беретін ұлттық экономиканың әлеуметтік әлеуетінің өсуіне жағдай жасалуда. Осыған байланысты халықтың материалдық жағдайын жақсарту жөнінде бірқатар шаралар Елбасының 2006 жылғы Жолдауында да көрініс тапты. Мұнда негізгі тұжырымдамадар: барлық халықаралық стандарттарға сай келетін Еңбек кодексін қабылдау, кәсіби-техникалық және жоғары білім беру жүйесін реформалау, 2007 жылдан бастап бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысын көбейту, республикадағы әлеуметтік жүйені жақсарту. [3, 11 б.]
Әлемнің дамыған елдерінде адамға салынатын инвестицияның ұлттық өнімдегі үлесінің көлемі материалдық өндіріс факторларына салынатын инвестициядан да жоғары екендігін ескерсек, біздің еліміздегі экономиканың әлеуметтік салаларының (білім беру, денсаулық сақтау және т.б.) маңызы мен ролі де арта түскенін аңғарамыз. Өйткені, әлеуметтік сфера дамымайынша, экономикалық дамуға жету мүмкін емес.
Диплом жүмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстьң мазмүны 46 бетке компьютерде терілген, оның ішінде 3 кесте бар.
1 Назарбаев Н.Ә. ҚР Президентінің халыққа Жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» // Егеменді Қазақстан, 2007, ақпан.
2 Қазақстандағы адам дамуы: Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Н.Қ. Мамыров және Ф. Акчура. – Алматы: «Taimas Printhouse», 2004. – 412 б.
3 Назарбаев Н.Ә. ҚР Президентінің халыққа Жолдауы. «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы» // Егеменді Қазақстан, 2006, мамыр.
4 Нурманов А.О. Социальные факторы развития национальной экономики // Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.э.н., Алматы, 2004.
5 Назарбаев Н.Ә. "Бәсекеге қабілетті Қазақстан, бәсекеге қабілетті экономика, бәсекеге қабілетті ұлт". Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы // Егеменді Қазақстан, 2004, 20 наурыз.
6 БҰҰДБ. 1994 жылдағы адам дамуы туралы Баяндама – Нью-Йорк: Оксфорд Юниверсити Пресс, 1994.
7 Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе, 4-е изд. Пер. С англ. М.: Дело ЛТД, 1994.
8 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.: Соцэкгиз, 1962.
9 Маршалл А. Принципы политической экономии.: Пер. С англ. Т.-1-3.М.:Прогресс, 1984.
10 Гэлбрейт Дж. Экономические теории и цели общества: Пер. С англ. М.: Прогресс, 1976.
11 Беккер Г. Человеческий капитал // США-экономика, политика, идеология, 1993.-№11, 12.
12 Сарбасова Т.С., Даулиева Г.Р. Экономика образования. Учебное пособие. Алматы, 2005.
13 Джумамбаев С.К. Социальная политика, Алматы, 2002.- 23 б.
14 Әмірханова М.М. Әлеуметтік статистика индикаторларының жүйесін жасаудағы әдіснама мен әдістеме: Әлеуметтану ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесі үшін диссертация. – Алматы, 1999. – 165 б.
15 "Қазақстан -2030" үзақ мерзімді мемлекеттік стратегия - Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсарту". ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Алматы, 1997.
16 Социальные факторы роста национальной экономики // материалы республиканской научно-практической конференции «актуальные проблемы теории национального воспроизводства».-Алматы, 2002.-127 б.
17 О.Сәбден. Экономикалық басымдықтар және уақыт талабы // Егемен Қазақстан, 2006, 18 сәуір.
18 Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг. Алматы, 2002.-10-116.
19 Информационные материалы для практических действий в области обучения на протяжении всей жизни, Алматы, 2004.
20 Рыночная экономика: Учебник. В.3т. Макроэкономика.М.:Соминтек, 1992.
21 Мартин У.Дж. Информационное общество. Москва, 1998.
22 Сулима И.И. Система образования как инструмент постсоветских реформ // Социс, № 2, 2001.
23 Национальный отчет о человеческом развитии за 2004 г.
24 Человеческое развитие в Казахстане. Под ред. Н.К. Мамырова. Алматы, 2003.
25 Новая индустриальная волна на Западе. Москва АсаЛепиа, 1999.
26 Образование в странах с переходной экономикой: задачи развития. Вашингтон. Бүкіл әлемдік банк және Орталық Азия.
27 Жаркымбаева Р. Политика Казахстана в сфере образования: реальность и перспективы // Саясат №2, 2005.
28 Статистикалық жинақ . Алматы, 2004, ҚР статистикалық Агенттігі.
29 Шишкин С. Экономика социальной сферы. Москва: ГУ-ВШЭ, 2003.
30 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег: Пер. С англ. Москва: Прогресс, 1978.
31 Ольсевич Ю., Мазарчук В. О специфике экономических институтов социальной сферы // Вопросы экономики, № 5, 2005.
32 Астапович А. Транснациональный капитал США в мировом хозяйстве.-Моква: Наука, 2003.
33 Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2003.-252 б.
34 Есентугелов А. Стратегия безопасного экономического развития Казахстана в условиях глобализации // Центральная Азия в системе глобальных отношений: СПб, материалы конференции. Алматы, 2002.
2 Қазақстандағы адам дамуы: Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Н.Қ. Мамыров және Ф. Акчура. – Алматы: «Taimas Printhouse», 2004. – 412 б.
3 Назарбаев Н.Ә. ҚР Президентінің халыққа Жолдауы. «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы» // Егеменді Қазақстан, 2006, мамыр.
4 Нурманов А.О. Социальные факторы развития национальной экономики // Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.э.н., Алматы, 2004.
5 Назарбаев Н.Ә. "Бәсекеге қабілетті Қазақстан, бәсекеге қабілетті экономика, бәсекеге қабілетті ұлт". Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы // Егеменді Қазақстан, 2004, 20 наурыз.
6 БҰҰДБ. 1994 жылдағы адам дамуы туралы Баяндама – Нью-Йорк: Оксфорд Юниверсити Пресс, 1994.
7 Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе, 4-е изд. Пер. С англ. М.: Дело ЛТД, 1994.
8 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.: Соцэкгиз, 1962.
9 Маршалл А. Принципы политической экономии.: Пер. С англ. Т.-1-3.М.:Прогресс, 1984.
10 Гэлбрейт Дж. Экономические теории и цели общества: Пер. С англ. М.: Прогресс, 1976.
11 Беккер Г. Человеческий капитал // США-экономика, политика, идеология, 1993.-№11, 12.
12 Сарбасова Т.С., Даулиева Г.Р. Экономика образования. Учебное пособие. Алматы, 2005.
13 Джумамбаев С.К. Социальная политика, Алматы, 2002.- 23 б.
14 Әмірханова М.М. Әлеуметтік статистика индикаторларының жүйесін жасаудағы әдіснама мен әдістеме: Әлеуметтану ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесі үшін диссертация. – Алматы, 1999. – 165 б.
15 "Қазақстан -2030" үзақ мерзімді мемлекеттік стратегия - Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсарту". ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Алматы, 1997.
16 Социальные факторы роста национальной экономики // материалы республиканской научно-практической конференции «актуальные проблемы теории национального воспроизводства».-Алматы, 2002.-127 б.
17 О.Сәбден. Экономикалық басымдықтар және уақыт талабы // Егемен Қазақстан, 2006, 18 сәуір.
18 Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг. Алматы, 2002.-10-116.
19 Информационные материалы для практических действий в области обучения на протяжении всей жизни, Алматы, 2004.
20 Рыночная экономика: Учебник. В.3т. Макроэкономика.М.:Соминтек, 1992.
21 Мартин У.Дж. Информационное общество. Москва, 1998.
22 Сулима И.И. Система образования как инструмент постсоветских реформ // Социс, № 2, 2001.
23 Национальный отчет о человеческом развитии за 2004 г.
24 Человеческое развитие в Казахстане. Под ред. Н.К. Мамырова. Алматы, 2003.
25 Новая индустриальная волна на Западе. Москва АсаЛепиа, 1999.
26 Образование в странах с переходной экономикой: задачи развития. Вашингтон. Бүкіл әлемдік банк және Орталық Азия.
27 Жаркымбаева Р. Политика Казахстана в сфере образования: реальность и перспективы // Саясат №2, 2005.
28 Статистикалық жинақ . Алматы, 2004, ҚР статистикалық Агенттігі.
29 Шишкин С. Экономика социальной сферы. Москва: ГУ-ВШЭ, 2003.
30 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег: Пер. С англ. Москва: Прогресс, 1978.
31 Ольсевич Ю., Мазарчук В. О специфике экономических институтов социальной сферы // Вопросы экономики, № 5, 2005.
32 Астапович А. Транснациональный капитал США в мировом хозяйстве.-Моква: Наука, 2003.
33 Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2003.-252 б.
34 Есентугелов А. Стратегия безопасного экономического развития Казахстана в условиях глобализации // Центральная Азия в системе глобальных отношений: СПб, материалы конференции. Алматы, 2002.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
І ӘЛЕУМЕТТІК САЛА – ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Әлеуметтік сала – экономикалық өсудің негізгі факторы ... .. 6
1.2 Әлеуметтік саладағы ұйымдар және кәсіпорындар: қызмет ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.3 Әлеуметтік сфераны реформалаудың әлемдік тәжірибесі ... ... 15
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЛА: ҚЫЗМЕТІ, ҚАРЖЫ
ІІ КӨЗДЕРІ
Қазақстанның экономикалық даму кезеңіндегі әлеуметтік сфераның
2.1 қазіргі жай-күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Әлеуметтік саладағы қаржы ресурстарының құрылуы ... ... .. 31
2.3 ҚР әлеуметтік саладағы кәсіпорын ресурстары ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .. 43
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының көлемі - 44 бет, кесте - 3, пайдаланылғын әдебиеттер -
34. Негізгі сөз түйіндері: әлеуметтік сфера, әлеуметтік саясат, әлеуметтік
орта, әлеуметтік кепілдіктер, әлеуметтік қызмет көрсету рыногы, білім беру
қызметі, денсаулық сақтау қызметі, әлеуметтік-бағдарланған рыноктық
шаруашылық, әлеуметтік саладағы ұйымдар, кәсіпорын ресурстары, әлеуметтік
саладағы қаржы ресурстары.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауында айтарлықтай қысқа
уақыт аралығында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруі жөнінде аса маңызды міндетті алға қойды. Бұл міндетті шешу,
ең алдымен экономикалық даму саласындағы басымдылықтарды іске асыруға
негізделген. Өйткені, елдің дүниежүзілік рыноктағы бәсекеге
қабілеттілігінің нығаюы оның экономикасының сапалық тұрғыда өрлеуі мен
әлемдік шаруашылық жүйесіне кірігуі жағдайында ғана мүмкін болмақ.
Жолдаудың тағы бір ерекшелігі – қазақстандықтардың әл-ауқаты деңгейін
көтеруге бағытталған шаралар белгіленген маңызды әлеуметтік басымдылықтар
болып табылады. Мемлекеттік әлеуметтік қорғауды күшейтуге және оны рыноктық
экономика талаптарына сай қайта бағдарлауға ерекше назар аударылуы. Бұл
міндетті ойдағыдай шешуге халықтың экономикалық белсенділігін көтеруге,
елдің еңбек әлеуеті сапасын арттыру мен халықтың неғұрлым әлжуаз топтарын
әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етуге бағытталуы еді. Осыған орай білім
беру, денсаулық сақтау секілді әлеуметтік сала қызметін арттыру өте маңызды
және озекті мәселе болып табылады, өйткені елдің жақын арадағы және
болашақтағы әлеуметтік-экономикалық дамуы оны шешумен тығыз байланысты. [1,
11 б.]
Диплом жұмысының мақсаты - қазіргі ұлттық экономикадағы әлеуметтік
саланың теориялық жане практикалық аспектілерін зерттеу табылады.
Диплом жүмысының міндеттері - әлеуметтік сала - экономикалық категория
тұрғысынан қарастырылып, ондағы әлеуметтік ұйымдар мен кәсіпорындар
қызметінің бағыт-бағдарын көрсету, әлеуметтік сфераны дамытудың әлемдік
тәжірибесін қарастыру. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік сала ұйымдарының қазіргі жағдайы мен оның дамуына әсер ететін
себептерді анықтау, әлеуметтік саладағы қаржы және кәсіпорын ресурстарының
орнын анықтау.
Диплом жұмысын жазу барысында отандық, шетелдік ғалымдар мен мамандардың
еңбектері, сонымен қатар бүқаралық ақпарат құралдарында жарияланған заң
қүжаттары мен статистикалық мәліметтер пайдаланылды.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралады.
КІРІСПЕ
Рыноктық механизмнің және институттардың сақталу негізінде, мемлекет
функциясының кеңейтілуі қазіргі заманғы қоғамда әлеуметтік-экономикалық
процестердің қиындықтарынан туындап отыр. Қазіргі қоғамның көптеген негізгі
мәселелері тек рыноктық механизмнің жолымен тиімді шешілуі мүмкін
емес. Бұл ең алдымен, экономикалық өсудің маңызды көзі болған әлеуметтік
сфераға қатысты жағдайды нығайту. Яғни, өмір сүрудің деңгейі, білім, еңбек
көшінің біліктілігі, халықтың денсаулығы, қоршаған орта және ғылыми зерттеу
жұмыстарының нәтижесін экономикалық өсудің қарқынына және сапасына тікелей
ықпалын тигізеді. Ең алдымен, бұл экономикалық дамуды соңғы
мақсаттарға жетуге қайта бағдарлаудан көрінеді, яғни халықтың
мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін мүмкіндігінше толық қанағаттандыру. Заман
талабына сәйкес бұл аталған факторлардың маңыздылығы арта түседі.
Мемлекеттің маңызды қызметінің бірі - рыноктық тиімділік пен әлеуметтік
теңдік арасында тепе-теңдікті сақтау. Принципті түрде қойылған міндеттің ел
экономикасына таңсық құбылыс ретінде енуі мүмкін емес. Бұл әлеуметтік
рыноктық экономиканың моделі рыноктық заңмен қызмет етіп, мемлекеттің
белсенді араласуы негізінде қызмет атқаратын экономикалық жүйе болып
табылады.
Ұлттың нағыз байлығы – оның адамдары. Дамудың мақсаты адамдардың
ұзақ, салауатты және шығармашылық өмір сүрулері үшін қолайлы орта жасаумен
түйінделеді. Осы қарапайым, бірақ аса маңызды ақиқат материалдық және қаржы
жөніндегі әл-ауқатқа қол жеткізу үдерісінде жиі ұмытылады”. Бұл сөйлемдер –
адам дамуы туралы 1990 жылы басылып шыққан бірінші Есептің алғашқы жолдары.
Адам дамуының идеясы мұны одан да кеңірек ауқымда қарайды: адамдар жоғары
бағалайтын таңдаудың аса маңызды салалары, олар саяси, экономикалық және
әлеуметтік мүмкіндіктерден бастап шығармашылық мүмкіндік пен жеке әлеуеттің
дамуына және қай қоғамдастыққа жататынына дейін түрленіп отырады. Осы
таңдау адамның сауатын ашудағы, білім алудағы, дені сау болудағы, дұрыс
тамақтанудағы, азықтан, киім мен баспананың жоқтығынан жапа шекпеудегі,
еркін қозғалып жүрудегі негізгі мүмкіндіктеріне негізделеді. Адам
өміріндегі осы аспекттердің барлығы тәсіл арқылы қаралады, ол осы
тұжырымдама ұсынатын кешенді индекстер (жиынтығы) арқылы түрлі елдерді
салыстыруға мүмкіндік береді. [2, 11 б.]
Біздің елімізде де халықтың нақты табыстарының өсу қарқынының арттыруы,
халықтың әлеуметтік қорғансыз топтарының қолдауы, білім беру,
денсаулық сақтау, мәдениет сфераларының дамуы және т.б. -
бұлардың барлығы да мемлекеттің әлеуметтік бағыттағы әрекетінің
күшейгенінің нақты белгісі. Сол арқылы елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуына қарқьн беретін ұлттық экономиканың әлеуметтік әлеуетінің өсуіне
жағдай жасалуда. Осыған байланысты халықтың материалдық жағдайын жақсарту
жөнінде бірқатар шаралар Елбасының 2006 жылғы Жолдауында да көрініс тапты.
Мұнда негізгі тұжырымдамадар: барлық халықаралық стандарттарға сай келетін
Еңбек кодексін қабылдау, кәсіби-техникалық және жоғары білім беру жүйесін
реформалау, 2007 жылдан бастап бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысын
көбейту, республикадағы әлеуметтік жүйені жақсарту. [3, 11 б.]
Әлемнің дамыған елдерінде адамға салынатын инвестицияның ұлттық
өнімдегі үлесінің көлемі материалдық өндіріс факторларына
салынатын инвестициядан да жоғары екендігін ескерсек, біздің
еліміздегі экономиканың әлеуметтік салаларының (білім беру,
денсаулық сақтау және т.б.) маңызы мен ролі де арта түскенін аңғарамыз.
Өйткені, әлеуметтік сфера дамымайынша, экономикалық дамуға жету мүмкін
емес.
Диплом жүмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстьң мазмүны 46 бетке компьютерде
терілген, оның ішінде 3 кесте бар.
І ӘЛЕУМЕТТІК САЛА - ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ НЕГІЗІНДЕ
1.1 Әлеуметтік сала – экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде
Қазіргі жаһандану және интернационализация жағдайында тиімді
экономикалық даму, ең алдымен, әлеуметтік факторлардың қолдануымен
байланысты. Әлеуметтік факторлар ең маңызды да күрделі болып табылады,
себебі олар ұдайы өзгерісте болады. Экономиканың әлеуметтік бағдарлануының
күшеюі көптеген түрде көрініс табады. Ең алдымен, ол экономикалық дамудың
нақты ақырғы нәтижелерге қол жеткізу – тұрғындардың мұқтаждары мен
қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға қайта бағдарланумен анықталады.
Әлеуметтік факторларды құрушы, дамытушы және жүзеге асырушы әлеуметтік
потенциалының өсуі еліміздің әлеуметтік-экономикалық қарқынды дамуына үлкен
әсер береді. [4, 11 б.]
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылғы Жолдауында айтарлықтай қысқа
уақыт аралығында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруі жөнінде аса маңызды міндетті алға қойды. Бұл міндетті шешу,
ең алдымен экономикалық даму саласындағы басымдылықтарды іске асыруға
негізделген. Өйткені, елдің дүниежүзілік рыноктағы бәсекеге
қабілеттілігінің нығаюы оның экономикасының сапалық тұрғыда өрлеуі мен
әлемдік шаруашылық жүйесіне кірігуі жағдайында ғана мүмкін болмақ. [5,5 б.]
Елдің сапалық тұрғыда өсуі алдымен адам капиталының өсуімен байланысты
болмақ.
Адам дамуының негізгі идеялары, осы заманғы көптеген өзге идеялар сияқты,
негізінен соны емес, тек олар жаңа көзқарасты немесе ескі мұраға
қолданылатын өзге тәсілді ғана көрсетеді. Адам дамуы тұжырымдамасының
бастауларын адамзат тарихының ерте кезеңдерінен, көптеген мәдениеттер мен
діндерден байқауға болады. Мәселен, Аристотель былай айтқан, молшылық біз
іздегендей игілік болып табылмайтыны анық, ол тек қайсыбір басқа нәрсені
іздеу үшін ғана пайдалы (цитата 1994 жылғы БҰҰДБ адам дамуы туралы
Баяндамасынан келтіріліп отыр [6, 14-б.]).
Экономикалық дамудағы адам ролін қарау жөнінде экономикалық теорияның
классиктері сонау заманда-ақ алғашқы талпыныстар жасаған. Мәселен, А. Смит
пен оның ізбасарлары адамды қоғам байлығының көзі ретінде ғана емес,
сонымен бірге қоғамдық байлықтың бөлігі деп те есептеген [7, 8-б.]. Адамды
қоғамдық өндірістің мақсаты ретінде тануды өзге мектеп өкілдерінің
туындыларынан да кездестіруге болады. Маржиналистік бағыттың жақтастары,
мәселен, шекті пайдалылық теориясының негізгі ережелерін тұжырымдау арқылы
тұтыну ұстанымының (тәртібінің) теориясына тұспа-тұс жақындады [8, 8-б.].
Экономикадағы неоклассикалық бағыттың негізін қалаушылардың бірі А.
Маршалл байлық жинауды адамның дамуымен тікелей сабақтастырды. Ол былай
деген: “Байлықты өндіру – адам тіршілігін ұстаудың, оның қажеттіліктерін
қанағаттандыру мен дене, ақыл-ой және рухани күштерін дамытудың құралы
ғана. Ал адамның өзі – осы байлықты өндіретін негізгі құрал және ол
байлықтың түпкі мақсаты болып қызмет атқарады...” [9, 246-б.].
ХХ ғасырдың 30-шы жылдары Дж.М. Кейнс экономикалық өсудің аса маңызды
шарттары (жағдайлары) ретінде адам қабілеттерінің дамуы мен іске асуын,
сондай-ақ оның жеке таңдауының мүмкіндіктерін ұлғайтуды бөліп атады [10, 9-
б.]. Ұзақ уақытқа созылған осы кезең аралығында экономикалық ой-пікір жалпы
материалдық жинақтау саласында жүріп жатқан үдерістердің ықпалында болып
келді. Капиталдың қорлануы мен материалдық-заттық факторлар прогрестің
әмбебап және айқындаушы факторлары ретінде қаралды. Алайда дәл сол
материалдық байлықтың өсу көздеріне факторлық талдау жасау экономикадағы
адам роліне жаңаша қарауды туындатты.
Э.Денисон туындыларының айналасындағы айтыс-талқылаулар зерттеуші
еңбектерінің негізі болды, Э. Денисон көлемді статистикалық материалдар
бойынша техникалық жаңа енгізілімдерді, еңбекті пайдалану мен өндіріс
жабдығының ауқымдарын (масштабтарын) кеңейту ХХ ғасырда АҚШ-та ең қолайлы
жағдайда нақты ұлттық өнімді ұлғайтудың тек жартысын ғана қамтамасыз ете
алатындығын дәлелдеді. Осы идеяның негізінде Т. Шульцтің ізбасарлары адам
капиталы тұжырымдамасын жасады.
“Адам капиталы” факторын даралау бұған дейін тұтынушы және өндірмейтін сала
ретінде қаралып келген білім, ғылым, денсаулық сақтау салаларының
экономикалық ролін дұрыс анықтауға мүмкіндік берді. Э. Денисонның деректері
бойынша, Еуропа елдері мен АҚШ-та ұлттық табыстың өсіміндегі білім берудің
үлесі 12-29 %- ды құрайды [11, 111 б.].
Адам капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжырымдамасының туындауына
базалық мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарды, ол Адам ресурстарының
дамуына жәрдемдесу – адам капиталын барынша ұлғайту және демографиялық
мәселелерді, жұмыспен қамтылу, денсаулық сақтау, тамақтану, кенттену,
тұрғын үй, білім алу, кадрлар даярлау және т.б. қоса есептегенде, оны
экономикалық және әлеуметтік даму мақсаттарын да тиімді пайдалануға
жәрдемдесу.
ХХІ ғ. табалдырығында “адам капиталының” ролі экономикалық өсудің басты
қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық
байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-
шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16
%-ы, табиғи қорларға – 20 %-ы, “адам капиталына” 64 %-ы тигенін есептеп
шығарды. [12, 111 б.].
Адам дамуы тұжырымдамасының экономикалық теориялардан ерекшелігі,
тұжырымдама әлемдік дамудың жаһандық үдерістерін бағалауда басты индикатор
ретінде тұрмыс сапасын қарайды. Ол өзіндік кономикалық көрсеткіштердің
талдауын ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-мәдени индикаторлардың да
бағасын қамтиды. Әлеуметтік құықтармен қамтамасыздандыру паритетінің осы
тұжырымдамасы бойынша лайықты тұрмыс деңгейіне әлеуметтік қажеттіліктерді
нақты қанағаттандырған және таңдау мүмкіндіктерін ұлғайтқан жағдайда ғана
қол жеткізуге болады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы қарапайым түсінікпен тұжырымдалады:
мемлекет рыноктық қатынастардың мүмкіндік әрекетінен тыс шараларды іске
асыруы тиіс.
Әлеуметтік рынокты экономика тәжірибесінен Қазақстан экономикасына
қажетті тәжірибесі ретінде бәсекелестің жан-жақты дамуын жетілдіру. Бұл
ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетін әлеуметтік саясат контекстінде
жетілдіруіне маңызды экономикалық теория болып табылады. Шектеулі қорлар
жағдайында маңызды мәселе, әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға қажетті
шығындар мен өндірістің дамуына жұмсалатын қаржылардың арнасындағы тиімді
қатынасты реттеу болып табылады. Бұл ара қатынастың тепе-теңдігінің бұзылуы
әлеуметтік-экономикалық жүйенің бұзылуына әкеліп соғады. [13, 13б.]
Сондықтан әлеуметтік экономика - экономикалық өсудің механизімінің
тиімді пайдалануына және халықты әлеуметтік қорғау мен қамтамасыз етуге
жағдай туғызады. Бұл кезде келесі қиын мәселе туындайды, яғни рыноктық
экономика принципін әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру шараларымен
үйлестіру.
Адам дамуы тұжырымдамасында “мүмкіндіктерді ұлғайту” мен “таңдау
еркіндігі” ұғымдары кең ауқымдағы проблемалар қатарын анықтайды, солардың
ішінен адам өмірінің өзекті аспекттері ретінде үш құрамдас бөлігі
дараланады: ұзақ ғұмыр сүру және денсаулық, білім және “лайықты тұрмысты
қамтамасыз ету үшін ресурстарға бақылау жасау”. Денсаулық пен ұзақ өмір
сүру, сондай-ақ білім өзінен- өзі адам дамуының мақсаттары болып есептелсе,
ал “ресурстарға бақылау жасау” осы мақсаттарды іске асырудың құралы болып
саналады. Ресурстарға бақылау жүргізудің өлшемі ретінде адам дамуы
тұжырымдамасында халық табыстарының көрсеткіштері қолданылады. [14, 43б.]
Экономикалық сөздіктерде “әл-ауқат” ұғымы – “халықтың қажетті
материалдық және рухани игіліктермен, яғни адамның белгілі бір
қажеттіліктерін қанағаттандыратын заттармен, қызмет көрсетулермен және
жағдайлармен қамтамасыздығы. Ол өндіргіш күштердің даму деңгейіне және
үстемдік құратын өндірістік қатынастардың сипатына қатысты болады. Әл-ауқат
тұрмыс деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесімен кескінделеді” [15, 54
б.].Экономика жөніндегі сөздіктерден сондай-ақ мынадай анықтаманы
кездестіруге болады: “Әл-ауқат дегеніміз – толыққанды тіршілік үшін қажет
нақты ресурстардың болуы. Әл-ауқатты мемлекет – елдің барлық азаматтары ең
төменгі табыс пен қажетті қоғамдық қызмет көрсетулерге сенім арта алатын
қоғам” [16].
Экономикалық өсу – адамзат қоғамының үдемелі дамуын бейнелейтін ең
маңызды үдерістерінің бірі. Соның негізінде адамзаттың “мәңгі”
проблемалары: қажеттіліктерді қанағаттандырудың жолдары мен түрлерін
іздестіру, ғылымды дамыту, табиғатты сақтау мәселелері шешіледі.
Экономикалық өсу ұғымы өндірістің нақты көлемінің қысқа мерзімдік
шарықтаулары мен құлдырауларын емес, ал ұзақ мерзімді уақыт аралығында
өндіргіш күштердің дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің ұзақ
мерзімді өзгерістерін білдіреді.
Осы (жаңа) заманғы теория мен практикада “экономикалық өсу” термині
елдің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) немесе жалпы ұлттық өнімінің (ЖҰӨ) нақты
көлемінің ұлғаюын көрсетеді. Яғни экономикалық өсу пайыздық тұрғыда
есептеледі және өткен жылғымен немесе қайсыбір базалық жылмен салыстырғанда
ЖІӨ не ЖҰӨ көрсеткішінің өсімін сипаттайды. Экономикалық өсуді анықтау
кезінде ЖІӨ көрсеткіші салыстырмалы бағалар мен шарттар бойынша немесе осы
көрсеткішті есептеуде баға факторын және өзге де құрылымдық өзгерістерді
есепке алусыз есептеледі.
Дүниежүзілік банктің ресми анықтамасына сәйкес жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) –
нақты елдің аумағында бір жылдың ішінде өндірілген барлық тауарлар мен
көрсетілетін қызметтердің жиынтық құндылығы. ЖҰӨ-нің ЖІӨ-нен айырмасы
(өзгешелігі), жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) сондай-ақ ел азаматтарының шет
елдерден алған табыстарын да қосып, шетелдіктердің елден әкеткен табыстарын
шегеріп тастайды [17, 45 б.].
Экономикалық өсу факторлары өндірістің өсуін нақты түрде мүмкін етеді.
Ұсыныс факторлары түпкілікті бір сипатқа ие: олар өте сирек немесе мөлшері
шектеулі. Ал адам қажеттіліктерінің іс жүзінде ұшы-қиыры жоқ. Сондықтан
әлеуметтік-экономикалық дамудың белгілі бір деңгейінде елдердің әйтеуір
біреуінде азық-түліктік, экологиялық, демографиялық проблемалар туындайды.
Өндірістік ресурстардың сиректік немесе шектеулілік салдарынан экономика
соған бейімделуі, қайта жаңғыруы (өзгеруі), өсудің жаңа үлгілерін таңдауы
тиіс, үрдістерді ынталандырып немесе, керісінше, керексіздерін тежеп
отырады.
Экономикалық өсудің экстенсивті үлгісі – ұлғайтылған ұдайы өндірістің
ең қарапайым жолы. Соның көмегімен жұмыссыздықты жылдам қысқартуға, жұмыс
күшінің жұмыспен көп қамтылуын қамтамасыз етуге болады. Экономикалық өсудің
мұндай жолының күрделі кемшіліктері де бар. Біріншіден, оған техникалық
тоқырау кідірісі тән, мұндай тоқырау кезінде өнім шығаруды ұлғайту
техникалық прогреспен қатар жүрмейді. Екіншіден, капитал қайтарымы,
материал сыйымдылығы, еңбек өнімділігі сияқты көрсеткіштер өзгеріссіз
деңгейде қалады. Үшіншіден, экономикалық өсу шығындық сипат алады, оның
себебі, өндірісті экстенсивті кеңейту еңбек және табиғи ресурстардың
жеткілікті көлемдерінің болуын ұйғарады және экономиканың масштабтары
солардың есебінен ұлғаяды. Бұл орайда ұдайы
өндіріс жағдайлары шарасыздан нашарлай түседі. Сондықтан экономикалық
өсудің экстенсивті жолына ұзақ мерзімді бағдарлану тұйыққа әкеп тірейді.
Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің басты айрықша белгісі –
техникалық прогресс базасында өндіріс факторларының тиімділігін арттыру.
Өндірісті қарқынды ұлғайтудың шүбәсіз құндылығы табиғи ресурстардың
шектеулілігінен туындайтын экономикалық өсу тосқауылдарын жеңетіні болып
табылады. Қарқынды экономикалық өсу кезінде өндіріс ауқымдарын ұлғайту
анағұрлым ілгерішіл техниканы, озық технологияларды, ғылым жетістіктерін
қолданудың, сондай-қ кадрлардың біліктіліктерін арттырудың есебінен жүреді.
Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің ерекшеліктері мынада, мұнда
экономиканың өсу қарқынының өте жоғары болуы мүмкін емес, ал ғылыми-
техникалық прогресс жұмыссыздықты тудыруы мүмкін.
Сонымен, экономикалық өсу қарқынды және экстенсивті сипат алуы
ықтимал. Бұл ретте мемлекеттің экономикалық дамуы өндіріс ресурстарын
пайдалану тиімділігінің ұдайы өсу жағдайдарында, яғни өндірістің қарқынды
сипаты кезінде қамтамасыз етіледі. Экономикалық өсуді сипаттайтын
индикаторлар болып табылатындар: ЖІӨ нақты өсуі, халық табыстарының нақты
өсуі, инфляция деңгейі, валютаның айырбас бағамы, мемлекеттік бюджеттің
тапшылығы және ЖІӨ қатысты үкіметтің сыртқы борышының деңгейі, елдің сауда
балансы (экспорт, импорт және сауда сальдосы), экономикаға тартылатын
инвестицияларлың нақты өсуі, сондай-ақ экономика салалары мен экономикалық
қызмет түрлері бойынша тауарлар және көрсетілетін қызметтер өндірісінің өсу
қарқындары.
Көптеген жылдар бойы экономикалық өсу саясат әзірлеу жөніндегі
мамандар мен саяси жетекшілер қолданатын негізгі мақсаттық көрсеткіштердің
бірі болып саналып келді, олар тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің саны
неғұрлым көп болса, адамдардың тұрмыс деңгейі де соғұрлым арта түседі деген
терең тамыр жайып қалыптасқан көзқарасқа сүйенді, және мұндай тәсіл ең озық
тәсіл деген пікірді ұстанды. Бұрын айтылғандай, адам дамуының тұжырымдамасы
экономикалық дамудың дәстүрлі теориясынан анағұрлым ауқымды. Экономикалық
өсудің дәстүрлі әдістері адам тұрмысының сапасын арттырумен емес, ал ЖІӨ
ұлғайтумен байланысты. [8, 21 б.].
Әлеуметтік сфера негізінен әлеуметтік-экономикалық факторлардың бірі
ретінде әл-ауқаттың даму үдерісіндегі өзгерістердің таратушысы емес, ал
бенефициарийі ретінде қаралады. Мұнда халықтың қолайсыз жағдайлардағы
топтарына материалдық тауарлар мен қызмет көрсетулер ұсынуға баса назар
аударады да, барлық салаларда мүмкіндіктерін ұлғайтуды қарастырады.
Экономикалық өсу мен әлеуметтік сфера дамуы арасында қалаулы байланыс
орнатудың төрт тәсілі бар.
Бірінші тәсіл білімге, денсаулық сақтауға, кәсіптік даярлыққа
инвестицияларды ұлғайтуды, адам қабілеттерін іске асыруға және оның өндіріс
пен игіліктерді негізінен ақылы еңбек арқылы бөлуге қатысуына жәрдемдесуді
қамтиды. Екінші тәсілдің мәні экономикалық өсу мен адамзат дамуының
арасында тығыз байланыс орнату үшін шешуші жағдай ұлттық табыс пен байлықты
әділ бөлу болуы тиіс екендігімен тұжырымдалады. Табыс пен байлық әркелкі
бөлінетін жерлерде, ЖІӨ жоғары қарқынмен өсуі адамдар тұрмысына оң әсер
етпейді.
Үшінші тәсіл кейбір елдердің тіпті экономикалық өсу мен дұрыс бөлу
орын алмаған жағдайда да адам дамуында белгілі бір жетістіктерге қол
жеткізгендерін көрсетеді. Олар осындай жетістіктерге мемлекеттік әлеуметтік
шығындарды дәл ұйымдастыра білгендерінің арқасында жетті.
Төртінші тәсіл – адам мүмкіндіктерін, әсіресе әйелдер мүмкіндіктерін
ұлғайтуды мақсат тұтады, - ол экономикалық өсу мен адам дамуы арасындағы
байланысқа жетудің сара жолын көрсетеді. Мүмкіндіктерді ұлғайту адам
өмірінің барлық салаларында қатысуы тиіс. Егер адамдар өз таңдауын саяси,
қоғамдық және экономикалық салаларда жасауға құқылы болса, онда
экономикалық өсудің перспективалары анағұрлым орнықты, баянды болады және
адамдардың мүдделерін ескереді [18, 27б.].
Қазіргі кезде Шығыс Еуропа елдері үшін негізгі әлеуметтік көрсеткіштер
жүйесі әзірленді, олар мынадай блоктарды қамтиды:
1. Халық және отбасы.
2. Білім.
3. Экономикалық белсенді халық және жұмыспен қамтылу.
4. Қоғамның әлеуметтік құрылымы.
5. Халықтың табыстары мен мүліктерін бөлу.
6. Тұтыну.
7. Денсаулық сақтау.
8. Тұрғын үй.
9. Мәдени қызмет.
10. Дене шынықтыру, туризм және бос уақыт.
11. Уақытты пайдалану.
12. Әлеуметтік қорғау.
13. Халыққа әлеуметтік қызмет көрсетулер.
14. Қоршаған ортаның хал-ахуалы.
15. Еңбек шарттары (жағдайлары).
16. Халықтың қоғамдық және саяси өмірге қатысуы.
17. Әлеуметтік патология.
Осы жүйенің көрсеткіштерін есептеу үшін ақпараттың дәстүрлі дерек
көздерін пайдаланудан басқа уақыт бюджеттерін зерттеу нәтижелерін кеңінен
қолдану қажет.
1.2 Әлеуметтік саладағы ұйымдар және кәсіпорындар: қызмет
ету ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының экономикалық дамуына білім, денсаулық
сақтау, мәдениет сияқты әлеуметтік факторлардың белсенділігі өте маңызды.
Оның шешілуінен еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының жақын, сонымен
қатар болашақтағы перспективалары тәуелді болады. Рыноктық экономикада
қоғам өмірі, индивидтердің ұдайы өндірісі, материалдық және рухани
игіліктерді тұтыну салаларындағы адамдар және адамдар топтарының арасындағы
жиынтығы ретінде әлеуметтік ұйымдарды құрады. Азаматтардың нақты
табыстарының өсу қарқынынң жоғарлауы, тұрғындардың әлеуметтік қорғалмаған
топтарын қолдау, білім, ғылым, денсаулық сақтау, мәдениет салаларының дамуы
– осылардың барлығы экономиканың әлеуметтік қуатының күшеюінің нақты
көрінісі. Әлемнің жоғары дамыған елдерінде адамға салынатын инвестиция
жалпы ұлттық өнім көлемінде үлесі зор, өндірістің материалдық факторларына
инвестициясынан жоғары болады және осыған байланысты экономиканың
әлеуметтік салаларының (білім, денсаулық сақтау, мәдениет) маңызы мен
ролінің жоғарылағанын байқауға болады.
Өндірістік ресурстар – әр түрлі өндірістің қажет етілетін негізгі
шарттары. Классик-экономистер “өндірістің үш факторын” бөліп атаған, олар:
еңбек, капитал, жер. Соңғы жылдарда экономикалық теорияда “капиталдың үш
түрі” туралы жиірек айтылып жүр, олар – адам капиталы, өндірілген және
табиғи капиталдар. Дүниежүзілік банктің анықтамасы бойынша капиталдың осы
түрлері былайша сараланады:
• адам капиталы – адамдардың өндіріс үдерісіне қатысу қабілеттері, олардың
білімдері, тәжірибелері, еңбек машықтары (дағдылары). Адам капиталына
тартылатын инвестициялар денсаулық сақтауға, білімге және адамдардың еңбек
өнімділігін арттыруға септігін тигізетін өзге де қызметке жұмсалатын
шығындар болып саналады;
• өндірілген (табиғи) капитал дегеніміз – тауарлар мен көрсетілетін
қызметтердің өндірісі үшін пайдаланылатын машиналар, жабдық және
құрылыстар, сондай-ақ шикізат, жартылай дайын фабрикаттар мен дайын өнім
қорлары;
• табиғи капитал – қоғам үлесіндегі табиғи ресурстардың қорлары: “табиғи
қоймалардағы” бүкіл қорлар топырақты, ауаны, суды, пайдалы қазбаларды
қосқанда өндірістік мақсаттарға пайдалануға болатын қорларды қамтиды.
Табиғи капитал ұғымына, турасын айтқанда, қордың нысаны жоқ табиғи
ресурстар (мәселен, күннің сәулесі) немесе таза тұтыну ресурстары (мысалы,
табиғи пейзаждар) кірмейді [19]. Табиғи капитал жаңғыртылатын және
жаңғыртылмайтын болуы мүмкін. Жаңғыртылатын к апиталға жер, орман, су
ресурстарын, жануарлар әлемін т.б. жатқызуға болады. Жаңғыртылмайтын
ресурстар минерал және отын ресурстарын қамтиды.
Көптеген дамыған мемлекеттердің белді кәсіпорындары түскен пайдаларын
жұмысшылары үшін медициналық сақтандыруға бағыттайды. Егер халыққа
көрсетілетін медициналық қызметтердің көлемін қаржыландыруды 100
пайыз деп есептесек, онда мемлекеттік бюджет арқылы АҚШ, Швеция, Финляндия
және басқа да мемлекеттер 7 % - 63 %-ға дейін қаржыландырады. Бірақ,
мәселен, Германияның экономикалық моделінде мемлекет
экономикалық мақсаттарды орындамайды - бұл мәселе индивидуалды рыноктық
шешімдердің шеңберінде жатады; мемлекет экономикалық
бастамалардың жүзеге асырылуына белгілі бір құқықтық және әлеуметтік
жағдайлар жасайды. Осындай шеңбердегі жағдайлар азаматтық ќоғамда жєне
индивидтардың әлеуметтік теңдігінде орындалады. Мемлекеттің басты мақсаты -
рыноктық тиімділік пен әлеуметтік теңдік арасындағы тепе-теңдікті сақтау
болып табылады.
Әлеуметтік рынокты экономиканың теоретиктері бұл мақсатты жүзеге асыру
үшін экономикалыќ жүйені төмендегі сипаттамалар арқылы топтастырылуы
қажет деп есептейді:
1. Индивидуалды еркіндік. Экономикалыќ сферадағы индивидуалды
еркіндікті ќамтамасыз ету үшін рыноктыќ механизмдердің қызмет етуі жєне
орталықтан тыс шешім кабылдау дажет. Бұл жағдай бәсекелестікті сонымен
қатар кіші жєне орта бизнеске мемлекеттік саясаттың қолдау көрсету арқылы
қамтамасыз етіледі.
2. Әлеуметтік теңдік. Рыноктың субьектілерінің әрекеттері салдарынан
рыноктың қиындыќ жағдайға ұшырап қалмауын ескере отырып, экономикалық
процесстің жүруінe қатысы жоқ адамдарға мемлекеттің әлеуметтік саясаты
ерекше мән аударады.
3. Антициклдық саясат. Бәсекелестік және әлеуметтік саясат тұрақты
экономикалық жағдайға қатысты процесс. Сондықтан азаматтардың
материалдық жағдайының төмендеуімен ұласатын іс конъюнктурасының
ауытқуы өте аз мөлшерде болуы қажет.
4. Өсу саясаты. Өндірістік қуатты модернизациялау жєне технологиялық
инновацияларды пайдалану үшін инфрақұрылымның және
ынталандырудың құқықтық негізін құру
5. Құрылымдық саясат. Экономиканың құрылымдық бейімділігіне
кедергі келтіретін табиғи және техникалық себептерді мақсатты
түрде жеңу. Бұл ең алдымен, жұмысшы көшінің шоғырлануын қамтамасыз ету
үшін жаңа жұмыс орындарын құруға, тұрғын үй құрылысын салуға және
жұмыскерлерді қайта оқытуды ұйымдастыруға мемлекеттік саясаттың, яғни еңбек
рыногының дамуына қатысты жағдай.
6. Бәсекелесті қолдау принципі. Жоғарыда қойылған
мақсаттарға жету экономикалық қќызметтің бәсекелестік бастамасындағы
шараларға шектеулер қою арқылы іске асырылмауы қажет.
7. Әлеуметтік серіктестік. Бұл әлеуметтік экономикалық
жүйені ұйымдастырудың алдыңғы қатардағы
принциптерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік серіктестік рыноктық
қатынастардың экономика шеңберінен әлеуметтік қатынастарға арласуы. Жұмысқа
қабылдау мен еңбек ақы төлеу кезінде туындайтын мәселелер жұмыс беруші мен
жұмыскер арасындағы екі жақты тәртіп арқылы шешіледі. Мемлекеттің делдалдық
қызметі негізінде кәсіпорынның жұмыскерлері өздерінің органдары
арасында жұмысшы кеңес арқылы ұйымның бақылау және әкімшілік
кеңестеріндегі орынға, сонымен қатар, кадрлық, әлеуметтік және кейбір
өндірістік мєселелерді шешуге құқылы дауысқа ие болады.
Халықтың табыстары мен шығындары туралы ақпараттың негізгі дерек
көздері – үй шаруашылықтарын ішінара зерттеу жүйесі Үй шаруашылығына –
бірге тұратын, өз табыстары мен мүліктерін біріктіретін (толық немесе жарым-
жартылай) және тауарлар мен қызметтердің нақты түрлерін бірге тұтынатын
адамдардың шағын тобы жатады, негізгі тұтынатын тауарларға негізінен тұрғын
үй мен тамақ өнімдері кіреді. Үй шаруашылықтарының елімізде 1994 жылы қайта
қаралған құрылымы келесі параметрлер бойынша қатаң сәйкестікте белгіленді:
- қала және ауыл халқының саны;
- халықтың ұлыстық (этникалық) құрамы;
- әлеуметтік құрылым (жалақы алатын жұмыскерлер үлесі, жеке секторда
жұмыспен қамтылғандар, фермерлер, зейнеткерлер үлесі).
Тұрмыс деңгейінің сипаттамасында сондай-ақ елдегі демографиялық хал-
жағдайдың талдауы да маңызды роль атқарады. Ол көптеген факторлардың
ықпалымен қалыптасады: денсаулық сақтау саласының даму деңгейі; білім алу
мүмкіндігі; экологияның хал-ахуалы; табыстар деңгейі; шығындар құрылымы;
тамақтың сапасы мен құрылымы және т.б. тұрмыс деңгейін талдау
индикаторларына халықтың экономикалық белсенділік көрсеткіштері де жатады –
экономикалық белсенді халықтың саны мен құрамы, экономикада жұмыспен
қамтылғандар мен халықтың жалпы санының ара салмағы (арақатынасы),
жұмыссыздардың саны мен құрамы, жұмыссыздық деңгейі. Одан басқа, еңбек
шартының (жағдайларының), жұмыс күні мен жұмыс аптасының ұзақтығы,
демалыстардың мерзімдері, өндірістік жарақат пен кәсіптік кеселдің деңгейі
көрсеткіштері де қосылады.
Жаңа заманғы экономикалық теория сөздігінде тұрмыс деңгейіне мынадай
түсінік беріледі: “жеке адамның немесе үй шаруашылығының материалдық ырыс
деңгейі”. Экономикалық талдау тұрмыс деңгейін материалдық игіліктер мен
қызметтер санына қарай (демалысты қосқанда) анықтайды [20, 46б.].
Әлеуметтік ұйымда экономикалық нормалар мен ережелер "кластері" басқа
"кластерге"- әлеуметтік нормалар мен ережелердің жиынтығына бағынады. Бүл
мүндай үйым шеңберінде экономикалық институттар аяққа басылады дегенді
білдірмейді. Олар ескерілмеген жерде шығындар табыстардан жоғары болады,
ал үйым қүлдырауға үшырайды. Керісінше, шығындарды үнемдеуге, табыстарды
арттыруға бағытталған экономикалық нормалар мен ережелер әлеуметтік
үйымдарда толық күшінде жүмыс істеуі шіс, бірақ жетекші жиынтық әлеуметтік
нормалар мен ережелер шеңберінен шықпауы керек [21].
Бұл әлеуметтік ұйым ішінде құрастырылған экономикалық кластердің
қызмет ету нүсқалары үшін кеңінен мүмкіндік ашады. Бүл
ұйым экономикалық түрғыда пайдалы немес пайдасыз болуы, ал оның капиталы
әртүрлі меншік иелеріне - мемлекетке, еңбек үжымына, жеке түлғаға,
корпорацияға тиесілі болуы мүмкін. Бірақ, оның әлеуметтік басты міндеттері
нақты және дәл анықталынып, үйым мақсаттарының ішінде басым орын алатынына
кепілдік (заңдық, экономикалық, этикалық) болуы қажет. Мектеп, университет,
аурухана, театр экономикалық ұйым емес. Бірақ олардың алдына табысты
максималдау басты мақсат деп белгілесек, онда оларды экономикалық ұйымға
өзгертуге болады. Бірақ бұл жағдайда олардың адам капиталын
қалыптастырудағы рөлі ғана күрт төмендеп қоймай, қоғамның рухани
құндылықтарының іргесі шайқалады.
1.3 Әлеуметтік сфераны реформалаудың әлемдік тәжірибесі
Батыстың дамыған елдеріндегі әлеуметтік мәселелерді шешудің қазіргі
тәжірибесін зерттеу әлеуметтік мемлекет моделін үшке бөлуге мүмкіндік
либералды; консервативті; социал- демократиялық.
Әлеуметтік мемлекеттің либералды моделі АҚШ-да, Канадада, Австралияда
жүзеге асқан. Бүл модель бойынша қазіргі қогамда әлеуметтік әділеттілікке
жету мүлдем мүмкін емес, бірақ халықтың кедей топтарын белгілі бір деңгейде
қамқорлыққа алу қажеттігін теріске шығармайды. Осы доктринаға сәйкес
әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі көсіпкерлікті пайдалы жүзеге асыруға
қолайлы жағдайлар жасауы тиіс және азаматтардың еңбекке деген
қүлшыныстарына залал келтірмегені жон. Жәрдем ақы мен жеңілдіктердің
молшері халықтың оз өл- ауқатын жақсартуы үшін еңбек етуге қүлшыныстарын
арттыруы тиіс.
Әлеуметтік мемлекеттің консервативті моделі Германия, Австрия, Франция,
Италия секілді елдерге тон. Бүл елдерде әлеуметтік түрақтылық пен тәртіпке
үлкен коңіл болінеді, сондықтан да рыноктың потенциалды түрақсыздығына
қарсы түру қажет деп санайды. Рынок халықтың әл-ауқатын қамтамасыз ете
алмаған жағдайда мемлекет бүл кемшілікті толықтырып отырады. Консервативті
әлеуметтік саясаттың негізі болып мемлекет, жеке сектор, қоғамдық және
қайырымдылық үйымдарының араларындағы әріптестік идеясы табылады.
Әлеуметтік сферада аралас экономика қагидасы үстемдік етуі тиіс. Мемлекет
белсенді өлеуметтік саясат жүргізеді. Мысалы, білім беру сферасында және
денсаулық сақтаудағы жеке сектордың іс-әрекеттерін ынталандырады, ал бүл
әлеуметтік мемлекетке қауіп емес, толықтыру ретінде қарастырылады.
Әлеуметтік және жеке жауапкершіліктің корінісі ретінде қоғамдық үйымдар мен
қайырымдылық қорларының іс-әрекеттеріне қолдау жасалады.
Социал- демократиялық әлеуметтік мемлекет (жарқын корінісі Швеция болып
табылады) қоғамдағы барлық топтардың қажеттіліктерін рынок қанағаттандырады
деген идеяны теріске шығарады. Сондықтан мемлекет кедейшілікті жоюы, жеке
адамдардың потенциалын жүзеге асыруы, элеуметтік интеграцияны дамытып,
қоғамдағы альтруизмді қолдауы, экономикалық әсуді ынталандыруы тиіс. Бүл
міндеттерді шешу үшін элеуметтік қызметтер өмбебап түрде корсетілуі тиіс,
ягни мүқтаждықтарға байланысты емес, барлығы үшін тегін болуы тиіс. Бірақ
әмбебап қызметтер өте қымбат болғандықтан, оларды ұсыну елдің экономикалық
өсуіне тәуелді. Сондықтан социал- демократиялық мемлекеттің әлеуметтік
саясатының басты мақсаттары болып табыстарды әділетті және теңдей бөлу,
барлық азаматтарды өмір сүрудің қолайлы жағдайларымен қамтамасыз ету,
экономикалық өсуді ынталандыру мен әлеуметтік әділеттілікті сақтау үшін
әлеуметтік топтар арасындағы қатынастарға араласу.
Бірқатар себептерге байланысты Қазақстандағы рыноктық қайта құрулар
барысында дамудың ең тиімді нұсқасы ретіндегі әлеуметтік рыноктық
шаруашылық моделі таңдап алынды. Бұл модель соғыстан кейінгі Германияда Л.
Эрхардтың экономикалық реформаларымен өмірге енгізілді. Әлеуметтік саясат
ондірістің өсуіне, еңбек өнімділігінің артуына және оны ынталандыруға
сүйенді.
Бүгінде, рыноктық реформаларды жүргізуші көптеген елдерде "халықты
әлеуметтік қорғау" термині рыноктық категория емес, рынок
"кемшіліктерінен" халықты мемлекеттік қорғау ретінде қабылданады. Рыноктық
реформаларды жақтаушылар әлеуметтік қорғауды саясат ретінде мүлдем
экономикадан бөлек қарастырады. Мәселені түсініп, оны шешу әдістерін
анықтауда Л.Эрхард нашар экономиканы рыноктың көмегімен сауықтыруды
үсынады. Әлеуметтік қорғалынбаған топтарды тиімді қолдау тек экономикалық
өсу жағдайында ғана мүмкін. Осыдан келіп, ол, экономиканың әлеуметтік
бағытталуы оның прогресімен қамтамасыз етіледі деген қорытынды жасайды
[22]. Оның ойынша экономикалық прогресс рыноктық экономикада ғана мүмкін,
ал мемлекеттің қызметтері азаматтарды әлеуметтік қорғау үшін алғы шарттар
жасайтын толык рыноктық жағдайларды қалыптастыру болып табылады.
Нәтижеде әлеуметтік қорғау мемлекеттің емес, экономиканың өзінің қызметі
болып табылады. Сондықтан, ол, мемлекеттің әлеуметтік қорғау қүқықтарын
мойындамады. Оның пікірінше, адамдарды оздерінен басқа ешкім, ешқашан да
жақсы қорғай алмайды. Негізгі мақсаты- қоғамды бай мен кедейлерге болу және
соңғыларды қоргау емес, барлығы үшін әл-ауқатты қамтамасыз ету болып
табылатын өлеуметтік рыноктық экономиканың жақтаушысы болды.
Әл ауқатты қамтамасыз етудің басты құралы деп, ол, бәсекені санады, оны
жүзеге асыру үшін еркін кәсіпкерлік жоне монополияның кез- келген
белгілерімен күресу қажет. Тұтыну мен шаруашылық жүргізудің еркіндігі әрбір
азаматтың санасында негізгі қүқық ретінде орнауы тиіс. Сондықтан мемлекет
тек еркін бәсеке шарттары орындалмайтын рынокты немесе бәсеке механизмін
қолдау үшін қажет кезде ғана араласуы тиіс.
Іс жүзінде Эрхард халықты әлеуметтік қорғаудың қоғам мойындаған
тосілдерін үстанады. Мемлекет табысы төмен адамдарға емес, кедейлерге
ауруларға, қарттарға комектеседі, онда да олардың омір сүру үшін басқа
табыс көздері болмаса ғана. Бұл әлеуметтік рыноктық шаруашылы
тұжырымдамасының бір қыры, ойткені мүнда экономика әлеуметтік қорғаудың
шарты болып табылады. Қазақстан үшін неміс моделі маңызды деп саналады,
ойткені мемлекет пен рынок бір- біріне қарсы қойылмайды. Қазіргі қоғамның
көптеген мәселелері тек рыноктың комегімен гана шешілуі мүмкін емес,
мысалы, әлеуметтік мәселелер. Екіншіден, экономикалық осудің қарқыны мен
сапасына өлеуметтік факторлардың алатын рөлі мен әсері осе түсуде.
Социал- демократиялық және либералды рыноктық экономика моделіне қарағанда
немістің әлеуметтік рыноктық экономика моделі қоғамды дамытуда мемлекет пен
рыноктың рөлдерін теңестіруге қүрылған. Ол бойынша мемлекет экономикалық
мақсаттар белгілемейді, бірақ экономикалық белсенділік үшін қүқықтық және
әлеуметтік жагдайлар қалыптастырады. Мемлекеттің негізгі міндеті болып
рыноктық тиімділік пен әлеуметтік әділеттілік арасындағы теңдікті
қамтамасыз ету табылады.
Бұл міндетті шешу үшін экономикалық жүйе мынадай белгілермен сипатталынуы
тиіс: жеке еркіндік, әлеуметтік теңдік, циклге қарсы саясат, өсу саясаты,
қүрылымдық саясат, бәсекені қолдау мен элеуметтік әріптестік.
Неміс моделі және оның жекелеген элементтері Европаның көптеген елдерінде
қолданылды, ал қазіргі кезде өлеуметтік рыноктық шаруашылық
моделінің бірнеше нүсқаларының бар екендігін айтуға болады. Мамандар
олардың төрт түрін бөліп көрсетеді: немістік
(конгинентальдық) скандинавиялық, англосаксондық және оңтүстік шеттік [6] .
Кесте-1 Әлеуметтік рыноктық шаруашылық модельдері
Рыноктық Немістік скандинавиялықанглосаксондық Оңтүстік
экономика шветтік
нұсқалары
Моделді Германия, Швеция, Ұлыбритания, Греция,
қолданатын Франция, АвстрияНорвегия, Ирландия Италия,
елдер Финляндия Испания
Негізгі Рыноктық әлеуметтік әлеуметтік әлеуметтік
сипаттық институттарды саясат шығыстарды қызметтерді
белгілері қолдау мен мемлекет қаржыландыруда орындауға
пайдалануда қызметінің мемлекет азаматтық
мемлекеттің мақсаты жетекші рол институттар
белсенді қатысуыретінде атқарады белсенді
Әлеуметтік анықталған Салық салу тартылған
бағыттағы Әлемдегі ең деңгейі Салық салу
шығыстардың жоғарғы жоғары, бірақ деңгейі
елеулі бөлігі деңгейлі салықскандинавия төмен. Бюджет
сақтандыру салу. моделіне жүйесі 40%
жарналары Әлеуметтік қарағанда жоғары, бірақ
есебінен шығыстарды төмен. бөлінетін ЖІӨ
қаржыландырыладыбюджеттің Әлеуметтік 50% төмен.
Сақтандыру салықтық саясат ЖІӨ 40%
қорлары табыстары мемлекеттік бюджет жүйесі
негізінен арқылы азаматтардың аралығында.
кәсіпкерлер қаржыландырудабасымдықтарыныңӘле уметтік
арқылы пассивті бірі ретінде саясат
құрылады.. 50% 50% жуық ЖІӨ қарастырылады. пассивті
жуық ЖІӨ бюджет бюджет жүйесі Мемлекет
жүйесі арқылы арқылы қайта пассивті
қайта бөлінеді бөлінеді саясат
ұстанады
Ұсынылып отырған елдердің жіктемесі шартты түрде алынған, егер
Бельгия, Нидерланды, Дания секілді елдерді алатын болсақ, онда олардың
әрқайсысы әлеуметтік рыноктық шаруашылықтың әртүрлі нұсқаларының
элементтерін қабылдаған. Мысалы, қайта бөлу процестерінің
көлемі бойынша олар скандинавия моделіне жақындаса, мемлекеттік шығыстарды
қаржыландыру сипаты бойынша- англосаксондық. Сонымен
қатар, авторлардың пікірінше, соңғы жылдары батыс елдеріндегі бұл модельдер
арасындағы айырмашылық азайған [23].
Мемлекет бюджеттік жүйе арқылы елеулі көлемді әлеуметтік
шығыстарды қаржыландырумеп қатар, әлеуметтік сақтандыру жүйесін белсенді
пайдалана бастады жөне әлеуметтік бағыттағы мемлекеттік қызмет корсетудің
ақылы жүйесін енгізуде. Соңымен бірге әлеуметтік қызметтерді сақтандыру
есебінен қаржыландыруға баса коңіл бөлінген бүл елдерде бюджеттік
коздердің қатысуын үлғайту тенденциясы байқалуда. Бюджет жүйесі
(бюджеттен тыс қорлар мен өлеуметтік сақтандыру жүйесін
қоса алғанда) арқылы өлеуметтік мақсаттарға бағытталған
күрделі шығыстар бюджеттік табыстар деңгейінің ЖІӨ-ге қатысты сай
болуына жағдай жасады. ЖІӨ-ге қатысты салықтық табыстар деңгейі Швецияда-
48,5% (1994 ж.), Данияда- 48.1% (1994 ж.) болған. Бұл елдердегі салық
салудың жоғары деңгейі табысқа салынатын жоғары қойылымдар
есебінен, әсіресе, жеке табыс салыгынан қалыптасады. Мұны халық
мемлекеттің әлеуметтік шығыстарының жоғары деңгейін алуға
мүмкіндік беретін шарт, қажеттілік ретінде қабылдайды [24].
Батыс Европа елдеріндегі белсенді әрі көлемді әлеуметтік саясат осы
елдердегі жалпы рыноктық және конъюнктуралық жагдайға, эконөмиканың өсу
қарқынына теріс әсер етті. Салықтың жоне жалақыдан төленетін басқа да
төлемдердің жоғары болуы нәтижесінде тауарлардын бөсекеге қабілеттілігі
төмендеді. Елден капиталдың кетуі байқалды. Әлеуметтік өте жоғары қорғауға
алынған халықтың еңбекке ынтасы төмендеп, жатып ішерлік пен алыпсатарлық
элементтер дамыды. Сақтандыру төлдемдерінің елеулі болуы капитал мен
еңбекті пайдалану тиімділігін төмендегіл, сөйкесінше экономика құрылымына
теріс әсер берді.
Сондықтан да откен ғасырдың 90- жылдары бүл елдерде мемлекеттін
әлеуметтік қызметтері біршама азайтылды. Экономпкалық тиімділік пен
әлеуметтік дамудың нәтижелілігі арасындағы оптималды қарым- қатынасты
қамтамасыз ету міндеті қойылды. Әл-ауқаты жоғары постиндустриалды қоғам
елдері үшін жеке және қоғамдық қажеттіліктерді бірдей қабылдау төн болып
табылатындықтан, мемлекеттің әлеуметтік нәтижелілікті қамтамасыз етудегі
маңызын айқындай түседі.
Осыған байланысты Қазақстанда да зерттеуші екі тәсілдің қақтығысын
байқамауы мүмкін емес. Біріншісінде социализмнен қалган мұра ретінде
қоғамдық қажеттіліктерге басым маңыз беріледі. Бірақ кеңестік тәжірибе
көрсеткендей жоғары әлеуметтік кепілдіктер еңбек етуге деген материалдық
ынтаны әлсіретіп, кепілдіктердің өз мәнін жоғалтты. Екінші тәсіл қазіргі
уақытта кеңінен тараған, жеке қажеттіліктердің маңыздылығын жоғары қояды;
өндіріс факторлары бойынша табыстардьң бөлінуі әлеуметті әділетті
болып табылады. Шын мәнінде, Батыс Европа тәжірибесі
көрсеткендей, әлеуметтік мәселелерді шешуде мемлекеттің
әлеуметтік сфераға араласуы мен оның нәтижелілігі арасындағы байланысты
ескеретін мемлекеттік әлеуметтік- экономикалық реттеу әдістері іске қосылуы
тиіс.
Латын Америкасының бірқатар елдеріндегі экономикалық және әлеуметтік
реформалар барысында пайда болған мөселелер қазіргі даму кезеңінде
Қазақстанның алга қойған міндеттерімен өте үқсас. Мемлекеттің бүрмаланған
ролін жонге келтіру, рыноктық қүрылымның калыптасуы, көлеңкелі экономиканың
болуы, алыпсатарлық, халықтың күрт өлеуметтік жіктелуі, елді қамтыған
сыбайлас жемқорлық латынамерикандық даму нұсқасын көбірек еске
түсіреді. Капитализмнің бізде де, оларда да шетелдік капитал, Батыс
технологиясы мен идеологиясын импорттау арқылы дамып жатқанын анық байқауға
болады. Латынамерикасы елдерінде бүл, әсіресе, ішкі түтыну рыногына күшті
әсер етті. Азаматтардың негізгі бөлігі жедел кедейленуі жағдайында табысы
жоғары халық топтары олеуметтік қүрылымы өзгеше, жоғары дамыган елдерге төи
түтыну нысандарына еліктеуге беім болады. Нәтижеде жиынтық тұтынушылық
сұранысты қымбат тауарлар мен қызметтерге ауыстырған "тұтынуда артықшылығы
бар қоғам" пайда болды.
Табыстардың үлкен көлемде шоғырлануы экономикалық дамуда әлеуметтік
тиімділіктің төмендеуіне әкелді. Экономиканың жоғары карқынды өсуі (60-70
жж.), техниканың дамуы мен қазіргі сектордағы жүмыспен қамтудың өсуі, еңбек
өнімділігі мен әлеуметтік мобильділіктің артуы кезінде де табыстар
құрылымында сәйкесінше өзгерістер болмады. Тек казіргі өндіріс талаптарына
жауап беретін жұмыс күшінің бір бөлігі ғана экономикалық прогрестің
нәтижесін пайдалана алды. Мысалы, Мексикада мемлекет әлеуметтік қайшылықты
өлсіретуге үмтыла отырып, қаланың орта топтарын түрақтылыққа жеткізу
мақсатында табыстарды қайта болу саясатын жүзеге асырғысы келді. Шағын
бизнесті ынталандыру үшін шағын және орта ондіріске кепілдік қоры қүрылды.
Осы мақсатта импорт алмастырушы салалардың дамуы үшін протекціюпистік
тарифтер мен жеңілдіктер енгізілді. Кең тараған тұтыну тауарларының бағасын
мемлекет бақылады, күн сайын минималды жалақы молшерін түзетіп отырды,
білім беру сферасын қаржыландыруға ірі колемді қаржылар жүмсады. Бірақ, бүл
шаралардың тиімділігі төмен болып шықты. 40 % кедей жоне 10 % аса бай
отбасы орташа табыстарының ара қатынасы 1950-1987 ж. аралығында 1:5-тен
1:11-ге осіп кетті. 80- жылдардын, соңынан бастап Латын Америкасында
дөстүрлі мемлекеттік капиталистік модельден ашық рыноктық экономикаға оту
басталды. Латынамерикасы елдерінің коптеген үкіметі экономиканы қайта қүру
бағдарламасын жүзеге асыруға кошті. Кедендік реформа мен инвестициялаудың
сыртқы коздерін ынталандырудап басқа дәстүрлі болып табылған іс- шаралар:
үкімет шығыстарын қысқарту, әсіресе әлеуметтік мақсаттарға; бағаны
бақылаудан және жалақыны индексациялаудан бас тарту; еңбек
заңын либерализациялау; мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру.
Макроэкономикалық тұрақтандыру бойынша қол жеткен жетістіктерді атай
отырып, оның өндірісті жаңартуға үласпағанын ескертті. Нәтижеде көптеген
өнеркәсіп тауарлары бәсекеге қабілетсіз болып, сауда режимдерінің
ғаламдануы жағдайында Латын Америкасын АҚШ-ң экспортық рыногына айналдырды.
Инфляцияны түқырту мен сыртқы сауданы либерализациялауға елеулі зиянмен қол
жетті. Экономикалық реформалар әлеуметтік салдарды әлсіретуге мүмкіндік
беретін шараларды дайындамастан басталған болатын. Сондықтан мүның барлығы
нақты табыстар мен жалақының күрт төмендеуіне, өндірістің қатты құлдырауына
әкелді [25].
Аз ғана "орта топ" өкілдері қысқарды, ашық жөне жасырын жұмыссыздық
өсті, көптеген әлеуметтік көрсеткіштер нашарлады, әсіресе білім беру мен
денсаулық сақтау сферасында. Ақысы томен жүмыс орындарын қүру жеделдеді,
әсіресе "формальды емес секторда", пауперизация күшейді, дамуға бағытталған
қоғамдық қаражаттардың үлкен көлемін иеленген "элита рыногы" мен олардан
қүр қалган "халық рыногы" болып бөліну тереңдеді. Осыған орай реформаның
негізгі шыгындары елеуметтің томенгі тобына ауыртпалық болып түсті, ал бүл
кедейшілік мәселесінің шиеленісуіне әкелген болатын. 1991 ж. Латын
Америкасы мен Кариб бассейні туралы БҰҰ комиссиясының мәліметі бойынша
аймақтағы 39% үй шаруашылығы кедейлер, 18% кедейшіліктен де төменгі
категорияға жатқызылды (1980 ж. бұл көрсеткіш сәйкесінше 35% жоне 15%).
Халықты жұмыспен қамтуға қабілетсіздік маңызды әлеуметтік мәселеге
айналды. Ұлттық шаруашылықтың әлемдік экономикаға енуі мен сыртқы сауданың
либерализациялануы арзан импорттық тұтыну тауарларының елге ағылуына,
ұлттық өнеркәсіп кәсіпорындарындағы жұмыс күшінің жұмыссыз қалуына жағдай
жасады. Біліктілікті арттыру жөне жүмыссыздарды қайта даярлау, қоғамдық
жүмыстарды үйымдастыру бағдарламасы болмады. Пайда болған әлеуметтік
инвестициялардың мемлекеттік емес қорлары немесе жедел әлеуметтік комек
қорлары коп жатдайда шетелдік несиеге сүйенді және кедейшілікті томендету
мен жүмыспен қамтуды арттыру мәселесін шешуде ролі оте төмен болды. Осы
секілді қорлар латынамерикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
І ӘЛЕУМЕТТІК САЛА – ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Әлеуметтік сала – экономикалық өсудің негізгі факторы ... .. 6
1.2 Әлеуметтік саладағы ұйымдар және кәсіпорындар: қызмет ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.3 Әлеуметтік сфераны реформалаудың әлемдік тәжірибесі ... ... 15
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЛА: ҚЫЗМЕТІ, ҚАРЖЫ
ІІ КӨЗДЕРІ
Қазақстанның экономикалық даму кезеңіндегі әлеуметтік сфераның
2.1 қазіргі жай-күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Әлеуметтік саладағы қаржы ресурстарының құрылуы ... ... .. 31
2.3 ҚР әлеуметтік саладағы кәсіпорын ресурстары ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .. 43
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының көлемі - 44 бет, кесте - 3, пайдаланылғын әдебиеттер -
34. Негізгі сөз түйіндері: әлеуметтік сфера, әлеуметтік саясат, әлеуметтік
орта, әлеуметтік кепілдіктер, әлеуметтік қызмет көрсету рыногы, білім беру
қызметі, денсаулық сақтау қызметі, әлеуметтік-бағдарланған рыноктық
шаруашылық, әлеуметтік саладағы ұйымдар, кәсіпорын ресурстары, әлеуметтік
саладағы қаржы ресурстары.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауында айтарлықтай қысқа
уақыт аралығында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруі жөнінде аса маңызды міндетті алға қойды. Бұл міндетті шешу,
ең алдымен экономикалық даму саласындағы басымдылықтарды іске асыруға
негізделген. Өйткені, елдің дүниежүзілік рыноктағы бәсекеге
қабілеттілігінің нығаюы оның экономикасының сапалық тұрғыда өрлеуі мен
әлемдік шаруашылық жүйесіне кірігуі жағдайында ғана мүмкін болмақ.
Жолдаудың тағы бір ерекшелігі – қазақстандықтардың әл-ауқаты деңгейін
көтеруге бағытталған шаралар белгіленген маңызды әлеуметтік басымдылықтар
болып табылады. Мемлекеттік әлеуметтік қорғауды күшейтуге және оны рыноктық
экономика талаптарына сай қайта бағдарлауға ерекше назар аударылуы. Бұл
міндетті ойдағыдай шешуге халықтың экономикалық белсенділігін көтеруге,
елдің еңбек әлеуеті сапасын арттыру мен халықтың неғұрлым әлжуаз топтарын
әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етуге бағытталуы еді. Осыған орай білім
беру, денсаулық сақтау секілді әлеуметтік сала қызметін арттыру өте маңызды
және озекті мәселе болып табылады, өйткені елдің жақын арадағы және
болашақтағы әлеуметтік-экономикалық дамуы оны шешумен тығыз байланысты. [1,
11 б.]
Диплом жұмысының мақсаты - қазіргі ұлттық экономикадағы әлеуметтік
саланың теориялық жане практикалық аспектілерін зерттеу табылады.
Диплом жүмысының міндеттері - әлеуметтік сала - экономикалық категория
тұрғысынан қарастырылып, ондағы әлеуметтік ұйымдар мен кәсіпорындар
қызметінің бағыт-бағдарын көрсету, әлеуметтік сфераны дамытудың әлемдік
тәжірибесін қарастыру. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік сала ұйымдарының қазіргі жағдайы мен оның дамуына әсер ететін
себептерді анықтау, әлеуметтік саладағы қаржы және кәсіпорын ресурстарының
орнын анықтау.
Диплом жұмысын жазу барысында отандық, шетелдік ғалымдар мен мамандардың
еңбектері, сонымен қатар бүқаралық ақпарат құралдарында жарияланған заң
қүжаттары мен статистикалық мәліметтер пайдаланылды.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралады.
КІРІСПЕ
Рыноктық механизмнің және институттардың сақталу негізінде, мемлекет
функциясының кеңейтілуі қазіргі заманғы қоғамда әлеуметтік-экономикалық
процестердің қиындықтарынан туындап отыр. Қазіргі қоғамның көптеген негізгі
мәселелері тек рыноктық механизмнің жолымен тиімді шешілуі мүмкін
емес. Бұл ең алдымен, экономикалық өсудің маңызды көзі болған әлеуметтік
сфераға қатысты жағдайды нығайту. Яғни, өмір сүрудің деңгейі, білім, еңбек
көшінің біліктілігі, халықтың денсаулығы, қоршаған орта және ғылыми зерттеу
жұмыстарының нәтижесін экономикалық өсудің қарқынына және сапасына тікелей
ықпалын тигізеді. Ең алдымен, бұл экономикалық дамуды соңғы
мақсаттарға жетуге қайта бағдарлаудан көрінеді, яғни халықтың
мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін мүмкіндігінше толық қанағаттандыру. Заман
талабына сәйкес бұл аталған факторлардың маңыздылығы арта түседі.
Мемлекеттің маңызды қызметінің бірі - рыноктық тиімділік пен әлеуметтік
теңдік арасында тепе-теңдікті сақтау. Принципті түрде қойылған міндеттің ел
экономикасына таңсық құбылыс ретінде енуі мүмкін емес. Бұл әлеуметтік
рыноктық экономиканың моделі рыноктық заңмен қызмет етіп, мемлекеттің
белсенді араласуы негізінде қызмет атқаратын экономикалық жүйе болып
табылады.
Ұлттың нағыз байлығы – оның адамдары. Дамудың мақсаты адамдардың
ұзақ, салауатты және шығармашылық өмір сүрулері үшін қолайлы орта жасаумен
түйінделеді. Осы қарапайым, бірақ аса маңызды ақиқат материалдық және қаржы
жөніндегі әл-ауқатқа қол жеткізу үдерісінде жиі ұмытылады”. Бұл сөйлемдер –
адам дамуы туралы 1990 жылы басылып шыққан бірінші Есептің алғашқы жолдары.
Адам дамуының идеясы мұны одан да кеңірек ауқымда қарайды: адамдар жоғары
бағалайтын таңдаудың аса маңызды салалары, олар саяси, экономикалық және
әлеуметтік мүмкіндіктерден бастап шығармашылық мүмкіндік пен жеке әлеуеттің
дамуына және қай қоғамдастыққа жататынына дейін түрленіп отырады. Осы
таңдау адамның сауатын ашудағы, білім алудағы, дені сау болудағы, дұрыс
тамақтанудағы, азықтан, киім мен баспананың жоқтығынан жапа шекпеудегі,
еркін қозғалып жүрудегі негізгі мүмкіндіктеріне негізделеді. Адам
өміріндегі осы аспекттердің барлығы тәсіл арқылы қаралады, ол осы
тұжырымдама ұсынатын кешенді индекстер (жиынтығы) арқылы түрлі елдерді
салыстыруға мүмкіндік береді. [2, 11 б.]
Біздің елімізде де халықтың нақты табыстарының өсу қарқынының арттыруы,
халықтың әлеуметтік қорғансыз топтарының қолдауы, білім беру,
денсаулық сақтау, мәдениет сфераларының дамуы және т.б. -
бұлардың барлығы да мемлекеттің әлеуметтік бағыттағы әрекетінің
күшейгенінің нақты белгісі. Сол арқылы елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуына қарқьн беретін ұлттық экономиканың әлеуметтік әлеуетінің өсуіне
жағдай жасалуда. Осыған байланысты халықтың материалдық жағдайын жақсарту
жөнінде бірқатар шаралар Елбасының 2006 жылғы Жолдауында да көрініс тапты.
Мұнда негізгі тұжырымдамадар: барлық халықаралық стандарттарға сай келетін
Еңбек кодексін қабылдау, кәсіби-техникалық және жоғары білім беру жүйесін
реформалау, 2007 жылдан бастап бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысын
көбейту, республикадағы әлеуметтік жүйені жақсарту. [3, 11 б.]
Әлемнің дамыған елдерінде адамға салынатын инвестицияның ұлттық
өнімдегі үлесінің көлемі материалдық өндіріс факторларына
салынатын инвестициядан да жоғары екендігін ескерсек, біздің
еліміздегі экономиканың әлеуметтік салаларының (білім беру,
денсаулық сақтау және т.б.) маңызы мен ролі де арта түскенін аңғарамыз.
Өйткені, әлеуметтік сфера дамымайынша, экономикалық дамуға жету мүмкін
емес.
Диплом жүмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстьң мазмүны 46 бетке компьютерде
терілген, оның ішінде 3 кесте бар.
І ӘЛЕУМЕТТІК САЛА - ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ НЕГІЗІНДЕ
1.1 Әлеуметтік сала – экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде
Қазіргі жаһандану және интернационализация жағдайында тиімді
экономикалық даму, ең алдымен, әлеуметтік факторлардың қолдануымен
байланысты. Әлеуметтік факторлар ең маңызды да күрделі болып табылады,
себебі олар ұдайы өзгерісте болады. Экономиканың әлеуметтік бағдарлануының
күшеюі көптеген түрде көрініс табады. Ең алдымен, ол экономикалық дамудың
нақты ақырғы нәтижелерге қол жеткізу – тұрғындардың мұқтаждары мен
қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға қайта бағдарланумен анықталады.
Әлеуметтік факторларды құрушы, дамытушы және жүзеге асырушы әлеуметтік
потенциалының өсуі еліміздің әлеуметтік-экономикалық қарқынды дамуына үлкен
әсер береді. [4, 11 б.]
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылғы Жолдауында айтарлықтай қысқа
уақыт аралығында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруі жөнінде аса маңызды міндетті алға қойды. Бұл міндетті шешу,
ең алдымен экономикалық даму саласындағы басымдылықтарды іске асыруға
негізделген. Өйткені, елдің дүниежүзілік рыноктағы бәсекеге
қабілеттілігінің нығаюы оның экономикасының сапалық тұрғыда өрлеуі мен
әлемдік шаруашылық жүйесіне кірігуі жағдайында ғана мүмкін болмақ. [5,5 б.]
Елдің сапалық тұрғыда өсуі алдымен адам капиталының өсуімен байланысты
болмақ.
Адам дамуының негізгі идеялары, осы заманғы көптеген өзге идеялар сияқты,
негізінен соны емес, тек олар жаңа көзқарасты немесе ескі мұраға
қолданылатын өзге тәсілді ғана көрсетеді. Адам дамуы тұжырымдамасының
бастауларын адамзат тарихының ерте кезеңдерінен, көптеген мәдениеттер мен
діндерден байқауға болады. Мәселен, Аристотель былай айтқан, молшылық біз
іздегендей игілік болып табылмайтыны анық, ол тек қайсыбір басқа нәрсені
іздеу үшін ғана пайдалы (цитата 1994 жылғы БҰҰДБ адам дамуы туралы
Баяндамасынан келтіріліп отыр [6, 14-б.]).
Экономикалық дамудағы адам ролін қарау жөнінде экономикалық теорияның
классиктері сонау заманда-ақ алғашқы талпыныстар жасаған. Мәселен, А. Смит
пен оның ізбасарлары адамды қоғам байлығының көзі ретінде ғана емес,
сонымен бірге қоғамдық байлықтың бөлігі деп те есептеген [7, 8-б.]. Адамды
қоғамдық өндірістің мақсаты ретінде тануды өзге мектеп өкілдерінің
туындыларынан да кездестіруге болады. Маржиналистік бағыттың жақтастары,
мәселен, шекті пайдалылық теориясының негізгі ережелерін тұжырымдау арқылы
тұтыну ұстанымының (тәртібінің) теориясына тұспа-тұс жақындады [8, 8-б.].
Экономикадағы неоклассикалық бағыттың негізін қалаушылардың бірі А.
Маршалл байлық жинауды адамның дамуымен тікелей сабақтастырды. Ол былай
деген: “Байлықты өндіру – адам тіршілігін ұстаудың, оның қажеттіліктерін
қанағаттандыру мен дене, ақыл-ой және рухани күштерін дамытудың құралы
ғана. Ал адамның өзі – осы байлықты өндіретін негізгі құрал және ол
байлықтың түпкі мақсаты болып қызмет атқарады...” [9, 246-б.].
ХХ ғасырдың 30-шы жылдары Дж.М. Кейнс экономикалық өсудің аса маңызды
шарттары (жағдайлары) ретінде адам қабілеттерінің дамуы мен іске асуын,
сондай-ақ оның жеке таңдауының мүмкіндіктерін ұлғайтуды бөліп атады [10, 9-
б.]. Ұзақ уақытқа созылған осы кезең аралығында экономикалық ой-пікір жалпы
материалдық жинақтау саласында жүріп жатқан үдерістердің ықпалында болып
келді. Капиталдың қорлануы мен материалдық-заттық факторлар прогрестің
әмбебап және айқындаушы факторлары ретінде қаралды. Алайда дәл сол
материалдық байлықтың өсу көздеріне факторлық талдау жасау экономикадағы
адам роліне жаңаша қарауды туындатты.
Э.Денисон туындыларының айналасындағы айтыс-талқылаулар зерттеуші
еңбектерінің негізі болды, Э. Денисон көлемді статистикалық материалдар
бойынша техникалық жаңа енгізілімдерді, еңбекті пайдалану мен өндіріс
жабдығының ауқымдарын (масштабтарын) кеңейту ХХ ғасырда АҚШ-та ең қолайлы
жағдайда нақты ұлттық өнімді ұлғайтудың тек жартысын ғана қамтамасыз ете
алатындығын дәлелдеді. Осы идеяның негізінде Т. Шульцтің ізбасарлары адам
капиталы тұжырымдамасын жасады.
“Адам капиталы” факторын даралау бұған дейін тұтынушы және өндірмейтін сала
ретінде қаралып келген білім, ғылым, денсаулық сақтау салаларының
экономикалық ролін дұрыс анықтауға мүмкіндік берді. Э. Денисонның деректері
бойынша, Еуропа елдері мен АҚШ-та ұлттық табыстың өсіміндегі білім берудің
үлесі 12-29 %- ды құрайды [11, 111 б.].
Адам капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжырымдамасының туындауына
базалық мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарды, ол Адам ресурстарының
дамуына жәрдемдесу – адам капиталын барынша ұлғайту және демографиялық
мәселелерді, жұмыспен қамтылу, денсаулық сақтау, тамақтану, кенттену,
тұрғын үй, білім алу, кадрлар даярлау және т.б. қоса есептегенде, оны
экономикалық және әлеуметтік даму мақсаттарын да тиімді пайдалануға
жәрдемдесу.
ХХІ ғ. табалдырығында “адам капиталының” ролі экономикалық өсудің басты
қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық
байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-
шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16
%-ы, табиғи қорларға – 20 %-ы, “адам капиталына” 64 %-ы тигенін есептеп
шығарды. [12, 111 б.].
Адам дамуы тұжырымдамасының экономикалық теориялардан ерекшелігі,
тұжырымдама әлемдік дамудың жаһандық үдерістерін бағалауда басты индикатор
ретінде тұрмыс сапасын қарайды. Ол өзіндік кономикалық көрсеткіштердің
талдауын ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-мәдени индикаторлардың да
бағасын қамтиды. Әлеуметтік құықтармен қамтамасыздандыру паритетінің осы
тұжырымдамасы бойынша лайықты тұрмыс деңгейіне әлеуметтік қажеттіліктерді
нақты қанағаттандырған және таңдау мүмкіндіктерін ұлғайтқан жағдайда ғана
қол жеткізуге болады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы қарапайым түсінікпен тұжырымдалады:
мемлекет рыноктық қатынастардың мүмкіндік әрекетінен тыс шараларды іске
асыруы тиіс.
Әлеуметтік рынокты экономика тәжірибесінен Қазақстан экономикасына
қажетті тәжірибесі ретінде бәсекелестің жан-жақты дамуын жетілдіру. Бұл
ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетін әлеуметтік саясат контекстінде
жетілдіруіне маңызды экономикалық теория болып табылады. Шектеулі қорлар
жағдайында маңызды мәселе, әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға қажетті
шығындар мен өндірістің дамуына жұмсалатын қаржылардың арнасындағы тиімді
қатынасты реттеу болып табылады. Бұл ара қатынастың тепе-теңдігінің бұзылуы
әлеуметтік-экономикалық жүйенің бұзылуына әкеліп соғады. [13, 13б.]
Сондықтан әлеуметтік экономика - экономикалық өсудің механизімінің
тиімді пайдалануына және халықты әлеуметтік қорғау мен қамтамасыз етуге
жағдай туғызады. Бұл кезде келесі қиын мәселе туындайды, яғни рыноктық
экономика принципін әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру шараларымен
үйлестіру.
Адам дамуы тұжырымдамасында “мүмкіндіктерді ұлғайту” мен “таңдау
еркіндігі” ұғымдары кең ауқымдағы проблемалар қатарын анықтайды, солардың
ішінен адам өмірінің өзекті аспекттері ретінде үш құрамдас бөлігі
дараланады: ұзақ ғұмыр сүру және денсаулық, білім және “лайықты тұрмысты
қамтамасыз ету үшін ресурстарға бақылау жасау”. Денсаулық пен ұзақ өмір
сүру, сондай-ақ білім өзінен- өзі адам дамуының мақсаттары болып есептелсе,
ал “ресурстарға бақылау жасау” осы мақсаттарды іске асырудың құралы болып
саналады. Ресурстарға бақылау жүргізудің өлшемі ретінде адам дамуы
тұжырымдамасында халық табыстарының көрсеткіштері қолданылады. [14, 43б.]
Экономикалық сөздіктерде “әл-ауқат” ұғымы – “халықтың қажетті
материалдық және рухани игіліктермен, яғни адамның белгілі бір
қажеттіліктерін қанағаттандыратын заттармен, қызмет көрсетулермен және
жағдайлармен қамтамасыздығы. Ол өндіргіш күштердің даму деңгейіне және
үстемдік құратын өндірістік қатынастардың сипатына қатысты болады. Әл-ауқат
тұрмыс деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесімен кескінделеді” [15, 54
б.].Экономика жөніндегі сөздіктерден сондай-ақ мынадай анықтаманы
кездестіруге болады: “Әл-ауқат дегеніміз – толыққанды тіршілік үшін қажет
нақты ресурстардың болуы. Әл-ауқатты мемлекет – елдің барлық азаматтары ең
төменгі табыс пен қажетті қоғамдық қызмет көрсетулерге сенім арта алатын
қоғам” [16].
Экономикалық өсу – адамзат қоғамының үдемелі дамуын бейнелейтін ең
маңызды үдерістерінің бірі. Соның негізінде адамзаттың “мәңгі”
проблемалары: қажеттіліктерді қанағаттандырудың жолдары мен түрлерін
іздестіру, ғылымды дамыту, табиғатты сақтау мәселелері шешіледі.
Экономикалық өсу ұғымы өндірістің нақты көлемінің қысқа мерзімдік
шарықтаулары мен құлдырауларын емес, ал ұзақ мерзімді уақыт аралығында
өндіргіш күштердің дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің ұзақ
мерзімді өзгерістерін білдіреді.
Осы (жаңа) заманғы теория мен практикада “экономикалық өсу” термині
елдің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) немесе жалпы ұлттық өнімінің (ЖҰӨ) нақты
көлемінің ұлғаюын көрсетеді. Яғни экономикалық өсу пайыздық тұрғыда
есептеледі және өткен жылғымен немесе қайсыбір базалық жылмен салыстырғанда
ЖІӨ не ЖҰӨ көрсеткішінің өсімін сипаттайды. Экономикалық өсуді анықтау
кезінде ЖІӨ көрсеткіші салыстырмалы бағалар мен шарттар бойынша немесе осы
көрсеткішті есептеуде баға факторын және өзге де құрылымдық өзгерістерді
есепке алусыз есептеледі.
Дүниежүзілік банктің ресми анықтамасына сәйкес жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) –
нақты елдің аумағында бір жылдың ішінде өндірілген барлық тауарлар мен
көрсетілетін қызметтердің жиынтық құндылығы. ЖҰӨ-нің ЖІӨ-нен айырмасы
(өзгешелігі), жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) сондай-ақ ел азаматтарының шет
елдерден алған табыстарын да қосып, шетелдіктердің елден әкеткен табыстарын
шегеріп тастайды [17, 45 б.].
Экономикалық өсу факторлары өндірістің өсуін нақты түрде мүмкін етеді.
Ұсыныс факторлары түпкілікті бір сипатқа ие: олар өте сирек немесе мөлшері
шектеулі. Ал адам қажеттіліктерінің іс жүзінде ұшы-қиыры жоқ. Сондықтан
әлеуметтік-экономикалық дамудың белгілі бір деңгейінде елдердің әйтеуір
біреуінде азық-түліктік, экологиялық, демографиялық проблемалар туындайды.
Өндірістік ресурстардың сиректік немесе шектеулілік салдарынан экономика
соған бейімделуі, қайта жаңғыруы (өзгеруі), өсудің жаңа үлгілерін таңдауы
тиіс, үрдістерді ынталандырып немесе, керісінше, керексіздерін тежеп
отырады.
Экономикалық өсудің экстенсивті үлгісі – ұлғайтылған ұдайы өндірістің
ең қарапайым жолы. Соның көмегімен жұмыссыздықты жылдам қысқартуға, жұмыс
күшінің жұмыспен көп қамтылуын қамтамасыз етуге болады. Экономикалық өсудің
мұндай жолының күрделі кемшіліктері де бар. Біріншіден, оған техникалық
тоқырау кідірісі тән, мұндай тоқырау кезінде өнім шығаруды ұлғайту
техникалық прогреспен қатар жүрмейді. Екіншіден, капитал қайтарымы,
материал сыйымдылығы, еңбек өнімділігі сияқты көрсеткіштер өзгеріссіз
деңгейде қалады. Үшіншіден, экономикалық өсу шығындық сипат алады, оның
себебі, өндірісті экстенсивті кеңейту еңбек және табиғи ресурстардың
жеткілікті көлемдерінің болуын ұйғарады және экономиканың масштабтары
солардың есебінен ұлғаяды. Бұл орайда ұдайы
өндіріс жағдайлары шарасыздан нашарлай түседі. Сондықтан экономикалық
өсудің экстенсивті жолына ұзақ мерзімді бағдарлану тұйыққа әкеп тірейді.
Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің басты айрықша белгісі –
техникалық прогресс базасында өндіріс факторларының тиімділігін арттыру.
Өндірісті қарқынды ұлғайтудың шүбәсіз құндылығы табиғи ресурстардың
шектеулілігінен туындайтын экономикалық өсу тосқауылдарын жеңетіні болып
табылады. Қарқынды экономикалық өсу кезінде өндіріс ауқымдарын ұлғайту
анағұрлым ілгерішіл техниканы, озық технологияларды, ғылым жетістіктерін
қолданудың, сондай-қ кадрлардың біліктіліктерін арттырудың есебінен жүреді.
Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің ерекшеліктері мынада, мұнда
экономиканың өсу қарқынының өте жоғары болуы мүмкін емес, ал ғылыми-
техникалық прогресс жұмыссыздықты тудыруы мүмкін.
Сонымен, экономикалық өсу қарқынды және экстенсивті сипат алуы
ықтимал. Бұл ретте мемлекеттің экономикалық дамуы өндіріс ресурстарын
пайдалану тиімділігінің ұдайы өсу жағдайдарында, яғни өндірістің қарқынды
сипаты кезінде қамтамасыз етіледі. Экономикалық өсуді сипаттайтын
индикаторлар болып табылатындар: ЖІӨ нақты өсуі, халық табыстарының нақты
өсуі, инфляция деңгейі, валютаның айырбас бағамы, мемлекеттік бюджеттің
тапшылығы және ЖІӨ қатысты үкіметтің сыртқы борышының деңгейі, елдің сауда
балансы (экспорт, импорт және сауда сальдосы), экономикаға тартылатын
инвестицияларлың нақты өсуі, сондай-ақ экономика салалары мен экономикалық
қызмет түрлері бойынша тауарлар және көрсетілетін қызметтер өндірісінің өсу
қарқындары.
Көптеген жылдар бойы экономикалық өсу саясат әзірлеу жөніндегі
мамандар мен саяси жетекшілер қолданатын негізгі мақсаттық көрсеткіштердің
бірі болып саналып келді, олар тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің саны
неғұрлым көп болса, адамдардың тұрмыс деңгейі де соғұрлым арта түседі деген
терең тамыр жайып қалыптасқан көзқарасқа сүйенді, және мұндай тәсіл ең озық
тәсіл деген пікірді ұстанды. Бұрын айтылғандай, адам дамуының тұжырымдамасы
экономикалық дамудың дәстүрлі теориясынан анағұрлым ауқымды. Экономикалық
өсудің дәстүрлі әдістері адам тұрмысының сапасын арттырумен емес, ал ЖІӨ
ұлғайтумен байланысты. [8, 21 б.].
Әлеуметтік сфера негізінен әлеуметтік-экономикалық факторлардың бірі
ретінде әл-ауқаттың даму үдерісіндегі өзгерістердің таратушысы емес, ал
бенефициарийі ретінде қаралады. Мұнда халықтың қолайсыз жағдайлардағы
топтарына материалдық тауарлар мен қызмет көрсетулер ұсынуға баса назар
аударады да, барлық салаларда мүмкіндіктерін ұлғайтуды қарастырады.
Экономикалық өсу мен әлеуметтік сфера дамуы арасында қалаулы байланыс
орнатудың төрт тәсілі бар.
Бірінші тәсіл білімге, денсаулық сақтауға, кәсіптік даярлыққа
инвестицияларды ұлғайтуды, адам қабілеттерін іске асыруға және оның өндіріс
пен игіліктерді негізінен ақылы еңбек арқылы бөлуге қатысуына жәрдемдесуді
қамтиды. Екінші тәсілдің мәні экономикалық өсу мен адамзат дамуының
арасында тығыз байланыс орнату үшін шешуші жағдай ұлттық табыс пен байлықты
әділ бөлу болуы тиіс екендігімен тұжырымдалады. Табыс пен байлық әркелкі
бөлінетін жерлерде, ЖІӨ жоғары қарқынмен өсуі адамдар тұрмысына оң әсер
етпейді.
Үшінші тәсіл кейбір елдердің тіпті экономикалық өсу мен дұрыс бөлу
орын алмаған жағдайда да адам дамуында белгілі бір жетістіктерге қол
жеткізгендерін көрсетеді. Олар осындай жетістіктерге мемлекеттік әлеуметтік
шығындарды дәл ұйымдастыра білгендерінің арқасында жетті.
Төртінші тәсіл – адам мүмкіндіктерін, әсіресе әйелдер мүмкіндіктерін
ұлғайтуды мақсат тұтады, - ол экономикалық өсу мен адам дамуы арасындағы
байланысқа жетудің сара жолын көрсетеді. Мүмкіндіктерді ұлғайту адам
өмірінің барлық салаларында қатысуы тиіс. Егер адамдар өз таңдауын саяси,
қоғамдық және экономикалық салаларда жасауға құқылы болса, онда
экономикалық өсудің перспективалары анағұрлым орнықты, баянды болады және
адамдардың мүдделерін ескереді [18, 27б.].
Қазіргі кезде Шығыс Еуропа елдері үшін негізгі әлеуметтік көрсеткіштер
жүйесі әзірленді, олар мынадай блоктарды қамтиды:
1. Халық және отбасы.
2. Білім.
3. Экономикалық белсенді халық және жұмыспен қамтылу.
4. Қоғамның әлеуметтік құрылымы.
5. Халықтың табыстары мен мүліктерін бөлу.
6. Тұтыну.
7. Денсаулық сақтау.
8. Тұрғын үй.
9. Мәдени қызмет.
10. Дене шынықтыру, туризм және бос уақыт.
11. Уақытты пайдалану.
12. Әлеуметтік қорғау.
13. Халыққа әлеуметтік қызмет көрсетулер.
14. Қоршаған ортаның хал-ахуалы.
15. Еңбек шарттары (жағдайлары).
16. Халықтың қоғамдық және саяси өмірге қатысуы.
17. Әлеуметтік патология.
Осы жүйенің көрсеткіштерін есептеу үшін ақпараттың дәстүрлі дерек
көздерін пайдаланудан басқа уақыт бюджеттерін зерттеу нәтижелерін кеңінен
қолдану қажет.
1.2 Әлеуметтік саладағы ұйымдар және кәсіпорындар: қызмет
ету ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының экономикалық дамуына білім, денсаулық
сақтау, мәдениет сияқты әлеуметтік факторлардың белсенділігі өте маңызды.
Оның шешілуінен еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының жақын, сонымен
қатар болашақтағы перспективалары тәуелді болады. Рыноктық экономикада
қоғам өмірі, индивидтердің ұдайы өндірісі, материалдық және рухани
игіліктерді тұтыну салаларындағы адамдар және адамдар топтарының арасындағы
жиынтығы ретінде әлеуметтік ұйымдарды құрады. Азаматтардың нақты
табыстарының өсу қарқынынң жоғарлауы, тұрғындардың әлеуметтік қорғалмаған
топтарын қолдау, білім, ғылым, денсаулық сақтау, мәдениет салаларының дамуы
– осылардың барлығы экономиканың әлеуметтік қуатының күшеюінің нақты
көрінісі. Әлемнің жоғары дамыған елдерінде адамға салынатын инвестиция
жалпы ұлттық өнім көлемінде үлесі зор, өндірістің материалдық факторларына
инвестициясынан жоғары болады және осыған байланысты экономиканың
әлеуметтік салаларының (білім, денсаулық сақтау, мәдениет) маңызы мен
ролінің жоғарылағанын байқауға болады.
Өндірістік ресурстар – әр түрлі өндірістің қажет етілетін негізгі
шарттары. Классик-экономистер “өндірістің үш факторын” бөліп атаған, олар:
еңбек, капитал, жер. Соңғы жылдарда экономикалық теорияда “капиталдың үш
түрі” туралы жиірек айтылып жүр, олар – адам капиталы, өндірілген және
табиғи капиталдар. Дүниежүзілік банктің анықтамасы бойынша капиталдың осы
түрлері былайша сараланады:
• адам капиталы – адамдардың өндіріс үдерісіне қатысу қабілеттері, олардың
білімдері, тәжірибелері, еңбек машықтары (дағдылары). Адам капиталына
тартылатын инвестициялар денсаулық сақтауға, білімге және адамдардың еңбек
өнімділігін арттыруға септігін тигізетін өзге де қызметке жұмсалатын
шығындар болып саналады;
• өндірілген (табиғи) капитал дегеніміз – тауарлар мен көрсетілетін
қызметтердің өндірісі үшін пайдаланылатын машиналар, жабдық және
құрылыстар, сондай-ақ шикізат, жартылай дайын фабрикаттар мен дайын өнім
қорлары;
• табиғи капитал – қоғам үлесіндегі табиғи ресурстардың қорлары: “табиғи
қоймалардағы” бүкіл қорлар топырақты, ауаны, суды, пайдалы қазбаларды
қосқанда өндірістік мақсаттарға пайдалануға болатын қорларды қамтиды.
Табиғи капитал ұғымына, турасын айтқанда, қордың нысаны жоқ табиғи
ресурстар (мәселен, күннің сәулесі) немесе таза тұтыну ресурстары (мысалы,
табиғи пейзаждар) кірмейді [19]. Табиғи капитал жаңғыртылатын және
жаңғыртылмайтын болуы мүмкін. Жаңғыртылатын к апиталға жер, орман, су
ресурстарын, жануарлар әлемін т.б. жатқызуға болады. Жаңғыртылмайтын
ресурстар минерал және отын ресурстарын қамтиды.
Көптеген дамыған мемлекеттердің белді кәсіпорындары түскен пайдаларын
жұмысшылары үшін медициналық сақтандыруға бағыттайды. Егер халыққа
көрсетілетін медициналық қызметтердің көлемін қаржыландыруды 100
пайыз деп есептесек, онда мемлекеттік бюджет арқылы АҚШ, Швеция, Финляндия
және басқа да мемлекеттер 7 % - 63 %-ға дейін қаржыландырады. Бірақ,
мәселен, Германияның экономикалық моделінде мемлекет
экономикалық мақсаттарды орындамайды - бұл мәселе индивидуалды рыноктық
шешімдердің шеңберінде жатады; мемлекет экономикалық
бастамалардың жүзеге асырылуына белгілі бір құқықтық және әлеуметтік
жағдайлар жасайды. Осындай шеңбердегі жағдайлар азаматтық ќоғамда жєне
индивидтардың әлеуметтік теңдігінде орындалады. Мемлекеттің басты мақсаты -
рыноктық тиімділік пен әлеуметтік теңдік арасындағы тепе-теңдікті сақтау
болып табылады.
Әлеуметтік рынокты экономиканың теоретиктері бұл мақсатты жүзеге асыру
үшін экономикалыќ жүйені төмендегі сипаттамалар арқылы топтастырылуы
қажет деп есептейді:
1. Индивидуалды еркіндік. Экономикалыќ сферадағы индивидуалды
еркіндікті ќамтамасыз ету үшін рыноктыќ механизмдердің қызмет етуі жєне
орталықтан тыс шешім кабылдау дажет. Бұл жағдай бәсекелестікті сонымен
қатар кіші жєне орта бизнеске мемлекеттік саясаттың қолдау көрсету арқылы
қамтамасыз етіледі.
2. Әлеуметтік теңдік. Рыноктың субьектілерінің әрекеттері салдарынан
рыноктың қиындыќ жағдайға ұшырап қалмауын ескере отырып, экономикалық
процесстің жүруінe қатысы жоқ адамдарға мемлекеттің әлеуметтік саясаты
ерекше мән аударады.
3. Антициклдық саясат. Бәсекелестік және әлеуметтік саясат тұрақты
экономикалық жағдайға қатысты процесс. Сондықтан азаматтардың
материалдық жағдайының төмендеуімен ұласатын іс конъюнктурасының
ауытқуы өте аз мөлшерде болуы қажет.
4. Өсу саясаты. Өндірістік қуатты модернизациялау жєне технологиялық
инновацияларды пайдалану үшін инфрақұрылымның және
ынталандырудың құқықтық негізін құру
5. Құрылымдық саясат. Экономиканың құрылымдық бейімділігіне
кедергі келтіретін табиғи және техникалық себептерді мақсатты
түрде жеңу. Бұл ең алдымен, жұмысшы көшінің шоғырлануын қамтамасыз ету
үшін жаңа жұмыс орындарын құруға, тұрғын үй құрылысын салуға және
жұмыскерлерді қайта оқытуды ұйымдастыруға мемлекеттік саясаттың, яғни еңбек
рыногының дамуына қатысты жағдай.
6. Бәсекелесті қолдау принципі. Жоғарыда қойылған
мақсаттарға жету экономикалық қќызметтің бәсекелестік бастамасындағы
шараларға шектеулер қою арқылы іске асырылмауы қажет.
7. Әлеуметтік серіктестік. Бұл әлеуметтік экономикалық
жүйені ұйымдастырудың алдыңғы қатардағы
принциптерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік серіктестік рыноктық
қатынастардың экономика шеңберінен әлеуметтік қатынастарға арласуы. Жұмысқа
қабылдау мен еңбек ақы төлеу кезінде туындайтын мәселелер жұмыс беруші мен
жұмыскер арасындағы екі жақты тәртіп арқылы шешіледі. Мемлекеттің делдалдық
қызметі негізінде кәсіпорынның жұмыскерлері өздерінің органдары
арасында жұмысшы кеңес арқылы ұйымның бақылау және әкімшілік
кеңестеріндегі орынға, сонымен қатар, кадрлық, әлеуметтік және кейбір
өндірістік мєселелерді шешуге құқылы дауысқа ие болады.
Халықтың табыстары мен шығындары туралы ақпараттың негізгі дерек
көздері – үй шаруашылықтарын ішінара зерттеу жүйесі Үй шаруашылығына –
бірге тұратын, өз табыстары мен мүліктерін біріктіретін (толық немесе жарым-
жартылай) және тауарлар мен қызметтердің нақты түрлерін бірге тұтынатын
адамдардың шағын тобы жатады, негізгі тұтынатын тауарларға негізінен тұрғын
үй мен тамақ өнімдері кіреді. Үй шаруашылықтарының елімізде 1994 жылы қайта
қаралған құрылымы келесі параметрлер бойынша қатаң сәйкестікте белгіленді:
- қала және ауыл халқының саны;
- халықтың ұлыстық (этникалық) құрамы;
- әлеуметтік құрылым (жалақы алатын жұмыскерлер үлесі, жеке секторда
жұмыспен қамтылғандар, фермерлер, зейнеткерлер үлесі).
Тұрмыс деңгейінің сипаттамасында сондай-ақ елдегі демографиялық хал-
жағдайдың талдауы да маңызды роль атқарады. Ол көптеген факторлардың
ықпалымен қалыптасады: денсаулық сақтау саласының даму деңгейі; білім алу
мүмкіндігі; экологияның хал-ахуалы; табыстар деңгейі; шығындар құрылымы;
тамақтың сапасы мен құрылымы және т.б. тұрмыс деңгейін талдау
индикаторларына халықтың экономикалық белсенділік көрсеткіштері де жатады –
экономикалық белсенді халықтың саны мен құрамы, экономикада жұмыспен
қамтылғандар мен халықтың жалпы санының ара салмағы (арақатынасы),
жұмыссыздардың саны мен құрамы, жұмыссыздық деңгейі. Одан басқа, еңбек
шартының (жағдайларының), жұмыс күні мен жұмыс аптасының ұзақтығы,
демалыстардың мерзімдері, өндірістік жарақат пен кәсіптік кеселдің деңгейі
көрсеткіштері де қосылады.
Жаңа заманғы экономикалық теория сөздігінде тұрмыс деңгейіне мынадай
түсінік беріледі: “жеке адамның немесе үй шаруашылығының материалдық ырыс
деңгейі”. Экономикалық талдау тұрмыс деңгейін материалдық игіліктер мен
қызметтер санына қарай (демалысты қосқанда) анықтайды [20, 46б.].
Әлеуметтік ұйымда экономикалық нормалар мен ережелер "кластері" басқа
"кластерге"- әлеуметтік нормалар мен ережелердің жиынтығына бағынады. Бүл
мүндай үйым шеңберінде экономикалық институттар аяққа басылады дегенді
білдірмейді. Олар ескерілмеген жерде шығындар табыстардан жоғары болады,
ал үйым қүлдырауға үшырайды. Керісінше, шығындарды үнемдеуге, табыстарды
арттыруға бағытталған экономикалық нормалар мен ережелер әлеуметтік
үйымдарда толық күшінде жүмыс істеуі шіс, бірақ жетекші жиынтық әлеуметтік
нормалар мен ережелер шеңберінен шықпауы керек [21].
Бұл әлеуметтік ұйым ішінде құрастырылған экономикалық кластердің
қызмет ету нүсқалары үшін кеңінен мүмкіндік ашады. Бүл
ұйым экономикалық түрғыда пайдалы немес пайдасыз болуы, ал оның капиталы
әртүрлі меншік иелеріне - мемлекетке, еңбек үжымына, жеке түлғаға,
корпорацияға тиесілі болуы мүмкін. Бірақ, оның әлеуметтік басты міндеттері
нақты және дәл анықталынып, үйым мақсаттарының ішінде басым орын алатынына
кепілдік (заңдық, экономикалық, этикалық) болуы қажет. Мектеп, университет,
аурухана, театр экономикалық ұйым емес. Бірақ олардың алдына табысты
максималдау басты мақсат деп белгілесек, онда оларды экономикалық ұйымға
өзгертуге болады. Бірақ бұл жағдайда олардың адам капиталын
қалыптастырудағы рөлі ғана күрт төмендеп қоймай, қоғамның рухани
құндылықтарының іргесі шайқалады.
1.3 Әлеуметтік сфераны реформалаудың әлемдік тәжірибесі
Батыстың дамыған елдеріндегі әлеуметтік мәселелерді шешудің қазіргі
тәжірибесін зерттеу әлеуметтік мемлекет моделін үшке бөлуге мүмкіндік
либералды; консервативті; социал- демократиялық.
Әлеуметтік мемлекеттің либералды моделі АҚШ-да, Канадада, Австралияда
жүзеге асқан. Бүл модель бойынша қазіргі қогамда әлеуметтік әділеттілікке
жету мүлдем мүмкін емес, бірақ халықтың кедей топтарын белгілі бір деңгейде
қамқорлыққа алу қажеттігін теріске шығармайды. Осы доктринаға сәйкес
әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі көсіпкерлікті пайдалы жүзеге асыруға
қолайлы жағдайлар жасауы тиіс және азаматтардың еңбекке деген
қүлшыныстарына залал келтірмегені жон. Жәрдем ақы мен жеңілдіктердің
молшері халықтың оз өл- ауқатын жақсартуы үшін еңбек етуге қүлшыныстарын
арттыруы тиіс.
Әлеуметтік мемлекеттің консервативті моделі Германия, Австрия, Франция,
Италия секілді елдерге тон. Бүл елдерде әлеуметтік түрақтылық пен тәртіпке
үлкен коңіл болінеді, сондықтан да рыноктың потенциалды түрақсыздығына
қарсы түру қажет деп санайды. Рынок халықтың әл-ауқатын қамтамасыз ете
алмаған жағдайда мемлекет бүл кемшілікті толықтырып отырады. Консервативті
әлеуметтік саясаттың негізі болып мемлекет, жеке сектор, қоғамдық және
қайырымдылық үйымдарының араларындағы әріптестік идеясы табылады.
Әлеуметтік сферада аралас экономика қагидасы үстемдік етуі тиіс. Мемлекет
белсенді өлеуметтік саясат жүргізеді. Мысалы, білім беру сферасында және
денсаулық сақтаудағы жеке сектордың іс-әрекеттерін ынталандырады, ал бүл
әлеуметтік мемлекетке қауіп емес, толықтыру ретінде қарастырылады.
Әлеуметтік және жеке жауапкершіліктің корінісі ретінде қоғамдық үйымдар мен
қайырымдылық қорларының іс-әрекеттеріне қолдау жасалады.
Социал- демократиялық әлеуметтік мемлекет (жарқын корінісі Швеция болып
табылады) қоғамдағы барлық топтардың қажеттіліктерін рынок қанағаттандырады
деген идеяны теріске шығарады. Сондықтан мемлекет кедейшілікті жоюы, жеке
адамдардың потенциалын жүзеге асыруы, элеуметтік интеграцияны дамытып,
қоғамдағы альтруизмді қолдауы, экономикалық әсуді ынталандыруы тиіс. Бүл
міндеттерді шешу үшін элеуметтік қызметтер өмбебап түрде корсетілуі тиіс,
ягни мүқтаждықтарға байланысты емес, барлығы үшін тегін болуы тиіс. Бірақ
әмбебап қызметтер өте қымбат болғандықтан, оларды ұсыну елдің экономикалық
өсуіне тәуелді. Сондықтан социал- демократиялық мемлекеттің әлеуметтік
саясатының басты мақсаттары болып табыстарды әділетті және теңдей бөлу,
барлық азаматтарды өмір сүрудің қолайлы жағдайларымен қамтамасыз ету,
экономикалық өсуді ынталандыру мен әлеуметтік әділеттілікті сақтау үшін
әлеуметтік топтар арасындағы қатынастарға араласу.
Бірқатар себептерге байланысты Қазақстандағы рыноктық қайта құрулар
барысында дамудың ең тиімді нұсқасы ретіндегі әлеуметтік рыноктық
шаруашылық моделі таңдап алынды. Бұл модель соғыстан кейінгі Германияда Л.
Эрхардтың экономикалық реформаларымен өмірге енгізілді. Әлеуметтік саясат
ондірістің өсуіне, еңбек өнімділігінің артуына және оны ынталандыруға
сүйенді.
Бүгінде, рыноктық реформаларды жүргізуші көптеген елдерде "халықты
әлеуметтік қорғау" термині рыноктық категория емес, рынок
"кемшіліктерінен" халықты мемлекеттік қорғау ретінде қабылданады. Рыноктық
реформаларды жақтаушылар әлеуметтік қорғауды саясат ретінде мүлдем
экономикадан бөлек қарастырады. Мәселені түсініп, оны шешу әдістерін
анықтауда Л.Эрхард нашар экономиканы рыноктың көмегімен сауықтыруды
үсынады. Әлеуметтік қорғалынбаған топтарды тиімді қолдау тек экономикалық
өсу жағдайында ғана мүмкін. Осыдан келіп, ол, экономиканың әлеуметтік
бағытталуы оның прогресімен қамтамасыз етіледі деген қорытынды жасайды
[22]. Оның ойынша экономикалық прогресс рыноктық экономикада ғана мүмкін,
ал мемлекеттің қызметтері азаматтарды әлеуметтік қорғау үшін алғы шарттар
жасайтын толык рыноктық жағдайларды қалыптастыру болып табылады.
Нәтижеде әлеуметтік қорғау мемлекеттің емес, экономиканың өзінің қызметі
болып табылады. Сондықтан, ол, мемлекеттің әлеуметтік қорғау қүқықтарын
мойындамады. Оның пікірінше, адамдарды оздерінен басқа ешкім, ешқашан да
жақсы қорғай алмайды. Негізгі мақсаты- қоғамды бай мен кедейлерге болу және
соңғыларды қоргау емес, барлығы үшін әл-ауқатты қамтамасыз ету болып
табылатын өлеуметтік рыноктық экономиканың жақтаушысы болды.
Әл ауқатты қамтамасыз етудің басты құралы деп, ол, бәсекені санады, оны
жүзеге асыру үшін еркін кәсіпкерлік жоне монополияның кез- келген
белгілерімен күресу қажет. Тұтыну мен шаруашылық жүргізудің еркіндігі әрбір
азаматтың санасында негізгі қүқық ретінде орнауы тиіс. Сондықтан мемлекет
тек еркін бәсеке шарттары орындалмайтын рынокты немесе бәсеке механизмін
қолдау үшін қажет кезде ғана араласуы тиіс.
Іс жүзінде Эрхард халықты әлеуметтік қорғаудың қоғам мойындаған
тосілдерін үстанады. Мемлекет табысы төмен адамдарға емес, кедейлерге
ауруларға, қарттарға комектеседі, онда да олардың омір сүру үшін басқа
табыс көздері болмаса ғана. Бұл әлеуметтік рыноктық шаруашылы
тұжырымдамасының бір қыры, ойткені мүнда экономика әлеуметтік қорғаудың
шарты болып табылады. Қазақстан үшін неміс моделі маңызды деп саналады,
ойткені мемлекет пен рынок бір- біріне қарсы қойылмайды. Қазіргі қоғамның
көптеген мәселелері тек рыноктың комегімен гана шешілуі мүмкін емес,
мысалы, әлеуметтік мәселелер. Екіншіден, экономикалық осудің қарқыны мен
сапасына өлеуметтік факторлардың алатын рөлі мен әсері осе түсуде.
Социал- демократиялық және либералды рыноктық экономика моделіне қарағанда
немістің әлеуметтік рыноктық экономика моделі қоғамды дамытуда мемлекет пен
рыноктың рөлдерін теңестіруге қүрылған. Ол бойынша мемлекет экономикалық
мақсаттар белгілемейді, бірақ экономикалық белсенділік үшін қүқықтық және
әлеуметтік жагдайлар қалыптастырады. Мемлекеттің негізгі міндеті болып
рыноктық тиімділік пен әлеуметтік әділеттілік арасындағы теңдікті
қамтамасыз ету табылады.
Бұл міндетті шешу үшін экономикалық жүйе мынадай белгілермен сипатталынуы
тиіс: жеке еркіндік, әлеуметтік теңдік, циклге қарсы саясат, өсу саясаты,
қүрылымдық саясат, бәсекені қолдау мен элеуметтік әріптестік.
Неміс моделі және оның жекелеген элементтері Европаның көптеген елдерінде
қолданылды, ал қазіргі кезде өлеуметтік рыноктық шаруашылық
моделінің бірнеше нүсқаларының бар екендігін айтуға болады. Мамандар
олардың төрт түрін бөліп көрсетеді: немістік
(конгинентальдық) скандинавиялық, англосаксондық және оңтүстік шеттік [6] .
Кесте-1 Әлеуметтік рыноктық шаруашылық модельдері
Рыноктық Немістік скандинавиялықанглосаксондық Оңтүстік
экономика шветтік
нұсқалары
Моделді Германия, Швеция, Ұлыбритания, Греция,
қолданатын Франция, АвстрияНорвегия, Ирландия Италия,
елдер Финляндия Испания
Негізгі Рыноктық әлеуметтік әлеуметтік әлеуметтік
сипаттық институттарды саясат шығыстарды қызметтерді
белгілері қолдау мен мемлекет қаржыландыруда орындауға
пайдалануда қызметінің мемлекет азаматтық
мемлекеттің мақсаты жетекші рол институттар
белсенді қатысуыретінде атқарады белсенді
Әлеуметтік анықталған Салық салу тартылған
бағыттағы Әлемдегі ең деңгейі Салық салу
шығыстардың жоғарғы жоғары, бірақ деңгейі
елеулі бөлігі деңгейлі салықскандинавия төмен. Бюджет
сақтандыру салу. моделіне жүйесі 40%
жарналары Әлеуметтік қарағанда жоғары, бірақ
есебінен шығыстарды төмен. бөлінетін ЖІӨ
қаржыландырыладыбюджеттің Әлеуметтік 50% төмен.
Сақтандыру салықтық саясат ЖІӨ 40%
қорлары табыстары мемлекеттік бюджет жүйесі
негізінен арқылы азаматтардың аралығында.
кәсіпкерлер қаржыландырудабасымдықтарыныңӘле уметтік
арқылы пассивті бірі ретінде саясат
құрылады.. 50% 50% жуық ЖІӨ қарастырылады. пассивті
жуық ЖІӨ бюджет бюджет жүйесі Мемлекет
жүйесі арқылы арқылы қайта пассивті
қайта бөлінеді бөлінеді саясат
ұстанады
Ұсынылып отырған елдердің жіктемесі шартты түрде алынған, егер
Бельгия, Нидерланды, Дания секілді елдерді алатын болсақ, онда олардың
әрқайсысы әлеуметтік рыноктық шаруашылықтың әртүрлі нұсқаларының
элементтерін қабылдаған. Мысалы, қайта бөлу процестерінің
көлемі бойынша олар скандинавия моделіне жақындаса, мемлекеттік шығыстарды
қаржыландыру сипаты бойынша- англосаксондық. Сонымен
қатар, авторлардың пікірінше, соңғы жылдары батыс елдеріндегі бұл модельдер
арасындағы айырмашылық азайған [23].
Мемлекет бюджеттік жүйе арқылы елеулі көлемді әлеуметтік
шығыстарды қаржыландырумеп қатар, әлеуметтік сақтандыру жүйесін белсенді
пайдалана бастады жөне әлеуметтік бағыттағы мемлекеттік қызмет корсетудің
ақылы жүйесін енгізуде. Соңымен бірге әлеуметтік қызметтерді сақтандыру
есебінен қаржыландыруға баса коңіл бөлінген бүл елдерде бюджеттік
коздердің қатысуын үлғайту тенденциясы байқалуда. Бюджет жүйесі
(бюджеттен тыс қорлар мен өлеуметтік сақтандыру жүйесін
қоса алғанда) арқылы өлеуметтік мақсаттарға бағытталған
күрделі шығыстар бюджеттік табыстар деңгейінің ЖІӨ-ге қатысты сай
болуына жағдай жасады. ЖІӨ-ге қатысты салықтық табыстар деңгейі Швецияда-
48,5% (1994 ж.), Данияда- 48.1% (1994 ж.) болған. Бұл елдердегі салық
салудың жоғары деңгейі табысқа салынатын жоғары қойылымдар
есебінен, әсіресе, жеке табыс салыгынан қалыптасады. Мұны халық
мемлекеттің әлеуметтік шығыстарының жоғары деңгейін алуға
мүмкіндік беретін шарт, қажеттілік ретінде қабылдайды [24].
Батыс Европа елдеріндегі белсенді әрі көлемді әлеуметтік саясат осы
елдердегі жалпы рыноктық және конъюнктуралық жагдайға, эконөмиканың өсу
қарқынына теріс әсер етті. Салықтың жоне жалақыдан төленетін басқа да
төлемдердің жоғары болуы нәтижесінде тауарлардын бөсекеге қабілеттілігі
төмендеді. Елден капиталдың кетуі байқалды. Әлеуметтік өте жоғары қорғауға
алынған халықтың еңбекке ынтасы төмендеп, жатып ішерлік пен алыпсатарлық
элементтер дамыды. Сақтандыру төлдемдерінің елеулі болуы капитал мен
еңбекті пайдалану тиімділігін төмендегіл, сөйкесінше экономика құрылымына
теріс әсер берді.
Сондықтан да откен ғасырдың 90- жылдары бүл елдерде мемлекеттін
әлеуметтік қызметтері біршама азайтылды. Экономпкалық тиімділік пен
әлеуметтік дамудың нәтижелілігі арасындағы оптималды қарым- қатынасты
қамтамасыз ету міндеті қойылды. Әл-ауқаты жоғары постиндустриалды қоғам
елдері үшін жеке және қоғамдық қажеттіліктерді бірдей қабылдау төн болып
табылатындықтан, мемлекеттің әлеуметтік нәтижелілікті қамтамасыз етудегі
маңызын айқындай түседі.
Осыған байланысты Қазақстанда да зерттеуші екі тәсілдің қақтығысын
байқамауы мүмкін емес. Біріншісінде социализмнен қалган мұра ретінде
қоғамдық қажеттіліктерге басым маңыз беріледі. Бірақ кеңестік тәжірибе
көрсеткендей жоғары әлеуметтік кепілдіктер еңбек етуге деген материалдық
ынтаны әлсіретіп, кепілдіктердің өз мәнін жоғалтты. Екінші тәсіл қазіргі
уақытта кеңінен тараған, жеке қажеттіліктердің маңыздылығын жоғары қояды;
өндіріс факторлары бойынша табыстардьң бөлінуі әлеуметті әділетті
болып табылады. Шын мәнінде, Батыс Европа тәжірибесі
көрсеткендей, әлеуметтік мәселелерді шешуде мемлекеттің
әлеуметтік сфераға араласуы мен оның нәтижелілігі арасындағы байланысты
ескеретін мемлекеттік әлеуметтік- экономикалық реттеу әдістері іске қосылуы
тиіс.
Латын Америкасының бірқатар елдеріндегі экономикалық және әлеуметтік
реформалар барысында пайда болған мөселелер қазіргі даму кезеңінде
Қазақстанның алга қойған міндеттерімен өте үқсас. Мемлекеттің бүрмаланған
ролін жонге келтіру, рыноктық қүрылымның калыптасуы, көлеңкелі экономиканың
болуы, алыпсатарлық, халықтың күрт өлеуметтік жіктелуі, елді қамтыған
сыбайлас жемқорлық латынамерикандық даму нұсқасын көбірек еске
түсіреді. Капитализмнің бізде де, оларда да шетелдік капитал, Батыс
технологиясы мен идеологиясын импорттау арқылы дамып жатқанын анық байқауға
болады. Латынамерикасы елдерінде бүл, әсіресе, ішкі түтыну рыногына күшті
әсер етті. Азаматтардың негізгі бөлігі жедел кедейленуі жағдайында табысы
жоғары халық топтары олеуметтік қүрылымы өзгеше, жоғары дамыган елдерге төи
түтыну нысандарына еліктеуге беім болады. Нәтижеде жиынтық тұтынушылық
сұранысты қымбат тауарлар мен қызметтерге ауыстырған "тұтынуда артықшылығы
бар қоғам" пайда болды.
Табыстардың үлкен көлемде шоғырлануы экономикалық дамуда әлеуметтік
тиімділіктің төмендеуіне әкелді. Экономиканың жоғары карқынды өсуі (60-70
жж.), техниканың дамуы мен қазіргі сектордағы жүмыспен қамтудың өсуі, еңбек
өнімділігі мен әлеуметтік мобильділіктің артуы кезінде де табыстар
құрылымында сәйкесінше өзгерістер болмады. Тек казіргі өндіріс талаптарына
жауап беретін жұмыс күшінің бір бөлігі ғана экономикалық прогрестің
нәтижесін пайдалана алды. Мысалы, Мексикада мемлекет әлеуметтік қайшылықты
өлсіретуге үмтыла отырып, қаланың орта топтарын түрақтылыққа жеткізу
мақсатында табыстарды қайта болу саясатын жүзеге асырғысы келді. Шағын
бизнесті ынталандыру үшін шағын және орта ондіріске кепілдік қоры қүрылды.
Осы мақсатта импорт алмастырушы салалардың дамуы үшін протекціюпистік
тарифтер мен жеңілдіктер енгізілді. Кең тараған тұтыну тауарларының бағасын
мемлекет бақылады, күн сайын минималды жалақы молшерін түзетіп отырды,
білім беру сферасын қаржыландыруға ірі колемді қаржылар жүмсады. Бірақ, бүл
шаралардың тиімділігі төмен болып шықты. 40 % кедей жоне 10 % аса бай
отбасы орташа табыстарының ара қатынасы 1950-1987 ж. аралығында 1:5-тен
1:11-ге осіп кетті. 80- жылдардын, соңынан бастап Латын Америкасында
дөстүрлі мемлекеттік капиталистік модельден ашық рыноктық экономикаға оту
басталды. Латынамерикасы елдерінің коптеген үкіметі экономиканы қайта қүру
бағдарламасын жүзеге асыруға кошті. Кедендік реформа мен инвестициялаудың
сыртқы коздерін ынталандырудап басқа дәстүрлі болып табылған іс- шаралар:
үкімет шығыстарын қысқарту, әсіресе әлеуметтік мақсаттарға; бағаны
бақылаудан және жалақыны индексациялаудан бас тарту; еңбек
заңын либерализациялау; мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру.
Макроэкономикалық тұрақтандыру бойынша қол жеткен жетістіктерді атай
отырып, оның өндірісті жаңартуға үласпағанын ескертті. Нәтижеде көптеген
өнеркәсіп тауарлары бәсекеге қабілетсіз болып, сауда режимдерінің
ғаламдануы жағдайында Латын Америкасын АҚШ-ң экспортық рыногына айналдырды.
Инфляцияны түқырту мен сыртқы сауданы либерализациялауға елеулі зиянмен қол
жетті. Экономикалық реформалар әлеуметтік салдарды әлсіретуге мүмкіндік
беретін шараларды дайындамастан басталған болатын. Сондықтан мүның барлығы
нақты табыстар мен жалақының күрт төмендеуіне, өндірістің қатты құлдырауына
әкелді [25].
Аз ғана "орта топ" өкілдері қысқарды, ашық жөне жасырын жұмыссыздық
өсті, көптеген әлеуметтік көрсеткіштер нашарлады, әсіресе білім беру мен
денсаулық сақтау сферасында. Ақысы томен жүмыс орындарын қүру жеделдеді,
әсіресе "формальды емес секторда", пауперизация күшейді, дамуға бағытталған
қоғамдық қаражаттардың үлкен көлемін иеленген "элита рыногы" мен олардан
қүр қалган "халық рыногы" болып бөліну тереңдеді. Осыған орай реформаның
негізгі шыгындары елеуметтің томенгі тобына ауыртпалық болып түсті, ал бүл
кедейшілік мәселесінің шиеленісуіне әкелген болатын. 1991 ж. Латын
Америкасы мен Кариб бассейні туралы БҰҰ комиссиясының мәліметі бойынша
аймақтағы 39% үй шаруашылығы кедейлер, 18% кедейшіліктен де төменгі
категорияға жатқызылды (1980 ж. бұл көрсеткіш сәйкесінше 35% жоне 15%).
Халықты жұмыспен қамтуға қабілетсіздік маңызды әлеуметтік мәселеге
айналды. Ұлттық шаруашылықтың әлемдік экономикаға енуі мен сыртқы сауданың
либерализациялануы арзан импорттық тұтыну тауарларының елге ағылуына,
ұлттық өнеркәсіп кәсіпорындарындағы жұмыс күшінің жұмыссыз қалуына жағдай
жасады. Біліктілікті арттыру жөне жүмыссыздарды қайта даярлау, қоғамдық
жүмыстарды үйымдастыру бағдарламасы болмады. Пайда болған әлеуметтік
инвестициялардың мемлекеттік емес қорлары немесе жедел әлеуметтік комек
қорлары коп жатдайда шетелдік несиеге сүйенді және кедейшілікті томендету
мен жүмыспен қамтуды арттыру мәселесін шешуде ролі оте төмен болды. Осы
секілді қорлар латынамерикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz