Convolvulaceae vent. Тұқымдасының дәрілік түрлері өкілдерінің морфо-анатомиялық ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.ӘДЕБИ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және
оларды тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Convolvulaceae Vent. тұқымдасына систематикалық,
морфологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3. Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium R. Br..
вегетативтік мүшелеріндегі БАЗ.ы мен қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. ЗЕРЗАТТАР ЖИНАЛҒАН КЕРБҰЛАҚ МАҢЫНЫҢ
ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1.Орография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2.Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.3.Гидрография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.4.Рельефі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.5.Геологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.6.Топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.7.Өсімдіктер жабыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
3.ЗЕР ЗАТТАРЫ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.1. Зер заттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.2. Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
4.ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
4.1. Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium R. Br..
түрлерінің морфологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
4.2. Convolvulus arvensis L. вегетативті мүшелерінің
анатомиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
4.2.1.Cабағының анатомиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
4.2.2.Жапырақ сағағына анатомиялық сипаттама
4.2.3. Жапырақ эпидермисіне және оның кесіндісіне
анатомиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
4.2.4.Тамырдың анатомиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
4.3. Calystegia sepium (L.)R. Br. вегетативті мүшелерінің
анатомиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
4.3.1.Cабағының анатомиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
4.3.2.Жапырақ сағағының анатомиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 28
4.3.3.Жапырақ және оның эпидермисінің анатомиялық сипаттамасы ... ... ... .28
4.3.4. Тамырдың анатомиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
1.ӘДЕБИ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және
оларды тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Convolvulaceae Vent. тұқымдасына систематикалық,
морфологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3. Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium R. Br..
вегетативтік мүшелеріндегі БАЗ.ы мен қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. ЗЕРЗАТТАР ЖИНАЛҒАН КЕРБҰЛАҚ МАҢЫНЫҢ
ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1.Орография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2.Климат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.3.Гидрография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.4.Рельефі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.5.Геологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.6.Топырақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.7.Өсімдіктер жабыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
3.ЗЕР ЗАТТАРЫ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.1. Зер заттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.2. Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
4.ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
4.1. Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium R. Br..
түрлерінің морфологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
4.2. Convolvulus arvensis L. вегетативті мүшелерінің
анатомиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
4.2.1.Cабағының анатомиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
4.2.2.Жапырақ сағағына анатомиялық сипаттама
4.2.3. Жапырақ эпидермисіне және оның кесіндісіне
анатомиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
4.2.4.Тамырдың анатомиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
4.3. Calystegia sepium (L.)R. Br. вегетативті мүшелерінің
анатомиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
4.3.1.Cабағының анатомиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
4.3.2.Жапырақ сағағының анатомиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 28
4.3.3.Жапырақ және оның эпидермисінің анатомиялық сипаттамасы ... ... ... .28
4.3.4. Тамырдың анатомиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Табиғи дәрілік өсімдіктердің нәсілдік қорын(генофонд), алуан түрлілігін сақтап қалу және табиғи қорын тиімді пайдалану-бүгінгі күннің басты мәселелерінің бірі.
Соңғы жылдары өсімдіктердің емдік түрлерін пайдалану ғылыми медицинамен қатар халықтық медицинада да кең өріс алып отырғаны белгілі. Медицинада химиялық әдіспен жасалған дәрілерге қарағанда өсімдіктерден алынатын дәрінің сапа жағынан артық екені ғылыми зерттеулерде дәлелденген. Сонымен қатар, адам ағзасында, табиғатта бірқатар синтетикалық препараттарды ыдырататын механизм жоқ, ал олар су мен топырақ қабаттарында жиналады. Дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамының әр түрлілігі, оларды физиологиялық белсенді қосылыстар көзіне айналдырды.
Қазіргі уақытта Республикамызда дәрілік өсімдіктердің морфо-анатомиялық ерекшеліктерін олардың диагностикалық белгілері ретінде зерттеу қолданбалы ботаникадағы тың бағыт.
Осыған орай жерасты мүшелерінде БАЗ-ы қорланатын Convolvulaceae Vent. кейбір түрлерінің морфо-анатомиялық ерекшеліктерінің сипаттамасын жасап, оны Қазақстан дәрілік өсімдіктерінің морфо-анатомиялық диагностикасына пайдалану.
Жұмыстың мақсаты: Дәрілік қасиеті бар БАЗ-ы жерасты мүшелерінде жинақталатын Convolvulaceae Vent. тұқымдасы кейбір түрлерінің бұрын қарастырылмаған вегатативтік мүшелерінің морфо-анатомиялық ерекшелік- терін зерттеу.
Жұмыстың өзектілігі: Жерасты мүшелерінде биоактивті заттары қорланатын Convolvulaceae Vent. түрлерінің морфо-анатомиялық ерекшелік- терінің сипаттамасын жасап, оны Қазақстан дәрілік өсімдіктерінің морфо-анатомиялық диагностикасына пайдалану.
Ғылыми жаңалығы: Қазақстандағы дәрі–дәрмектік препараттардың тапшылығын толықтыру бағытындағы кезек күттірмейтін мемлекеттік шара.
Теориялық маңыздылығы: Қазіргі уақытта Республикамызда дәрілік өсімдіктердің морфо-анатомиялық ерекшеліктері олардың диагностикалық белгілері ретінде зерттеу қолданбалы ботаникадағы тың бағыт. Мұндай зерттеудің нәтижелері Отандық медицинаға аса қажет, маңызды мәселе.
Практикалық маңызы: Республика емдеу саласында дәрі-дәрмектерді толықтыруға қажетті өсімдікті шикізат даярлауда өзекті зерттеу
Соңғы жылдары өсімдіктердің емдік түрлерін пайдалану ғылыми медицинамен қатар халықтық медицинада да кең өріс алып отырғаны белгілі. Медицинада химиялық әдіспен жасалған дәрілерге қарағанда өсімдіктерден алынатын дәрінің сапа жағынан артық екені ғылыми зерттеулерде дәлелденген. Сонымен қатар, адам ағзасында, табиғатта бірқатар синтетикалық препараттарды ыдырататын механизм жоқ, ал олар су мен топырақ қабаттарында жиналады. Дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамының әр түрлілігі, оларды физиологиялық белсенді қосылыстар көзіне айналдырды.
Қазіргі уақытта Республикамызда дәрілік өсімдіктердің морфо-анатомиялық ерекшеліктерін олардың диагностикалық белгілері ретінде зерттеу қолданбалы ботаникадағы тың бағыт.
Осыған орай жерасты мүшелерінде БАЗ-ы қорланатын Convolvulaceae Vent. кейбір түрлерінің морфо-анатомиялық ерекшеліктерінің сипаттамасын жасап, оны Қазақстан дәрілік өсімдіктерінің морфо-анатомиялық диагностикасына пайдалану.
Жұмыстың мақсаты: Дәрілік қасиеті бар БАЗ-ы жерасты мүшелерінде жинақталатын Convolvulaceae Vent. тұқымдасы кейбір түрлерінің бұрын қарастырылмаған вегатативтік мүшелерінің морфо-анатомиялық ерекшелік- терін зерттеу.
Жұмыстың өзектілігі: Жерасты мүшелерінде биоактивті заттары қорланатын Convolvulaceae Vent. түрлерінің морфо-анатомиялық ерекшелік- терінің сипаттамасын жасап, оны Қазақстан дәрілік өсімдіктерінің морфо-анатомиялық диагностикасына пайдалану.
Ғылыми жаңалығы: Қазақстандағы дәрі–дәрмектік препараттардың тапшылығын толықтыру бағытындағы кезек күттірмейтін мемлекеттік шара.
Теориялық маңыздылығы: Қазіргі уақытта Республикамызда дәрілік өсімдіктердің морфо-анатомиялық ерекшеліктері олардың диагностикалық белгілері ретінде зерттеу қолданбалы ботаникадағы тың бағыт. Мұндай зерттеудің нәтижелері Отандық медицинаға аса қажет, маңызды мәселе.
Практикалық маңызы: Республика емдеу саласында дәрі-дәрмектерді толықтыруға қажетті өсімдікті шикізат даярлауда өзекті зерттеу
1. Мусаев И.Ф. О партировании ареалов лекарственных растений флоры СССР//Раст. рес.1966. т.2, вып. 2.с.481-493.
2. Мұхитдинов Н.М., Паршина С.И. Лекарственные растения. Уч. Пособие.- Алматы: Қазақ университеті, 2002.-313 c.
3. Куваев В.Б. Рекомендации по охране лекарственных и родственных им растений
4. Клязника В.Г., Шретер А.И. Некоторые вопросы организации приписных угодий лекарственных растений //Ресурсы дикорастущих лекарственных растений СССР.М.,1984г.c.35-38.
5. Джумагалиева Ф.Д., Заркешев Э.Г. Лекарственные растения Казахстана и их применение в медицине // Проблемы рационального использования лекарственно-технических растений Казахстана. Алма-Ата,1986.с.187.
6. Бимурзаев А.А., Никонов Г.К. Изучение сырьевых запасов зизифоры Бунговской и возможность использование ее в медицине // Вопросы современной фармации. Алма-Ата, 1985. с.66-71.
7. Синицин В.Г., Разумова И.А. К изучению валерианы туркестанской в Заилийском Алатау.//Проблемы рационального использования лекарственно-технических растений Казахстана. Алма-Ата,1986.с.119-122.
8. Рахметова А.А. и др., Распространение и запасы пустырника туркестанского в Казакстане// Вопросы современной фармации. Алма-Ата, 1985. с.58-60.
9. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР.М.,1980г.c.340.
10. Соколов и др. Полезные растения во флоре хребта Кетментау//изд. АНКазССР. Сер. биол.1985.№6.c.18-21
11. Синицин Г.C. К организации и режиму Капчагайского ботанческого заказника// изд. АНКазССР. Сер. биол.1980.№4.c.77-79.
12. Худайбергенов Э.Б. Солодки Казахстана. Алма-Ата,1979.с127.
13. Кукенов М.К., Лупина О.У., Синицин Р.С. Об охране лекарственных растений Казахстана. Алма-Ата,1979.с.39-46.
14. Кукенов М.К. Ресурсы лекарственных растений Казахстанского Тянь-Шанья. Алма-Ата,1989.с.186.
15. Ворошилов В.Н., Ворошилов Н.М. Энциклопедический словарь лекарственных, эфиромасличных и ядовитых растений. М., 1951г.
16. А.Л.Тахтаджан. Жизхнь растений. 5(2).Москва. изд. «Просвящение»,1981г.
17. Е.Н.Клобукова-Алисова. Дикорастущие полезные и вредные растения Башкирии.Т.1. // изд. АНКазССР. Алматы, 1958.c.218.
18. Ворошилов В.Н. Поиски нового лекарственного растительного сырья. М.,1941.
19. Соколов В.С.Алколоидоносные растения СССР. М.-Л.,1952.
20. Гейдеман Г.С., Иванова Б.И. и др. Полезные дикорастущие растения Молдавии. Кишинев, 1962г
21. Ларин И.В., Агабавян Ш.М., Работников Т.А. Кормовые растения сенокосов и пастбищ СССР.Т. 1-3. М-Л., 1937.
22. Гроссгейм А.Н. Растительное богатство Кавказа. М.,1952.
23. Роллов А.Х. Дикорастущие растения Кавказа, их распространения, своиства и применение.Тифлис,1908.
24. Михаилова В.П. Лекарственные растения Казахстана. Алматы, «Наука», 1972.c.326.
25. Іскендіров Ә. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері.-Алматы, «Наука», 1976.c.345
26. Халматов Х.Х. Дикорастущие лекарственные растения .Узбекистана. Медицина. 1964. 279c.
27. Грибель Н.В., Воронова О.Л., Паветьева О.К. Профилактические аспекты использования препаратов растительного происхождения в экспериментальной онкологии//Проблемы освоения лекарственных ресурсов Сибири и Дальнего Востока.-Новосибирск.СО АМНССР, 1983г.
28. Носаль М.А., Носаль И. М. Лекарственные растения и способы их применения в народе, ГосиздУССР. 1959г
29. Землинский С.Е. Лекарственные растения СССР. Изд.3-е, М., медгиз, 1958.c.256.
30. Ломонович М.И. Оснавные черты орографии.// в.кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, c.20.
31. Ломонович М.И., Яковенко З.Я., Климат.// в.кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, c.22.
31. Соколов С.И., Ассинг И.А., Курмангалиев А.Б., Серпиков С.К. Почвы Казахской ССР.Издательство Академии наук Казахской ССР.Выпуск 4. Алма-Ата, 1962, c.13-22.
32. Вислогузова А.В. Гидрография.// в.кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, c.45.
33. Гвоздева Л.П. Растительность и кормовые ресурсы пустыни Сары-Ишик -Отрау. Издательство Академии наук Казахской ССР.Выпуск 4. Алма-Ата, 1960, c.19.
34. Современные экологические состояние бассейна озера Балхаш. Под. Ред. Т.К. Кулякова, Алматы.: «Каганат», 2002, c.387.
35. Берг Л.С. Предворительный отчет об исследовании озера Балхаш летом.1932 г. «Известия Гос.депорт», 1904, т.х. вып.4. c.105.
36. Пальгов Н.Н. Через Прибалхишские пески Сары-Ишик-Отрау. «Известия Гос.геогр.», 1932, т.14. вып.6. c.212.
37. Кассин Н.Г. Гидрологический очерк Илииского бассейна. . «тр. Геол. Комитета ВСНХ СССР».
38. Вяткин М.Х. О геоморфологии и некоторых моментах новейшей геологической истории Южного Прибалхашья. « Вестник АН Каз.ССР», 1948, №87.
39. Карпов М.С. Пастбищные кормы песчанных пустынь Южного Прибалхашья. . Издательство Академии наук Казахской ССР. Алма-Ата, 1960, c.240.
40. Рыбин Н.Г. Природные условия Южного Прибалхашья. «Известия АН ССР.», Серия геогр., 1984, вып.1. №57.
41. Ахметсафин У.М. Подземные воды песчанных массивов Южной части Казахтана., Алма-Ата, Издательство Академии наук Казахской ССР. 191. с.145.
42. Ассинг И.А., Курмангалиев и др.,Почвы.// в.кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, c.90.
43. Мушкетов И.В. Краткий отчет о геологическом путешествии по Туркестану. 2 серия. 1877., Выпуск 4. Алма-Ата, 1962, c.13-22.
44. Носова О.М. Характеристика растительного пакрова.// в.кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, c.296.
45.Плисак Р.П. Изменение растительности дельты реки Или призарегулировании стока. Алма-Ата, Издательство Академии наук Казахской ССР. 1981. с.213.
46. Прозина М.Я. Ботаническая микротехника. М: 1960г. 208c.
47. Гзырян М.С. К методике анатомического изучение листьев двудольных растений.//ТР. Ин-та ботаники Академии наук Казахской ССР. 1959. т.21. с.112-115.
48. Флора Казахстан. Изд.АНККазССР, Алма-ата. 1956, т. 7.
49.Никитин А.А., Панкова И.А. Анатомический алас полезных и некоторых ядовитых растений. Ленинград, ‘Наука’, 1982.
50.Эзау К. Анатомия семенных растений. М: Мир, 1980. т. 1,2.-с 558.
51.Мухидинов Н.М., Ә.Б. Бегенов., С.С. Айдосова Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы. Алматы: « Қазақ университеті» баспасы, 2001 ж. 274 б.
52.Пермяков А.И. Микротехника М. Изд. МГУ, 1988-58 с
53.Б.К. Шишкин Ботанический Атлас «Сельхозизд» М-Л., 1963.
54.Дженсон К.С. Материалы к анатомий растений. Москва, 1955г. 255 с.
55. Қалиев Б. Өсімдік атаулары: орысша-қазақша сөздік. Алматы, 1993ж. 102 б.
56.С.А.Арыстанғалиев., Е.Р.Рамазанов Қазақстан өсімдіктері«Ғылым »баспасы,
Алматы, 1977ж. 285 б.
2. Мұхитдинов Н.М., Паршина С.И. Лекарственные растения. Уч. Пособие.- Алматы: Қазақ университеті, 2002.-313 c.
3. Куваев В.Б. Рекомендации по охране лекарственных и родственных им растений
4. Клязника В.Г., Шретер А.И. Некоторые вопросы организации приписных угодий лекарственных растений //Ресурсы дикорастущих лекарственных растений СССР.М.,1984г.c.35-38.
5. Джумагалиева Ф.Д., Заркешев Э.Г. Лекарственные растения Казахстана и их применение в медицине // Проблемы рационального использования лекарственно-технических растений Казахстана. Алма-Ата,1986.с.187.
6. Бимурзаев А.А., Никонов Г.К. Изучение сырьевых запасов зизифоры Бунговской и возможность использование ее в медицине // Вопросы современной фармации. Алма-Ата, 1985. с.66-71.
7. Синицин В.Г., Разумова И.А. К изучению валерианы туркестанской в Заилийском Алатау.//Проблемы рационального использования лекарственно-технических растений Казахстана. Алма-Ата,1986.с.119-122.
8. Рахметова А.А. и др., Распространение и запасы пустырника туркестанского в Казакстане// Вопросы современной фармации. Алма-Ата, 1985. с.58-60.
9. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР.М.,1980г.c.340.
10. Соколов и др. Полезные растения во флоре хребта Кетментау//изд. АНКазССР. Сер. биол.1985.№6.c.18-21
11. Синицин Г.C. К организации и режиму Капчагайского ботанческого заказника// изд. АНКазССР. Сер. биол.1980.№4.c.77-79.
12. Худайбергенов Э.Б. Солодки Казахстана. Алма-Ата,1979.с127.
13. Кукенов М.К., Лупина О.У., Синицин Р.С. Об охране лекарственных растений Казахстана. Алма-Ата,1979.с.39-46.
14. Кукенов М.К. Ресурсы лекарственных растений Казахстанского Тянь-Шанья. Алма-Ата,1989.с.186.
15. Ворошилов В.Н., Ворошилов Н.М. Энциклопедический словарь лекарственных, эфиромасличных и ядовитых растений. М., 1951г.
16. А.Л.Тахтаджан. Жизхнь растений. 5(2).Москва. изд. «Просвящение»,1981г.
17. Е.Н.Клобукова-Алисова. Дикорастущие полезные и вредные растения Башкирии.Т.1. // изд. АНКазССР. Алматы, 1958.c.218.
18. Ворошилов В.Н. Поиски нового лекарственного растительного сырья. М.,1941.
19. Соколов В.С.Алколоидоносные растения СССР. М.-Л.,1952.
20. Гейдеман Г.С., Иванова Б.И. и др. Полезные дикорастущие растения Молдавии. Кишинев, 1962г
21. Ларин И.В., Агабавян Ш.М., Работников Т.А. Кормовые растения сенокосов и пастбищ СССР.Т. 1-3. М-Л., 1937.
22. Гроссгейм А.Н. Растительное богатство Кавказа. М.,1952.
23. Роллов А.Х. Дикорастущие растения Кавказа, их распространения, своиства и применение.Тифлис,1908.
24. Михаилова В.П. Лекарственные растения Казахстана. Алматы, «Наука», 1972.c.326.
25. Іскендіров Ә. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері.-Алматы, «Наука», 1976.c.345
26. Халматов Х.Х. Дикорастущие лекарственные растения .Узбекистана. Медицина. 1964. 279c.
27. Грибель Н.В., Воронова О.Л., Паветьева О.К. Профилактические аспекты использования препаратов растительного происхождения в экспериментальной онкологии//Проблемы освоения лекарственных ресурсов Сибири и Дальнего Востока.-Новосибирск.СО АМНССР, 1983г.
28. Носаль М.А., Носаль И. М. Лекарственные растения и способы их применения в народе, ГосиздУССР. 1959г
29. Землинский С.Е. Лекарственные растения СССР. Изд.3-е, М., медгиз, 1958.c.256.
30. Ломонович М.И. Оснавные черты орографии.// в.кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, c.20.
31. Ломонович М.И., Яковенко З.Я., Климат.// в.кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, c.22.
31. Соколов С.И., Ассинг И.А., Курмангалиев А.Б., Серпиков С.К. Почвы Казахской ССР.Издательство Академии наук Казахской ССР.Выпуск 4. Алма-Ата, 1962, c.13-22.
32. Вислогузова А.В. Гидрография.// в.кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, c.45.
33. Гвоздева Л.П. Растительность и кормовые ресурсы пустыни Сары-Ишик -Отрау. Издательство Академии наук Казахской ССР.Выпуск 4. Алма-Ата, 1960, c.19.
34. Современные экологические состояние бассейна озера Балхаш. Под. Ред. Т.К. Кулякова, Алматы.: «Каганат», 2002, c.387.
35. Берг Л.С. Предворительный отчет об исследовании озера Балхаш летом.1932 г. «Известия Гос.депорт», 1904, т.х. вып.4. c.105.
36. Пальгов Н.Н. Через Прибалхишские пески Сары-Ишик-Отрау. «Известия Гос.геогр.», 1932, т.14. вып.6. c.212.
37. Кассин Н.Г. Гидрологический очерк Илииского бассейна. . «тр. Геол. Комитета ВСНХ СССР».
38. Вяткин М.Х. О геоморфологии и некоторых моментах новейшей геологической истории Южного Прибалхашья. « Вестник АН Каз.ССР», 1948, №87.
39. Карпов М.С. Пастбищные кормы песчанных пустынь Южного Прибалхашья. . Издательство Академии наук Казахской ССР. Алма-Ата, 1960, c.240.
40. Рыбин Н.Г. Природные условия Южного Прибалхашья. «Известия АН ССР.», Серия геогр., 1984, вып.1. №57.
41. Ахметсафин У.М. Подземные воды песчанных массивов Южной части Казахтана., Алма-Ата, Издательство Академии наук Казахской ССР. 191. с.145.
42. Ассинг И.А., Курмангалиев и др.,Почвы.// в.кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, c.90.
43. Мушкетов И.В. Краткий отчет о геологическом путешествии по Туркестану. 2 серия. 1877., Выпуск 4. Алма-Ата, 1962, c.13-22.
44. Носова О.М. Характеристика растительного пакрова.// в.кн.: Илийская долина, ее природа и ресурсы. Алма-Ата, 1963, c.296.
45.Плисак Р.П. Изменение растительности дельты реки Или призарегулировании стока. Алма-Ата, Издательство Академии наук Казахской ССР. 1981. с.213.
46. Прозина М.Я. Ботаническая микротехника. М: 1960г. 208c.
47. Гзырян М.С. К методике анатомического изучение листьев двудольных растений.//ТР. Ин-та ботаники Академии наук Казахской ССР. 1959. т.21. с.112-115.
48. Флора Казахстан. Изд.АНККазССР, Алма-ата. 1956, т. 7.
49.Никитин А.А., Панкова И.А. Анатомический алас полезных и некоторых ядовитых растений. Ленинград, ‘Наука’, 1982.
50.Эзау К. Анатомия семенных растений. М: Мир, 1980. т. 1,2.-с 558.
51.Мухидинов Н.М., Ә.Б. Бегенов., С.С. Айдосова Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы. Алматы: « Қазақ университеті» баспасы, 2001 ж. 274 б.
52.Пермяков А.И. Микротехника М. Изд. МГУ, 1988-58 с
53.Б.К. Шишкин Ботанический Атлас «Сельхозизд» М-Л., 1963.
54.Дженсон К.С. Материалы к анатомий растений. Москва, 1955г. 255 с.
55. Қалиев Б. Өсімдік атаулары: орысша-қазақша сөздік. Алматы, 1993ж. 102 б.
56.С.А.Арыстанғалиев., Е.Р.Рамазанов Қазақстан өсімдіктері«Ғылым »баспасы,
Алматы, 1977ж. 285 б.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
БИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІНІҢ МАГИСТРАТУРАСЫ
БОТАНИКА КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
CONVOLVULACEAE VENT. ТҰҚЫМДАСЫНЫҢ ДӘРІЛІК ТҮРЛЕРІ ӨКІЛДЕРІНІҢ МОРФО-
АНАТОМИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орындаған:
Бейсенова А.Ж.
Ғылыми жетекшісі:
Бегенов Ә.Б.
б.ғ.к., доцент
Қорғауға жіберілді:
____ маусым, 2005 ж
Ботаника кафедрасының
меңгерушісі,
б.ғ.д., профессор
Мухитдинов Н.М.
Алматы-2005ж
РЕФЕРАТ
Магистрлік диссертация: 47 беттен тұрады. Иллюстрациялары: 7
жоба-сурет, 12- фотосурет, 1-сызбанұсқа, 2-кесте.
Кілтті сөздер: ксилема, флоэма, камбий, анатомиялық,
морфологиялық, колленхима.
Зерттеу обьектісі: Convolvulus arvensis L.-Дала шырмауығы
Calystegia sepium (L.)R.Br.-
Арамшөп калистегия
Жұмыстың мақсаты: Convolvulus arvensis L. және Calystegia
sepium (L.) R. Br. өсімдіктерінің морфо-анатомиялық ерекшеліктерін
анықтап, сипаттама беру.
Зерттеу тәсілдері: морфологиялық және анатомиялық.
Зерттелді: Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium (L.)
R. Br.өсім- діктерінің сабағы, жапырақ сағағы, жапырағы, жапырақ
эпидермисі, тамыры- ның анатомиялық құрылымдық ерекшеліктері мен сандық
көрсеткіштері.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
---------------------4
1.ӘДЕБИ ШОЛУ------------------------------- ---------------------------------
---------------5
1.1. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және
оларды тиімді пайдалану-------------------------- --------------------------
----------------5
1.2. Convolvulaceae Vent. тұқымдасына систематикалық,
морфологиялық сипаттама-------------------------- ---------------------------
--------------9
1.3. Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium R. Br.-
вегетативтік мүшелеріндегі БАЗ-ы мен қолданылуы------------------------- ----
-----13
2. ЗЕРЗАТТАР ЖИНАЛҒАН КЕРБҰЛАҚ МАҢЫНЫҢ
ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫ ----------------------------------- ------------------------
-----------15
2.1.Орография----------------------------------- ----------------------------
-------------------15
2.2.Климат----------------------------------- -------------------------------
--------------------15
2.3.Гидрография----------------------------------- --------------------------
------------------16
2.4.Рельефі----------------------------------- ------------------------------
---------------------16
2.5.Геологиясы----------------------------------- ---------------------------
-------------------17
2.6.Топырақтары----------------------------------- --------------------------
------------------18
2.7.Өсімдіктер жабыны----------------------------- --------------------------
----------------19
3.ЗЕР ЗАТТАРЫ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ--------------------------- ---------------
--22
3.1. Зер заттары----------------------------------- -------------------------
--------------------22
3.2. Зерттеу әдістері--------------------------- ----------------------------
--------------------22
4.ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ------------------------------ ------------------------
-------24
4.1. Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium R. Br.-
түрлерінің морфологиялық сипаттамасы------------------------ ---------------
---------24
4.2. Convolvulus arvensis L. вегетативті мүшелерінің
анатомиялық ерекшеліктері---------------------- -----------------------------
--------------25
4.2.1.Cабағының анатомиялық сипаттамасы------------------------ -------------
-------25
4.2.2.Жапырақ сағағына анатомиялық сипаттама
4.2.3. Жапырақ эпидермисіне және оның кесіндісіне
анатомиялық сипаттама-------------------------- -----------------------------
---------------26
4.2.4.Тамырдың анатомиялық сипаттамасы------------------------ --------------
-------26
4.3. Calystegia sepium (L.)R. Br. вегетативті мүшелерінің
анатомиялық ерекшеліктері---------------------- -----------------------------
--------------27
4.3.1.Cабағының анатомиялық сипаттамасы------------------------ -------------
-------27
4.3.2.Жапырақ сағағының анатомиялық сипаттамасы ----------------------------
----28
4.3.3.Жапырақ және оның эпидермисінің анатомиялық сипаттамасы-------------
28
4.3.4. Тамырдың анатомиялық сипаттамасы------------------------ -------------
--------28
ҚОРЫТЫНДЫ----------------------------------- --------------------------------
--------------44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ----------------------------- ------------------
-45
КІРІСПЕ
Табиғи дәрілік өсімдіктердің нәсілдік қорын(генофонд), алуан
түрлілігін сақтап қалу және табиғи қорын тиімді пайдалану-бүгінгі күннің
басты мәселелерінің бірі.
Соңғы жылдары өсімдіктердің емдік түрлерін пайдалану ғылыми
медицинамен қатар халықтық медицинада да кең өріс алып отырғаны белгілі.
Медицинада химиялық әдіспен жасалған дәрілерге қарағанда өсімдіктерден
алынатын дәрінің сапа жағынан артық екені ғылыми зерттеулерде дәлелденген.
Сонымен қатар, адам ағзасында, табиғатта бірқатар синтетикалық
препараттарды ыдырататын механизм жоқ, ал олар су мен топырақ қабаттарында
жиналады. Дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамының әр түрлілігі, оларды
физиологиялық белсенді қосылыстар көзіне айналдырды.
Қазіргі уақытта Республикамызда дәрілік өсімдіктердің морфо-анатомиялық
ерекшеліктерін олардың диагностикалық белгілері ретінде зерттеу қолданбалы
ботаникадағы тың бағыт.
Осыған орай жерасты мүшелерінде БАЗ-ы қорланатын Convolvulaceae Vent.
кейбір түрлерінің морфо-анатомиялық ерекшеліктерінің сипаттамасын жасап,
оны Қазақстан дәрілік өсімдіктерінің морфо-анатомиялық диагностикасына
пайдалану.
Жұмыстың мақсаты: Дәрілік қасиеті бар БАЗ-ы жерасты мүшелерінде
жинақталатын Convolvulaceae Vent. тұқымдасы кейбір түрлерінің бұрын
қарастырылмаған вегатативтік мүшелерінің морфо-анатомиялық ерекшелік- терін
зерттеу.
Жұмыстың өзектілігі: Жерасты мүшелерінде биоактивті заттары қорланатын
Convolvulaceae Vent. түрлерінің морфо-анатомиялық ерекшелік- терінің
сипаттамасын жасап, оны Қазақстан дәрілік өсімдіктерінің морфо-
анатомиялық диагностикасына пайдалану.
Ғылыми жаңалығы: Қазақстандағы дәрі–дәрмектік препараттардың
тапшылығын толықтыру бағытындағы кезек күттірмейтін мемлекеттік шара.
Теориялық маңыздылығы: Қазіргі уақытта Республикамызда дәрілік
өсімдіктердің морфо-анатомиялық ерекшеліктері олардың диагностикалық
белгілері ретінде зерттеу қолданбалы ботаникадағы тың бағыт. Мұндай
зерттеудің нәтижелері Отандық медицинаға аса қажет, маңызды мәселе.
Практикалық маңызы: Республика емдеу саласында дәрі-дәрмектерді
толықтыруға қажетті өсімдікті шикізат даярлауда
өзекті зерттеу.
1.ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1.Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және оларды тиімді пайдалану
Өсімдік әлемін жан-жақты зерттеу және өңдеу, осы негізде өсімдік
қорларын тиімді пайдалану жүйесі мен оларды қорғау қазіргі таңда ботаника
ғылымының маңызды мәселелерінің бірінен саналады. Табиғи пайдалы
өсімдіктерді адам қоғамының қажетіне ұтымды пайдалану үшін олардың
қорларын, шикізаттың өзіндік құнын, жинау уақытын және дайындау, өңдеу
шараларын т.б. терең білу қажет.
Қазіргі уақытта химия саласының ірі жетістіктері синтетикалық
препараттардың көптеп өндірілуіне қарамастан дәрілік өсімдіктер ден
алынатын дәрілердің артықшылығы жоғары, әлемдік медицинада қолданылатын 100
мың дәрілік препараттардың 30 пайызынан астамы табиғи дәрілік
өсімдіктерден алынады.
Сонымен қатар табиғи дәрілк өсімдіктерді тұрақты өңдеу мен
пайдалану нәтижесінде кейбір түрлердің толығымен жойылуы туындады. Мысалы,
сирек кездесетін және қорғауды қажет ететін өсімдіктердің 444 түрі
ТМД-ның Қызыл кітабына енгізілді. Әдеби мәліметтерге сүйенсек, ғылыми және
халық медицинасында дәрілік өсімдіктердің жалпы саны 2500 түрді құрайды.
Оның ішінде 145 түрі ТМД-ның фармацевтикалық өндірісінде және экспортқа
шығарылады 1. Дәрілік өсімдіктердің жер бетіндегі саны , басқа әдеби
мәліметтер бойынша 20 мың түрге жуық деп есептеледі ал ол планетадағы
өсімдіктердің жалпы санының 4% құрайды.
ТМД-ды территориясында жоғары сатыдағы өсімдіктердің саны
20мыңға жуық, оның 2 мыңнан астамы халық медицинасында қолданылады.
Қазақстанды 6 мыңға жуық жоғары сатыдағы өсімдіктердің 700 түрі дәрілік
өсімдіктерге жатады 2.
Дәрілік өсімдіктерге қызығушылықтың артуы, біріншіден,
өсімдіктен алынуы дәрілік препараттардың адам ағзасына әсері жайлы кешенді,
көптеген ауыр сырқаттарды емдеуге оң нәтиже берсе, екіншіден, табиғи,
бағалы қосылыстар биологиялық активті заттар: гликозидтер, стероидтар,
алкалоидтар, флавоноидтар, илік заттар т.б. алынады И.И. Брехманның (
1983) пікірінше өсімдіктен алынатын препараттар созылмалы ауруларды емдеуге
,әсіресе тазаланған түрде қолданғанда әсері күшті болады.
Табиғи дәрілік өсімдік қорларын ұтымды пайдалану үшін ғылыми
тұрғыдан, яғни тек қажетті мөлшердегі шикізат пен олардың табиғи
популяциясын ұдайы бақылауға алу қажет.
Қайсыбір зерттеулер бойынша, барлық мәліметтер, өсімдікті
өндірістік пайдалану үшін ареалдың карта-схемасы, қорлардың түрлік тізімі,
биологиялық ерекшеліктері, дайындау ережесі- дәрілік өсімдіктердің
кадастрларының негізі болып табылады 3. Дәрілік пайдалы түрлерді сақтап
қалу мақсатында шаруашылық іс-әрекеттері жүргізілмейтін қорықтар
ұйымдастырылуы тиіс4.
Бай да, алуан түрлі Қазақстан флорасында көптеген пайдалы
өсімдіктермен бірге 100-ден астам дәрілік өсімдіктер де бар. Жаңа дәрілік
өсімдік түрлерін, оның ішінде алколоидты өсімдіктерді анықтауда соңғы
систематикалық зерттеу П.С.Массагетов(1832, 1847), басшылығымен 30-дан аса
экспедициялар ұйымдастырылған. Н.И.Рубцов ( 1934) Батыс Қазақстанның 53
дәрілік түріне ботаника-химиялық сипаттама берсе; В.C.Корнилова(1940) Батыс
Қазақстанның өсімдік қорларын зерттеді;
В.Г.Хржановский (1941) Ертіс өзені жағалауында кездесетін жоғары витаминді
итмұрынды зерттеген. Республиканың өсімдік байлығын тану мен игеруде
Н.В.Павлов аса үлкен үлес қосқан. Ол пайдалы өсімдіктер-каучукты, бояғыш,
мал-азықтық, жем-шөптік, илік т.б. алдымен ТМД-ның Еуропа территориясынан
Камчаткаға дейін, соңында Қазақстанды зерттеді. Ол дәрілік өсімдіктер
ішінен ең маңызды қызыл мия, қылша, сарбас шөп,тегеурінгүлді атап өтті.
Республиканың территориясында дәрілік өсімдік қорлары біршама
зерттелген. Солтүстік Орталық және Батыс Қазақстан бойынша тек дәрілік
өсімдіктердің таралуы туралы мағлұмат бар. Олардың толық қорларын
анықтауда тиянақты жұмыстар тек Повладар, Шығыс Қазақстан облыстарында
жүргізілген.
Қазіргі уақытта дәрілік өсімдіктер ішінен жүрек ауруларына
пайдаланатын, әсіресе жүрек гликозид көздері бар түорлерге баса назар
аударуда. Жүрек гликозид көздеріне ,сиренше, кендір, Черняев сарыбасы т.б.
жатады осы топқа жататын басқа да түрлерге Зезифора Бунге (Ziziphora L )-
халық медицинасында танымал өсімдік. Оның препараттарының пәрменділігі
әсіресе жүректегі ишимиялық ауруларды емдеуде фармокологтардың көп жылдық
зертеулер нәтижесінде анықталған5. З.Бунгенің табиғи және мәдени жағдайда
биологиялық ерешелігі, таралуы, қорлары, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда
зертелген 6, химиялық құрамы әсіресе микроэлементтер, флавоноидтар, эфир
майлары т.б.
Осы туысқа жататындар басқа түр- З. Выходцевский (Z.Vychodceviana
V. Tkatsch) табиғи жағдайда сирек кездеседі. З.Бунгеге қарғанда
физиологиялық активтілігі жоғары және мәдени жағдайда өсетіні дәлелденген
7.
Табиғи жағдайда республикада валериана өспейді. Сондықтан
валерианаға ұқсас жергілікті түрлерді кешенді зерттеуді қажет етеді. 7.
Дәрілік қасиет бес салалы сасық шөпте кездеспейді бірақ осы
туысқа жататын түрлер бар . Сондықтан кең таралған Түркістан сасық шөбін
жан-жақты зерттеген ( Leonurus turcestanicus V) 8
Тау экожүйесінде дәрілік өсімдік –патриния (Patrinia
intermedia) ауқымды популяция құрайды.
Әр түрлі экологиялық жағдайда патринияның популяциялық қоры
анықталған. Сонымен қатар мәдени жағдайда өсіру қолға алынған. Табиғи
жағдайға қарағанда 5-ші жылы өсімдік өнімділігі мәдени жағдайда екі есе
артқан 9.
Бір дәрілік түрді үнемді пайдаланбау барысы оның жойылуына
әкеледі.
Республикамыздағы ботаника ғылыми институты дәрілік өсімдіктердің таралуы
мен түрлік құрамын Алматы, Жамбыл, Талдықорған, Семей, Өскемен, Шымкент
облыстарында анықтаған.Облыс боынша өсімдіктердің таралу картасы
құрастырылып, ҚазГАПУ-ға пайдалануға берілген кестелерде, сонымен қатар,
дайындау көлемінің мүмкіндігі туралы бағыт көрсетілген. Көрсетілген
материалдар жинау мөлшерінің жоспарын алдын ала құруға мүмкіндік береді.
Семей, Өскемен, Талдықорған, Алматы, облыстарының дәрілік өсімдіктерінің
бірқатар қорлары есептелінген 10.
Зерттеу жұмыстарының жүргізілуі мен ауқымдылығы дәрілік
өсімдіктердің табиғи популяциясының қазіргі жағдайын айқындау, тиімді
пайдалану мен өндіру әдістерін жоспарлауда, сонымен қатар қорғау шараларын
қажет ететін түрлерді анықтаудағы орны ерекше.
Дәрілік өсімдіктерді дайындауда жеке түрлердің методикалық
нұсқаулары мен жасалған инструкциядан ауытқымау керек. Көрсетілген
инструкциялар, өсімдіктердің биоэкологиялық ерекшелігі, өнімділік
динамикасы, оның құрамы, өндірістік дайындаудан кейінгі қалпына келу
механизімдері бойынша құрастырылады.Мысалы, көпжылдық зерттеулер бағалы
және ауқымды көлемде дайындалатын дәрілік өсімдік-қылшаны тиімді пайдалану
және қорғау жөнінен төмендегідей ұсыныстар жасалған:
1.Сүректенген бұталарды кеспеу; тек жасыл-сары
бұташалар кесіледі; диаметрі 0,3 см аспайтын;
2.Жаңа жасыл өркендер өсетін кезеңде шикізат
дайындау тоқталуы тиіс (15 мамырдан 1-шілдеге дейін);
3. Кесетін өркендердің биіктігін бақылап отыру
керек. Отынға пайдалануды тоқтату, тек лицензиясы барларға рұқсат беру;
4. Эфедраның жасыл массасы қалпына келу үшін 2-3
жылдан кейін ғана шикізат дайындауға рұқсат берідеді. Күзді және көктемдік
егіс эфедраның табиғи өсу орындарында жүргізілуі тиіс 7.
Бірақ, аталған ұсыныстар жинаушылар тарапынан қарапайым жинау
ережелері сақталмай, эфедраның табиғи популяциясының жойылу қаупі туындады.
Шолақ тау мен Алтын Емелдегі өндіріс массивтеріндегі аталған көрініс айқын
байқалған. Қазір Шолақ тауында Қапшағай ботаникалық қорығы ұйымдастырылып,
эфедраны жинауға жинауға рұқсат берілмейді 11.
Біздің флорада дәрілік техникалық маңызы бар және ауқымды
көлемде медициналық өндірістерде дайындалатын, экспортқа шығарылатын
өсімдік –мия. Мияның табиғи популяциясы, таралуы жақсы зерттелген. Бірақ,
адамның шаруашылық іс-әрекеті барысында, әсіресе, өзендердегі
гидротехникалық құрылыстардың салынуы, оның гидрологиялық режимінің бұзылуы
топырақтың шамадан тыс құрғауына әкелді. Бұл мия шалғынының құрылымдық
өзгеруіне, мезофиттердің жойылып, арамшөптердің қаулап өсуіне жағдай
туғызады. Мия популяциясының азаюы бақша, астық шаруашылығы, мал
жайылымдары, әсіресе Сырдария, Орал, Іле өзендерінің жағалауында байқалады.
Лепсі, Ақсу, Қаратал өзендері алқаптарында мия мүлдем азайып кеткен.
Сонымен қатар, мияның табиғи популяциясының қайта қалпына келуі үшін
өндірістік плантацияларды ұйымдастыру керек деп есептейді 12
Осы туыстың басқа түрлері кедір -бұдырлы мия, қылшықты мия,
Коржинский миясының ареалдары шектелген, өте сирек кездеседі, қорғауды
қажет етеді.Жерүсті бөлігі шикізат болатын дәрілік өсімдіктерді (
мыңжапырақ шайшөп, түимешетен, қарандыз) арасында 2-3 жыл өткізіп барып
дайындау қажет.Әсіресе ,жер асты бөліктері пайдаланатын түрлерге ерекше
көңіл бөлу керек ( алтын тамыр, марал тамыр, қызыл мия т.б.) 13.
Ғылыми жетістіктерді насихаттаудың да бірқатар теріс жақтары да
болуы мүмкін. Мысалы, алтын тамырдың (Rhodiola rosea) көп ауруларға емі
бар екенін білген халық оны жүйесіз пайдалануда. Шығыс Қазақстанда(Қатон
қарағай, Күршім ауданы) осы өсімдіктен жеке тұлғалар ауқымды көлемде
шикізат дайындайды. Марал тамыр (Rhaponticum cartamoides) бірқатар
зерттеушілерді қызықтырады. Қорғау шараларын қажет ететін дәрілік
өсімдіктерге арша, зизифора сасыр, көкнәр, зирек т.б. жатады.
Дәрілік өсімдіктердің табиғи популяциясын қорғау және тиімді
пайдалану жолдары төмендегідей:
1.Өңделетін ресми өсімдіктердің ассортиментерін қолдан
келгенше кеңейту, бірақ әзірше Республикада өңделмеген түрлер де бар (
Сирения, сарыбас т.б.);
2. Дайындау тәртібі көрсетілген өңделетін өсімдіктердің
популяциялардың қорғалуын қамтамассыз ететін дәрілік шикізатты жинау және
кептіру шаралары ұсынылған инструкцияларды міндетті түрде орындау;
3. Жеке тұлғаларға дәрілік түрлерді жинауға үзілді-кесілді
тыйым салу;
4. Дәрілік шикізаттардың қорлары мен таралуы боынша
жұмыстарды күшейту барысында қорғауды қажет ететін өсімдік обьектілерін
анықтау, оны тиімді пайдалану шараларын қарастыру;
5. Ресми тіркеуге алынған лайықты территорияларда тиімді
өңдеу шараларын ұйымдастыру;
6.Өнімділігі мен шикізаттың сапасын сақтай отырып, дефицит
түрлерді өндірістік плантацияларда өсіру;
7. Дәрілік шикізат көздерін , фармокологиялық қасиеті
жағынан сирек шипалы түрлерге жақын түрлерді анықтау. Құрамында биологиялық
белсенді заттары бар өсімдіктерді зерттеу және пайдалану 14.
Республикамыздағы Ботаника ғылыми институтында бір қатар дәрілік
өсімдіктерді түймедақ, шеңгел, маралшөп, зизифора Бунге, шайшөп т.б. мәдени
жағдайда өсіру жөнінен үлкен жұмыстар атқарылған. Олардың бірқатары
тәжірибелік-өндірістік бақылаудан өтті. Осы жоспар бойынша ботаника бағында
зерттеу жұмыстары жүргізілген. Көптеген дәрілік өсімдіктердің физиологиясы
мен морфологиясы бойынша зерттеу жұмыстары Ф.Д. Жумалиева (1971, 1976)
басшылығымен физиология институтында жүргізілген жүрек ауруларына ем
болатын зизифора Бунгеден дәрілік препараттар алынып, зерттелген. Жүйке
жүйесіне әсері бар кодонопсисті де зертеген.
Антропогендік фактордан, әсіресе, бір түрді үнемі пайдалану
ауыр зардаптарға әкелді. Республикада жоғалу қауіпі бар дәрілік
өсімдіктерге, усасыр, жусан, ал сиреп бара жатқан адонис тянь-шанский,
радиола, қазанақ, итмұрын т.б.
Республикамыздың дәрілік өсімдік қорларын ғылыми тұрғыдан қатаң
тиімді пайдалануды ұйымдастыру , әр түрлі бағытта зертеуді қажет етеді.
Алдымен түрлердің биологиялық ерекшеліктерін толық зерттеу,
популяцияның жастық құрамы өндіруден кейінгі қайта қалпына келтіру
шаралары, жинаудың экономикалық тиімділігі т.б. Осындай зерттеу жұмыстары
Республика территориясын толық қамту қажет. Нәтижесінде, номенклатурасы,
ариалдары , дәрілік өсімдіктердің қорлары жөнінен алынған мағлұматтар
шикізатты өндіру орны мен көлемін жоспарлауға мүмкіндік береді.
Өсімдіктер тіршілік әрекеті барысында маңызды қосылыстар
алколоидтар, флавоноидтар, кумариндер,сапониндер, эфир майлары, танидтер
т.б. түзеді.
Табиғи қосылыстардан жасалған препараттардың саны үздіксіз
өсетініне және қазіргі медицинада емделуі қиын ауруларға препараттар
болашақта көп шығатынына күмәніміз жоқ.
1.2. Convolvulaceae Vent. тұқымдасына систематикалық, морфологиялық
сипаттама
Жер бетінде шырмауықтар тұқымдасының 50 туысы, 1500 түрі анықталған,
ал Қазақстан флорасына оның 4 туысы, 18 түрі тиісті.
Көпшілік шырмауық тұқымдастар өкілдері-көпжылдық және біржылдық шөптесін
өсімдіктер, сирек бұталар кездеседі, ал ағаштар мүлде сирек болады.
Шөптесін және бұталы өсімдіктер арасында шырмалғыш немесе бұтақталған
сабақты және жуанданған түйнек тамырлы өсімдіктер көп. Тұқымдастың
көптүрлерінің жапырақтары мен сабақтарында сүттіген шырыны болады.
Жапырақтары кезектескен, бүтін, сирек тілімді немесе қауырсын салалы,
түкті, жиі жай немесе безді түктері болады.
Гүлдері көбінесе ірі, жалғыз немесе дихазия гүлшоғырына жинақталған.
Қосжынысты немесе сирек екі үйлі, актинаморфты, тостағаншасы 5, бос немесе
түбі біріккен, кейде пішіні бойынша бірдей емес, әдетте жемістерінде
сақталады. Күлтесі біріккен желекті, түтік тәрізді немесе сирек қоңырау,
құйғы тәрізді, қою-көгілдір, қара қошқыл, қызғылт, ақ түсті, телімдері
нашар байқалады; 5 аталығы күлте негізіне бекіген; аналығы 1; жатыны
жоғары, экстрафлоральді шірнеліктері бар, 1 ұялы немесе 2-4 ұялы; аналық
мойны 1-2; аналық аузы бүтін, кейде екі телімді немесе аналық аузы екеу;
сирек аналық аузы қондырмалы.
Жемісі әдетте қауашақ, бір тұқымды немесе көп тұқымды, сирек жемісі
қақырамайтын, шырынды немесе жаңғақ тәрізді. Тұқымы үлкен ұрық және
қатпарлы тұқымжарнақты, қатты эндоспермді.
Күлтесінің айқын түсі, шірненің болуы және бал немесе ванилді иіс
көптеген бунақденелілерді еліктіріп, гүлдерді тозаңдандырады.
Бунақденелілер ішінен шырмауық гүлдерін тозаңдандыратын мысалы, тропиктік
аралар ашылған гүлдерімен қоса, ашылмаған гүлшанақтардың да шірнелерін
сорады. Көпшілік шырмауықтар құстар мен ұсақ жануарлар арқылы тозаңданады.
Америкада ірі құйғы тәрізді гүлдері бар ипомеяны (I.coccinea)
калибри тозаңдандырса, ал ақ ипомеяны (I. alba) гүлдері қараңғыда ашылуына
байланысты оны ай гүлі деп атайды және жарқанат, түңгі
көбелектермен(Mandula sexta) тозаңданады.
Көпшілік шырмауықтардың гүлдері қысқа мерзімді. Мысалы, дала
шырмауығының гүлдері таңертең ашылып, сол күні кешке солып қалады, ал үш
гүлді ипомея (I. tricolor) сағат 16.00.-де гүлдері жабылады. Шырмауықтардың
гүлдері жарық тапшылығын бірден сезеді, жаңбырлы, көлеңкелі ауа-райында
гүлдері ашылмайды.
Жарықтың жетіспеушілігінен шырмауықтарда клейстогамия байқалады,
яғни гүлдері ашылмаған күйінде тозаңдану ішінде жүреді. Теңіз, өзен
жағалауында өсетін ипомея, шырмауық, калистегиялардың тұқымдары су бетінде
ағыспен жағаға шыққанша жүреді. Тұқымның біраз бөлігі су астында өнеді
немесе біраз уақытқа дейін құм мен лай астында, қайтқанша жатады. Батпақты,
ылғалды жерде өсетін жатаған дихондрияның(dichondra repens) ұсақ тұқымдары,
сол жерде ұя салған құстардың табанына жабысып таралады. Жеңіл, ұзын,
жіңішке тұқымдар жел арқылы таралады. Азиаттық-австралиялық эрициба
туысының (Erycibe) жемістері алыстан жақсы байқалады. Монотипті эфиопалық
туыс нефрафиллум(Nephraphillum) жемісі өздігінен көшіледі. Табиғи жағдайда
шырмауықтар тұқымына қарағанда, вегетативтік жолмен, ұзын жатаған
сабақтарымен тамыр атпасы арқылы көбейеді. Мысалы, пантропикалық ипопея
(I.pes-caprae) сабақтары ұзын 18м дейін жетеді.
Шырмауықтардың экологиялық амплитудасы ауқымды. Бұл тұқымдастың
өкілдерін теңіз жағалауынан, теңіз деңгейінен 2500м биіктіктен де
кездестіруге болады. Ашық далада, шөлде,су бетінен, батпақты, сортаңды
жерлерден, тіпті теңіз жағалауына бейімделген түрлерін кездестіруге болады.
Тұқымдастағы ең үлкен тұқымдас тармағы-нағыз шырмауықтар. Ол өз
кезегінде бірнеше трибаға бөлінеді. Шырмауық туысында 250 түр бар. Олардың
көбі шырмалғыш шөптесін немесе бұталы өсімдіктер. Көпшілік түрлерін әсемдік
мақсатта өсірсе, кейбіреуі дәрілік өсімдіктерге жатады.
C.pseudocontabrica Schrenk.-жалған кантабрлік шырмауық шашыраңқы
түрде Жоңғар, Іле, Талас Алатауында, Оңтүстік Қаратауда кездеседі. 1939жылы
академик А.П.Орехов өсімдіктің шөбі мен тұқымынан екі алколоид: конвольвин-
С H N O және конволамин-C H NO тапқан. Тұқымында құрғақ массасына шаққанда
0,5%, жапырағында одан азырақ алколоидтың болатыны анықталған.
Клиникалық бақылаудан кейін екі алколоидтың күшті анестезиялық
қасиетінің бар екені анықталған. Бірақ, алколоидтардың жоғарғы улылығы таза
күйінде қолдануды шектейді, сондықтан туынды препарат-конвокаин жасалған.
Дәрілік мақсатта өсімдіктің тұқымы мен шөбін жинау жеміс берген
кезде, маусым-шілдеде жүргізілуі тиіс. Шөбін көлеңкеде кептіріп, бума
күйінде сақтайды15.
С.sulhirsutus Rgl.-Қатты түкті шырмауық Александр қыратында, Талас
Алатауында, Оңтүстік Қаратауда өседі. 1932 жылы А.П.Орехов жапырағы мен
тұқымынан екі алколоид: конвольвин мен конволаминді тапқан. Химиялық құрамы
толық зерттелмеген. 5% шайырлы гликозид, кристалды гликозид-конвольвулин
болады. Халық медицинасында тамырын -әлсіздендіргіш, ал шөбін жараларға
пайдаланады.
Болгарияда спирттік тұнба түрінде (1г ұсақталған шөбін 70 градус
спиртте) шөбін әлсіздендіргіш, зәр айдағыш ретінде пайдаланады. Дайындау
әдісі: бір стакан қайнап тұрған ыстық суға бір ас қасық ұсақталған шөбін
салып, күніне 2-3рет 0,5-1 шай қасықтан 2 күн бойы қабылдайды 2. ТМД
флорасы бойынша тек осы екі түр ғана тұқымдастағы алколоидты өсімдікке
жатады.
Шырмауық туысына калистегия туысы жақын. C. sepium (L.)R.Br. бізде
барлық жерде кездеседі, оның тамыры Қытайда тағам ретінде қолданылады.
Шырмауық трибасындағы үлкен туыс
ипомея(Ipomea) тропиктік, жылы қоңыр- жай облыстарда кеңінен таралған, 500
түрі бар. Біржылдық немесе көпжылдық шырмалғыш, жатаған сабақты, сирек тік
сабақты шөптесін, бұталы немесе сирек ағаш,өте сирек су өсімдіктері.
Жапырақтары бүтін, телімді, саусақ салалы, қауырсын тәрізді. Шырмауықтардан
айырмашылығы ипомея түрлерінің аналық мойыны екі телімді. Бұл туысқа бағалы
азықтық өсімдік –батат немесе тәтті картоп (I.batatas.) жатады. Жатаған
ұзын сабақты, жапырақтары бүтін немесе ұзын салалы, қызғылт, ақ, құйғы
тәрізді күлтесі бар, гүлдері ірі, түйнекті жуанданған жанама тамырлары бар
көпжылдық шөптесін өсімдік. Бататтың түйнегі картоп түйнегінен құнарлы,
дәмі тәтті. Жапонияда батат негізгі азықтық өсімдік. Бататтың отаны Мексика
болғанымен ол жақта белгісіз. Қытай мен Таиландта сулы ипомеянының шөбін
тамаққа пайдаланады, Михронезияда бұл өсімдік суда өседі.
Бұл туыстың көптеген түрлерінің дәрілік қасиеті бар. Шығыс
Мексикада ылғалды тау орманда өсетін жабайы ялапаны(I.purda ) ацтек
тайпалары дәрі ретінде пайдаланған. Кей кезде жеке туыс
экзогониум(Exogonium) деп бөлінеді. Күшті әлсіздендіргіш қасиеті бар,
құрамында гликозид конвольвулин(95%) бар, түйнекті жуанданған тамырынан
щайырлы сөл алынады.
Осы туысқа жататын Ipomaea purpurea L.-Қара қошқыл ипомеяның
отаны Солтүстік Америка. Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда
облыстарында кездеседі. Гүлдері көк түсті, сабағы мен жапырағының құрамында
0,02% эфир майы, илік және бояғыш заттар, улы фитостерин-гликозид ипунорол-
C H O болады16.
Зерттеуге алынған өсімдік түрлерінің систематикасы:
1-сызба нұсқа
Magnoliophita (Angiospermae)
Жабық тұқымдылар бөлімі
Magnoliopsida (dicotyledones )
Магнолиопсидтер класы
Tubiflorae Agardh.- түтік
гүлдер қатары
тұқ.
Convolvulaceae
___________________________________ ___________________
т.т. т.т. т.т dichondroideae
convolvuloideae humbertioideae
Триба- convolvuloideae
Туыс convolvulus Туыс сalystegia
Түр C.sepium-арамшөп калистегия
Түр С. arvensis
-дала шырмауығы
1.3. Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium (L.)R. Br.-вегетативтік
мүшелеріндегі БАЗ-ы мен қолданылуы
Convolvulus туысының түрлері алколоидты және күшті әлсіздендіргіш
әсері бар шайырлы заттары болады. Осы шайырдың құрамына гликозидтер, май
қышқылдары кіреді. Бірқатар өкілдерінің бактерияға қарсы әсері бар, әсіресе
Ipomea L. және Convolvulus arvensis L. туыстарынан антибиотик заттары-
гликозидтер, ялапин, конвольвулин алынған.
Медицинада тек 2 туысқа жататын 4 түрі ғана қолданылады.
Жеке түрлердің шайырлары әсері бойынша американдық өсімдік ялапаның
(Ipomea purga Wencuroth) шайырына ұқсайды. Оны медицинада әлсіздендіргіш
препарат ретінде пайдаланады.
Әдеби мәліметтерге қарағанда Convolvulus arvensis L.-дің
тамырсабағында 5%-ке дейін шайыр, оның құрамына шайыр гликозидке ұқсас:
конвольвин (C H O ) және ялапин (C H O ) заттары бар. Басқа авторлардың
пікірінше, өте күшті әлсіздендіргіш әсері бар суда ерімейтін кристалды
конвольвулин тамырсабақ шайырында кездеседі. Конвольвулин қарынның, өңештің
өте күшті жиырылуына, іш өтуіне гиперемияның болуын туғызады.
Ішектің күшті тітіркенуінен жүкті әйелдің жатырына рефлекторлы
әсер етуі мүмкін. Өт конвольвулинлі еритін жағдайға әкеліп, оның улылығын
арттырады 17.
Шөбі мен гүлдерінің жараны қалпына келтіретін қасиеті бар 18.
Құрғақ күйінде әлсіздендіргіш қасиеті азаяды. Тұқымында йодтық көрсеткіші
103,2 болатын - 4,7% май 20, тұқымы жем қоспа ретінде үй құстарына
беріледі 20,21. Екінші сатыдағы балды өсімдікке жатады22,23.
C.arvensis L.-дің ресми түрде медициналық препараттары әлі де
қабыл- данбаған. C.arvensis L.-дің гүлдеу кезіндегі химиялық құрамы: су
9,6% , протеин 18,2%, 3,4 май, 9,2% күл болатыны анықталған. 21,18. Тамыр-
сабағында: стероид, флавоноид, кумарин,антрахинон жоқ, дубильді зат Fe(NH
)*SO бар. Желатин жоқ. Жерасты бөлігінде алколоид % бойынша абсолютті
құрғақ массасына 0,23% гликозид, сапонин бар да, стероид, илік заттар жоқ
24. Сонымен қатар, қан ұйытатын заттар, каротин, витамин С, Е бар.
Кейбір әдебиеттерде, бірқатар өсімдіктерде флавон заттары
туындыларының өсімдікте бар жоқтығына сапалық зерттеу жүргізіліп,
нәтижесінде C.arvensis L.-дің жапырағы мен сабағына қарағанда гүлдерінде
флавон заттарының болатыны анықталған. Ал флавон туындылары қабынуға қарсы,
бауыр, туберкулез, нефритке т.б. ауруларға қолданылады.24.
C.arvensis L.-дің халық медицинасында қолданылуы: Сыртқы
жараларға жағу үшін өсімдіктің жас кезінде сөлін сығып алу керек немесе
спиртті тұнба жасауға да болады. Ол үшін өсімдіктің 200 грамын 400мл
спиртке араластырады да 15 күн тұндырып қояды. Онан кейін сүзіп алып,даяр
болған дәрінің 10 мл-не 10 су қосып, жараның сыртына жағу үшін қолданылады
25. Дала шырмауығының ялапа шайырына ұқсас күшті әлсіздендіргіш препарат
ретінде қолданылады. Бұл ВИЛАР және Әскери медициналық академияда
жүргізілген тәжірбиелердің арқасында анықталған26.
Халық медицинасында жапырағының ұнтағын жарақаттарға, ал жапырақ
сөлін сиыр майымен араластырып, құлақ және өкпе ауруларына, ал тамыры-
әлсіздендіргіш ретінде қолданылады. Шөбінің сөлі жараларға, қышыма,
қотыр, теміреткі сияқты тері ауруларына қолданылады. 26.
Ибн Сина дала шырмауығын астма, өкпе, кеуде, бауыр, өт
ауруларына пайдаланған7.
Тибет медицинасында дала шырмауығын C.attani, C.sagittifollium-
мен бірдей пайдаланған 15.
Кептірілген дала шырмауығы дәрәлік мақсатта пайдаланылмайды,
себебі құрғақ күйінде өзінің қасиеттерін жоғалтады28.
Арамшөп калистегия жер асты мүшелерінде 2,4% шайыр және 8,5% илік
заттары болады. Сонымен қатар, өсімдіктің барлық бөлігінде кристалды
гликозид-конвольвулин (тамырсабағында 2,5%) болады 29.
Басқа мәліметтерге қарағанда, өсімдіктің спирттік ерітіндісінен
рутин, изокверцетрин, 5 хлороген қышқылы және ә паракумар және ферула
қышқылы алынған.(I.Tronchet. D.Melin) Күлтесінде сары пигмент флавон
болады.18. Кейбір әдебиеттерде флавон заттарының бар жоқтығына сапалық
зерттеу жүргізіліп, нәтижесінде C.sepuim жапырағында флавонның іздері
байқалса, ал гүлдерінде көп мөлшерде болатыны анықталған24.
Қолданылуы. Әлсіздендіргіш қасиеті бар. Халық медицинасында
тамырсабақ тұнбасы шешек ауруына қарсы, ал тамырсабақ ұнтағы күйгенде, жара
шыққанда қолданылған. 0,5-0,1 г дозадағы шайыр күшті әлсіздендіргіш әсері
бар және ол ялапаның шайырымен пара-пар. Тамырсабағының экстрактісі
әлсіздендіргіш ретінде сыналып, оң нәтиже берген29.
Улы және жеуге жармасыз. Жануарлар уланғанда ішектері тартылып, іш
өту байқалған, тіпті өлімге де әкелген 18. Сонымен қатар, халық меди-
цинасында зәр айдайтын, қан тоқтататын, ішек-құртты айдағыш дәрі ретінде,
ал жапырақтары ауырсынуды басатын әсері бар.
А.А.Гроссгейм айтуы бойынша Қытайда пісірілген тамырын жесе, ал
Индияда жас өркендерді тамаққа пайдаланады. Әсемдік өсімдік ,ылғалды
жерлерде тік көгалдандыру мақсатында өсіреді. Балды өсімдік20, 23.
2.ЗЕРЗАТТАР ЖИНАЛҒАН КЕРБҰЛАҚ МАҢЫНЫҢ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫ
2.1.Орография
Іле ойпаты жақсы тегістелген, биік тау жоталарымен, оңтүстігі Іле
Алатауы және Кетмен шатқалымен, солтүстігі Жоңғар Алатауы және оның батыс
бөліктерімен шектелген шұңқыр. Ойпаттың табанымен оның ең төменгі
бөлігімен, шығыстан батысқа қарай Іле өзені ағады. Іле өзенінің оң жағалауы
сол жағалауынан биіктеу, эрозияға көбірек ұшыраған тік, ал сол жағасы
біршама төмен, еңістеу жайпақ, аккумулятивті келеді. Өзеннің оң жағалауының
сол жағынан биіктігі 10-20м аралығында ауытқып отырады. Осы ойпатқа таудың
жақын орналасуымен, өзеннің сол жзағалауының гипсометриялық жағдайының
біршама биік болуымен болса керек. Іле өзенінің арнасы бұрылмалы, онда
қамыс бұталар өскен аралдар жиі кездеседі. Өзен жайылмасы жиі батпақтанады,
онда көбінесе қамыс өседі. Іле аңғарының жекелеген учаскелерінде бірінші
және екінші жайылма үсті терассалары сақталған. Өзен Іле мекенінен төмендеу
жартастар арасынан жіңішке жәңе терең Қапшағай шатқалын жарып өтеді.
Шатқалдан шығысымен өзен аздап еңістеу болып келетін Балқаш аймағы
ойпатында айналма қолтықтықтарға және жылғаларға тармақталып баяу ағады.
Ойпаттың ең биік бөлігі, таулардың етегін алып жататын, шөгінділер
жиналатын зона. Мұндай шөгінділер көп жағдайда бір-бірімен қосылып, биік
құлама беткейлі тегістіктер түзеді. Қаскелен өзенінен батысқа қарай еңістеу
болып келген жазықтықтың батыс бөлігінің шығыс бөлігінен айырмасы сол, оның
гипсометрлік жағдайы біршама жоғары болады,ең негізгісікөп
жырымдалған.Жазық-тегіс бола бермейтін төбешік биіктеу рельефті келеді,
құрама тік беткейлер де жиі кездесіп тұрады(25 ). Мұндай төбешіктердің
абсолюттік биіктігі 840-900м аралығында болады, ал жекелеген шоқылардың
биіктігі 900м асады30.
2.2.Климат
Іле ойпатының климаты қуаңшылығымен және айқын байқалатын
континентальдығымен ерекшеленеді. Ол ойпаттың Еуразиялық материктің ішінде
географиялық орналасу жағдайымен анықталады, яғни ойпаттың мұхиттар мен
теңіздерден мыңдаған километрдей қашықтықта орна –ласқандығымен, төменгі
ендікке жатуымен және атмосфералық циркуляция жағдайымен түсіндіріледі.
Климаттың қалыптасуында рельефтің рөлі аса маңызды. Сипатталып отырған
аудан екі ірі солтүстікте Жоңғар Алатауы мен Оңтүстікте Іле Алатауының
және оның жалғасы болып табылатын аласа тау жоталарының арасында
орналасқан.
Іле ойпаты жазы ыстық, құрғак және қысы суық жартылай шөлдің
климатымен сипатталады. Тауға жақындаған сайын ылғал мөлшері көбейе түседі
және ауаның температурасының біртіндеп төмендегендігі байқалады.
М.И.Ломоновичтың және З.Я.Яковенканың мәліметтері бойынша Іле ойпатының бір
жері үшін бұл аймақта көктем,оның ішінде мамырайы ең ылғалды кезең (Іле
елді мекенінде 30 мм) болып табылады, екінші бір пункттер үшін көкек айы
жылдыңк ылғалдың 16-17%-ы осы айларда жауады. Ылғалдың көп түсуі жағынан
күз-айлары екінші орында болады. Мысалы:жылдық ылғалдың 10-11%-ы қазан
және қараша айларында түседі. Бұл аймақтың жазы-
Жылдың ең құрғақ кезеңі. Бұл кезде жаздық ылғаадың 13-25% түседі. Ылғалдың
ең аз түсетін уақыты тамыз, қыркүйек айларына сай келеді.
Қыс мезгілінде осы жерлерде антициклонның қалыптасуына байланысты
ылғал көп түседі(8-14мм). Сонымен Іле ойпатында жауын-шашынның түсуінде
маусымдық сипат байқалады. Жерді қар басып жататын күндері көп емес:
жазықтықта қардың жатуы 59-88 күнге, ал тау етегінде 100 күнге созылады.
Ақпан айында қар қалыңдығы тау етегінде 26-28 см, жазықтықта 15см
жетеді31.
Ауаның жылдық орташа температурасы 6,4°-8,7° аралығында ауытқып
отырады. Жылдың ең суық айының (қаңтар) орташа температурасы 9,4°
-14,1°, ең ыстық аймақ(шілде) температурасы +23°-25° жетеді. Жылдық
температураның ауытқуы 32,5°-38.7° аралығында болады. Температураның ең
жоғары көтерілу деңгейі + 44°, ал ең төменгі деңгейі -45° дейін жетеді.
Мұның өзі Балқаш өңірінің климатының күрт континентальды екенін көрсетеді.
Алғашқы суық қыркүйектің соңында басталады, ал соңғы суық көкек айының
аяғына дейін созылады32.
2.3.Гидрография
Іле өзені Балқаш көлі бассейніне жатады. Ол орталық Тәңіртаудағы
(Қазақстан) Мұзарт мәңгі мұзынан басталады. Содан соң Қытай жерімен ағып
Кунес және Каш өзендерімен қосылады. Осы өзендердің қосылған жерінен 250км
өткен соң Іле өзені Қазақстанға өтеді, сөйтіп 1001км-ден кейін Балқаш
көліне құяды. Өзеннің жолына ұзындығы 1439 км, ал оның 815км Қазақстан
жері арқылы өтеді. Іле өзені бассейнінің жалпы жер көлемі 140мың км--,оның
7740км Қазақстан Республикасының территориясында жатыр 32.
Қазақстан территориясында Іле өзенінің су ресурсының 30%
жинақталады. Іле өзенінің ортаңғы ағысының сол жағалық бассейні Шарын және
Шелек өзендерінің басқа жағы да бірқатар тау өзендерін қабылдайды. Оларға:
Іле Алатауының солтүстік беткейінен ағатын Түрген, Есік, Талғар, Күрті,
Қаскелен оған келіп құятын Үлкен және Кіші Алматы өзендері жатады.
Іле өзенінің оң жағасынан келіп құятын өзендердің үлкендеріне Жоңғар
Алатауының оңтүстік беткейінен бастау алатын Хоргос, Усек, Борохудзир
жатады. Іле өзені бассейніне Кетмен, Шу-Іле тауларының шатқалдарынан,
Жоңғар Алатауының аласа үзінділерінен бастау алатын, сонымен бірге суы аз,
әр кез толып ағып, тау етегінде судың біршама тарамдарын түзетін бірнеше
ұсақ өзендер жатады. Қапшағайдан өтісімен Іле өзені бірнеше қолтықтар мен
жылғалар түзеп, өз суын осы алқаптың шөлімен тегістігі арқылы Балқаш көліне
құяды. Іле өзені Балқаш маңының негізгі су көзі болып табылады. Ол осы
көлге келіп құятын таза өзен суының 80% құрайды.
2.4.Рельефі
Кербұлақ алқабы Оңтүстік Балқаш өңіріне жатады. Бұл жердің құмының
рельефін алғашқылардың бірі болып 1904 жылы Л.С.Берг зерттеген. Оның
пайымдауынша бір кездер “Бақанас” Іле өзеннінің арнасы болған35.
Балқаш өңірінің рельефіне 1911жылы көшпелі басқармашылық
экспедицияның мамандары, кейіннен 1932 жылы Н.Н.Пальгов біршама толық
сипаттама берді36. Оңтүстік Балқаш өңірінде ландшафтардың ауысуын
батыстан шығысқа қарай Іле өзенінін Қаратал өзеніне дейін 1941жылы
Н.Г.Кассин зерттеп жазды. Ол ландшафтардың алмасуын мына түрде берген:
1) рельефі тегіс болып келетін Іле өзені алқабы; 2) сирек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІНІҢ МАГИСТРАТУРАСЫ
БОТАНИКА КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
CONVOLVULACEAE VENT. ТҰҚЫМДАСЫНЫҢ ДӘРІЛІК ТҮРЛЕРІ ӨКІЛДЕРІНІҢ МОРФО-
АНАТОМИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орындаған:
Бейсенова А.Ж.
Ғылыми жетекшісі:
Бегенов Ә.Б.
б.ғ.к., доцент
Қорғауға жіберілді:
____ маусым, 2005 ж
Ботаника кафедрасының
меңгерушісі,
б.ғ.д., профессор
Мухитдинов Н.М.
Алматы-2005ж
РЕФЕРАТ
Магистрлік диссертация: 47 беттен тұрады. Иллюстрациялары: 7
жоба-сурет, 12- фотосурет, 1-сызбанұсқа, 2-кесте.
Кілтті сөздер: ксилема, флоэма, камбий, анатомиялық,
морфологиялық, колленхима.
Зерттеу обьектісі: Convolvulus arvensis L.-Дала шырмауығы
Calystegia sepium (L.)R.Br.-
Арамшөп калистегия
Жұмыстың мақсаты: Convolvulus arvensis L. және Calystegia
sepium (L.) R. Br. өсімдіктерінің морфо-анатомиялық ерекшеліктерін
анықтап, сипаттама беру.
Зерттеу тәсілдері: морфологиялық және анатомиялық.
Зерттелді: Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium (L.)
R. Br.өсім- діктерінің сабағы, жапырақ сағағы, жапырағы, жапырақ
эпидермисі, тамыры- ның анатомиялық құрылымдық ерекшеліктері мен сандық
көрсеткіштері.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
---------------------4
1.ӘДЕБИ ШОЛУ------------------------------- ---------------------------------
---------------5
1.1. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және
оларды тиімді пайдалану-------------------------- --------------------------
----------------5
1.2. Convolvulaceae Vent. тұқымдасына систематикалық,
морфологиялық сипаттама-------------------------- ---------------------------
--------------9
1.3. Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium R. Br.-
вегетативтік мүшелеріндегі БАЗ-ы мен қолданылуы------------------------- ----
-----13
2. ЗЕРЗАТТАР ЖИНАЛҒАН КЕРБҰЛАҚ МАҢЫНЫҢ
ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫ ----------------------------------- ------------------------
-----------15
2.1.Орография----------------------------------- ----------------------------
-------------------15
2.2.Климат----------------------------------- -------------------------------
--------------------15
2.3.Гидрография----------------------------------- --------------------------
------------------16
2.4.Рельефі----------------------------------- ------------------------------
---------------------16
2.5.Геологиясы----------------------------------- ---------------------------
-------------------17
2.6.Топырақтары----------------------------------- --------------------------
------------------18
2.7.Өсімдіктер жабыны----------------------------- --------------------------
----------------19
3.ЗЕР ЗАТТАРЫ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ--------------------------- ---------------
--22
3.1. Зер заттары----------------------------------- -------------------------
--------------------22
3.2. Зерттеу әдістері--------------------------- ----------------------------
--------------------22
4.ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ------------------------------ ------------------------
-------24
4.1. Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium R. Br.-
түрлерінің морфологиялық сипаттамасы------------------------ ---------------
---------24
4.2. Convolvulus arvensis L. вегетативті мүшелерінің
анатомиялық ерекшеліктері---------------------- -----------------------------
--------------25
4.2.1.Cабағының анатомиялық сипаттамасы------------------------ -------------
-------25
4.2.2.Жапырақ сағағына анатомиялық сипаттама
4.2.3. Жапырақ эпидермисіне және оның кесіндісіне
анатомиялық сипаттама-------------------------- -----------------------------
---------------26
4.2.4.Тамырдың анатомиялық сипаттамасы------------------------ --------------
-------26
4.3. Calystegia sepium (L.)R. Br. вегетативті мүшелерінің
анатомиялық ерекшеліктері---------------------- -----------------------------
--------------27
4.3.1.Cабағының анатомиялық сипаттамасы------------------------ -------------
-------27
4.3.2.Жапырақ сағағының анатомиялық сипаттамасы ----------------------------
----28
4.3.3.Жапырақ және оның эпидермисінің анатомиялық сипаттамасы-------------
28
4.3.4. Тамырдың анатомиялық сипаттамасы------------------------ -------------
--------28
ҚОРЫТЫНДЫ----------------------------------- --------------------------------
--------------44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ----------------------------- ------------------
-45
КІРІСПЕ
Табиғи дәрілік өсімдіктердің нәсілдік қорын(генофонд), алуан
түрлілігін сақтап қалу және табиғи қорын тиімді пайдалану-бүгінгі күннің
басты мәселелерінің бірі.
Соңғы жылдары өсімдіктердің емдік түрлерін пайдалану ғылыми
медицинамен қатар халықтық медицинада да кең өріс алып отырғаны белгілі.
Медицинада химиялық әдіспен жасалған дәрілерге қарағанда өсімдіктерден
алынатын дәрінің сапа жағынан артық екені ғылыми зерттеулерде дәлелденген.
Сонымен қатар, адам ағзасында, табиғатта бірқатар синтетикалық
препараттарды ыдырататын механизм жоқ, ал олар су мен топырақ қабаттарында
жиналады. Дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамының әр түрлілігі, оларды
физиологиялық белсенді қосылыстар көзіне айналдырды.
Қазіргі уақытта Республикамызда дәрілік өсімдіктердің морфо-анатомиялық
ерекшеліктерін олардың диагностикалық белгілері ретінде зерттеу қолданбалы
ботаникадағы тың бағыт.
Осыған орай жерасты мүшелерінде БАЗ-ы қорланатын Convolvulaceae Vent.
кейбір түрлерінің морфо-анатомиялық ерекшеліктерінің сипаттамасын жасап,
оны Қазақстан дәрілік өсімдіктерінің морфо-анатомиялық диагностикасына
пайдалану.
Жұмыстың мақсаты: Дәрілік қасиеті бар БАЗ-ы жерасты мүшелерінде
жинақталатын Convolvulaceae Vent. тұқымдасы кейбір түрлерінің бұрын
қарастырылмаған вегатативтік мүшелерінің морфо-анатомиялық ерекшелік- терін
зерттеу.
Жұмыстың өзектілігі: Жерасты мүшелерінде биоактивті заттары қорланатын
Convolvulaceae Vent. түрлерінің морфо-анатомиялық ерекшелік- терінің
сипаттамасын жасап, оны Қазақстан дәрілік өсімдіктерінің морфо-
анатомиялық диагностикасына пайдалану.
Ғылыми жаңалығы: Қазақстандағы дәрі–дәрмектік препараттардың
тапшылығын толықтыру бағытындағы кезек күттірмейтін мемлекеттік шара.
Теориялық маңыздылығы: Қазіргі уақытта Республикамызда дәрілік
өсімдіктердің морфо-анатомиялық ерекшеліктері олардың диагностикалық
белгілері ретінде зерттеу қолданбалы ботаникадағы тың бағыт. Мұндай
зерттеудің нәтижелері Отандық медицинаға аса қажет, маңызды мәселе.
Практикалық маңызы: Республика емдеу саласында дәрі-дәрмектерді
толықтыруға қажетті өсімдікті шикізат даярлауда
өзекті зерттеу.
1.ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1.Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және оларды тиімді пайдалану
Өсімдік әлемін жан-жақты зерттеу және өңдеу, осы негізде өсімдік
қорларын тиімді пайдалану жүйесі мен оларды қорғау қазіргі таңда ботаника
ғылымының маңызды мәселелерінің бірінен саналады. Табиғи пайдалы
өсімдіктерді адам қоғамының қажетіне ұтымды пайдалану үшін олардың
қорларын, шикізаттың өзіндік құнын, жинау уақытын және дайындау, өңдеу
шараларын т.б. терең білу қажет.
Қазіргі уақытта химия саласының ірі жетістіктері синтетикалық
препараттардың көптеп өндірілуіне қарамастан дәрілік өсімдіктер ден
алынатын дәрілердің артықшылығы жоғары, әлемдік медицинада қолданылатын 100
мың дәрілік препараттардың 30 пайызынан астамы табиғи дәрілік
өсімдіктерден алынады.
Сонымен қатар табиғи дәрілк өсімдіктерді тұрақты өңдеу мен
пайдалану нәтижесінде кейбір түрлердің толығымен жойылуы туындады. Мысалы,
сирек кездесетін және қорғауды қажет ететін өсімдіктердің 444 түрі
ТМД-ның Қызыл кітабына енгізілді. Әдеби мәліметтерге сүйенсек, ғылыми және
халық медицинасында дәрілік өсімдіктердің жалпы саны 2500 түрді құрайды.
Оның ішінде 145 түрі ТМД-ның фармацевтикалық өндірісінде және экспортқа
шығарылады 1. Дәрілік өсімдіктердің жер бетіндегі саны , басқа әдеби
мәліметтер бойынша 20 мың түрге жуық деп есептеледі ал ол планетадағы
өсімдіктердің жалпы санының 4% құрайды.
ТМД-ды территориясында жоғары сатыдағы өсімдіктердің саны
20мыңға жуық, оның 2 мыңнан астамы халық медицинасында қолданылады.
Қазақстанды 6 мыңға жуық жоғары сатыдағы өсімдіктердің 700 түрі дәрілік
өсімдіктерге жатады 2.
Дәрілік өсімдіктерге қызығушылықтың артуы, біріншіден,
өсімдіктен алынуы дәрілік препараттардың адам ағзасына әсері жайлы кешенді,
көптеген ауыр сырқаттарды емдеуге оң нәтиже берсе, екіншіден, табиғи,
бағалы қосылыстар биологиялық активті заттар: гликозидтер, стероидтар,
алкалоидтар, флавоноидтар, илік заттар т.б. алынады И.И. Брехманның (
1983) пікірінше өсімдіктен алынатын препараттар созылмалы ауруларды емдеуге
,әсіресе тазаланған түрде қолданғанда әсері күшті болады.
Табиғи дәрілік өсімдік қорларын ұтымды пайдалану үшін ғылыми
тұрғыдан, яғни тек қажетті мөлшердегі шикізат пен олардың табиғи
популяциясын ұдайы бақылауға алу қажет.
Қайсыбір зерттеулер бойынша, барлық мәліметтер, өсімдікті
өндірістік пайдалану үшін ареалдың карта-схемасы, қорлардың түрлік тізімі,
биологиялық ерекшеліктері, дайындау ережесі- дәрілік өсімдіктердің
кадастрларының негізі болып табылады 3. Дәрілік пайдалы түрлерді сақтап
қалу мақсатында шаруашылық іс-әрекеттері жүргізілмейтін қорықтар
ұйымдастырылуы тиіс4.
Бай да, алуан түрлі Қазақстан флорасында көптеген пайдалы
өсімдіктермен бірге 100-ден астам дәрілік өсімдіктер де бар. Жаңа дәрілік
өсімдік түрлерін, оның ішінде алколоидты өсімдіктерді анықтауда соңғы
систематикалық зерттеу П.С.Массагетов(1832, 1847), басшылығымен 30-дан аса
экспедициялар ұйымдастырылған. Н.И.Рубцов ( 1934) Батыс Қазақстанның 53
дәрілік түріне ботаника-химиялық сипаттама берсе; В.C.Корнилова(1940) Батыс
Қазақстанның өсімдік қорларын зерттеді;
В.Г.Хржановский (1941) Ертіс өзені жағалауында кездесетін жоғары витаминді
итмұрынды зерттеген. Республиканың өсімдік байлығын тану мен игеруде
Н.В.Павлов аса үлкен үлес қосқан. Ол пайдалы өсімдіктер-каучукты, бояғыш,
мал-азықтық, жем-шөптік, илік т.б. алдымен ТМД-ның Еуропа территориясынан
Камчаткаға дейін, соңында Қазақстанды зерттеді. Ол дәрілік өсімдіктер
ішінен ең маңызды қызыл мия, қылша, сарбас шөп,тегеурінгүлді атап өтті.
Республиканың территориясында дәрілік өсімдік қорлары біршама
зерттелген. Солтүстік Орталық және Батыс Қазақстан бойынша тек дәрілік
өсімдіктердің таралуы туралы мағлұмат бар. Олардың толық қорларын
анықтауда тиянақты жұмыстар тек Повладар, Шығыс Қазақстан облыстарында
жүргізілген.
Қазіргі уақытта дәрілік өсімдіктер ішінен жүрек ауруларына
пайдаланатын, әсіресе жүрек гликозид көздері бар түорлерге баса назар
аударуда. Жүрек гликозид көздеріне ,сиренше, кендір, Черняев сарыбасы т.б.
жатады осы топқа жататын басқа да түрлерге Зезифора Бунге (Ziziphora L )-
халық медицинасында танымал өсімдік. Оның препараттарының пәрменділігі
әсіресе жүректегі ишимиялық ауруларды емдеуде фармокологтардың көп жылдық
зертеулер нәтижесінде анықталған5. З.Бунгенің табиғи және мәдени жағдайда
биологиялық ерешелігі, таралуы, қорлары, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда
зертелген 6, химиялық құрамы әсіресе микроэлементтер, флавоноидтар, эфир
майлары т.б.
Осы туысқа жататындар басқа түр- З. Выходцевский (Z.Vychodceviana
V. Tkatsch) табиғи жағдайда сирек кездеседі. З.Бунгеге қарғанда
физиологиялық активтілігі жоғары және мәдени жағдайда өсетіні дәлелденген
7.
Табиғи жағдайда республикада валериана өспейді. Сондықтан
валерианаға ұқсас жергілікті түрлерді кешенді зерттеуді қажет етеді. 7.
Дәрілік қасиет бес салалы сасық шөпте кездеспейді бірақ осы
туысқа жататын түрлер бар . Сондықтан кең таралған Түркістан сасық шөбін
жан-жақты зерттеген ( Leonurus turcestanicus V) 8
Тау экожүйесінде дәрілік өсімдік –патриния (Patrinia
intermedia) ауқымды популяция құрайды.
Әр түрлі экологиялық жағдайда патринияның популяциялық қоры
анықталған. Сонымен қатар мәдени жағдайда өсіру қолға алынған. Табиғи
жағдайға қарағанда 5-ші жылы өсімдік өнімділігі мәдени жағдайда екі есе
артқан 9.
Бір дәрілік түрді үнемді пайдаланбау барысы оның жойылуына
әкеледі.
Республикамыздағы ботаника ғылыми институты дәрілік өсімдіктердің таралуы
мен түрлік құрамын Алматы, Жамбыл, Талдықорған, Семей, Өскемен, Шымкент
облыстарында анықтаған.Облыс боынша өсімдіктердің таралу картасы
құрастырылып, ҚазГАПУ-ға пайдалануға берілген кестелерде, сонымен қатар,
дайындау көлемінің мүмкіндігі туралы бағыт көрсетілген. Көрсетілген
материалдар жинау мөлшерінің жоспарын алдын ала құруға мүмкіндік береді.
Семей, Өскемен, Талдықорған, Алматы, облыстарының дәрілік өсімдіктерінің
бірқатар қорлары есептелінген 10.
Зерттеу жұмыстарының жүргізілуі мен ауқымдылығы дәрілік
өсімдіктердің табиғи популяциясының қазіргі жағдайын айқындау, тиімді
пайдалану мен өндіру әдістерін жоспарлауда, сонымен қатар қорғау шараларын
қажет ететін түрлерді анықтаудағы орны ерекше.
Дәрілік өсімдіктерді дайындауда жеке түрлердің методикалық
нұсқаулары мен жасалған инструкциядан ауытқымау керек. Көрсетілген
инструкциялар, өсімдіктердің биоэкологиялық ерекшелігі, өнімділік
динамикасы, оның құрамы, өндірістік дайындаудан кейінгі қалпына келу
механизімдері бойынша құрастырылады.Мысалы, көпжылдық зерттеулер бағалы
және ауқымды көлемде дайындалатын дәрілік өсімдік-қылшаны тиімді пайдалану
және қорғау жөнінен төмендегідей ұсыныстар жасалған:
1.Сүректенген бұталарды кеспеу; тек жасыл-сары
бұташалар кесіледі; диаметрі 0,3 см аспайтын;
2.Жаңа жасыл өркендер өсетін кезеңде шикізат
дайындау тоқталуы тиіс (15 мамырдан 1-шілдеге дейін);
3. Кесетін өркендердің биіктігін бақылап отыру
керек. Отынға пайдалануды тоқтату, тек лицензиясы барларға рұқсат беру;
4. Эфедраның жасыл массасы қалпына келу үшін 2-3
жылдан кейін ғана шикізат дайындауға рұқсат берідеді. Күзді және көктемдік
егіс эфедраның табиғи өсу орындарында жүргізілуі тиіс 7.
Бірақ, аталған ұсыныстар жинаушылар тарапынан қарапайым жинау
ережелері сақталмай, эфедраның табиғи популяциясының жойылу қаупі туындады.
Шолақ тау мен Алтын Емелдегі өндіріс массивтеріндегі аталған көрініс айқын
байқалған. Қазір Шолақ тауында Қапшағай ботаникалық қорығы ұйымдастырылып,
эфедраны жинауға жинауға рұқсат берілмейді 11.
Біздің флорада дәрілік техникалық маңызы бар және ауқымды
көлемде медициналық өндірістерде дайындалатын, экспортқа шығарылатын
өсімдік –мия. Мияның табиғи популяциясы, таралуы жақсы зерттелген. Бірақ,
адамның шаруашылық іс-әрекеті барысында, әсіресе, өзендердегі
гидротехникалық құрылыстардың салынуы, оның гидрологиялық режимінің бұзылуы
топырақтың шамадан тыс құрғауына әкелді. Бұл мия шалғынының құрылымдық
өзгеруіне, мезофиттердің жойылып, арамшөптердің қаулап өсуіне жағдай
туғызады. Мия популяциясының азаюы бақша, астық шаруашылығы, мал
жайылымдары, әсіресе Сырдария, Орал, Іле өзендерінің жағалауында байқалады.
Лепсі, Ақсу, Қаратал өзендері алқаптарында мия мүлдем азайып кеткен.
Сонымен қатар, мияның табиғи популяциясының қайта қалпына келуі үшін
өндірістік плантацияларды ұйымдастыру керек деп есептейді 12
Осы туыстың басқа түрлері кедір -бұдырлы мия, қылшықты мия,
Коржинский миясының ареалдары шектелген, өте сирек кездеседі, қорғауды
қажет етеді.Жерүсті бөлігі шикізат болатын дәрілік өсімдіктерді (
мыңжапырақ шайшөп, түимешетен, қарандыз) арасында 2-3 жыл өткізіп барып
дайындау қажет.Әсіресе ,жер асты бөліктері пайдаланатын түрлерге ерекше
көңіл бөлу керек ( алтын тамыр, марал тамыр, қызыл мия т.б.) 13.
Ғылыми жетістіктерді насихаттаудың да бірқатар теріс жақтары да
болуы мүмкін. Мысалы, алтын тамырдың (Rhodiola rosea) көп ауруларға емі
бар екенін білген халық оны жүйесіз пайдалануда. Шығыс Қазақстанда(Қатон
қарағай, Күршім ауданы) осы өсімдіктен жеке тұлғалар ауқымды көлемде
шикізат дайындайды. Марал тамыр (Rhaponticum cartamoides) бірқатар
зерттеушілерді қызықтырады. Қорғау шараларын қажет ететін дәрілік
өсімдіктерге арша, зизифора сасыр, көкнәр, зирек т.б. жатады.
Дәрілік өсімдіктердің табиғи популяциясын қорғау және тиімді
пайдалану жолдары төмендегідей:
1.Өңделетін ресми өсімдіктердің ассортиментерін қолдан
келгенше кеңейту, бірақ әзірше Республикада өңделмеген түрлер де бар (
Сирения, сарыбас т.б.);
2. Дайындау тәртібі көрсетілген өңделетін өсімдіктердің
популяциялардың қорғалуын қамтамассыз ететін дәрілік шикізатты жинау және
кептіру шаралары ұсынылған инструкцияларды міндетті түрде орындау;
3. Жеке тұлғаларға дәрілік түрлерді жинауға үзілді-кесілді
тыйым салу;
4. Дәрілік шикізаттардың қорлары мен таралуы боынша
жұмыстарды күшейту барысында қорғауды қажет ететін өсімдік обьектілерін
анықтау, оны тиімді пайдалану шараларын қарастыру;
5. Ресми тіркеуге алынған лайықты территорияларда тиімді
өңдеу шараларын ұйымдастыру;
6.Өнімділігі мен шикізаттың сапасын сақтай отырып, дефицит
түрлерді өндірістік плантацияларда өсіру;
7. Дәрілік шикізат көздерін , фармокологиялық қасиеті
жағынан сирек шипалы түрлерге жақын түрлерді анықтау. Құрамында биологиялық
белсенді заттары бар өсімдіктерді зерттеу және пайдалану 14.
Республикамыздағы Ботаника ғылыми институтында бір қатар дәрілік
өсімдіктерді түймедақ, шеңгел, маралшөп, зизифора Бунге, шайшөп т.б. мәдени
жағдайда өсіру жөнінен үлкен жұмыстар атқарылған. Олардың бірқатары
тәжірибелік-өндірістік бақылаудан өтті. Осы жоспар бойынша ботаника бағында
зерттеу жұмыстары жүргізілген. Көптеген дәрілік өсімдіктердің физиологиясы
мен морфологиясы бойынша зерттеу жұмыстары Ф.Д. Жумалиева (1971, 1976)
басшылығымен физиология институтында жүргізілген жүрек ауруларына ем
болатын зизифора Бунгеден дәрілік препараттар алынып, зерттелген. Жүйке
жүйесіне әсері бар кодонопсисті де зертеген.
Антропогендік фактордан, әсіресе, бір түрді үнемі пайдалану
ауыр зардаптарға әкелді. Республикада жоғалу қауіпі бар дәрілік
өсімдіктерге, усасыр, жусан, ал сиреп бара жатқан адонис тянь-шанский,
радиола, қазанақ, итмұрын т.б.
Республикамыздың дәрілік өсімдік қорларын ғылыми тұрғыдан қатаң
тиімді пайдалануды ұйымдастыру , әр түрлі бағытта зертеуді қажет етеді.
Алдымен түрлердің биологиялық ерекшеліктерін толық зерттеу,
популяцияның жастық құрамы өндіруден кейінгі қайта қалпына келтіру
шаралары, жинаудың экономикалық тиімділігі т.б. Осындай зерттеу жұмыстары
Республика территориясын толық қамту қажет. Нәтижесінде, номенклатурасы,
ариалдары , дәрілік өсімдіктердің қорлары жөнінен алынған мағлұматтар
шикізатты өндіру орны мен көлемін жоспарлауға мүмкіндік береді.
Өсімдіктер тіршілік әрекеті барысында маңызды қосылыстар
алколоидтар, флавоноидтар, кумариндер,сапониндер, эфир майлары, танидтер
т.б. түзеді.
Табиғи қосылыстардан жасалған препараттардың саны үздіксіз
өсетініне және қазіргі медицинада емделуі қиын ауруларға препараттар
болашақта көп шығатынына күмәніміз жоқ.
1.2. Convolvulaceae Vent. тұқымдасына систематикалық, морфологиялық
сипаттама
Жер бетінде шырмауықтар тұқымдасының 50 туысы, 1500 түрі анықталған,
ал Қазақстан флорасына оның 4 туысы, 18 түрі тиісті.
Көпшілік шырмауық тұқымдастар өкілдері-көпжылдық және біржылдық шөптесін
өсімдіктер, сирек бұталар кездеседі, ал ағаштар мүлде сирек болады.
Шөптесін және бұталы өсімдіктер арасында шырмалғыш немесе бұтақталған
сабақты және жуанданған түйнек тамырлы өсімдіктер көп. Тұқымдастың
көптүрлерінің жапырақтары мен сабақтарында сүттіген шырыны болады.
Жапырақтары кезектескен, бүтін, сирек тілімді немесе қауырсын салалы,
түкті, жиі жай немесе безді түктері болады.
Гүлдері көбінесе ірі, жалғыз немесе дихазия гүлшоғырына жинақталған.
Қосжынысты немесе сирек екі үйлі, актинаморфты, тостағаншасы 5, бос немесе
түбі біріккен, кейде пішіні бойынша бірдей емес, әдетте жемістерінде
сақталады. Күлтесі біріккен желекті, түтік тәрізді немесе сирек қоңырау,
құйғы тәрізді, қою-көгілдір, қара қошқыл, қызғылт, ақ түсті, телімдері
нашар байқалады; 5 аталығы күлте негізіне бекіген; аналығы 1; жатыны
жоғары, экстрафлоральді шірнеліктері бар, 1 ұялы немесе 2-4 ұялы; аналық
мойны 1-2; аналық аузы бүтін, кейде екі телімді немесе аналық аузы екеу;
сирек аналық аузы қондырмалы.
Жемісі әдетте қауашақ, бір тұқымды немесе көп тұқымды, сирек жемісі
қақырамайтын, шырынды немесе жаңғақ тәрізді. Тұқымы үлкен ұрық және
қатпарлы тұқымжарнақты, қатты эндоспермді.
Күлтесінің айқын түсі, шірненің болуы және бал немесе ванилді иіс
көптеген бунақденелілерді еліктіріп, гүлдерді тозаңдандырады.
Бунақденелілер ішінен шырмауық гүлдерін тозаңдандыратын мысалы, тропиктік
аралар ашылған гүлдерімен қоса, ашылмаған гүлшанақтардың да шірнелерін
сорады. Көпшілік шырмауықтар құстар мен ұсақ жануарлар арқылы тозаңданады.
Америкада ірі құйғы тәрізді гүлдері бар ипомеяны (I.coccinea)
калибри тозаңдандырса, ал ақ ипомеяны (I. alba) гүлдері қараңғыда ашылуына
байланысты оны ай гүлі деп атайды және жарқанат, түңгі
көбелектермен(Mandula sexta) тозаңданады.
Көпшілік шырмауықтардың гүлдері қысқа мерзімді. Мысалы, дала
шырмауығының гүлдері таңертең ашылып, сол күні кешке солып қалады, ал үш
гүлді ипомея (I. tricolor) сағат 16.00.-де гүлдері жабылады. Шырмауықтардың
гүлдері жарық тапшылығын бірден сезеді, жаңбырлы, көлеңкелі ауа-райында
гүлдері ашылмайды.
Жарықтың жетіспеушілігінен шырмауықтарда клейстогамия байқалады,
яғни гүлдері ашылмаған күйінде тозаңдану ішінде жүреді. Теңіз, өзен
жағалауында өсетін ипомея, шырмауық, калистегиялардың тұқымдары су бетінде
ағыспен жағаға шыққанша жүреді. Тұқымның біраз бөлігі су астында өнеді
немесе біраз уақытқа дейін құм мен лай астында, қайтқанша жатады. Батпақты,
ылғалды жерде өсетін жатаған дихондрияның(dichondra repens) ұсақ тұқымдары,
сол жерде ұя салған құстардың табанына жабысып таралады. Жеңіл, ұзын,
жіңішке тұқымдар жел арқылы таралады. Азиаттық-австралиялық эрициба
туысының (Erycibe) жемістері алыстан жақсы байқалады. Монотипті эфиопалық
туыс нефрафиллум(Nephraphillum) жемісі өздігінен көшіледі. Табиғи жағдайда
шырмауықтар тұқымына қарағанда, вегетативтік жолмен, ұзын жатаған
сабақтарымен тамыр атпасы арқылы көбейеді. Мысалы, пантропикалық ипопея
(I.pes-caprae) сабақтары ұзын 18м дейін жетеді.
Шырмауықтардың экологиялық амплитудасы ауқымды. Бұл тұқымдастың
өкілдерін теңіз жағалауынан, теңіз деңгейінен 2500м биіктіктен де
кездестіруге болады. Ашық далада, шөлде,су бетінен, батпақты, сортаңды
жерлерден, тіпті теңіз жағалауына бейімделген түрлерін кездестіруге болады.
Тұқымдастағы ең үлкен тұқымдас тармағы-нағыз шырмауықтар. Ол өз
кезегінде бірнеше трибаға бөлінеді. Шырмауық туысында 250 түр бар. Олардың
көбі шырмалғыш шөптесін немесе бұталы өсімдіктер. Көпшілік түрлерін әсемдік
мақсатта өсірсе, кейбіреуі дәрілік өсімдіктерге жатады.
C.pseudocontabrica Schrenk.-жалған кантабрлік шырмауық шашыраңқы
түрде Жоңғар, Іле, Талас Алатауында, Оңтүстік Қаратауда кездеседі. 1939жылы
академик А.П.Орехов өсімдіктің шөбі мен тұқымынан екі алколоид: конвольвин-
С H N O және конволамин-C H NO тапқан. Тұқымында құрғақ массасына шаққанда
0,5%, жапырағында одан азырақ алколоидтың болатыны анықталған.
Клиникалық бақылаудан кейін екі алколоидтың күшті анестезиялық
қасиетінің бар екені анықталған. Бірақ, алколоидтардың жоғарғы улылығы таза
күйінде қолдануды шектейді, сондықтан туынды препарат-конвокаин жасалған.
Дәрілік мақсатта өсімдіктің тұқымы мен шөбін жинау жеміс берген
кезде, маусым-шілдеде жүргізілуі тиіс. Шөбін көлеңкеде кептіріп, бума
күйінде сақтайды15.
С.sulhirsutus Rgl.-Қатты түкті шырмауық Александр қыратында, Талас
Алатауында, Оңтүстік Қаратауда өседі. 1932 жылы А.П.Орехов жапырағы мен
тұқымынан екі алколоид: конвольвин мен конволаминді тапқан. Химиялық құрамы
толық зерттелмеген. 5% шайырлы гликозид, кристалды гликозид-конвольвулин
болады. Халық медицинасында тамырын -әлсіздендіргіш, ал шөбін жараларға
пайдаланады.
Болгарияда спирттік тұнба түрінде (1г ұсақталған шөбін 70 градус
спиртте) шөбін әлсіздендіргіш, зәр айдағыш ретінде пайдаланады. Дайындау
әдісі: бір стакан қайнап тұрған ыстық суға бір ас қасық ұсақталған шөбін
салып, күніне 2-3рет 0,5-1 шай қасықтан 2 күн бойы қабылдайды 2. ТМД
флорасы бойынша тек осы екі түр ғана тұқымдастағы алколоидты өсімдікке
жатады.
Шырмауық туысына калистегия туысы жақын. C. sepium (L.)R.Br. бізде
барлық жерде кездеседі, оның тамыры Қытайда тағам ретінде қолданылады.
Шырмауық трибасындағы үлкен туыс
ипомея(Ipomea) тропиктік, жылы қоңыр- жай облыстарда кеңінен таралған, 500
түрі бар. Біржылдық немесе көпжылдық шырмалғыш, жатаған сабақты, сирек тік
сабақты шөптесін, бұталы немесе сирек ағаш,өте сирек су өсімдіктері.
Жапырақтары бүтін, телімді, саусақ салалы, қауырсын тәрізді. Шырмауықтардан
айырмашылығы ипомея түрлерінің аналық мойыны екі телімді. Бұл туысқа бағалы
азықтық өсімдік –батат немесе тәтті картоп (I.batatas.) жатады. Жатаған
ұзын сабақты, жапырақтары бүтін немесе ұзын салалы, қызғылт, ақ, құйғы
тәрізді күлтесі бар, гүлдері ірі, түйнекті жуанданған жанама тамырлары бар
көпжылдық шөптесін өсімдік. Бататтың түйнегі картоп түйнегінен құнарлы,
дәмі тәтті. Жапонияда батат негізгі азықтық өсімдік. Бататтың отаны Мексика
болғанымен ол жақта белгісіз. Қытай мен Таиландта сулы ипомеянының шөбін
тамаққа пайдаланады, Михронезияда бұл өсімдік суда өседі.
Бұл туыстың көптеген түрлерінің дәрілік қасиеті бар. Шығыс
Мексикада ылғалды тау орманда өсетін жабайы ялапаны(I.purda ) ацтек
тайпалары дәрі ретінде пайдаланған. Кей кезде жеке туыс
экзогониум(Exogonium) деп бөлінеді. Күшті әлсіздендіргіш қасиеті бар,
құрамында гликозид конвольвулин(95%) бар, түйнекті жуанданған тамырынан
щайырлы сөл алынады.
Осы туысқа жататын Ipomaea purpurea L.-Қара қошқыл ипомеяның
отаны Солтүстік Америка. Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда
облыстарында кездеседі. Гүлдері көк түсті, сабағы мен жапырағының құрамында
0,02% эфир майы, илік және бояғыш заттар, улы фитостерин-гликозид ипунорол-
C H O болады16.
Зерттеуге алынған өсімдік түрлерінің систематикасы:
1-сызба нұсқа
Magnoliophita (Angiospermae)
Жабық тұқымдылар бөлімі
Magnoliopsida (dicotyledones )
Магнолиопсидтер класы
Tubiflorae Agardh.- түтік
гүлдер қатары
тұқ.
Convolvulaceae
___________________________________ ___________________
т.т. т.т. т.т dichondroideae
convolvuloideae humbertioideae
Триба- convolvuloideae
Туыс convolvulus Туыс сalystegia
Түр C.sepium-арамшөп калистегия
Түр С. arvensis
-дала шырмауығы
1.3. Convolvulus arvensis L. және Calystegia sepium (L.)R. Br.-вегетативтік
мүшелеріндегі БАЗ-ы мен қолданылуы
Convolvulus туысының түрлері алколоидты және күшті әлсіздендіргіш
әсері бар шайырлы заттары болады. Осы шайырдың құрамына гликозидтер, май
қышқылдары кіреді. Бірқатар өкілдерінің бактерияға қарсы әсері бар, әсіресе
Ipomea L. және Convolvulus arvensis L. туыстарынан антибиотик заттары-
гликозидтер, ялапин, конвольвулин алынған.
Медицинада тек 2 туысқа жататын 4 түрі ғана қолданылады.
Жеке түрлердің шайырлары әсері бойынша американдық өсімдік ялапаның
(Ipomea purga Wencuroth) шайырына ұқсайды. Оны медицинада әлсіздендіргіш
препарат ретінде пайдаланады.
Әдеби мәліметтерге қарағанда Convolvulus arvensis L.-дің
тамырсабағында 5%-ке дейін шайыр, оның құрамына шайыр гликозидке ұқсас:
конвольвин (C H O ) және ялапин (C H O ) заттары бар. Басқа авторлардың
пікірінше, өте күшті әлсіздендіргіш әсері бар суда ерімейтін кристалды
конвольвулин тамырсабақ шайырында кездеседі. Конвольвулин қарынның, өңештің
өте күшті жиырылуына, іш өтуіне гиперемияның болуын туғызады.
Ішектің күшті тітіркенуінен жүкті әйелдің жатырына рефлекторлы
әсер етуі мүмкін. Өт конвольвулинлі еритін жағдайға әкеліп, оның улылығын
арттырады 17.
Шөбі мен гүлдерінің жараны қалпына келтіретін қасиеті бар 18.
Құрғақ күйінде әлсіздендіргіш қасиеті азаяды. Тұқымында йодтық көрсеткіші
103,2 болатын - 4,7% май 20, тұқымы жем қоспа ретінде үй құстарына
беріледі 20,21. Екінші сатыдағы балды өсімдікке жатады22,23.
C.arvensis L.-дің ресми түрде медициналық препараттары әлі де
қабыл- данбаған. C.arvensis L.-дің гүлдеу кезіндегі химиялық құрамы: су
9,6% , протеин 18,2%, 3,4 май, 9,2% күл болатыны анықталған. 21,18. Тамыр-
сабағында: стероид, флавоноид, кумарин,антрахинон жоқ, дубильді зат Fe(NH
)*SO бар. Желатин жоқ. Жерасты бөлігінде алколоид % бойынша абсолютті
құрғақ массасына 0,23% гликозид, сапонин бар да, стероид, илік заттар жоқ
24. Сонымен қатар, қан ұйытатын заттар, каротин, витамин С, Е бар.
Кейбір әдебиеттерде, бірқатар өсімдіктерде флавон заттары
туындыларының өсімдікте бар жоқтығына сапалық зерттеу жүргізіліп,
нәтижесінде C.arvensis L.-дің жапырағы мен сабағына қарағанда гүлдерінде
флавон заттарының болатыны анықталған. Ал флавон туындылары қабынуға қарсы,
бауыр, туберкулез, нефритке т.б. ауруларға қолданылады.24.
C.arvensis L.-дің халық медицинасында қолданылуы: Сыртқы
жараларға жағу үшін өсімдіктің жас кезінде сөлін сығып алу керек немесе
спиртті тұнба жасауға да болады. Ол үшін өсімдіктің 200 грамын 400мл
спиртке араластырады да 15 күн тұндырып қояды. Онан кейін сүзіп алып,даяр
болған дәрінің 10 мл-не 10 су қосып, жараның сыртына жағу үшін қолданылады
25. Дала шырмауығының ялапа шайырына ұқсас күшті әлсіздендіргіш препарат
ретінде қолданылады. Бұл ВИЛАР және Әскери медициналық академияда
жүргізілген тәжірбиелердің арқасында анықталған26.
Халық медицинасында жапырағының ұнтағын жарақаттарға, ал жапырақ
сөлін сиыр майымен араластырып, құлақ және өкпе ауруларына, ал тамыры-
әлсіздендіргіш ретінде қолданылады. Шөбінің сөлі жараларға, қышыма,
қотыр, теміреткі сияқты тері ауруларына қолданылады. 26.
Ибн Сина дала шырмауығын астма, өкпе, кеуде, бауыр, өт
ауруларына пайдаланған7.
Тибет медицинасында дала шырмауығын C.attani, C.sagittifollium-
мен бірдей пайдаланған 15.
Кептірілген дала шырмауығы дәрәлік мақсатта пайдаланылмайды,
себебі құрғақ күйінде өзінің қасиеттерін жоғалтады28.
Арамшөп калистегия жер асты мүшелерінде 2,4% шайыр және 8,5% илік
заттары болады. Сонымен қатар, өсімдіктің барлық бөлігінде кристалды
гликозид-конвольвулин (тамырсабағында 2,5%) болады 29.
Басқа мәліметтерге қарағанда, өсімдіктің спирттік ерітіндісінен
рутин, изокверцетрин, 5 хлороген қышқылы және ә паракумар және ферула
қышқылы алынған.(I.Tronchet. D.Melin) Күлтесінде сары пигмент флавон
болады.18. Кейбір әдебиеттерде флавон заттарының бар жоқтығына сапалық
зерттеу жүргізіліп, нәтижесінде C.sepuim жапырағында флавонның іздері
байқалса, ал гүлдерінде көп мөлшерде болатыны анықталған24.
Қолданылуы. Әлсіздендіргіш қасиеті бар. Халық медицинасында
тамырсабақ тұнбасы шешек ауруына қарсы, ал тамырсабақ ұнтағы күйгенде, жара
шыққанда қолданылған. 0,5-0,1 г дозадағы шайыр күшті әлсіздендіргіш әсері
бар және ол ялапаның шайырымен пара-пар. Тамырсабағының экстрактісі
әлсіздендіргіш ретінде сыналып, оң нәтиже берген29.
Улы және жеуге жармасыз. Жануарлар уланғанда ішектері тартылып, іш
өту байқалған, тіпті өлімге де әкелген 18. Сонымен қатар, халық меди-
цинасында зәр айдайтын, қан тоқтататын, ішек-құртты айдағыш дәрі ретінде,
ал жапырақтары ауырсынуды басатын әсері бар.
А.А.Гроссгейм айтуы бойынша Қытайда пісірілген тамырын жесе, ал
Индияда жас өркендерді тамаққа пайдаланады. Әсемдік өсімдік ,ылғалды
жерлерде тік көгалдандыру мақсатында өсіреді. Балды өсімдік20, 23.
2.ЗЕРЗАТТАР ЖИНАЛҒАН КЕРБҰЛАҚ МАҢЫНЫҢ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫ
2.1.Орография
Іле ойпаты жақсы тегістелген, биік тау жоталарымен, оңтүстігі Іле
Алатауы және Кетмен шатқалымен, солтүстігі Жоңғар Алатауы және оның батыс
бөліктерімен шектелген шұңқыр. Ойпаттың табанымен оның ең төменгі
бөлігімен, шығыстан батысқа қарай Іле өзені ағады. Іле өзенінің оң жағалауы
сол жағалауынан биіктеу, эрозияға көбірек ұшыраған тік, ал сол жағасы
біршама төмен, еңістеу жайпақ, аккумулятивті келеді. Өзеннің оң жағалауының
сол жағынан биіктігі 10-20м аралығында ауытқып отырады. Осы ойпатқа таудың
жақын орналасуымен, өзеннің сол жзағалауының гипсометриялық жағдайының
біршама биік болуымен болса керек. Іле өзенінің арнасы бұрылмалы, онда
қамыс бұталар өскен аралдар жиі кездеседі. Өзен жайылмасы жиі батпақтанады,
онда көбінесе қамыс өседі. Іле аңғарының жекелеген учаскелерінде бірінші
және екінші жайылма үсті терассалары сақталған. Өзен Іле мекенінен төмендеу
жартастар арасынан жіңішке жәңе терең Қапшағай шатқалын жарып өтеді.
Шатқалдан шығысымен өзен аздап еңістеу болып келетін Балқаш аймағы
ойпатында айналма қолтықтықтарға және жылғаларға тармақталып баяу ағады.
Ойпаттың ең биік бөлігі, таулардың етегін алып жататын, шөгінділер
жиналатын зона. Мұндай шөгінділер көп жағдайда бір-бірімен қосылып, биік
құлама беткейлі тегістіктер түзеді. Қаскелен өзенінен батысқа қарай еңістеу
болып келген жазықтықтың батыс бөлігінің шығыс бөлігінен айырмасы сол, оның
гипсометрлік жағдайы біршама жоғары болады,ең негізгісікөп
жырымдалған.Жазық-тегіс бола бермейтін төбешік биіктеу рельефті келеді,
құрама тік беткейлер де жиі кездесіп тұрады(25 ). Мұндай төбешіктердің
абсолюттік биіктігі 840-900м аралығында болады, ал жекелеген шоқылардың
биіктігі 900м асады30.
2.2.Климат
Іле ойпатының климаты қуаңшылығымен және айқын байқалатын
континентальдығымен ерекшеленеді. Ол ойпаттың Еуразиялық материктің ішінде
географиялық орналасу жағдайымен анықталады, яғни ойпаттың мұхиттар мен
теңіздерден мыңдаған километрдей қашықтықта орна –ласқандығымен, төменгі
ендікке жатуымен және атмосфералық циркуляция жағдайымен түсіндіріледі.
Климаттың қалыптасуында рельефтің рөлі аса маңызды. Сипатталып отырған
аудан екі ірі солтүстікте Жоңғар Алатауы мен Оңтүстікте Іле Алатауының
және оның жалғасы болып табылатын аласа тау жоталарының арасында
орналасқан.
Іле ойпаты жазы ыстық, құрғак және қысы суық жартылай шөлдің
климатымен сипатталады. Тауға жақындаған сайын ылғал мөлшері көбейе түседі
және ауаның температурасының біртіндеп төмендегендігі байқалады.
М.И.Ломоновичтың және З.Я.Яковенканың мәліметтері бойынша Іле ойпатының бір
жері үшін бұл аймақта көктем,оның ішінде мамырайы ең ылғалды кезең (Іле
елді мекенінде 30 мм) болып табылады, екінші бір пункттер үшін көкек айы
жылдыңк ылғалдың 16-17%-ы осы айларда жауады. Ылғалдың көп түсуі жағынан
күз-айлары екінші орында болады. Мысалы:жылдық ылғалдың 10-11%-ы қазан
және қараша айларында түседі. Бұл аймақтың жазы-
Жылдың ең құрғақ кезеңі. Бұл кезде жаздық ылғаадың 13-25% түседі. Ылғалдың
ең аз түсетін уақыты тамыз, қыркүйек айларына сай келеді.
Қыс мезгілінде осы жерлерде антициклонның қалыптасуына байланысты
ылғал көп түседі(8-14мм). Сонымен Іле ойпатында жауын-шашынның түсуінде
маусымдық сипат байқалады. Жерді қар басып жататын күндері көп емес:
жазықтықта қардың жатуы 59-88 күнге, ал тау етегінде 100 күнге созылады.
Ақпан айында қар қалыңдығы тау етегінде 26-28 см, жазықтықта 15см
жетеді31.
Ауаның жылдық орташа температурасы 6,4°-8,7° аралығында ауытқып
отырады. Жылдың ең суық айының (қаңтар) орташа температурасы 9,4°
-14,1°, ең ыстық аймақ(шілде) температурасы +23°-25° жетеді. Жылдық
температураның ауытқуы 32,5°-38.7° аралығында болады. Температураның ең
жоғары көтерілу деңгейі + 44°, ал ең төменгі деңгейі -45° дейін жетеді.
Мұның өзі Балқаш өңірінің климатының күрт континентальды екенін көрсетеді.
Алғашқы суық қыркүйектің соңында басталады, ал соңғы суық көкек айының
аяғына дейін созылады32.
2.3.Гидрография
Іле өзені Балқаш көлі бассейніне жатады. Ол орталық Тәңіртаудағы
(Қазақстан) Мұзарт мәңгі мұзынан басталады. Содан соң Қытай жерімен ағып
Кунес және Каш өзендерімен қосылады. Осы өзендердің қосылған жерінен 250км
өткен соң Іле өзені Қазақстанға өтеді, сөйтіп 1001км-ден кейін Балқаш
көліне құяды. Өзеннің жолына ұзындығы 1439 км, ал оның 815км Қазақстан
жері арқылы өтеді. Іле өзені бассейнінің жалпы жер көлемі 140мың км--,оның
7740км Қазақстан Республикасының территориясында жатыр 32.
Қазақстан территориясында Іле өзенінің су ресурсының 30%
жинақталады. Іле өзенінің ортаңғы ағысының сол жағалық бассейні Шарын және
Шелек өзендерінің басқа жағы да бірқатар тау өзендерін қабылдайды. Оларға:
Іле Алатауының солтүстік беткейінен ағатын Түрген, Есік, Талғар, Күрті,
Қаскелен оған келіп құятын Үлкен және Кіші Алматы өзендері жатады.
Іле өзенінің оң жағасынан келіп құятын өзендердің үлкендеріне Жоңғар
Алатауының оңтүстік беткейінен бастау алатын Хоргос, Усек, Борохудзир
жатады. Іле өзені бассейніне Кетмен, Шу-Іле тауларының шатқалдарынан,
Жоңғар Алатауының аласа үзінділерінен бастау алатын, сонымен бірге суы аз,
әр кез толып ағып, тау етегінде судың біршама тарамдарын түзетін бірнеше
ұсақ өзендер жатады. Қапшағайдан өтісімен Іле өзені бірнеше қолтықтар мен
жылғалар түзеп, өз суын осы алқаптың шөлімен тегістігі арқылы Балқаш көліне
құяды. Іле өзені Балқаш маңының негізгі су көзі болып табылады. Ол осы
көлге келіп құятын таза өзен суының 80% құрайды.
2.4.Рельефі
Кербұлақ алқабы Оңтүстік Балқаш өңіріне жатады. Бұл жердің құмының
рельефін алғашқылардың бірі болып 1904 жылы Л.С.Берг зерттеген. Оның
пайымдауынша бір кездер “Бақанас” Іле өзеннінің арнасы болған35.
Балқаш өңірінің рельефіне 1911жылы көшпелі басқармашылық
экспедицияның мамандары, кейіннен 1932 жылы Н.Н.Пальгов біршама толық
сипаттама берді36. Оңтүстік Балқаш өңірінде ландшафтардың ауысуын
батыстан шығысқа қарай Іле өзенінін Қаратал өзеніне дейін 1941жылы
Н.Г.Кассин зерттеп жазды. Ол ландшафтардың алмасуын мына түрде берген:
1) рельефі тегіс болып келетін Іле өзені алқабы; 2) сирек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz