Парақорлықты тергеу әдістемесі
Кіріспе бөлім
I. Негізгі бөлім
I. Тарау. Парақорлықтың криминалистикалық сипаттамасы және дәлелденуге жататын мән.жайлар.
1.1. Парақорлықтың криминалистикалық және кылмыстык кукыктык сипаттамасы.
1.2. Парақорлық істері бойынша дәлелденуге жататын мән.жайлар.
ІІ. Тарау. Паракорлык істері бойынша жоспарлау. Алғашқы және кейінгі кезенде жүргізілетін тергеу әрекеттері.
2.1. Парақорлық істерін тергеу кезінде жоспарлау және калыптаскан ахуалдар.
2.2. Алғашкы және кейінгі кезенде жүргізілетін тергеу әрекеттері.
ІІІ . Қортынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
I. Негізгі бөлім
I. Тарау. Парақорлықтың криминалистикалық сипаттамасы және дәлелденуге жататын мән.жайлар.
1.1. Парақорлықтың криминалистикалық және кылмыстык кукыктык сипаттамасы.
1.2. Парақорлық істері бойынша дәлелденуге жататын мән.жайлар.
ІІ. Тарау. Паракорлык істері бойынша жоспарлау. Алғашқы және кейінгі кезенде жүргізілетін тергеу әрекеттері.
2.1. Парақорлық істерін тергеу кезінде жоспарлау және калыптаскан ахуалдар.
2.2. Алғашкы және кейінгі кезенде жүргізілетін тергеу әрекеттері.
ІІІ . Қортынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Тәуелсіз Қазакстан Республикасының саяси, -экономикалық және элеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын алды. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс беруде.
Тәуелсіздік алғаннан бepi көптеген реформалар жүзеге асты. Мемлекетімізде екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы Конституция қабылданды (1). Мемлекетіміздін, құқықтық негізі берік орнады. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер - қылмыстық, қылмыстық атқару, азаматтық, азаматтық ic жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жургізуге құқыктық негіз жасап берді Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бipre қоғамның одан әрі cepпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан тepic құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бipi - қылмыстылық болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде.
Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық шараларын іске қосуда. Қазакстан Республикасының Президенті 2003 жылы 10-шы қыркүйекте сыбайлас жемқорлық кылмыспен қарсы күрес мәселелері бойынша Республикалық кеңесте сейлеген сөзінде қылмыспен курес ортақ іске үлес қосқандық деп атап көрсетіп, осы істі жузеге асырудың нақты он түрлі жолын қадап айтты (2).
Бұл міндеттерді жузеге асыруда мемлекеттік өкімет және басқару органдарыньң қызметін одан әрі жетілдіруді, елімізде құқықтық мемлекет кұру ісінде сапалы заңдарды қабылдауды өрістету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда мемлекетік билік органдарын әділеттілік, заңдылық, жариялылық, ізплік припциптерін басшылыкқа алған мінсіз қызметі өте қажет.
Мемлекетік саясатты, экономиканы, елдегі тұрақтылық пен тыныштықты сақтауда, құқықтық тәртіпен заңдылықтың, нығаюында мемлекеттік кызыметшілердің, лауазымды тұлғалардың, атқаратын міндеті өте зор. Қазақстан Республикасыньң Президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан-2030" атты халыққа жолдауында мемлекетік қызметшілердің қызыметіне ерекше мән бepiп, олардың патриоттық, әділетті, өз ісін кәсіби жетік білетіндігінің, мемлекеттік қызметші деген жоғарғы мәртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті әрі патриоттық сезімге толы жігерлілікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету мемлекетіміздің стратегиялық, міндеті деп атап көрсетті
Тәуелсіздік алғаннан бepi көптеген реформалар жүзеге асты. Мемлекетімізде екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы Конституция қабылданды (1). Мемлекетіміздін, құқықтық негізі берік орнады. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер - қылмыстық, қылмыстық атқару, азаматтық, азаматтық ic жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жургізуге құқыктық негіз жасап берді Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бipre қоғамның одан әрі cepпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан тepic құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бipi - қылмыстылық болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде.
Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық шараларын іске қосуда. Қазакстан Республикасының Президенті 2003 жылы 10-шы қыркүйекте сыбайлас жемқорлық кылмыспен қарсы күрес мәселелері бойынша Республикалық кеңесте сейлеген сөзінде қылмыспен курес ортақ іске үлес қосқандық деп атап көрсетіп, осы істі жузеге асырудың нақты он түрлі жолын қадап айтты (2).
Бұл міндеттерді жузеге асыруда мемлекеттік өкімет және басқару органдарыньң қызметін одан әрі жетілдіруді, елімізде құқықтық мемлекет кұру ісінде сапалы заңдарды қабылдауды өрістету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда мемлекетік билік органдарын әділеттілік, заңдылық, жариялылық, ізплік припциптерін басшылыкқа алған мінсіз қызметі өте қажет.
Мемлекетік саясатты, экономиканы, елдегі тұрақтылық пен тыныштықты сақтауда, құқықтық тәртіпен заңдылықтың, нығаюында мемлекеттік кызыметшілердің, лауазымды тұлғалардың, атқаратын міндеті өте зор. Қазақстан Республикасыньң Президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан-2030" атты халыққа жолдауында мемлекетік қызметшілердің қызыметіне ерекше мән бepiп, олардың патриоттық, әділетті, өз ісін кәсіби жетік білетіндігінің, мемлекеттік қызметші деген жоғарғы мәртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті әрі патриоттық сезімге толы жігерлілікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету мемлекетіміздің стратегиялық, міндеті деп атап көрсетті
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2 Егемен Қазақстан газеті 13.09.2003 жыл.
3 Н.А. Назарбаевтің Қазақстан -2030 бағдарламасы және Қазақстанның әл-ауқатының жақсаруы, гүлденуі және қауіпсіздігі .Егемен Қазақстанның 11.10.1997 жыл.
4 Заң газеті,9 қаңтар 2002 жыл.
5 Қылмыстық құқық ерекше бөлім Ағыбаев, Алматы Жеті жарғы 2004 жыл -540 бет.
6 Дурманов М.Д. Уголовная ответственность за взяточничество по действующему законодательству.Проблемы социального права №2 М-1937год ,стр-92.
7 Волженкин Б.В. Что мешает эффективной борьбе со взяточничеством. М-1991 год,50 стр.
8 Медведев А.И. Вымогательство взятки .М-1996 год,110 стр.
9 ҚР Жоғарғы сотының жаршысы № 1196 жыл.
10 ҚР Жоғарғы сотының Пленумының жинағы- Алматы 1999 жыл 312 бет.
11 Карпец И.И Преступность илюзии и реальность. М-1992 год.
12 Мысль №4 м-2003 стр 46-48.
13 Информация –анологические материалы за 2003 год выпуск№2 Астана 2004 г , стр 44-49.
14 Серебрянников В.В. Политическая безопастность .Свободная мысль М-1990 г стр84-96.
15 А.В Дулатов « Основы расследования преступлений, совершенных должностными лицами» Минск-1985 г,стр-64.
16 Криминалистика под ред Б.П.Смагориского, Волгоград, 1994,т 2 стр-395.
17 Криминалистика И.Ф. Герасимова, М, 1994, стр-409.
18 Н.И. Порубов . Криминалистика, Минск 1997, стр-236.
19 Криминалистика под ред. Яблдокова М-1996.
20 Криминалистика под ред. Р.С. Белкина М-1988 ,т 2, стр-270.
2 Егемен Қазақстан газеті 13.09.2003 жыл.
3 Н.А. Назарбаевтің Қазақстан -2030 бағдарламасы және Қазақстанның әл-ауқатының жақсаруы, гүлденуі және қауіпсіздігі .Егемен Қазақстанның 11.10.1997 жыл.
4 Заң газеті,9 қаңтар 2002 жыл.
5 Қылмыстық құқық ерекше бөлім Ағыбаев, Алматы Жеті жарғы 2004 жыл -540 бет.
6 Дурманов М.Д. Уголовная ответственность за взяточничество по действующему законодательству.Проблемы социального права №2 М-1937год ,стр-92.
7 Волженкин Б.В. Что мешает эффективной борьбе со взяточничеством. М-1991 год,50 стр.
8 Медведев А.И. Вымогательство взятки .М-1996 год,110 стр.
9 ҚР Жоғарғы сотының жаршысы № 1196 жыл.
10 ҚР Жоғарғы сотының Пленумының жинағы- Алматы 1999 жыл 312 бет.
11 Карпец И.И Преступность илюзии и реальность. М-1992 год.
12 Мысль №4 м-2003 стр 46-48.
13 Информация –анологические материалы за 2003 год выпуск№2 Астана 2004 г , стр 44-49.
14 Серебрянников В.В. Политическая безопастность .Свободная мысль М-1990 г стр84-96.
15 А.В Дулатов « Основы расследования преступлений, совершенных должностными лицами» Минск-1985 г,стр-64.
16 Криминалистика под ред Б.П.Смагориского, Волгоград, 1994,т 2 стр-395.
17 Криминалистика И.Ф. Герасимова, М, 1994, стр-409.
18 Н.И. Порубов . Криминалистика, Минск 1997, стр-236.
19 Криминалистика под ред. Яблдокова М-1996.
20 Криминалистика под ред. Р.С. Белкина М-1988 ,т 2, стр-270.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Парақорлықты тергеу әдістемесі.
ЖОСПАР
Кіріспе бөлім
I. Негізгі бөлім
I. Тарау. Парақорлықтың криминалистикалық сипаттамасы және дәлелденуге
жататын мән-жайлар.
1.1. Парақорлықтың криминалистикалық және кылмыстык кукыктык сипаттамасы.
1.2. Парақорлық істері бойынша дәлелденуге жататын мән-жайлар.
ІІ. Тарау. Паракорлык істері бойынша жоспарлау. Алғашқы және кейінгі
кезенде жүргізілетін тергеу әрекеттері.
2.1. Парақорлық істерін тергеу кезінде жоспарлау және калыптаскан
ахуалдар.
2.2. Алғашкы және кейінгі кезенде жүргізілетін тергеу әрекеттері.
ІІІ - Қортынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Түсініктеме хат
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бітірушілік-біліктілік жұмыста Қазақстан
Республикасындағы сыбайлас жемқорлықтың, құрамдас бөлгі болып табылатын
парақорлық қылмыстарының түсінігі, құрамдас боліктерінің анықтамасы,
парақорлыкқты тергеу ерекшеліктері, парақорлық - қылмыстарын мәселелері
теориялық тұрғыдан кенінен сөз болады.
Негізгі мәселелердің бipi парақорлық қылмыстарын реттейтін
қылмыстық-құқықтық нормалардын, әлеуметтік алғы шарты, парақорлық
қылмыстары мен күресумен байланысы және парақорлықтың коррупциялық
құбылыстың құрамдас бөлігі ретіндегі проблемалардың мәнін ашып көрсету
және тергеу тәжірибесінде дұрыс жоспарлау мен тергеу болып табылады.
Бұл мәселенің әлеуметтік-құқықтық мәнің терең ашу ушін парақорлыққа
жуаптылықты белплеген заңдар тарихының даму кешендерін де ғылыми негізде
талдауды қажет етеді.
Бітіру біліктілік жұмысында парақорлықтың жекелеген түрлері: пара
алу, пара беру және паракорлыкка делдалдықтын талдау жасалумен бipre
парақорлықтын, ұқсас қылмыстардан өзгешелігі, парақорлықтың тергеу
тәжірибесіндегі орны, паракорлықты тергеу кезінде ерекшеліктері,
паракорлық қылмыстарының саралаушылық белгілеріне теориялық тұрғыдан терең
зерттелумен бipre қaзipri қолданылып жүрген заңдардьң парақорлықты тергеуге
арналган нормаларын одан әрі жетілдіру жолдары іздестірілген.
Парақорлық орын алган кездегі калыптасатын ахуалдар жэне осы
ахуалдарга байланысты курылатын жоспарлар мен болжамдар,дэлелденуге
жататын мэн-жайларды корсету.
Будан болек паракорлык істері бойынша жүргізілетін
алғашкы тергеу әрекеттері, кейінгі кезенде орандалатын жэне жүргізілетін
тергеу эрекеттер1н1н реті.
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеде екі тараудан қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе
Тәуелсіз Қазакстан Республикасының саяси, -экономикалық және
элеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын алды. Елімізде жылма-
жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын
көрініс беруде.
Тәуелсіздік алғаннан бepi көптеген реформалар жүзеге асты.
Мемлекетімізде екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы Конституция қабылданды
(1). Мемлекетіміздін, құқықтық негізі берік орнады. Осы аз уақыт ішінде
Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер - қылмыстық, қылмыстық атқару,
азаматтық, азаматтық ic жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай
заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және
қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жургізуге құқыктық негіз жасап берді
Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бipre
қоғамның одан әрі cepпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан тepic құбылыстар
да бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бipi - қылмыстылық болып табылады.
Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде.
Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық
шараларын іске қосуда. Қазакстан Республикасының Президенті 2003 жылы 10-шы
қыркүйекте сыбайлас жемқорлық кылмыспен қарсы күрес мәселелері бойынша
Республикалық кеңесте сейлеген сөзінде қылмыспен курес ортақ іске үлес
қосқандық деп атап көрсетіп, осы істі жузеге асырудың нақты он түрлі жолын
қадап айтты (2).
Бұл міндеттерді жузеге асыруда мемлекеттік өкімет және басқару
органдарыньң қызметін одан әрі жетілдіруді, елімізде құқықтық мемлекет кұру
ісінде сапалы заңдарды қабылдауды өрістету, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауда мемлекетік билік органдарын әділеттілік, заңдылық,
жариялылық, ізплік припциптерін басшылыкқа алған мінсіз қызметі өте қажет.
Мемлекетік саясатты, экономиканы, елдегі тұрақтылық пен тыныштықты
сақтауда, құқықтық тәртіпен заңдылықтың, нығаюында мемлекеттік
кызыметшілердің, лауазымды тұлғалардың, атқаратын міндеті өте зор.
Қазақстан Республикасыньң Президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан-2030" атты
халыққа жолдауында мемлекетік қызметшілердің қызыметіне ерекше мән бepiп,
олардың патриоттық, әділетті, өз ісін кәсіби жетік білетіндігінің,
мемлекеттік қызметші деген жоғарғы мәртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті
әрі патриоттық сезімге толы жігерлілікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету
мемлекетіміздің стратегиялық, міндеті деп атап көрсетті (3).
Елімізде қабылданған "Мемлекеттік қызмет туралы", "Сыбайлас
жемкорлыққа карсы күрес туралы" заңдарда мемлекеттік аппарат кызметінің бip
қалыпты, дұрыс, заңды кызметіне кедергі келтіретін кұбылыстарға қарсы
қуқықтық шаралардың түpi көрсетілген.
Сыбайлас жемкорлық қылмыстардың ішіндегі ең кауіптісі, әpi көп тараған
түрі парақорлық (пара алу, пара беру, парақорлыққа делдал болу) болып
табылады.
Тамырын тереңге жіберген бұл құбылыс қоғамды қылмыстылыққа бой
алдырады, мемлекетіміздің қарқынды дамуына кедергі келтіруде. Елдегі
парақорлықтың, етек алып кетуінің, тағы бір кауіптілігі мұндай құбылыс
ұлтты моральдық жағынан аздырады, жұртшылыктьң мемлекеттік өкімет және
билік органдарына сенбеушілігін, кұқық қорғау органдарының қызметін
бағаламау, олардың жұмысына көмектеспеу, мемлекеттегі құкьқты қорғаудың
рөлін мүлде теpic бағалау сияқты көзқарастардың дамуына жол береді.
Жалпы сыбайлас жемкорлық және жеке алғанда парақорлық біздің қоғамға
көптен белгілі. Экономикадағы, басқару жүйесіндегі элеуметтік саладағы,
идиологиялық қатынастардағы өзгерістерге байланысты парақорлықта өзінің
,яғни криминалистикалық әдістеме тұрғыдан алғанда теориялық жағынан бір
жақты қарауға мумкішілік бермейтін көптеген қиыншылыққа ұшырады.
Парақорлыққа қылмыстық - қуқықтық баға беру мәселесіне ерекше мән Қазақстан
Республикасы Президентінің 2002 жылгы 20 қыркүйектегі №949 жарлығымен
мақұлданған "Қазақстан Республикасының құқықтық тұжырымдамасында да" атап
көрсетілген (4).
Парақорлықты күресу мәселесі қазіргі уақытта криминалистика
теориясында көптен бepi зерттелініп келе жатыр. Парақорлықтың уғымы,
парақорлық істері бойынша дәлелденуге жататын мән-жайлар,белгілері,
түрлері, олардьң ұқсас қылмыстардан айырмашылығы, парақорлық қылмыстарын
тергеу барысында қалыптасатын ахуалдар, баска кылмыстармен жиынтығы,
парақорлык құрамдарының ауырлататын жэне ауырлатпайтын мэн-жайларын анықтау
сияқты мәселелерді арнайы, жан-жақты ;толық,обьективті зерттеуден
;жоспарлаудан ,болжам құру арқылы бастапқы мәліметтерді жинау және оларды
тексеруден тұратын барлық әдістер мен тәсілдерді,құралдарды пайдалану болып
табылады.
Бұл мәселелерге арналган бірлі жарым ғылыми мақалалардан баска
Республика көлемінде осы мэселен1н табиғатын айкындайтын, оның ішіндс
мемлекеттік тілде жазылған, зерттелген арнайы теориялык, сүбелі, ipгелі
еңбектер жоқ. Жоғарыдағы тұжырымдамадан туындайтынқылмыстық құқық саласында
ауыр қылмыстардынң бipi болып табылатын парақорлық мәселесі ерекше маңызға
ие.
Бітірүшілік жұмыста бүкіл дүниежүзілік елдердегі проблемалары БҰҰ-ның
эгидасындағы материалдарға негізделіп жазылған тұңғыш монографиялық
талқылау ТМД мемлекеттеріндегі Қазақстаның парақорлыққа қарсы күресуі болып
табылады.
Еңбектің теориялық жэне практикалық маңызы келтірілген
қорытындылар мен ережелерді, заң нормаларды жетілдіру процесіндс қолдану
мүмкіндігімен ұштасады.
Қазақстап Республикасының Конституциясының қағидаларына, қолданыстағы
қылмыстық кодекспен халықаралық нормативтік актілердің нормаларына
негізделген жәпе парақорлық проблемаларына байланысты нормативтік-
статистикалық материалдар мен ғылыми заң әдебиеттері қолданылды.
Паракорлыққа арналган тергеу әрекеттері мен ЖІШ жүргізудің ерекшеліктері
талданды. Б1т1руш1л1к жұмыста парақорлықтың түсінігі, оның сыбайлас
жемқорлыққа арақатынасы, олардың ортақ белгілері мен айырмаіпылықтары
қаралды. Қоғамға қауіпті парақорлық іс-эрекетті жүзеге асыру барысында
пайда болған әр түрлі қиыншылықтардьң ерекшелігіне байланысты осы түрғыдағы
қылмысты тергеудің теориялық және практикалық мәні бар аспектілері арнайы
қарастырылды. Парақорлық істері бойынша қылмысты дұрыс анықтаудың іс-
әректке дұрыс баға берудегі және жаза тағайындаудағы , сондай-ак
парақорлықпен қарсы күрес жүргізудсгі мәніне терең талдау жасалды. Аталған
теориялық түжырымдар негізінде заңды жетілдіруге нақты үсыныстар айтылган:
І. Сыбайлас жемқорлықпен парақорлықтың ара қатынасын белгілеу, сыбайлас
жемқорлык қылмысына құқықтық анықтама беру, оның к-ріністерінің белгілерін
анықтау.
2.Қызмет өкілдігін пайдаланып қылмыс жасауда жазаны ауырлататын мән-
жайы ретінде қарастырып, ҚК-тің 54-бабында арнайы көрсстуді ұсыну.
3 Қызмет өкілдігін пайдалана отырып қылмыс жасаған барлық
субъектілерді, белгілі лауазымдық қызмет атқару немесе белгілі бір кәсіппен
шұғылдану құқығынан міндетті түрде оларды қосымша жаза рстінде қолдануды
үсыну.
4 Мемлекеттік қызмет атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген
адамның, лауазымды түлғаның сыбайлас жемқорлыкқа қарсы бағьтталған заңды
әдейі орындамағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тарту нормасын енгізуді
ұсыну.
5.Қылмыстық кодекстің 31-бабының 3-ші бөлігінде үйымдасқан топ мүддесі
үшін немесе ауыр зардаптарға әкеліп соққан пара алу үшін қылмыстык
жауаптылықты көрсету.
6.Парақорлық қылмысының затына кез-келген материалдық, өзіндік қасиеті
бар нәрселер жатады. Қылмыс заты - парақорлық кылмыс құрамының қажетті
белгісі болып табылады.
7. Парақорлықтың міндетті белгісіне субъектінің белгілі бір іс-әрекетті
жасау немесе жасамауын шартпен байланыстыратынын есте сақтау кажсттілігіне
назар аудару.
8. Жауапты мемлекеттік лауазым қызметін атқаратын адамдар санатына құқық
қорғау органдары қызметкерлерін жатқызуды көрсету.
Ю.Пара алушыны, паракорлыққа делдал болушыны қылмыстық жауаптылықтан
босатудың шартын заңда қарастыру қажеттілігіне назар аударылған. Егер пара
алған адам тиісті органға ол туралы ерікті түрде хабар берсе, бірақ оның іс
әрекетінде ҚК-тің 311-бабының 2,3,4-бөліктерінде көрсетілген қылмыстың
белгілері болмаса ол қылмыстық жауаптылықтан босатылады деп заңмен
белгілеудің парақорлықка қарсы пәрменді күрес жүргізуде пайдалы әсері
болатынын көрсету.
Әдістемелік негізін философияда, әлеуметтануда, әлеуметтік
психология, қүқық тарихы және теориясында, қылмыстық құқық және
криминалогияда қалыптасқан ұстанымдар мен таным категориялары құрады.
Жұмысты жазу барысында Жамбыл, облыстық, Тараз қалалык
соттарында"17" кылмыстық істсрін таңдамалы түрде оқып, зерттеп, талдау
жасалды. Сондай-ақ Қазақстан Рсспубликасына Жоғарғы сотының Пленарлык
мәжілісі кабылдаған нормативтік қаулылары да кеңінен пайдаланылып, оларға
теориялық тұжырым жасалынды, сондай-ақ ішкі істер, прокуратура, адвокатура,
сот органдары қызметкерлерімен парақорлық істер бойынша менімен сұраулар
жүргізілді. Сонымен бірге мерзімді баспасөзге жарияланған материалдар
пайдаланылды.
Теориялық базасын бұрын және кейінгі жылдарында жарық көрген
криминалист ғалымдардың ғылыми еңбектері құрады.
Бұл жұмыстың деректік негізі мен түжырымдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және
Қазақстан Республикасының басқа да заңдарына, Республикалық Жоғарғы Сотының
нормативтік қаулыларына негізделеді.
Салыстырмалы түрде Ресей Федерациясы, Қырғыз Республикасы қылмыстық
заңдарды, кейбір алыс шет елдерінің құқық негіздері (АҚШ, Қытай және
т.б.)қылмыстық заңдары зерттелді.
Практикалық құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Дисертациялық зерттеу
қортындысы Қазақстан Ріхпубликасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы пэрменді
күрес жүргізуге мүмкіндік беретін қылмыстық іс жүргізу заңдарды
жетілдіруге, осы салада тергеу практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге
мүмкіндік береді. терең зерттелген кейбір дау туғызынан анықтамалар мен
түсініктерге берілген сипаттамалар Қазақстан Республикасы Жоғаргы Сотына
осы мәселеге байланысты нормативтік құқықтық қаулысын әзірлеуге коғамға
қауіптілігі.
Бітіру жұмысының құрлымы және көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің
негізгі мақсаты мен міндеттеріне сәйкес келеді. Бітіру жүмысы кіріспеден, 2
тараудан, қортындыдан, пайдаланылган эдебиеттер тізімінен тұрады.
БІРІНШІ ТАРАУ.
ПАРАҚОРЛЫҚТЫҢ КРИМИНАТИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖЭНЕ ДЭЛЕЛДЕУГЕ ЖАТАТЫН МЭН-
ЖАЙЛАР.
1.1. Паракорлыктын криминалистикалык сипаттамасы.
Сыбайлас жемқорлық - әлеуметтік құбылыс.
Парақорлық дегеніміз-лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы пара
берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті
немесе әрекетсіздігі үшін ақша,бағалы қағаздар,өзге де мүлік,мүлікке құқығы
немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде алуы.
Сонымен парақорлық лауазыдық ауыр қылмыстарға жатқызамыз.Бұл
қылмыстар мемлекеттің және қоғамдық мекемелерінің,лауазымды тұлғалардың
беделін түсіріп,азаматтардың мүдделерін бұзып, мемлекетке материалдық зиян
әкеліп ,басқа да қылмыстарға жол ашады.
Парақорлықтың қауіптілігі өзінің жоғары дәрежелі латенттігіне
байланысты бұл қылмыстармен күресудің қиындығы да осыда.
Парақорлық тек лауазымды тұлғаларға бейім,өйткені олардың қызыметтік
лауазымдық құзіретіне байланысты басқару және шешуші функциялары
болғандықтан олар кредиттер,ссудалар,ғимараттарды арендаға
беру,лицензияларға рұқсат беру және өзінің пайдасына келісім шарттардың
жасауы болып табылады.
Парақорлық жинақталған термин болғандықтан ол өзіне тән екі өзіндік
құрамы бар,біріншісі болып мемлекеттің билігіне қарсы қылмыстар,мемлекеттің
қызыметіне және мүддесіне қарсы
Пара алу аяқталған қылмыс деп есептеу үшін пара алушы параның жартысын
алсада қылмыс жасалды деп есептеледі.
Егерде пара алушы параны алмаса,бірақ оны ІІО-ның жедел қызметкерлері
қылмыс үстінде ұстаған жағдайда,пара алуға оқталғаны үшін қылмыстық
жауаптылыққа тартамыз.Бұл қылмыстың ерекшелігі болып субьектісінде
саналады,яғни лауазымды тұлғамен жасалынады.
Осы жағдайлрды ескере отырып бастысы болып лаузымдық тұлғаның жеке
басын зерттеуге әкеліп соқтырады себебі криминалистикалық маңызда оның
қызметінің ерекшелігін анықтаудан тұрады.
Бұл қылмыстырдың құрылымдық элементтерінің санына лауазымды тұлғаның
атқаратын қызметінің жүйесіде кіреді.
Қылмыстарды жасау кезінде ұымдастырушылық құрылымды пайдаланып
ескерілу қажет.
Сондықтан нақты әдісті өңдеуді ,лауазымды тұлғаның атқаратын қызыметінің
жүйесі зертелмегенше оларды өңдеудің қажеті жоқ.
Лауазымды тұлғаның қызметінің бірі оның атқаратың функцияларына
қарамастан ерекшеліктері болып ,ол әр қашан да заңды тәртіпен орнатылған
олардың құқықтық мәртебиесі саналады.
Қылмыстар жасалған кезде барлық жағдайларда лауазымды
тұлғаның өзінің міндетті орындауға жататын міндеттерін бұзу арқылы көрініс
табады.Сол себептен тұлғаның қызметін реттейтін нормаларын зерттеуден
тұрады.
Парақорлық-ауыр қылмыстардың бірі болғандықтан оларды тергеу мен ашу
қиын деп саналады.Бұндай қылмыстарға тән болып іздердің пайда болу
механизімі ерекшеліктерімен түсіндіріледі.
XX- ғасырдың аяғы сыбайлас жемқорлыққа байланысты проблемаға срекше
мән берумен бірге, осы тұрғыдағы құбылыспен күрес жүргізуге арналған сан
қырлы ғылыми ізденістердің өсуімен де ерекшеленеді.
Бұл мәселеге байланысты алғашқы ғылыми зертеулерді америка
криминологы Э.Сатерланд және оның көмекшісі Кресси жолға қойды.
Тұңгыш рет Э.Сатерланд "ақ жағалылардың" қылмыстылығы деген ұғымды
енгізді, ал бұл ұғымынан Батыс елдерінің ғалымдары сыбайлас жемқорлықты
қылмыстылыктың ереже тобына жатқызып, жеке бөліп алды
Бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық үғымы азаматтық қоғамда үйреншікті
құбылысқа айналса, ал екінші жағынан Қазақсатаның қауіпсіздігіне, елдің
экономикасының дамуына керағыр әсер ететін факторға айналуда.
Бұл көрсеткіштің азаюының басты себебі 2003жылы 25-қыркүйекте "Сыбайлас
жемқорлыққа күрес мәселелері бойынша бірқатар заңдылық аклеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу" туралы Қазақстан Ресбубликасы Заңына сәйкес,
сыбайлас жемқорлық қылмыстарының саны едәуір азайды..
Сыбайлас жемқорлық қылмысының қоғам үшін қауіптілігі. Қазақстан
Рсспубликасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін-ақ біліне басталды,
Мсмлскеттік аппарат шенеуніктерінің сыбайластыққа салынуы әу бастан белгілі
бола бастады. Осыған байланысты Республикада бұл құбылысқа қарсы
бағытталған заңдылық және ұйымдастырушылық шаралары қолға алына бастады.
1992 жылы 17 наурызда ҚР Президентінің "Ұйымдасқан қылмыстық нысандары жәпе
сыбайлас жемқорлыққа карсы күрес шараларын күшіейту туралы"
Жарлығы, 1994 жылы Ұйымдасқан қылмыспен күрес жөніндегі Рсспубликаның
комиссия кұрылды.
1997 жылы 5 қарашада "Үйымдасқан қылмыстылық пен сыбайлас жемкорлыққа қарсы
күресті одан әрі өрістету, улттық қауіпсіздікті нығайту шаралары туралы"
Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы кабылданды. Ал 1998 жылы 2
шілдеде "Сыбайлас жемқорлықпсн күрес туралы" Қазақстан Республикасының заңы
кабылданды.
2002 жылы 20 қыркүйекте Қазақстан Республикасында қүқықтық саясат
Концепциясы қабылданды, осы құжатта сыбайлас жемқорлықтан сақтандыру
шараларына мән берілген. 2001-2005 жылда сыбайлас жемқорлықпен күрес
жөніндсгі Мемлекеттік бағдарламада жүзеге асырылуда. Өйткені Мемлекет пен
қоғам мүддесіне тікелей қатысты ең қауіпті әлеуметтік құбылыстың бірі
сыбайлас жемқорлық болып табылады. Онымен күрес мәселссі әр түрлі деңгейдс
талқыланатын басты тақырыпка айналды. Тек 2000-2004 жылдары аралығында ғана
орталық баспасөз беттерінде сыбайлас жемқорлыққа арналган мыңнан астам
материалдар жарияланды, ал теледидарда осы тақырыпта 87 материал
көрсстілді. Осы элеуметтік қауіпті қүбылыспен күрестің кокейтестілігі мына
жағдайларға байланысты:
а) Сыбайлас жемқорлық азаматтардың конституциялық бостандығы мен
құқықтарын бұзуга әкеліп соғады. Көптеген жылдар бойы
жүргізілген әлеуметтік зерттеу азаматтардың басым бөлігін ойландыратын
маңызды мәселелер арасында бірінші орынға сыбайлас жемқорлықпсн күрес
екендігін дәлелдеп отыр.
ә) Осы кұбылыстың мемлекеттік-билік құрылымдарында тез тарау
ерекшелігі бар.
б) Сыбайлас жемқорлықтың өріс алуы мемлекеттік аппаратгың жүмысына нұқсан
келтіріп, оның беделін түсіреді. Қоғамдық санада өкімет органдары жұмысының
тиімсіз екенін, олардың құзіретінің әлсіз екенін көрсетеді.
Халықгың өкіметтен алшақтауы орын алады. Осының бәрі мемлекет пен қоғамның
саяси қауіпсіздігіне нақты қауіп төндіреді ( б.).
в) Сыбайлас жемқорлықтың қазіргі кездегі көлемі өте үлкен. Өз өкілеттігін
сатумен бірге, оны сатып алушы адамдардыц көбейе түсуі,
билік тармақтарының барлығының да сыбайлас жемқорлық кеселіне душар
болғанын көрсетеді. Мұны соңғы жылдарда жүргізілген криминалистикалық
зерттеулер айқын көрсетіп отыр. ( б.).
г) Сыбайлас жемқорлар өз мақсаттарына жетуде үйымдасқан қылмыстарды
пайдаланады. Сыбайлас жемқорлык арқасында ұйымдасқан қылмыс
экономиканың маңызды секторларына аз ықпалын жүргізуде, бұл тұрғыда олар
шын мәнінде жаңа сапа мен түрге ие болды.
и) Сыбайлас жемқорлық табиғи және жасанды латентті қылмыс болып табылады
(б.).
Оны жүзеге асырушы субъектілердің жоғары қоғамдық дәрежесі, олардың іс-
әрекет қимылдарының интеллектуалдық ерекшелігі, бұл топтағы адамдарға билік
басындағылардың ізгілікпен қарауы, сыбайластык іс-әрекетке "келісімділік"
сипатын (арыз айтылмайды, себеб1 кінәлі екі жақта заңсыз іс-әрекет арқылы
пайда табады) т.б. осы түрғыдағы қылмыстардың өзіндік ерекшелігін
бейнелейді.
Осы айтылғандар және басқа да жағдайлар Қазақстанда да және
халықаралық деңгейде бұл қүбылысқа соңғы кездері ерекше көңіл бөліп
отырғанын көрсетеді. Міне сол шаралардың бірі Қазақстан Республикасының
1998 жылғы 2-ші шілдедегі "Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы" Заңы.
Бұл Заң ТМД елдері ішінде бірінші рет бүкіл мемлекеттік деңгейде
сыбайлас жемқорлықпен күреске бағытталған заңдылық нормаларды белгіледі.
Бірақ бұл заңда сыбайлас жемқорлықтың құқық бұзу субъектісінің нақты
анықтамасының, ал ең бастысы осы заңды қолданудың қүқықтық механизмінің
болмауы қиындық келтірді. Осыған орай "Сыбайлас жемқорлықпен күрес" жайлы
заң нормалары бірнеше рет өзгеріске үшырады.
Сыбайлас жемқорлықтан дүниежүзі қауіптенуде, 1989 жылы БҰҰ
басшылығымен мемлекеттік қару саласындағы сыбайлас жемқорлық мәселелесі
бойынша Гаагада (Нидерланды) халықаралық семинар болып, оның нәтижелері БҰҰ
Сегізінші Конгресінде осы мәселені қараудың алғы шарты болды. Экономикалық
және әлеуметтік кеңес (ЭКОСОС) төмендегідей ұсыныс берді: Мемлекеттік
лауазым иелері арасындағы сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттік
бағдарламалардың барлық түрлерінің тиімділігін жоққа шығаруына, дамытуды
қиындатуына байланысты және кейбір адамдармен топтарға қауіп туғызуына
орай, барлық мемлекеттердің:
а) Сыбайлас жемқорлықтың барлық түрлеріне оны тежеуге сәйкес келетін
қылмыстық заңдардың санкциясын жетілдіру;
б) Сыбайлас жемқорлықты және өкімет билігіне қызмет жасаудан сақтандыруды
реттейтін механизмдерді дайындау;
в) Сыбайлас жемқорлықпен құныққан лауазымды түлғаларды анықтаудың,
тергеудің және соттаудың тетіктерін қабылдау;
г) Сыбайлас жемқорлық арқылы алынған мүліктер мен құралдарды
тәркілеудің құқықтық ережесін белгілеу.
д) Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар кәсіпорындарға экономикалық санкция
қолдану өте маңызды (11).
Осы конгресс "Сыбайлас жемқорлықпен күрестің парктикалық шаралары" атты
нұсқауда қарады, ал нұсқаудың қайта дайындалған варианты баспасөзде жарық
көрді және "Конгресс мемлекеттік басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық"
атты қарар қабылданды. Сонымен қатар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
мәселелері Амстердам қаласында 1992 жылдың 9-12 наурыз аралығында өткен осы
мәселемен күреске арналған 5-ші халықарлық конференциядаталқыланды.
Өткізілген іс-шаралардың толық емес тізімі
жэне осыған қарамастан сыбайлас жемқорлықпен күресте ешқандай елеулі
нәтижеге жете алмау, бұрыңғы кұқықтық нормалардың қолдану практикасын
тежеуді және сонымен қатар қазіргі қолданыстағы заңдылықтардың тиімділігін
арттыру мақсатында оларды одан әрі дамыту, жетілдіру қажет деген қорытынды
жасауға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты сыбайлас жемқорлықпен күресте тек қана қылмыстық қуғын-
сүргін шараларын күшейтуге әкеліп тіреуге болмайтыны
өзінен-өзі түсінікті.
Бұл мәселеге байланысты заң әдебиеттерінде әлеуметтік, экономикалық
ұйымдастыру және құқықтық шараларды кешенді түрде дайындау қажеттілігі әр
уақытта әділ айтылуда. Сонымен қатар нақты ұсыныстар да берілген.
Өз кезегінде қүқықтық шараларды тек қана құқықтық шаралармен
шектеуге болмайды. Сыбайлас жемқорлықтың кең таралуы және оның алуан
түрпілігі, коғамда әртүрлі дсңгейдегі көрініс беруі сыбайлас жемқорлық
құбылыстары мен күрестің әртүрлі құқықтық кұралдарының жүйесін қолдану
қажеттілігін талап етеді.
Осыған орай парақорлық-сипаттағы шаралар оның өтс қауіпті
көріністері бойынша ғана қолданылады.
Жалпы алғанда коррупциялык құқық бұзушылық сан түрлі және ол
(криминалистикалық)
әкімшілік, азаматтық-құқықтык және тәртіптік құқық бұзушылық сипат алады.
Тек қана осы Амстердам қаласында өткен конгресте, құқықтық шаралар
арасында, кылмыстық заңды қолдануға жәнс оны дамытуға үлкен мән берілген.
Атап өткеніміздей, мұндағы негізгі мәселе заңды қолдану практикасына
байланысты. Бірақ, бұл сыбайлас жемқорлық туралы заңды жетілдіру қажет емес
дегенді білдірмейді. Осы тұрғыдан алғанда мына мәселелер бойынша заңдылық
анықтама берудің мәні зор деп есептелінеді: а) сыбайлас жемқорлыққа
құқықтық анықтама беру; б) сыбайлас жемқорлықтың криминалистикалық
нысанындағы көріністерін анықтау; в) парақорлыққа байланысты іс жүргізу
заңдылықтарды жетілдірудің басқа да тиімді жолдарын белгілеу.
Сыбайлас жемқорлық ұғымы. Кез-келген құбылысты зерттеуді оның ұғымын
анықтаудан бастау қажет. Бұл тек ғылыми ізденісті жеңілдетіп қана коймай,
сонымен қатар оның нәтижелерін зерттеушілердің жете түсінуін жсңілдетеді.
"Сыбайлас жемкорлық" термині заңдылык, оның ішінде криминалистикалық
ұғым болып табылмағандықтан оның қүкықтық анықтамасы белгілі бір қиындық
түғызады. Сыбайлас жемқорлықтың халықаралық атауы -"коррупция" терминінің
этимологиясы латынныц "соruрtіо" (паралап сатып алу) ұғымын білдіреді.
Бірақ 1978 жылғы 17-ші желтолқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясында қабылдаған
кодексте: Коррупция ұгымы, лауазым иелерінің мінез құлқы, лауазым
иелерінің істеген нсмесе істеуге мүмкін іс-әректттері үшін заңсыз салық
алуы, уәде берулері ұлттық кұқық нормаларымен анықталуы қажет делінген.
ІІ.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік колеңкелі құбылыс деп
көрсетіп, оның бір түлғаны екінші бір түлғаның сатып алуынан тұратынын
анықтайды ( ).
А.И.Долгова осындай пікірді қолдай отырып, коррупцияны мемлекеттік немесе
басқа да қызметксрлердің жеке басының пайдасы үшін ресми қызметтік
өкілеттіліктерін жәнс соған байланысты бсдслдері мен мүмкіндіктеріп сатуы
немесе сол үшін сатылуы деп атап көрсетеді ( б.)
Бұл дегеніміз коррупция үғымы парақорлықпсн теңестіру дсген сез.
Басқалар коррупцияны шенеуніктердің өз қызмет бабын жеке басының пайда
табуы мақсатында колданута негізделген басқару аппаратының іріп-шіруі деген
анықтама береді ( б.).
Бұл жағдайда олар "сог" (дене) сөзін негізге алып, коррупция деген
сөзге латын тілімен сөзбе сөз "дененің іруі" іріп-шіру процесі деп анықтама
келтіреді.
Б.В.Волженкин "Сыбайлас жемқорлық дегеніміз әлеуметтік құбылыс болып
табылатын биліктің іріп-шіруі, мемлекеттік функцияны атқаруға өкілетті
мемлекеттің немесе басқа да соларға теңестірілген адамдардың өз қызмет
бабымен қызмет статусы мен беделін жеке басының баюы мақсатында немесе
топтық мүдде үшін пайдалануы " деп анықтама береді (
Осы анықтамадан сыбайлас жемқорлықтың парақорлық шегінен шығып
кететінін және оның мемлекеттік билікті жеке өзінің, басқаның пайда табуы
мақсатында асыра пайдаланудың кез-келген түрін айтамыз.
Осылайша заң әдебиетінде сыбайлас жемқорлыққа қатысты екі түрлі
көзқарас қалыптасқан: тар мағынадағы сыбайлас жемқорлық (парақорлық) және
кең мағынадағы сыбайлас жемқорлық (мемлекеттік билікті пайдалану
пайдакүнемдік мақсатта асыра пайдаланудың кез-келген түрі).
Біздің пікіріміз бойынша сыбайлас жемқорлықтың кең көлемдегі
түсінігін қолдану дұрыс сияқты. Сатып алу сыбайлас жемқорлықтың тарихи
бірінші көрініс болса да, сыбайлас жемқорлықты парақорлыққа теліп қою дұрыс
болмаған болар еді.
Осындай мұқият қарауды талап ететін заңдылық мәселені жеңіл шешу
позициясын ұстану дұрыс болмайды. Осыған орай шешу сыбайлас жемқорлыққа
анықтама бермес бұрын осы қүбылысқа тән негізгі сипаттарды теориялық
жағынан белгілеген мәнді болады.
Сыбайлас жемқорлықтың орын алатын салалары жергілікті өзін - өзі
басқару және мемлекеттік билік органдары болып табылады. Кейбір
авторлар бұл салаға коммерциялық және басқа да үйымдарды қосып кеңітеді (
б).
Ал бұған толық негіз жоқ. Сыбайлас жемқорлықтың қауіптілігі сол, мүндай
коғамға қауіпті іс-әрекет орын алған кезде мемлекеттің және жергілікті
өзін-өзі басқару органдары беделіне зор нұқсан келтіріп, нәтижесінде
олардың әлсіреуіне әкеліп соғады.
Коммерциялық құрылымдардың қызметкерлерімен өзге де үйымдардың
қызметкерлері қызмет бабын асыра пайдаланған жағдайда ондай нүқсан келмейді
және олардың әлсіреуіне әкеліп соқпайды ( ).
Әрине, осындай өкілеттіктерді теріс пайдаланушылық көп материалдық
шығынға ұшыратуы және басқа да ауыр жағдайға ұшыратуы мүмкін, ал ол үшін
сол коммерциялық және өзге ұйымдардағы кінәлі адамдар тиісті
жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Жергілікті Мемлекеттік басқару және басқару органдарына келетін
болсақ,парақорлықтың орын алған саласына қосу принципті түрде маңызды болып
табылады. Бірақ Қазақстан Республикасы Конститутциясының 8 бөлігіне сәйкес
аталған органдар мемлекеттік өкімет органдары жүйесіне кірмейді, ал
конститутциялық құрылымның негізін анықтайтын осы баптарды бөлім етіп алу
кездейсоқ емес. Баптардың мазмұны мен орны жергілікті мемлекеттік басқару
және өзін-өзі басқаруды осындай негіздің бірі ретінде қараудың куәсі болып
табылады.
Парақорлықтың субъектілері мемлекеттік қьзметті атқаруға өкілетті
адамдар, не оған тексертілген адамдар, лауазымды адамдар, лауазым иелері
болып табылмайтын мемлекеттік қьгзметкерлер танылады.
Егер лауазым иелерінің парақорлық субъектілеріне қатысы жайлы
бірыңғай пікір қалыптасқан болса, лауазым иесі болып табылмайтын
мемлекеттік қызметкерлердің осы санатқа жату мәселесі даулы болып
табылады. В.С.Коммисаров парақорлық субъектісін мемлекеттік қызметкерлер
ретінде қарау қағидасы дұрыс смес дсп есептеп,оны төмендсгі ойларға
байланыстырады. Біріншіден, бұл дегеніміз жауапкершілікке тартылатын
адамдар шеңберін едәуір ұлғайтады деген ұгымды білдіреді, ал бұл болса
саясатты дамыту пәрменділігімен Іо.Іык дәрсжеде сәйкес келмейді.
Екіншіден, бұл түбірімен дұрыс еме, себебі парақорлықтың мәні билік
өкіллеттілігі болмағандықтан олар қылмыстық әрекет жасай алмайды, ал
бірақ осындай қыллмыстарға катысушы болуы мүмкін. ( )
ІІ.Ф. Кушецова лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік
кызметксрлерді коррупциялық қылмысы үшін қылмыстық жауапксршілікке тарту
негізсіз деп есептейді. Оның пікірінше, бүл аламдардың қоғамдық кауіптілігі
антиэлеуметтік криминалдық дәрежеге жетпейді ( ). Басқа да авторлар осындай
пікірді ұстанады ( ).
Біздің пікірімізше лауазым иесі болып табылмайтын Мемлекеттік кызметшілерді
парақорлық қылмыстарының субъектісі қатыстарына косу төмсндегі жағдайларға
байланысты:
а) Парақорлықтың соңғы кездегі үлғаю көлемі биліктің барлық
тармақтарының сыбайлас жемқорлықпен байланыса, оларға қарсы ықпал ету
шараларының ең тиімді жолдарын іздеуге, соның ішінде коррупциялық қылмыс
субъектілерінің шеңберін кеңейту жолымен дс негіз болды. Егер саясатты
дамыту тенденциясы" дсген сөздерден заңдарды ізгілендіруді түсінсек,
онда мүндай ізгілендіру паракорлық қылмыстың белең алып тұрған қазіргі
кезінде де, онымен табысты куресі дс өзін-өзі ақтамайды ().
б) В.С.Комиссаровтың лауазым иелері болып
табылмайтын кызметкерлердің билік өкілеттілігі болмайды деген пікірмен
келісе отырып, келесі мәселені атап өткен жөн.
Парақорлықтың мәні адамның жеке басының мүддесі үшін өз қызмет
бабын, билік өкілетгілігін пайдалануда. Қызмет бабын пайдалану деген - тек
билік өкілеттілігін пайдалану ғана емес, сонымсн бірге оның белгілі бір
лауазымдық орынға ис болуына байланысты бсрілгсн мүмкіндіктерімен беделін
пайдалану деген сөз. Осылайша мемлекеттік кызметкерлер лауазым иесі болмаса
да және олардың билік өкілеттілігі болмаса да олар өздерінің қызмет бабына
байланысты берілгеп мүмкіндіктері мен осбеделін пайдакүнемдікке немесе
басқа жеке мақсатта пайдалану мүмкіндіктері бар.
в) Мемлекеттік билікпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қарсы
кез келген қызмсткер (нұсқаушы, рефсрснт, хатшы, көмекші) жоғары дәрежедс
қауіп төндіре алады. Б.В.Волженкин дұрыс атап көрсеткендей, іскс осылай
қарау ұсақ қызметкерлерді жауапқа тарту керек деген ойды білдірмесе керек,
себебі, қызмет бабындағы қылмыстың көпшілігі үшін жауапкершілікке тартудың
міндетті шарты заң қорғайтын мүддеге - елеулі турде бұзу, зиян келтіру
болып табылады, ал мүндай әрскстті олар өздерінің қызмет бабының шектелуіне
байланысты әдетте жасай алмайды ( ).
Егер кызмсткер өзінің қызмет бабын жеке мақсатта пайдаланып, құқық
қорғау мүддесіне орасан зор нұқсан келтірсе, онда оны жауапқа тарту ксрек.
3. Іс-әрекеті жеке адам, мемлекет, коғам мүддесіне қарсы ксліп және ол
пайдакүнемдік басқа да жеке мүддені көздеу сипатына ие болады. Осылайша,
парақорлық тек пайдакүнемдікпен ғана байланысты емес сонымен катар ол
басқада жеке мүддеге байланысты (басшыға жағымпаздану, туыстық қамкқрлық
жасау, рулық қатынасты қоздыру және т. б.)
Парақорлық әрекеті нәтижесінде жскс тұлганың, қоғам мен мсмлскеттің
құқық қорғайтын мүддесін елеулі түрде бұзу орын алады. Тек осы бойынша
парақорлық қылмысын әкімшілік тәртіптік, азаматтық-құқықтық жауапксршілікке
тартып коррупцияның болмалы түрін айырып алуға болады.
Заң әдебиеттерінде парақорлықты қоғамға қауіпті іс-әрекеттсрді унемі
жасау деп түсіндіру көзқарасы қалыптасқан ().
Бірақ бұл біздің көзкарасымызға сай емес, өйткені мүндай түсінік
коррупциямен күресті өте қиындатып жібереді, себебі үнемі жасау ұғымын
сипатын дәлелдеу қажеттілігі туады. Сонымен бірге сыбайлас жемқорлықтың
қауіптілікті оның қылмыстық-кукықтық қорғау объектісін елеулі түрде бұзады.
Осы келтірілген зиянды қол сағушылықтың санына қатысты қарап бағалау дұрыс
емес.
Қызмет өкілеттілігін бір рет теріс пайдаланудың өзі жеке адам,
қоғам, мемлскет мүддесіне онша кауіпті емес бірнеше сыбайлас жемқорлық
қылмысты жасаудан горі көп зиян келтіруі мүмкін.
Сонымен біз парақорлыққа тән негізгі белгілерді анықтадық. Осыған
байланысты парақорлықта төмендегідей анықтама беруге болады. Сыбайлас
жемқорлық- деп мсмлскеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамнан, не оған
теңестірілген адамның, лауазымды адамның қызметтік өкілеттігін өзі немесе
басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа
адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделсрін
керағар пайдалану нәтижесінде жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделеріне,
қоғам, мсмлекеттік заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуга әкеліп
соққан заңсыз іс-әрекеттерді айтамыз. Көріп отырғанымыздай, бұл анықтама
құбылыстың нақты көріністерінің кең шеңберін қамтып отыр.
Парақорлықтың көрініс нысандары: Парақорлықтың көрініс түрлері жайлы
көптеген пікірлер бар. Бірақ олардың құқықтық дәлдігі мен толық түсінігі
жоқ. іс-әрекет турасында әдебиеттегі пікірлер әр түрлі
Парамқорлыққа анықтама бере отырып, біз, бұл құбылыстың тск парақорлықпен
ғана шсктелмсйтінін атап өтіп, оның белгілі іс-әрекет түрлерінің жиынтығы
екенін айттық. Бірақ, осы жиынтықты құрайтын нақты
В.С.Комиссаров парақорлықтың нақты құқықтық көрініс нысандары ретінде
қызмет өкілеттігін теріс пайдалану мсн пара алуды айтады. Оның пікірі
бойынша кез келген лауазымдык қылмыс сыбайлас жемқорлық болып табылмайды,
бірақ кез келген сыбайлас жемқорлық қылмыс лауазымдық қылмысқа жатады ( ).
Қылмыстың: талан-тараж, парақорлық және қьзмет өкілетілігін
пайдакүнемдік мақсатта теріс пайдалану сияқты үш тобын паракорлыққа жататын
қылмыс деп көрсетеді ( ).
П.Панченко парақорлықтың: қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланып құқық
бұзу, қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланып талан-таражға сату, қызмет
бабын пайдаланып пара алу сияқты нысандарын анықтады ( ).
Л.А.Жуков коррупциялық құқық бұзуды шартты түрде пара-сыйлык, параға
сатып алу және коррупциялық сыбайластық деп бөледі. ( ).
Парақорлықтың көрініс нысандары жайлы бірыңғай келісілген пікірдің
болмауы бұл терминді өз бетінше және қарама-қарсы мағынада мсмлекеттік
билік және басқару органдарының нормативтік-құқықтық актілсрінс қолдануға
әкеліп соқты.Парақорлықтың көрініс нысаны және анықтамасы көптегеп нақты
түрлері көрсетілген халықаралық қүжаттарда аталып кеткеп ( ).
Біздің пікіріміз бойынша, паракорлық көрінісінің жасалу нысандарын тек
қана пара алушыға әкеліп тіреу дұрыс емес. Бұл коррупция сияқты күрделі де
әрқилы құбылысқа жеңіл-желпі қарау болып есептеледі.
Сонымен қатар, паракорлық субъектісі ауқымынан кең екенін де есте
сақтау қажст.
Осылайша, біз, сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық- көрініс нысандарына:
а) мсмлекеттік билікке карсы, мемлекеттік қызмет және жергілікті өзін-өзі
баскару органдары қызметінің мүдделеріне карсы қылмыс;
ә) лауазым иелерінің басқа да кез келген қылмыстары, сонымен қатар лауазым
иесі болып табылмайтын мемлекеттік кызметкерлердің;
б) қьзмет бабын пайдакүнемдік немесе басқа да жеке мүддесі үшін пайдаланып
жасаған қылмыстарды жатқызамыз.
Парақорлыққа қарсы күресте заңдылықты дамытудың маңызы ерекше. Бұрын
айтқанымыздай, парақорлықпен күресте кылмыстық жаза маңызды рөль атқарады.
Бұл шаралар панацея емес — олар белгілі бір жағдайда ең бір тиімді
мүмкіндік беретін күрестің қажетті бір белігінің бөлінбейтін факторы.
Қазақстан Республикасының парақорлықпен күресте карсы заңы қазіргі заман
талаптарына толығырақ жауап береді, бірақ сонда да болса қылмыстык кодексте
бүл тұрғыдап алғанда кейбір кемшіліктер бар.
Парақорлық көрінісі құбылмалы, міндетті түрде және тез жаңа түрге өзгеріп
түрады.
Бірақ та біздің пікірімізше, заң шығарушының бұл мәселеде белгілі бір
дәйектілік ұстанымы жоқ. Кейбір жауаптылық белгілеген кезде - қызмет бабын
пайдалану іс-әрекеттің коғамға қауіптілігін арттыратын белгі ретінде
көрсетілмеген. Қылмысты адамның қызмет бабын пайдаланып жасауы белгілі бір
іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі дәрежесін арттырады, сондықтан бұл белгі
тиісті көрініс табуы қажет.
Осындай қүрамдардың ауырлататын түрі ретінде кызмет өкілеттілігін теріс
пайдалануды керсету өте орынды болар еді.
4. Сыбайлас жемқорлық көлемінің өсуі билік органдарын бұл құбылысқа
қарсы күреске бағытталған кептеген нормативті-құқықтық
актілерді қабылдауға мәжбүр етеді.
Бірақ мұндай шаралардың тиімділігі, оны бірінші болып міндетті түрде
орындауға тиісті лауазым иелерінің оны елемеуіне байланысты өте төмен.
Бұны соңғы кездері жүргізілген көптсген зерттеулер дәлелдеп отыр.
"Мемлекеттік қызмет туралы" заңның негізгі ережелері де қағаз жүзінде
калды, ал онда мемлекеттік қызметіпілерді табыстары және мүліктік жағдайы
жайлы декларация толтыруға міндеттейді. Декларация толтырудан бас тарту -
жүмыстан шығаруға негіз болады. Осыған қарамастан, бұл талап орындалмайды.
Шенеуліктердің сыбайлас жемқорлық туралы заңды мүлде басқа да мысалдарын
келтіруге болады. Оны бұзғаны үшін қолданылатын әкімшілік шаралардың
тиімділігінің төмендігі күмән тудырмаса керек. Осыған орай сыбайлас
жемқорлыққа карсы багытталған заңдылыққа әдейі орындалмағаны үшін қылмыстық
жауаптылықты белгілейтін арнаулы кылмыстық-құқықтық норманы белгілеу қажет.
Әрине сыбайлас жемқорлықпен күреске бағытталған шаралар деп нені тусінуте
болады деген сұрақ тууы мүмкін. Мұны түсіндіру үшін Қазақстан Рсспубликасы
Жоғарғы Соты Пленумының "Соттардың парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі
заңды қолдану тәжірибесі туралы" 1995 жылғы 22 желтоқсанындағы Қаулысы ҚР
Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 13 желтоқсандағы №18 "Сыбайлас жемқорлыққа
байланысты қылмыстар жөніндегі қылмыстық істерді қарау практикасы туралы"
нормативтік қаулыларын келтіруге болады. Соңғы қаулыда сыбайлас жемқорлыққа
байланысты заңды бұзушылық деп мемлекеттік міндеттерді атқаратын, сондай-ақ
соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттілігін және соған
байлынысты мүмкіндіктерін және басқа да өзінің өкілеттіктерін пайдалана
отырып, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмсген мүліктік
игіліктер мен сол артықшылыктар алуы сияқты бұл адамдарға жеке және заңды
тұлғаларға аталған игіліктері мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі
арқылы оларды сатып алуы деп түсіну керек делінген (25).
5. Коррупциямен ұйымдаскан қылмыс бөлінбейтін, бөлішектенбейтін
криминалды одақты кұрады. Ұйымдасқан қылмыстың қанатының кең
жайылуына коррупцияланған ұйымдар себепші. Н.Л.Павленконың дұрыс пікірі
бойынша "Коррупция дегеніміз - ұйымдаскан қылмыс пен мсмлекеттік
органдарының бірігіп кетуінің басты тәсілі" ().
Егер басқа елдерде ұйымдасқан қылмыс мемлекеттік шеңберге кіруге енді
ғана талпынып жатса сандык ұйымдасқан қылмыстың әуел бастан өзге
құрылымдары бар. Сондықтан да Қазақстандағы коррупция дегеніміз — тамыр-
таныстық қана емес, сонымен катар көп пайда табуға жетудің тәсілі. Осы
тұрғыдан қарағанда Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық дегеніміз ұйымдасқан
қылмыстың негізі деген шымдардың пікірлері логикалық тұрғыдан дұрыс. Шын
мәніндс "ұйымдасқан кылмыстың ерекшеліктеріне коррупциямен байланыс жасау
жатады, ал бұл саласында маңызды операция жасауға қажетті ақпарат алуға,
дер кезінде жазадан құтылуға мүмкіндік береді"
Осылайша мемлекеттік билік органдарына сенімді жәнс кең сыбайлас
жсмкорлық байланысы болмаса ұйымдасқан қылмыс өмір сүре алмайды. Міне
сондыктан да біз жоғарыда атап өткеніміздей ұйымдасқан қылмыс табысының
пайдасы 50% дейіні пара алуға кетеді. Мемлекеттік ақпаратпен коррупцпялық
қарым-қатынасы бар ұйымдасқан қылмыстық топтардың көбеюі кауіп тудырып
отыр. Егер 2002 жылы 8 коррупциялык байланысы бар 78 ұйымдаскан қылмыстық
топ (4,8%) анықталса, ал 2003 жылы 37 (12,9%) аныкталды.
Айтылғандарды түсіндіре келе мынандай қорытынды жасауга болады:
мемлекеттік аппаратпен ұйымдасқан қылмыс арасындағы байланысты бұзу
парақорлыққа салынған кызметшілермен ұйымдасқан қылмысқа берілген мықты
соққы болып табылады.
Әрине бұл өте күрделі мәселе мұны орындау ұйымдасқан кылмысқа карсы
кешенді бағдарлама жасау қажет. Осындай шаралардың өз өкілеттіліктерін
ұйымдасқан қылмыстық топ мүддесі үшін пайдаланатын қызметшілердің қылмыстық
жауапкершілігін күшейткен жөн сол себептен қылмысқа қарсы заңдылықты
өрістетудің бұдан басқа да жолдары бар, Бірақ олар парақорлықтың тергеу
әдісінің түріндегі көрінісі ең бірдсн-бір қауіпті түрі парақорлық болып
саналатындықтан енді соған катысты біздің мемлекет басында отырған тұлғалар
қажетті шаралар қолдану қажет себебі парақорлық өзінің қанаттарын кең
жайғанда одан келетін зардаптар біздің ұрпақтарымызға әсері тиеді.
1.2 Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас түрі.
Сыбайлас жемқорлық көрінісінің ең қауіпті нысандарыпыц бірі парақорлық
болып табылады. Бұл термин осы жұмыста үнемі қолданылып отырады және осыған
байланысты түсіндіруді талап етеді.
Қылмыстық теориясында парақорлық деп - пара алуҚР ҚК 311 бабы, пара
беру ҚР ҚК312 бабы және парақорлыкқа делдал болу ҚР ҚК 313 бабы сияқты
өз алдына дербес үш қылмыс құрамын қамтитын жалпы құқықтық ұғымды айту
көзкарасы қалыптасқан.
Бірақ мүндай пікірді бәрі мақұлдай бермейді. Қылмыстық теориясында
парақорлық пен пара алу бірдей ұғым деген пікір шыптасқан еді. Осы орайда
профессор А.Н.Трайнин "парақорлық деген аныкгаманы ҚК береді, ал бұл баптың
құқықтық сипаттамасын РСФСР 1926 жылғы кодексі берді" деп жазды .
Ь. В. Здравомыслов "паракорлық"ұғымы ксң мағына береді. Оның тар
көлеміне пара алуды, ал кең көлемінде қылмыстың үш кұрамын: пара алу, пара
беру жәнс парақорлыққа делдалдық жатқызады .
Осы мәселе бойынша соңғы айтылған көзқарасты айтамыз. Біздің пікіріміз
бойынша, пара алу мен пара беру, парақорлыққа делдалдық арасындагы тығыз
байланыс болғанымен, олардың әрқайсысы жеке қылмыс түрі болып табылады,
себебі олардың әрқайсысының ерекше тек өздеріне тән белгілері бар. Атап
айтқанда, қылмыс субъектісі бойынша бір ғана фактінің ерекшелігі, оларды
біртұтас қылмыс деп қарастырмауда зор мәнді болып табылады.
Қарастырып отырған қылмыс ауыр және өте ауыр кылмыстар санатына
жатады. Бұл парақорлық құрамындағы жоғарғы қоғамдык қауіптілігімен, оның
осы көлеңкелі салдарымен түсіндіріледі. Парақорлық басқару қызметінде
топтық бұзақылыққа әкеліп тірейді., халықтың билікке иелерінің сеніміне
төмендегі азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарына қысым жасауға әкеліп
соқтырады. Кей жағдайда басқа да қылмыстармен жалғасып жатады.
Парақорлықтың қауіптілігі белгілі, оның қазіргі кездегі көлсмі кең. Олар
билікті сататын қызметкерлермен ғана емес, сонымен қатар енді барлық құқық
қорғау органдарының осындай өте зиянды ауруға ұшырағанымен белгілі. Бұған
сонғы кезде жүргізілген криминалогиялық зерттеулер куә.
2004 жылдың бірінші жарты жылында 655 сыбайлас жемқорлық қылмыс, оның
231 қызметтік жалғандық, 196 қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану, 114-пара
алу, 605 кылмыстық іс қозғалған, оның ішінде 99 ішкі істер кызметкері, 55-
әкім, 29-сот әкімшілігі қызмеркері, 60-төтенше жағдайлар агентігі
кызметкері, 7-кезең бақылаушы, 6-қаржы полиция қызметкерлері,22-салық
қызметінің қызметксрлері, 22-әділет оргапдарының қызметкерлері (32).
1998жылы 598 сыбайлас жемкорлыққа байланысты іс қозғалған, тергеу
бөлімшесінде 786 іс болған, оның 191-і сотқа жолдаған, оның 160 бойынша
айыптау укімі шығарылған.
1999 жылы 3219 сыбайлас жемқорлық ісі тіркелей, қылмыс жасағандардың 114
ішкі істср министрлігінің, 63 кеден қызметін, 9-ы ұлттық қауіпсіздік
комитетінің, 8 салық, 7 прокуратура, 85 әкімшіліктіц, 76-сы әскери
мекемелердеІн, 14 төтенше жағдайлар комитет қызметкерлері болған, жауапқа
тартылғандың ішінде 2 судья, 2 депутат болған. Бұдан тысқары қызмстке
байланысты теріс қылықтары үшін ішкі істер министрлігі органдары 112, салық
кьзметкерлері 42, кеден саласынан 38 қызметкерлер қызметтен қуылды. 2002
жылы 2009 сыбайлас жемқорлықпен қылмысық іс қозғалган, 2003 жылы оның саны
3760 қылмыстық іске жеткен.
Бұл мәліметтер парақорлықпен күрестің әр түрлі тарихи кезеңдерін
көрнекілікпен көрсетеді: тоқсаныншы жылдары басымен ортасында бұл курстің
белсенділігінен төмен болып, кейін онымен күрес ксзеңі күшейтілгені
көрінеді. Тек 1999 жылы ғана парақорлықпен күрестің бслсенділігі байқала
бастады. Бірақ осы құбылыстың кең етек жаюы барысында бұл мәселенің өзегі
айтарлықтай, себебі бұл мәліметтер жағдайдың шын мәнін көрсете алмайды.
әдебиетте қазіргі кезде пара беру және алудың 2% ғана анықталады деп
көрсететін мамандар пікірі де келтіріледі.
Прокуратура органдары қызметкерлерінің мәліметі бойынша бұл көрсеткіш
өте аз. Шенеуліктерді коррупциялау мақсатыпда жыл сайын көп каражат
"көлсңкелі экономика" қызмет етеді. РФ бұрынғы ішкі істер министрі
А.Куликовтың айтуы бойынша "Әрбір жетінші қылмыстық топ өз мақсаттарына
жету үшін сатылған шенеуліктерді пайдаланады. Осы "шығыс статьясына",
мамандардыц айтуы бойынша, ұйымдасқан қылмыскерлер қылмыстық жолымен
табылған — яғни "лас ақша" 30-дан 50% шығындалады( ).
Қазақстандағы қайта кұру жылдары мен реформа кезеңінде, соңғы жылдарды
косқанда, жекелеген мемлекеттік аппарат қызметінілерінің сыбайлас
жемкорлыққа ұрынуы байқалып, қызметтік мүмкіншіліктерін заңсыз мақсатта
пайдадану байқалды, яғни биліктің жекеменшілікке айырбасталуы көрініс алды.
Лауазым иелерін сатып алудың дәстүрлі әдістерімсн бірге жаңа түрлері
колданылды: олар шетелге бару жолын төлеу, жеңілдік несиелер, әртүрлі
қызмет көрсету, көп ақша алатын қызметке орналастыру, коммерциялық құрылым
кеңесі және құрылтайшы құрамына енгізу, қосымша жұмыс беру және т. б.
Парақорлық шенеуліктер арасында әдеттегі құбылысқа айналды. Осының
негізінде азаматтардың наразылығы өседі, себебі олардың көпшілігі сыбайлас
жемқорлықтың кұрбаны болады.
Мұндай наразылық бұқаралық акпарат құралдарда оқтын-оқтын көрініс тауып
кейбір адамдарды, топтарды жәнс соттарды, құқық қорғау органдарын және
мемлекеттік қызмст органдарын сынау арқылы беріліп отырылады. Көбінесе бұл
әшксрелеулер құқықтық көмеккс бермейді, ал айтылған сын адамдардың құқық
қорғау органдарына деген сенімін жоғалтуға әкеліп соғып, жұртшылықтың
оларға көмектесуден бас тартуын күшейтеді.
Осы және басқа да себептерге байланысты парақорлықпен курестің
нәтижелілігі кемиді. Осылайша парақорлық үшін соңғы он жылда
сотталғандардың саны бірнеше рет азайды. Осылайша сыбайлас жемқорлық
көрініс түрлерінің ең кауіптісі парақорлық болып табылады. Осыған орай,
оның -атын жан-жақты зерттесе практикалық маңызы зор болады.
Бүл құбылыс казіргі Қазақстан Республикасы үшін жаңалық емес. Оның тамыры
тереңге кетеді.
Параны тәжірибеде көбінде куәләрдің жоқ кезінде беріледі. Қылмысқа
қатысуына келеді де – яғни пара алушы мен пара беруші (егер делдал болса ол
да) қылмыстың жасалуына қатысты болғандықтан олар дәлелдемелерді жойып
өзінің қылмыстық іс-әрекеттеріне келетін жауапкершіліктің қорқуынан және
сақтануы болып табылады.
Сондықтан қылмысқа қатысушылардың бәрін қылмыстық жауаптылық
көзделуіне байланысты олардың (жауаптырында) көрсетулерінде шынайы жауап
бермей және олар қылмысқа қатысқан тұлғаларды айтпады.
Көбінде пара алудың жағдайлары заңды іс-әрекеттер мен көрініс табады.
Сол себептен парақорлық фактісін анықтау қиындыққа соқтырады.
Кұжаттардағы заңсыз әрекеттердің іздерінің қалмауы және
қалуы, тек жанама дәлелдемелер ретінде тұлғаның қабылдаған шешімінің
қасақана мүдделігін күәләндірады.
Сонымен қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
Кіріспе бөлім
I. Негізгі бөлім
I. Тарау. Парақорлықтың криминалистикалық сипаттамасы және дәлелденуге
жататын мән-жайлар.
1.1. Парақорлықтың криминалистикалық және кылмыстык кукыктык сипаттамасы.
1.2. Парақорлық істері бойынша дәлелденуге жататын мән-жайлар.
ІІ. Тарау. Паракорлык істері бойынша жоспарлау. Алғашқы және кейінгі
кезенде жүргізілетін тергеу әрекеттері.
2.1. Парақорлық істерін тергеу кезінде жоспарлау және калыптаскан
ахуалдар.
2.2. Алғашкы және кейінгі кезенде жүргізілетін тергеу әрекеттері.
ІІІ - Қортынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Түсініктеме хат
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бітірушілік-біліктілік жұмыста Қазақстан
Республикасындағы сыбайлас жемқорлықтың, құрамдас бөлгі болып табылатын
парақорлық қылмыстарының түсінігі, құрамдас боліктерінің анықтамасы,
парақорлыкқты тергеу ерекшеліктері, парақорлық - қылмыстарын мәселелері
теориялық тұрғыдан кенінен сөз болады.
Негізгі мәселелердің бipi парақорлық қылмыстарын реттейтін
қылмыстық-құқықтық нормалардын, әлеуметтік алғы шарты, парақорлық
қылмыстары мен күресумен байланысы және парақорлықтың коррупциялық
құбылыстың құрамдас бөлігі ретіндегі проблемалардың мәнін ашып көрсету
және тергеу тәжірибесінде дұрыс жоспарлау мен тергеу болып табылады.
Бұл мәселенің әлеуметтік-құқықтық мәнің терең ашу ушін парақорлыққа
жуаптылықты белплеген заңдар тарихының даму кешендерін де ғылыми негізде
талдауды қажет етеді.
Бітіру біліктілік жұмысында парақорлықтың жекелеген түрлері: пара
алу, пара беру және паракорлыкка делдалдықтын талдау жасалумен бipre
парақорлықтын, ұқсас қылмыстардан өзгешелігі, парақорлықтың тергеу
тәжірибесіндегі орны, паракорлықты тергеу кезінде ерекшеліктері,
паракорлық қылмыстарының саралаушылық белгілеріне теориялық тұрғыдан терең
зерттелумен бipre қaзipri қолданылып жүрген заңдардьң парақорлықты тергеуге
арналган нормаларын одан әрі жетілдіру жолдары іздестірілген.
Парақорлық орын алган кездегі калыптасатын ахуалдар жэне осы
ахуалдарга байланысты курылатын жоспарлар мен болжамдар,дэлелденуге
жататын мэн-жайларды корсету.
Будан болек паракорлык істері бойынша жүргізілетін
алғашкы тергеу әрекеттері, кейінгі кезенде орандалатын жэне жүргізілетін
тергеу эрекеттер1н1н реті.
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеде екі тараудан қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе
Тәуелсіз Қазакстан Республикасының саяси, -экономикалық және
элеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын алды. Елімізде жылма-
жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын
көрініс беруде.
Тәуелсіздік алғаннан бepi көптеген реформалар жүзеге асты.
Мемлекетімізде екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы Конституция қабылданды
(1). Мемлекетіміздін, құқықтық негізі берік орнады. Осы аз уақыт ішінде
Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер - қылмыстық, қылмыстық атқару,
азаматтық, азаматтық ic жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай
заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және
қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жургізуге құқыктық негіз жасап берді
Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бipre
қоғамның одан әрі cepпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан тepic құбылыстар
да бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бipi - қылмыстылық болып табылады.
Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде.
Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық
шараларын іске қосуда. Қазакстан Республикасының Президенті 2003 жылы 10-шы
қыркүйекте сыбайлас жемқорлық кылмыспен қарсы күрес мәселелері бойынша
Республикалық кеңесте сейлеген сөзінде қылмыспен курес ортақ іске үлес
қосқандық деп атап көрсетіп, осы істі жузеге асырудың нақты он түрлі жолын
қадап айтты (2).
Бұл міндеттерді жузеге асыруда мемлекеттік өкімет және басқару
органдарыньң қызметін одан әрі жетілдіруді, елімізде құқықтық мемлекет кұру
ісінде сапалы заңдарды қабылдауды өрістету, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауда мемлекетік билік органдарын әділеттілік, заңдылық,
жариялылық, ізплік припциптерін басшылыкқа алған мінсіз қызметі өте қажет.
Мемлекетік саясатты, экономиканы, елдегі тұрақтылық пен тыныштықты
сақтауда, құқықтық тәртіпен заңдылықтың, нығаюында мемлекеттік
кызыметшілердің, лауазымды тұлғалардың, атқаратын міндеті өте зор.
Қазақстан Республикасыньң Президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан-2030" атты
халыққа жолдауында мемлекетік қызметшілердің қызыметіне ерекше мән бepiп,
олардың патриоттық, әділетті, өз ісін кәсіби жетік білетіндігінің,
мемлекеттік қызметші деген жоғарғы мәртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті
әрі патриоттық сезімге толы жігерлілікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету
мемлекетіміздің стратегиялық, міндеті деп атап көрсетті (3).
Елімізде қабылданған "Мемлекеттік қызмет туралы", "Сыбайлас
жемкорлыққа карсы күрес туралы" заңдарда мемлекеттік аппарат кызметінің бip
қалыпты, дұрыс, заңды кызметіне кедергі келтіретін кұбылыстарға қарсы
қуқықтық шаралардың түpi көрсетілген.
Сыбайлас жемкорлық қылмыстардың ішіндегі ең кауіптісі, әpi көп тараған
түрі парақорлық (пара алу, пара беру, парақорлыққа делдал болу) болып
табылады.
Тамырын тереңге жіберген бұл құбылыс қоғамды қылмыстылыққа бой
алдырады, мемлекетіміздің қарқынды дамуына кедергі келтіруде. Елдегі
парақорлықтың, етек алып кетуінің, тағы бір кауіптілігі мұндай құбылыс
ұлтты моральдық жағынан аздырады, жұртшылыктьң мемлекеттік өкімет және
билік органдарына сенбеушілігін, кұқық қорғау органдарының қызметін
бағаламау, олардың жұмысына көмектеспеу, мемлекеттегі құкьқты қорғаудың
рөлін мүлде теpic бағалау сияқты көзқарастардың дамуына жол береді.
Жалпы сыбайлас жемкорлық және жеке алғанда парақорлық біздің қоғамға
көптен белгілі. Экономикадағы, басқару жүйесіндегі элеуметтік саладағы,
идиологиялық қатынастардағы өзгерістерге байланысты парақорлықта өзінің
,яғни криминалистикалық әдістеме тұрғыдан алғанда теориялық жағынан бір
жақты қарауға мумкішілік бермейтін көптеген қиыншылыққа ұшырады.
Парақорлыққа қылмыстық - қуқықтық баға беру мәселесіне ерекше мән Қазақстан
Республикасы Президентінің 2002 жылгы 20 қыркүйектегі №949 жарлығымен
мақұлданған "Қазақстан Республикасының құқықтық тұжырымдамасында да" атап
көрсетілген (4).
Парақорлықты күресу мәселесі қазіргі уақытта криминалистика
теориясында көптен бepi зерттелініп келе жатыр. Парақорлықтың уғымы,
парақорлық істері бойынша дәлелденуге жататын мән-жайлар,белгілері,
түрлері, олардьң ұқсас қылмыстардан айырмашылығы, парақорлық қылмыстарын
тергеу барысында қалыптасатын ахуалдар, баска кылмыстармен жиынтығы,
парақорлык құрамдарының ауырлататын жэне ауырлатпайтын мэн-жайларын анықтау
сияқты мәселелерді арнайы, жан-жақты ;толық,обьективті зерттеуден
;жоспарлаудан ,болжам құру арқылы бастапқы мәліметтерді жинау және оларды
тексеруден тұратын барлық әдістер мен тәсілдерді,құралдарды пайдалану болып
табылады.
Бұл мәселелерге арналган бірлі жарым ғылыми мақалалардан баска
Республика көлемінде осы мэселен1н табиғатын айкындайтын, оның ішіндс
мемлекеттік тілде жазылған, зерттелген арнайы теориялык, сүбелі, ipгелі
еңбектер жоқ. Жоғарыдағы тұжырымдамадан туындайтынқылмыстық құқық саласында
ауыр қылмыстардынң бipi болып табылатын парақорлық мәселесі ерекше маңызға
ие.
Бітірүшілік жұмыста бүкіл дүниежүзілік елдердегі проблемалары БҰҰ-ның
эгидасындағы материалдарға негізделіп жазылған тұңғыш монографиялық
талқылау ТМД мемлекеттеріндегі Қазақстаның парақорлыққа қарсы күресуі болып
табылады.
Еңбектің теориялық жэне практикалық маңызы келтірілген
қорытындылар мен ережелерді, заң нормаларды жетілдіру процесіндс қолдану
мүмкіндігімен ұштасады.
Қазақстап Республикасының Конституциясының қағидаларына, қолданыстағы
қылмыстық кодекспен халықаралық нормативтік актілердің нормаларына
негізделген жәпе парақорлық проблемаларына байланысты нормативтік-
статистикалық материалдар мен ғылыми заң әдебиеттері қолданылды.
Паракорлыққа арналган тергеу әрекеттері мен ЖІШ жүргізудің ерекшеліктері
талданды. Б1т1руш1л1к жұмыста парақорлықтың түсінігі, оның сыбайлас
жемқорлыққа арақатынасы, олардың ортақ белгілері мен айырмаіпылықтары
қаралды. Қоғамға қауіпті парақорлық іс-эрекетті жүзеге асыру барысында
пайда болған әр түрлі қиыншылықтардьң ерекшелігіне байланысты осы түрғыдағы
қылмысты тергеудің теориялық және практикалық мәні бар аспектілері арнайы
қарастырылды. Парақорлық істері бойынша қылмысты дұрыс анықтаудың іс-
әректке дұрыс баға берудегі және жаза тағайындаудағы , сондай-ак
парақорлықпен қарсы күрес жүргізудсгі мәніне терең талдау жасалды. Аталған
теориялық түжырымдар негізінде заңды жетілдіруге нақты үсыныстар айтылган:
І. Сыбайлас жемқорлықпен парақорлықтың ара қатынасын белгілеу, сыбайлас
жемқорлык қылмысына құқықтық анықтама беру, оның к-ріністерінің белгілерін
анықтау.
2.Қызмет өкілдігін пайдаланып қылмыс жасауда жазаны ауырлататын мән-
жайы ретінде қарастырып, ҚК-тің 54-бабында арнайы көрсстуді ұсыну.
3 Қызмет өкілдігін пайдалана отырып қылмыс жасаған барлық
субъектілерді, белгілі лауазымдық қызмет атқару немесе белгілі бір кәсіппен
шұғылдану құқығынан міндетті түрде оларды қосымша жаза рстінде қолдануды
үсыну.
4 Мемлекеттік қызмет атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген
адамның, лауазымды түлғаның сыбайлас жемқорлыкқа қарсы бағьтталған заңды
әдейі орындамағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тарту нормасын енгізуді
ұсыну.
5.Қылмыстық кодекстің 31-бабының 3-ші бөлігінде үйымдасқан топ мүддесі
үшін немесе ауыр зардаптарға әкеліп соққан пара алу үшін қылмыстык
жауаптылықты көрсету.
6.Парақорлық қылмысының затына кез-келген материалдық, өзіндік қасиеті
бар нәрселер жатады. Қылмыс заты - парақорлық кылмыс құрамының қажетті
белгісі болып табылады.
7. Парақорлықтың міндетті белгісіне субъектінің белгілі бір іс-әрекетті
жасау немесе жасамауын шартпен байланыстыратынын есте сақтау кажсттілігіне
назар аудару.
8. Жауапты мемлекеттік лауазым қызметін атқаратын адамдар санатына құқық
қорғау органдары қызметкерлерін жатқызуды көрсету.
Ю.Пара алушыны, паракорлыққа делдал болушыны қылмыстық жауаптылықтан
босатудың шартын заңда қарастыру қажеттілігіне назар аударылған. Егер пара
алған адам тиісті органға ол туралы ерікті түрде хабар берсе, бірақ оның іс
әрекетінде ҚК-тің 311-бабының 2,3,4-бөліктерінде көрсетілген қылмыстың
белгілері болмаса ол қылмыстық жауаптылықтан босатылады деп заңмен
белгілеудің парақорлықка қарсы пәрменді күрес жүргізуде пайдалы әсері
болатынын көрсету.
Әдістемелік негізін философияда, әлеуметтануда, әлеуметтік
психология, қүқық тарихы және теориясында, қылмыстық құқық және
криминалогияда қалыптасқан ұстанымдар мен таным категориялары құрады.
Жұмысты жазу барысында Жамбыл, облыстық, Тараз қалалык
соттарында"17" кылмыстық істсрін таңдамалы түрде оқып, зерттеп, талдау
жасалды. Сондай-ақ Қазақстан Рсспубликасына Жоғарғы сотының Пленарлык
мәжілісі кабылдаған нормативтік қаулылары да кеңінен пайдаланылып, оларға
теориялық тұжырым жасалынды, сондай-ақ ішкі істер, прокуратура, адвокатура,
сот органдары қызметкерлерімен парақорлық істер бойынша менімен сұраулар
жүргізілді. Сонымен бірге мерзімді баспасөзге жарияланған материалдар
пайдаланылды.
Теориялық базасын бұрын және кейінгі жылдарында жарық көрген
криминалист ғалымдардың ғылыми еңбектері құрады.
Бұл жұмыстың деректік негізі мен түжырымдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және
Қазақстан Республикасының басқа да заңдарына, Республикалық Жоғарғы Сотының
нормативтік қаулыларына негізделеді.
Салыстырмалы түрде Ресей Федерациясы, Қырғыз Республикасы қылмыстық
заңдарды, кейбір алыс шет елдерінің құқық негіздері (АҚШ, Қытай және
т.б.)қылмыстық заңдары зерттелді.
Практикалық құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Дисертациялық зерттеу
қортындысы Қазақстан Ріхпубликасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы пэрменді
күрес жүргізуге мүмкіндік беретін қылмыстық іс жүргізу заңдарды
жетілдіруге, осы салада тергеу практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге
мүмкіндік береді. терең зерттелген кейбір дау туғызынан анықтамалар мен
түсініктерге берілген сипаттамалар Қазақстан Республикасы Жоғаргы Сотына
осы мәселеге байланысты нормативтік құқықтық қаулысын әзірлеуге коғамға
қауіптілігі.
Бітіру жұмысының құрлымы және көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің
негізгі мақсаты мен міндеттеріне сәйкес келеді. Бітіру жүмысы кіріспеден, 2
тараудан, қортындыдан, пайдаланылган эдебиеттер тізімінен тұрады.
БІРІНШІ ТАРАУ.
ПАРАҚОРЛЫҚТЫҢ КРИМИНАТИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖЭНЕ ДЭЛЕЛДЕУГЕ ЖАТАТЫН МЭН-
ЖАЙЛАР.
1.1. Паракорлыктын криминалистикалык сипаттамасы.
Сыбайлас жемқорлық - әлеуметтік құбылыс.
Парақорлық дегеніміз-лауазымды адамның өзі немесе делдал арқылы пара
берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті
немесе әрекетсіздігі үшін ақша,бағалы қағаздар,өзге де мүлік,мүлікке құқығы
немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде алуы.
Сонымен парақорлық лауазыдық ауыр қылмыстарға жатқызамыз.Бұл
қылмыстар мемлекеттің және қоғамдық мекемелерінің,лауазымды тұлғалардың
беделін түсіріп,азаматтардың мүдделерін бұзып, мемлекетке материалдық зиян
әкеліп ,басқа да қылмыстарға жол ашады.
Парақорлықтың қауіптілігі өзінің жоғары дәрежелі латенттігіне
байланысты бұл қылмыстармен күресудің қиындығы да осыда.
Парақорлық тек лауазымды тұлғаларға бейім,өйткені олардың қызыметтік
лауазымдық құзіретіне байланысты басқару және шешуші функциялары
болғандықтан олар кредиттер,ссудалар,ғимараттарды арендаға
беру,лицензияларға рұқсат беру және өзінің пайдасына келісім шарттардың
жасауы болып табылады.
Парақорлық жинақталған термин болғандықтан ол өзіне тән екі өзіндік
құрамы бар,біріншісі болып мемлекеттің билігіне қарсы қылмыстар,мемлекеттің
қызыметіне және мүддесіне қарсы
Пара алу аяқталған қылмыс деп есептеу үшін пара алушы параның жартысын
алсада қылмыс жасалды деп есептеледі.
Егерде пара алушы параны алмаса,бірақ оны ІІО-ның жедел қызметкерлері
қылмыс үстінде ұстаған жағдайда,пара алуға оқталғаны үшін қылмыстық
жауаптылыққа тартамыз.Бұл қылмыстың ерекшелігі болып субьектісінде
саналады,яғни лауазымды тұлғамен жасалынады.
Осы жағдайлрды ескере отырып бастысы болып лаузымдық тұлғаның жеке
басын зерттеуге әкеліп соқтырады себебі криминалистикалық маңызда оның
қызметінің ерекшелігін анықтаудан тұрады.
Бұл қылмыстырдың құрылымдық элементтерінің санына лауазымды тұлғаның
атқаратын қызметінің жүйесіде кіреді.
Қылмыстарды жасау кезінде ұымдастырушылық құрылымды пайдаланып
ескерілу қажет.
Сондықтан нақты әдісті өңдеуді ,лауазымды тұлғаның атқаратын қызыметінің
жүйесі зертелмегенше оларды өңдеудің қажеті жоқ.
Лауазымды тұлғаның қызметінің бірі оның атқаратың функцияларына
қарамастан ерекшеліктері болып ,ол әр қашан да заңды тәртіпен орнатылған
олардың құқықтық мәртебиесі саналады.
Қылмыстар жасалған кезде барлық жағдайларда лауазымды
тұлғаның өзінің міндетті орындауға жататын міндеттерін бұзу арқылы көрініс
табады.Сол себептен тұлғаның қызметін реттейтін нормаларын зерттеуден
тұрады.
Парақорлық-ауыр қылмыстардың бірі болғандықтан оларды тергеу мен ашу
қиын деп саналады.Бұндай қылмыстарға тән болып іздердің пайда болу
механизімі ерекшеліктерімен түсіндіріледі.
XX- ғасырдың аяғы сыбайлас жемқорлыққа байланысты проблемаға срекше
мән берумен бірге, осы тұрғыдағы құбылыспен күрес жүргізуге арналған сан
қырлы ғылыми ізденістердің өсуімен де ерекшеленеді.
Бұл мәселеге байланысты алғашқы ғылыми зертеулерді америка
криминологы Э.Сатерланд және оның көмекшісі Кресси жолға қойды.
Тұңгыш рет Э.Сатерланд "ақ жағалылардың" қылмыстылығы деген ұғымды
енгізді, ал бұл ұғымынан Батыс елдерінің ғалымдары сыбайлас жемқорлықты
қылмыстылыктың ереже тобына жатқызып, жеке бөліп алды
Бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық үғымы азаматтық қоғамда үйреншікті
құбылысқа айналса, ал екінші жағынан Қазақсатаның қауіпсіздігіне, елдің
экономикасының дамуына керағыр әсер ететін факторға айналуда.
Бұл көрсеткіштің азаюының басты себебі 2003жылы 25-қыркүйекте "Сыбайлас
жемқорлыққа күрес мәселелері бойынша бірқатар заңдылық аклеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу" туралы Қазақстан Ресбубликасы Заңына сәйкес,
сыбайлас жемқорлық қылмыстарының саны едәуір азайды..
Сыбайлас жемқорлық қылмысының қоғам үшін қауіптілігі. Қазақстан
Рсспубликасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін-ақ біліне басталды,
Мсмлскеттік аппарат шенеуніктерінің сыбайластыққа салынуы әу бастан белгілі
бола бастады. Осыған байланысты Республикада бұл құбылысқа қарсы
бағытталған заңдылық және ұйымдастырушылық шаралары қолға алына бастады.
1992 жылы 17 наурызда ҚР Президентінің "Ұйымдасқан қылмыстық нысандары жәпе
сыбайлас жемқорлыққа карсы күрес шараларын күшіейту туралы"
Жарлығы, 1994 жылы Ұйымдасқан қылмыспен күрес жөніндегі Рсспубликаның
комиссия кұрылды.
1997 жылы 5 қарашада "Үйымдасқан қылмыстылық пен сыбайлас жемкорлыққа қарсы
күресті одан әрі өрістету, улттық қауіпсіздікті нығайту шаралары туралы"
Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы кабылданды. Ал 1998 жылы 2
шілдеде "Сыбайлас жемқорлықпсн күрес туралы" Қазақстан Республикасының заңы
кабылданды.
2002 жылы 20 қыркүйекте Қазақстан Республикасында қүқықтық саясат
Концепциясы қабылданды, осы құжатта сыбайлас жемқорлықтан сақтандыру
шараларына мән берілген. 2001-2005 жылда сыбайлас жемқорлықпен күрес
жөніндсгі Мемлекеттік бағдарламада жүзеге асырылуда. Өйткені Мемлекет пен
қоғам мүддесіне тікелей қатысты ең қауіпті әлеуметтік құбылыстың бірі
сыбайлас жемқорлық болып табылады. Онымен күрес мәселссі әр түрлі деңгейдс
талқыланатын басты тақырыпка айналды. Тек 2000-2004 жылдары аралығында ғана
орталық баспасөз беттерінде сыбайлас жемқорлыққа арналган мыңнан астам
материалдар жарияланды, ал теледидарда осы тақырыпта 87 материал
көрсстілді. Осы элеуметтік қауіпті қүбылыспен күрестің кокейтестілігі мына
жағдайларға байланысты:
а) Сыбайлас жемқорлық азаматтардың конституциялық бостандығы мен
құқықтарын бұзуга әкеліп соғады. Көптеген жылдар бойы
жүргізілген әлеуметтік зерттеу азаматтардың басым бөлігін ойландыратын
маңызды мәселелер арасында бірінші орынға сыбайлас жемқорлықпсн күрес
екендігін дәлелдеп отыр.
ә) Осы кұбылыстың мемлекеттік-билік құрылымдарында тез тарау
ерекшелігі бар.
б) Сыбайлас жемқорлықтың өріс алуы мемлекеттік аппаратгың жүмысына нұқсан
келтіріп, оның беделін түсіреді. Қоғамдық санада өкімет органдары жұмысының
тиімсіз екенін, олардың құзіретінің әлсіз екенін көрсетеді.
Халықгың өкіметтен алшақтауы орын алады. Осының бәрі мемлекет пен қоғамның
саяси қауіпсіздігіне нақты қауіп төндіреді ( б.).
в) Сыбайлас жемқорлықтың қазіргі кездегі көлемі өте үлкен. Өз өкілеттігін
сатумен бірге, оны сатып алушы адамдардыц көбейе түсуі,
билік тармақтарының барлығының да сыбайлас жемқорлық кеселіне душар
болғанын көрсетеді. Мұны соңғы жылдарда жүргізілген криминалистикалық
зерттеулер айқын көрсетіп отыр. ( б.).
г) Сыбайлас жемқорлар өз мақсаттарына жетуде үйымдасқан қылмыстарды
пайдаланады. Сыбайлас жемқорлык арқасында ұйымдасқан қылмыс
экономиканың маңызды секторларына аз ықпалын жүргізуде, бұл тұрғыда олар
шын мәнінде жаңа сапа мен түрге ие болды.
и) Сыбайлас жемқорлық табиғи және жасанды латентті қылмыс болып табылады
(б.).
Оны жүзеге асырушы субъектілердің жоғары қоғамдық дәрежесі, олардың іс-
әрекет қимылдарының интеллектуалдық ерекшелігі, бұл топтағы адамдарға билік
басындағылардың ізгілікпен қарауы, сыбайластык іс-әрекетке "келісімділік"
сипатын (арыз айтылмайды, себеб1 кінәлі екі жақта заңсыз іс-әрекет арқылы
пайда табады) т.б. осы түрғыдағы қылмыстардың өзіндік ерекшелігін
бейнелейді.
Осы айтылғандар және басқа да жағдайлар Қазақстанда да және
халықаралық деңгейде бұл қүбылысқа соңғы кездері ерекше көңіл бөліп
отырғанын көрсетеді. Міне сол шаралардың бірі Қазақстан Республикасының
1998 жылғы 2-ші шілдедегі "Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы" Заңы.
Бұл Заң ТМД елдері ішінде бірінші рет бүкіл мемлекеттік деңгейде
сыбайлас жемқорлықпен күреске бағытталған заңдылық нормаларды белгіледі.
Бірақ бұл заңда сыбайлас жемқорлықтың құқық бұзу субъектісінің нақты
анықтамасының, ал ең бастысы осы заңды қолданудың қүқықтық механизмінің
болмауы қиындық келтірді. Осыған орай "Сыбайлас жемқорлықпен күрес" жайлы
заң нормалары бірнеше рет өзгеріске үшырады.
Сыбайлас жемқорлықтан дүниежүзі қауіптенуде, 1989 жылы БҰҰ
басшылығымен мемлекеттік қару саласындағы сыбайлас жемқорлық мәселелесі
бойынша Гаагада (Нидерланды) халықаралық семинар болып, оның нәтижелері БҰҰ
Сегізінші Конгресінде осы мәселені қараудың алғы шарты болды. Экономикалық
және әлеуметтік кеңес (ЭКОСОС) төмендегідей ұсыныс берді: Мемлекеттік
лауазым иелері арасындағы сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттік
бағдарламалардың барлық түрлерінің тиімділігін жоққа шығаруына, дамытуды
қиындатуына байланысты және кейбір адамдармен топтарға қауіп туғызуына
орай, барлық мемлекеттердің:
а) Сыбайлас жемқорлықтың барлық түрлеріне оны тежеуге сәйкес келетін
қылмыстық заңдардың санкциясын жетілдіру;
б) Сыбайлас жемқорлықты және өкімет билігіне қызмет жасаудан сақтандыруды
реттейтін механизмдерді дайындау;
в) Сыбайлас жемқорлықпен құныққан лауазымды түлғаларды анықтаудың,
тергеудің және соттаудың тетіктерін қабылдау;
г) Сыбайлас жемқорлық арқылы алынған мүліктер мен құралдарды
тәркілеудің құқықтық ережесін белгілеу.
д) Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар кәсіпорындарға экономикалық санкция
қолдану өте маңызды (11).
Осы конгресс "Сыбайлас жемқорлықпен күрестің парктикалық шаралары" атты
нұсқауда қарады, ал нұсқаудың қайта дайындалған варианты баспасөзде жарық
көрді және "Конгресс мемлекеттік басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық"
атты қарар қабылданды. Сонымен қатар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
мәселелері Амстердам қаласында 1992 жылдың 9-12 наурыз аралығында өткен осы
мәселемен күреске арналған 5-ші халықарлық конференциядаталқыланды.
Өткізілген іс-шаралардың толық емес тізімі
жэне осыған қарамастан сыбайлас жемқорлықпен күресте ешқандай елеулі
нәтижеге жете алмау, бұрыңғы кұқықтық нормалардың қолдану практикасын
тежеуді және сонымен қатар қазіргі қолданыстағы заңдылықтардың тиімділігін
арттыру мақсатында оларды одан әрі дамыту, жетілдіру қажет деген қорытынды
жасауға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты сыбайлас жемқорлықпен күресте тек қана қылмыстық қуғын-
сүргін шараларын күшейтуге әкеліп тіреуге болмайтыны
өзінен-өзі түсінікті.
Бұл мәселеге байланысты заң әдебиеттерінде әлеуметтік, экономикалық
ұйымдастыру және құқықтық шараларды кешенді түрде дайындау қажеттілігі әр
уақытта әділ айтылуда. Сонымен қатар нақты ұсыныстар да берілген.
Өз кезегінде қүқықтық шараларды тек қана құқықтық шаралармен
шектеуге болмайды. Сыбайлас жемқорлықтың кең таралуы және оның алуан
түрпілігі, коғамда әртүрлі дсңгейдегі көрініс беруі сыбайлас жемқорлық
құбылыстары мен күрестің әртүрлі құқықтық кұралдарының жүйесін қолдану
қажеттілігін талап етеді.
Осыған орай парақорлық-сипаттағы шаралар оның өтс қауіпті
көріністері бойынша ғана қолданылады.
Жалпы алғанда коррупциялык құқық бұзушылық сан түрлі және ол
(криминалистикалық)
әкімшілік, азаматтық-құқықтык және тәртіптік құқық бұзушылық сипат алады.
Тек қана осы Амстердам қаласында өткен конгресте, құқықтық шаралар
арасында, кылмыстық заңды қолдануға жәнс оны дамытуға үлкен мән берілген.
Атап өткеніміздей, мұндағы негізгі мәселе заңды қолдану практикасына
байланысты. Бірақ, бұл сыбайлас жемқорлық туралы заңды жетілдіру қажет емес
дегенді білдірмейді. Осы тұрғыдан алғанда мына мәселелер бойынша заңдылық
анықтама берудің мәні зор деп есептелінеді: а) сыбайлас жемқорлыққа
құқықтық анықтама беру; б) сыбайлас жемқорлықтың криминалистикалық
нысанындағы көріністерін анықтау; в) парақорлыққа байланысты іс жүргізу
заңдылықтарды жетілдірудің басқа да тиімді жолдарын белгілеу.
Сыбайлас жемқорлық ұғымы. Кез-келген құбылысты зерттеуді оның ұғымын
анықтаудан бастау қажет. Бұл тек ғылыми ізденісті жеңілдетіп қана коймай,
сонымен қатар оның нәтижелерін зерттеушілердің жете түсінуін жсңілдетеді.
"Сыбайлас жемкорлық" термині заңдылык, оның ішінде криминалистикалық
ұғым болып табылмағандықтан оның қүкықтық анықтамасы белгілі бір қиындық
түғызады. Сыбайлас жемқорлықтың халықаралық атауы -"коррупция" терминінің
этимологиясы латынныц "соruрtіо" (паралап сатып алу) ұғымын білдіреді.
Бірақ 1978 жылғы 17-ші желтолқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясында қабылдаған
кодексте: Коррупция ұгымы, лауазым иелерінің мінез құлқы, лауазым
иелерінің істеген нсмесе істеуге мүмкін іс-әректттері үшін заңсыз салық
алуы, уәде берулері ұлттық кұқық нормаларымен анықталуы қажет делінген.
ІІ.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік колеңкелі құбылыс деп
көрсетіп, оның бір түлғаны екінші бір түлғаның сатып алуынан тұратынын
анықтайды ( ).
А.И.Долгова осындай пікірді қолдай отырып, коррупцияны мемлекеттік немесе
басқа да қызметксрлердің жеке басының пайдасы үшін ресми қызметтік
өкілеттіліктерін жәнс соған байланысты бсдслдері мен мүмкіндіктеріп сатуы
немесе сол үшін сатылуы деп атап көрсетеді ( б.)
Бұл дегеніміз коррупция үғымы парақорлықпсн теңестіру дсген сез.
Басқалар коррупцияны шенеуніктердің өз қызмет бабын жеке басының пайда
табуы мақсатында колданута негізделген басқару аппаратының іріп-шіруі деген
анықтама береді ( б.).
Бұл жағдайда олар "сог" (дене) сөзін негізге алып, коррупция деген
сөзге латын тілімен сөзбе сөз "дененің іруі" іріп-шіру процесі деп анықтама
келтіреді.
Б.В.Волженкин "Сыбайлас жемқорлық дегеніміз әлеуметтік құбылыс болып
табылатын биліктің іріп-шіруі, мемлекеттік функцияны атқаруға өкілетті
мемлекеттің немесе басқа да соларға теңестірілген адамдардың өз қызмет
бабымен қызмет статусы мен беделін жеке басының баюы мақсатында немесе
топтық мүдде үшін пайдалануы " деп анықтама береді (
Осы анықтамадан сыбайлас жемқорлықтың парақорлық шегінен шығып
кететінін және оның мемлекеттік билікті жеке өзінің, басқаның пайда табуы
мақсатында асыра пайдаланудың кез-келген түрін айтамыз.
Осылайша заң әдебиетінде сыбайлас жемқорлыққа қатысты екі түрлі
көзқарас қалыптасқан: тар мағынадағы сыбайлас жемқорлық (парақорлық) және
кең мағынадағы сыбайлас жемқорлық (мемлекеттік билікті пайдалану
пайдакүнемдік мақсатта асыра пайдаланудың кез-келген түрі).
Біздің пікіріміз бойынша сыбайлас жемқорлықтың кең көлемдегі
түсінігін қолдану дұрыс сияқты. Сатып алу сыбайлас жемқорлықтың тарихи
бірінші көрініс болса да, сыбайлас жемқорлықты парақорлыққа теліп қою дұрыс
болмаған болар еді.
Осындай мұқият қарауды талап ететін заңдылық мәселені жеңіл шешу
позициясын ұстану дұрыс болмайды. Осыған орай шешу сыбайлас жемқорлыққа
анықтама бермес бұрын осы қүбылысқа тән негізгі сипаттарды теориялық
жағынан белгілеген мәнді болады.
Сыбайлас жемқорлықтың орын алатын салалары жергілікті өзін - өзі
басқару және мемлекеттік билік органдары болып табылады. Кейбір
авторлар бұл салаға коммерциялық және басқа да үйымдарды қосып кеңітеді (
б).
Ал бұған толық негіз жоқ. Сыбайлас жемқорлықтың қауіптілігі сол, мүндай
коғамға қауіпті іс-әрекет орын алған кезде мемлекеттің және жергілікті
өзін-өзі басқару органдары беделіне зор нұқсан келтіріп, нәтижесінде
олардың әлсіреуіне әкеліп соғады.
Коммерциялық құрылымдардың қызметкерлерімен өзге де үйымдардың
қызметкерлері қызмет бабын асыра пайдаланған жағдайда ондай нүқсан келмейді
және олардың әлсіреуіне әкеліп соқпайды ( ).
Әрине, осындай өкілеттіктерді теріс пайдаланушылық көп материалдық
шығынға ұшыратуы және басқа да ауыр жағдайға ұшыратуы мүмкін, ал ол үшін
сол коммерциялық және өзге ұйымдардағы кінәлі адамдар тиісті
жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Жергілікті Мемлекеттік басқару және басқару органдарына келетін
болсақ,парақорлықтың орын алған саласына қосу принципті түрде маңызды болып
табылады. Бірақ Қазақстан Республикасы Конститутциясының 8 бөлігіне сәйкес
аталған органдар мемлекеттік өкімет органдары жүйесіне кірмейді, ал
конститутциялық құрылымның негізін анықтайтын осы баптарды бөлім етіп алу
кездейсоқ емес. Баптардың мазмұны мен орны жергілікті мемлекеттік басқару
және өзін-өзі басқаруды осындай негіздің бірі ретінде қараудың куәсі болып
табылады.
Парақорлықтың субъектілері мемлекеттік қьзметті атқаруға өкілетті
адамдар, не оған тексертілген адамдар, лауазымды адамдар, лауазым иелері
болып табылмайтын мемлекеттік қьгзметкерлер танылады.
Егер лауазым иелерінің парақорлық субъектілеріне қатысы жайлы
бірыңғай пікір қалыптасқан болса, лауазым иесі болып табылмайтын
мемлекеттік қызметкерлердің осы санатқа жату мәселесі даулы болып
табылады. В.С.Коммисаров парақорлық субъектісін мемлекеттік қызметкерлер
ретінде қарау қағидасы дұрыс смес дсп есептеп,оны төмендсгі ойларға
байланыстырады. Біріншіден, бұл дегеніміз жауапкершілікке тартылатын
адамдар шеңберін едәуір ұлғайтады деген ұгымды білдіреді, ал бұл болса
саясатты дамыту пәрменділігімен Іо.Іык дәрсжеде сәйкес келмейді.
Екіншіден, бұл түбірімен дұрыс еме, себебі парақорлықтың мәні билік
өкіллеттілігі болмағандықтан олар қылмыстық әрекет жасай алмайды, ал
бірақ осындай қыллмыстарға катысушы болуы мүмкін. ( )
ІІ.Ф. Кушецова лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік
кызметксрлерді коррупциялық қылмысы үшін қылмыстық жауапксршілікке тарту
негізсіз деп есептейді. Оның пікірінше, бүл аламдардың қоғамдық кауіптілігі
антиэлеуметтік криминалдық дәрежеге жетпейді ( ). Басқа да авторлар осындай
пікірді ұстанады ( ).
Біздің пікірімізше лауазым иесі болып табылмайтын Мемлекеттік кызметшілерді
парақорлық қылмыстарының субъектісі қатыстарына косу төмсндегі жағдайларға
байланысты:
а) Парақорлықтың соңғы кездегі үлғаю көлемі биліктің барлық
тармақтарының сыбайлас жемқорлықпен байланыса, оларға қарсы ықпал ету
шараларының ең тиімді жолдарын іздеуге, соның ішінде коррупциялық қылмыс
субъектілерінің шеңберін кеңейту жолымен дс негіз болды. Егер саясатты
дамыту тенденциясы" дсген сөздерден заңдарды ізгілендіруді түсінсек,
онда мүндай ізгілендіру паракорлық қылмыстың белең алып тұрған қазіргі
кезінде де, онымен табысты куресі дс өзін-өзі ақтамайды ().
б) В.С.Комиссаровтың лауазым иелері болып
табылмайтын кызметкерлердің билік өкілеттілігі болмайды деген пікірмен
келісе отырып, келесі мәселені атап өткен жөн.
Парақорлықтың мәні адамның жеке басының мүддесі үшін өз қызмет
бабын, билік өкілетгілігін пайдалануда. Қызмет бабын пайдалану деген - тек
билік өкілеттілігін пайдалану ғана емес, сонымсн бірге оның белгілі бір
лауазымдық орынға ис болуына байланысты бсрілгсн мүмкіндіктерімен беделін
пайдалану деген сөз. Осылайша мемлекеттік кызметкерлер лауазым иесі болмаса
да және олардың билік өкілеттілігі болмаса да олар өздерінің қызмет бабына
байланысты берілгеп мүмкіндіктері мен осбеделін пайдакүнемдікке немесе
басқа жеке мақсатта пайдалану мүмкіндіктері бар.
в) Мемлекеттік билікпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қарсы
кез келген қызмсткер (нұсқаушы, рефсрснт, хатшы, көмекші) жоғары дәрежедс
қауіп төндіре алады. Б.В.Волженкин дұрыс атап көрсеткендей, іскс осылай
қарау ұсақ қызметкерлерді жауапқа тарту керек деген ойды білдірмесе керек,
себебі, қызмет бабындағы қылмыстың көпшілігі үшін жауапкершілікке тартудың
міндетті шарты заң қорғайтын мүддеге - елеулі турде бұзу, зиян келтіру
болып табылады, ал мүндай әрскстті олар өздерінің қызмет бабының шектелуіне
байланысты әдетте жасай алмайды ( ).
Егер кызмсткер өзінің қызмет бабын жеке мақсатта пайдаланып, құқық
қорғау мүддесіне орасан зор нұқсан келтірсе, онда оны жауапқа тарту ксрек.
3. Іс-әрекеті жеке адам, мемлекет, коғам мүддесіне қарсы ксліп және ол
пайдакүнемдік басқа да жеке мүддені көздеу сипатына ие болады. Осылайша,
парақорлық тек пайдакүнемдікпен ғана байланысты емес сонымен катар ол
басқада жеке мүддеге байланысты (басшыға жағымпаздану, туыстық қамкқрлық
жасау, рулық қатынасты қоздыру және т. б.)
Парақорлық әрекеті нәтижесінде жскс тұлганың, қоғам мен мсмлскеттің
құқық қорғайтын мүддесін елеулі түрде бұзу орын алады. Тек осы бойынша
парақорлық қылмысын әкімшілік тәртіптік, азаматтық-құқықтық жауапксршілікке
тартып коррупцияның болмалы түрін айырып алуға болады.
Заң әдебиеттерінде парақорлықты қоғамға қауіпті іс-әрекеттсрді унемі
жасау деп түсіндіру көзқарасы қалыптасқан ().
Бірақ бұл біздің көзкарасымызға сай емес, өйткені мүндай түсінік
коррупциямен күресті өте қиындатып жібереді, себебі үнемі жасау ұғымын
сипатын дәлелдеу қажеттілігі туады. Сонымен бірге сыбайлас жемқорлықтың
қауіптілікті оның қылмыстық-кукықтық қорғау объектісін елеулі түрде бұзады.
Осы келтірілген зиянды қол сағушылықтың санына қатысты қарап бағалау дұрыс
емес.
Қызмет өкілеттілігін бір рет теріс пайдаланудың өзі жеке адам,
қоғам, мемлскет мүддесіне онша кауіпті емес бірнеше сыбайлас жемқорлық
қылмысты жасаудан горі көп зиян келтіруі мүмкін.
Сонымен біз парақорлыққа тән негізгі белгілерді анықтадық. Осыған
байланысты парақорлықта төмендегідей анықтама беруге болады. Сыбайлас
жемқорлық- деп мсмлскеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамнан, не оған
теңестірілген адамның, лауазымды адамның қызметтік өкілеттігін өзі немесе
басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа
адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделсрін
керағар пайдалану нәтижесінде жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделеріне,
қоғам, мсмлекеттік заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуга әкеліп
соққан заңсыз іс-әрекеттерді айтамыз. Көріп отырғанымыздай, бұл анықтама
құбылыстың нақты көріністерінің кең шеңберін қамтып отыр.
Парақорлықтың көрініс нысандары: Парақорлықтың көрініс түрлері жайлы
көптеген пікірлер бар. Бірақ олардың құқықтық дәлдігі мен толық түсінігі
жоқ. іс-әрекет турасында әдебиеттегі пікірлер әр түрлі
Парамқорлыққа анықтама бере отырып, біз, бұл құбылыстың тск парақорлықпен
ғана шсктелмсйтінін атап өтіп, оның белгілі іс-әрекет түрлерінің жиынтығы
екенін айттық. Бірақ, осы жиынтықты құрайтын нақты
В.С.Комиссаров парақорлықтың нақты құқықтық көрініс нысандары ретінде
қызмет өкілеттігін теріс пайдалану мсн пара алуды айтады. Оның пікірі
бойынша кез келген лауазымдык қылмыс сыбайлас жемқорлық болып табылмайды,
бірақ кез келген сыбайлас жемқорлық қылмыс лауазымдық қылмысқа жатады ( ).
Қылмыстың: талан-тараж, парақорлық және қьзмет өкілетілігін
пайдакүнемдік мақсатта теріс пайдалану сияқты үш тобын паракорлыққа жататын
қылмыс деп көрсетеді ( ).
П.Панченко парақорлықтың: қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланып құқық
бұзу, қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланып талан-таражға сату, қызмет
бабын пайдаланып пара алу сияқты нысандарын анықтады ( ).
Л.А.Жуков коррупциялық құқық бұзуды шартты түрде пара-сыйлык, параға
сатып алу және коррупциялық сыбайластық деп бөледі. ( ).
Парақорлықтың көрініс нысандары жайлы бірыңғай келісілген пікірдің
болмауы бұл терминді өз бетінше және қарама-қарсы мағынада мсмлекеттік
билік және басқару органдарының нормативтік-құқықтық актілсрінс қолдануға
әкеліп соқты.Парақорлықтың көрініс нысаны және анықтамасы көптегеп нақты
түрлері көрсетілген халықаралық қүжаттарда аталып кеткеп ( ).
Біздің пікіріміз бойынша, паракорлық көрінісінің жасалу нысандарын тек
қана пара алушыға әкеліп тіреу дұрыс емес. Бұл коррупция сияқты күрделі де
әрқилы құбылысқа жеңіл-желпі қарау болып есептеледі.
Сонымен қатар, паракорлық субъектісі ауқымынан кең екенін де есте
сақтау қажст.
Осылайша, біз, сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық- көрініс нысандарына:
а) мсмлекеттік билікке карсы, мемлекеттік қызмет және жергілікті өзін-өзі
баскару органдары қызметінің мүдделеріне карсы қылмыс;
ә) лауазым иелерінің басқа да кез келген қылмыстары, сонымен қатар лауазым
иесі болып табылмайтын мемлекеттік кызметкерлердің;
б) қьзмет бабын пайдакүнемдік немесе басқа да жеке мүддесі үшін пайдаланып
жасаған қылмыстарды жатқызамыз.
Парақорлыққа қарсы күресте заңдылықты дамытудың маңызы ерекше. Бұрын
айтқанымыздай, парақорлықпен күресте кылмыстық жаза маңызды рөль атқарады.
Бұл шаралар панацея емес — олар белгілі бір жағдайда ең бір тиімді
мүмкіндік беретін күрестің қажетті бір белігінің бөлінбейтін факторы.
Қазақстан Республикасының парақорлықпен күресте карсы заңы қазіргі заман
талаптарына толығырақ жауап береді, бірақ сонда да болса қылмыстык кодексте
бүл тұрғыдап алғанда кейбір кемшіліктер бар.
Парақорлық көрінісі құбылмалы, міндетті түрде және тез жаңа түрге өзгеріп
түрады.
Бірақ та біздің пікірімізше, заң шығарушының бұл мәселеде белгілі бір
дәйектілік ұстанымы жоқ. Кейбір жауаптылық белгілеген кезде - қызмет бабын
пайдалану іс-әрекеттің коғамға қауіптілігін арттыратын белгі ретінде
көрсетілмеген. Қылмысты адамның қызмет бабын пайдаланып жасауы белгілі бір
іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі дәрежесін арттырады, сондықтан бұл белгі
тиісті көрініс табуы қажет.
Осындай қүрамдардың ауырлататын түрі ретінде кызмет өкілеттілігін теріс
пайдалануды керсету өте орынды болар еді.
4. Сыбайлас жемқорлық көлемінің өсуі билік органдарын бұл құбылысқа
қарсы күреске бағытталған кептеген нормативті-құқықтық
актілерді қабылдауға мәжбүр етеді.
Бірақ мұндай шаралардың тиімділігі, оны бірінші болып міндетті түрде
орындауға тиісті лауазым иелерінің оны елемеуіне байланысты өте төмен.
Бұны соңғы кездері жүргізілген көптсген зерттеулер дәлелдеп отыр.
"Мемлекеттік қызмет туралы" заңның негізгі ережелері де қағаз жүзінде
калды, ал онда мемлекеттік қызметіпілерді табыстары және мүліктік жағдайы
жайлы декларация толтыруға міндеттейді. Декларация толтырудан бас тарту -
жүмыстан шығаруға негіз болады. Осыған қарамастан, бұл талап орындалмайды.
Шенеуліктердің сыбайлас жемқорлық туралы заңды мүлде басқа да мысалдарын
келтіруге болады. Оны бұзғаны үшін қолданылатын әкімшілік шаралардың
тиімділігінің төмендігі күмән тудырмаса керек. Осыған орай сыбайлас
жемқорлыққа карсы багытталған заңдылыққа әдейі орындалмағаны үшін қылмыстық
жауаптылықты белгілейтін арнаулы кылмыстық-құқықтық норманы белгілеу қажет.
Әрине сыбайлас жемқорлықпен күреске бағытталған шаралар деп нені тусінуте
болады деген сұрақ тууы мүмкін. Мұны түсіндіру үшін Қазақстан Рсспубликасы
Жоғарғы Соты Пленумының "Соттардың парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі
заңды қолдану тәжірибесі туралы" 1995 жылғы 22 желтоқсанындағы Қаулысы ҚР
Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 13 желтоқсандағы №18 "Сыбайлас жемқорлыққа
байланысты қылмыстар жөніндегі қылмыстық істерді қарау практикасы туралы"
нормативтік қаулыларын келтіруге болады. Соңғы қаулыда сыбайлас жемқорлыққа
байланысты заңды бұзушылық деп мемлекеттік міндеттерді атқаратын, сондай-ақ
соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттілігін және соған
байлынысты мүмкіндіктерін және басқа да өзінің өкілеттіктерін пайдалана
отырып, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмсген мүліктік
игіліктер мен сол артықшылыктар алуы сияқты бұл адамдарға жеке және заңды
тұлғаларға аталған игіліктері мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі
арқылы оларды сатып алуы деп түсіну керек делінген (25).
5. Коррупциямен ұйымдаскан қылмыс бөлінбейтін, бөлішектенбейтін
криминалды одақты кұрады. Ұйымдасқан қылмыстың қанатының кең
жайылуына коррупцияланған ұйымдар себепші. Н.Л.Павленконың дұрыс пікірі
бойынша "Коррупция дегеніміз - ұйымдаскан қылмыс пен мсмлекеттік
органдарының бірігіп кетуінің басты тәсілі" ().
Егер басқа елдерде ұйымдасқан қылмыс мемлекеттік шеңберге кіруге енді
ғана талпынып жатса сандык ұйымдасқан қылмыстың әуел бастан өзге
құрылымдары бар. Сондықтан да Қазақстандағы коррупция дегеніміз — тамыр-
таныстық қана емес, сонымен катар көп пайда табуға жетудің тәсілі. Осы
тұрғыдан қарағанда Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық дегеніміз ұйымдасқан
қылмыстың негізі деген шымдардың пікірлері логикалық тұрғыдан дұрыс. Шын
мәніндс "ұйымдасқан кылмыстың ерекшеліктеріне коррупциямен байланыс жасау
жатады, ал бұл саласында маңызды операция жасауға қажетті ақпарат алуға,
дер кезінде жазадан құтылуға мүмкіндік береді"
Осылайша мемлекеттік билік органдарына сенімді жәнс кең сыбайлас
жсмкорлық байланысы болмаса ұйымдасқан қылмыс өмір сүре алмайды. Міне
сондыктан да біз жоғарыда атап өткеніміздей ұйымдасқан қылмыс табысының
пайдасы 50% дейіні пара алуға кетеді. Мемлекеттік ақпаратпен коррупцпялық
қарым-қатынасы бар ұйымдасқан қылмыстық топтардың көбеюі кауіп тудырып
отыр. Егер 2002 жылы 8 коррупциялык байланысы бар 78 ұйымдаскан қылмыстық
топ (4,8%) анықталса, ал 2003 жылы 37 (12,9%) аныкталды.
Айтылғандарды түсіндіре келе мынандай қорытынды жасауга болады:
мемлекеттік аппаратпен ұйымдасқан қылмыс арасындағы байланысты бұзу
парақорлыққа салынған кызметшілермен ұйымдасқан қылмысқа берілген мықты
соққы болып табылады.
Әрине бұл өте күрделі мәселе мұны орындау ұйымдасқан кылмысқа карсы
кешенді бағдарлама жасау қажет. Осындай шаралардың өз өкілеттіліктерін
ұйымдасқан қылмыстық топ мүддесі үшін пайдаланатын қызметшілердің қылмыстық
жауапкершілігін күшейткен жөн сол себептен қылмысқа қарсы заңдылықты
өрістетудің бұдан басқа да жолдары бар, Бірақ олар парақорлықтың тергеу
әдісінің түріндегі көрінісі ең бірдсн-бір қауіпті түрі парақорлық болып
саналатындықтан енді соған катысты біздің мемлекет басында отырған тұлғалар
қажетті шаралар қолдану қажет себебі парақорлық өзінің қанаттарын кең
жайғанда одан келетін зардаптар біздің ұрпақтарымызға әсері тиеді.
1.2 Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас түрі.
Сыбайлас жемқорлық көрінісінің ең қауіпті нысандарыпыц бірі парақорлық
болып табылады. Бұл термин осы жұмыста үнемі қолданылып отырады және осыған
байланысты түсіндіруді талап етеді.
Қылмыстық теориясында парақорлық деп - пара алуҚР ҚК 311 бабы, пара
беру ҚР ҚК312 бабы және парақорлыкқа делдал болу ҚР ҚК 313 бабы сияқты
өз алдына дербес үш қылмыс құрамын қамтитын жалпы құқықтық ұғымды айту
көзкарасы қалыптасқан.
Бірақ мүндай пікірді бәрі мақұлдай бермейді. Қылмыстық теориясында
парақорлық пен пара алу бірдей ұғым деген пікір шыптасқан еді. Осы орайда
профессор А.Н.Трайнин "парақорлық деген аныкгаманы ҚК береді, ал бұл баптың
құқықтық сипаттамасын РСФСР 1926 жылғы кодексі берді" деп жазды .
Ь. В. Здравомыслов "паракорлық"ұғымы ксң мағына береді. Оның тар
көлеміне пара алуды, ал кең көлемінде қылмыстың үш кұрамын: пара алу, пара
беру жәнс парақорлыққа делдалдық жатқызады .
Осы мәселе бойынша соңғы айтылған көзқарасты айтамыз. Біздің пікіріміз
бойынша, пара алу мен пара беру, парақорлыққа делдалдық арасындагы тығыз
байланыс болғанымен, олардың әрқайсысы жеке қылмыс түрі болып табылады,
себебі олардың әрқайсысының ерекше тек өздеріне тән белгілері бар. Атап
айтқанда, қылмыс субъектісі бойынша бір ғана фактінің ерекшелігі, оларды
біртұтас қылмыс деп қарастырмауда зор мәнді болып табылады.
Қарастырып отырған қылмыс ауыр және өте ауыр кылмыстар санатына
жатады. Бұл парақорлық құрамындағы жоғарғы қоғамдык қауіптілігімен, оның
осы көлеңкелі салдарымен түсіндіріледі. Парақорлық басқару қызметінде
топтық бұзақылыққа әкеліп тірейді., халықтың билікке иелерінің сеніміне
төмендегі азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарына қысым жасауға әкеліп
соқтырады. Кей жағдайда басқа да қылмыстармен жалғасып жатады.
Парақорлықтың қауіптілігі белгілі, оның қазіргі кездегі көлсмі кең. Олар
билікті сататын қызметкерлермен ғана емес, сонымен қатар енді барлық құқық
қорғау органдарының осындай өте зиянды ауруға ұшырағанымен белгілі. Бұған
сонғы кезде жүргізілген криминалогиялық зерттеулер куә.
2004 жылдың бірінші жарты жылында 655 сыбайлас жемқорлық қылмыс, оның
231 қызметтік жалғандық, 196 қызмет өкілеттілігін теріс пайдалану, 114-пара
алу, 605 кылмыстық іс қозғалған, оның ішінде 99 ішкі істер кызметкері, 55-
әкім, 29-сот әкімшілігі қызмеркері, 60-төтенше жағдайлар агентігі
кызметкері, 7-кезең бақылаушы, 6-қаржы полиция қызметкерлері,22-салық
қызметінің қызметксрлері, 22-әділет оргапдарының қызметкерлері (32).
1998жылы 598 сыбайлас жемкорлыққа байланысты іс қозғалған, тергеу
бөлімшесінде 786 іс болған, оның 191-і сотқа жолдаған, оның 160 бойынша
айыптау укімі шығарылған.
1999 жылы 3219 сыбайлас жемқорлық ісі тіркелей, қылмыс жасағандардың 114
ішкі істср министрлігінің, 63 кеден қызметін, 9-ы ұлттық қауіпсіздік
комитетінің, 8 салық, 7 прокуратура, 85 әкімшіліктіц, 76-сы әскери
мекемелердеІн, 14 төтенше жағдайлар комитет қызметкерлері болған, жауапқа
тартылғандың ішінде 2 судья, 2 депутат болған. Бұдан тысқары қызмстке
байланысты теріс қылықтары үшін ішкі істер министрлігі органдары 112, салық
кьзметкерлері 42, кеден саласынан 38 қызметкерлер қызметтен қуылды. 2002
жылы 2009 сыбайлас жемқорлықпен қылмысық іс қозғалган, 2003 жылы оның саны
3760 қылмыстық іске жеткен.
Бұл мәліметтер парақорлықпен күрестің әр түрлі тарихи кезеңдерін
көрнекілікпен көрсетеді: тоқсаныншы жылдары басымен ортасында бұл курстің
белсенділігінен төмен болып, кейін онымен күрес ксзеңі күшейтілгені
көрінеді. Тек 1999 жылы ғана парақорлықпен күрестің бслсенділігі байқала
бастады. Бірақ осы құбылыстың кең етек жаюы барысында бұл мәселенің өзегі
айтарлықтай, себебі бұл мәліметтер жағдайдың шын мәнін көрсете алмайды.
әдебиетте қазіргі кезде пара беру және алудың 2% ғана анықталады деп
көрсететін мамандар пікірі де келтіріледі.
Прокуратура органдары қызметкерлерінің мәліметі бойынша бұл көрсеткіш
өте аз. Шенеуліктерді коррупциялау мақсатыпда жыл сайын көп каражат
"көлсңкелі экономика" қызмет етеді. РФ бұрынғы ішкі істер министрі
А.Куликовтың айтуы бойынша "Әрбір жетінші қылмыстық топ өз мақсаттарына
жету үшін сатылған шенеуліктерді пайдаланады. Осы "шығыс статьясына",
мамандардыц айтуы бойынша, ұйымдасқан қылмыскерлер қылмыстық жолымен
табылған — яғни "лас ақша" 30-дан 50% шығындалады( ).
Қазақстандағы қайта кұру жылдары мен реформа кезеңінде, соңғы жылдарды
косқанда, жекелеген мемлекеттік аппарат қызметінілерінің сыбайлас
жемкорлыққа ұрынуы байқалып, қызметтік мүмкіншіліктерін заңсыз мақсатта
пайдадану байқалды, яғни биліктің жекеменшілікке айырбасталуы көрініс алды.
Лауазым иелерін сатып алудың дәстүрлі әдістерімсн бірге жаңа түрлері
колданылды: олар шетелге бару жолын төлеу, жеңілдік несиелер, әртүрлі
қызмет көрсету, көп ақша алатын қызметке орналастыру, коммерциялық құрылым
кеңесі және құрылтайшы құрамына енгізу, қосымша жұмыс беру және т. б.
Парақорлық шенеуліктер арасында әдеттегі құбылысқа айналды. Осының
негізінде азаматтардың наразылығы өседі, себебі олардың көпшілігі сыбайлас
жемқорлықтың кұрбаны болады.
Мұндай наразылық бұқаралық акпарат құралдарда оқтын-оқтын көрініс тауып
кейбір адамдарды, топтарды жәнс соттарды, құқық қорғау органдарын және
мемлекеттік қызмст органдарын сынау арқылы беріліп отырылады. Көбінесе бұл
әшксрелеулер құқықтық көмеккс бермейді, ал айтылған сын адамдардың құқық
қорғау органдарына деген сенімін жоғалтуға әкеліп соғып, жұртшылықтың
оларға көмектесуден бас тартуын күшейтеді.
Осы және басқа да себептерге байланысты парақорлықпен курестің
нәтижелілігі кемиді. Осылайша парақорлық үшін соңғы он жылда
сотталғандардың саны бірнеше рет азайды. Осылайша сыбайлас жемқорлық
көрініс түрлерінің ең кауіптісі парақорлық болып табылады. Осыған орай,
оның -атын жан-жақты зерттесе практикалық маңызы зор болады.
Бүл құбылыс казіргі Қазақстан Республикасы үшін жаңалық емес. Оның тамыры
тереңге кетеді.
Параны тәжірибеде көбінде куәләрдің жоқ кезінде беріледі. Қылмысқа
қатысуына келеді де – яғни пара алушы мен пара беруші (егер делдал болса ол
да) қылмыстың жасалуына қатысты болғандықтан олар дәлелдемелерді жойып
өзінің қылмыстық іс-әрекеттеріне келетін жауапкершіліктің қорқуынан және
сақтануы болып табылады.
Сондықтан қылмысқа қатысушылардың бәрін қылмыстық жауаптылық
көзделуіне байланысты олардың (жауаптырында) көрсетулерінде шынайы жауап
бермей және олар қылмысқа қатысқан тұлғаларды айтпады.
Көбінде пара алудың жағдайлары заңды іс-әрекеттер мен көрініс табады.
Сол себептен парақорлық фактісін анықтау қиындыққа соқтырады.
Кұжаттардағы заңсыз әрекеттердің іздерінің қалмауы және
қалуы, тек жанама дәлелдемелер ретінде тұлғаның қабылдаған шешімінің
қасақана мүдделігін күәләндірады.
Сонымен қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz