Сопылық поэзия

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

Сопылық поэзия

Орындаған: І V - курс, Дінтану бөлімінің студенті

Ақмырзаева Салтанат Мырзабекқызы

Ғылыми жетекшісі: филос. ғ. к. Бейсенов Б.

Норма бақылаушы: Өмірбекова А.

Қорғауға жіберілген күні: “” 2006 жыл.

Кафедра меңгерушісі: филос. ғ. д. профессор Байтенова Н. Ж.

АЛМАТЫ 2006

МАЗМҰНЫ:

беттері

КІРІСПЕ . . . 3

I ИСЛАМ ӘЛЕМІНДЕГІ СОПЫЛЫҚ . . . 6

Ислам тарихындағы сопылық ілім туралы жалпы

сипаттама . . . 6

1. 2 Сопылық поэзиядағы Хафиз, Яссауи . . . 15

II ҚАЗАҚ ТОПЫРАҒЫНДАҒЫ СОПЫЛЫҚ ПОЭЗИЯ . . . 24

2. 1 Қазақ даласындағы сопылық сарын . . . 24

2. 2 Сопылық ілім және оның Абай, Шәкәрім

шығармашылығынан алатын орны . . . 29

2. 3 Қазіргі Қазақстандағы "зікіршілер" немесе "сопылар" . . . 40

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 51

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 54

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі:

Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, қазақ халқының рухани даму тарихын қайта қарау қажеттігі туды.

Сопылық - ислам дінінің негізінде VIII ғасырда мұсылман елдерінде пайда болған ағым. Мұнда бүкіл тіршілікті, бар дүниені Алла арқылы бағалау, тану бар. Бір Алла ғана хақ, қалғаны екінші орында. Сопылар Алланың жүзіне ғашық, Алланың нұрлы бейнесін көруге асық. Дүниенің бәрі Алла жолыңда тәркі етілген.

"Сопы", "суфизм" сөздерінің қайдан шыққандығы жөнінде бірнеше пікірлер бар. Берунидің айтуынша, "сопы" грек тілінен аударғанда "ақылшы, акылгөй" мағынасын береді (Петраш Ю. Г. ) . Ал Ахмад - и - Джамның еңбегінде "сопылар - суфтың иегерлері. Суф - мешіттегі тас мүсіндер мағынасын береді". Араб тілінен аударғанда "суф" (шерсть) - мата аты, ал сопылар - сол матадан тігілген киімді киюшілер, осыдан келіп "суфизм" термині қалыптасады. Келесі бір ғалымдар тобы сопыларды "сафо" - таза, жарқыраған деген мағынамен байланыстырады, "саф алтындай таза" тіркесі осыдан келіп туындаған дейді.

Сопы - ислам дiнiнiң поэзиялық бағытын дамытушы, бұл дүниенiң қам-қарекетiн сөз етпейтiн, сұхбатының негiзгi тақырыбы ар-ождан, Алла, Аллаға деген махаббаты шексiз жаратқанның құлы. Шығыста, қала бердi, қазақ жұртында дiни көзқарас ықпал етiп, сопылық бағыт әсерiнен ұлт арасындағы шайырлардың жаратушы күшке деген махаббаты туындап, сол арқылы халықты иманға, ұлтжанды болуға шақыратын фактор қалыптасқан. Мағжан ақын әкелген, түпкi негiзi ортағасырлық шығыс әндерiмен байланыса қалыптасқан бағыт бар: Бұл - ислам дiнiнiң дамуы негiзiндегi тарих сахнасына шығып, тек өлең қайраткерлерi емес, қоғам қайраткерлерiне де айналған шығыс шайырлары, яғни, сопылық дәстүрдi жасаушылар iлiмiнен жалғасын тапқан заңды құбылыс.

Сопылық поэзияны зерттеу - біздің дінтану, философия ғылымы үшін де мәні зор. Себебі, орта ғасырдағы әдебиеттің үлкен бағыты - сопылық поэзия болып есептеледі. Алайда, ұзақ уақыт қазақ топырағында сопылық поэзияны тереңдеп тексеруге тұсау салынды, осылайша, жабулы қазан жабулы күйінде қалды.

Соңғы уақытта қайта құрудың желі есіп, еліміз егемендік алғаннан кейін ғана Яссауи бабамыздың мұраларын танып - білуге бет қойдық. Десек те, Яссауи, Сопы Аллаяр, Бақырғани, Шәкәрім тәрізді ақындардың поэзиялық туындыларын бойлай зерттеуге исламиятты, сопылықтың қыр - сырын терең танымауымыз қол байлау болуда. Соған қарамастан, қазіргі таңда болып жатқан туындап жатқан талас-тартыстар, түсініспеушіліктердің негізі қайда жатқаны сопылық жайында сөз қозғағанда осы мәселелер жиі айтылып, негіз болып жүр.

Тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ жұртына есімдері тарихта беймәлім болып келген біртуар, дара тұлғаларының өмірін, халық үшін атқарған қызметтерін жан-жақты терең зерттеу, олардың әрқайсысын халық арасында насихаттау - бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті мәселе болып қала бермек.

Өйткені дара тұлғалардың өмірін, олардың халық игілігі мен болашағы үшін сіңірген еңбектерін және жалпы философиялық, қоғамдық діни-саяси, құқықтық көзқарастарын зерттей отыра, бүкіл тарихи процесті, эволюциялық және революциялық даму тұрғысынан жете бағалап, діни-философиялық тұрғыдан қарастырған қажет.

Зерттеу жұмысымыздың мақсаты мен міндеті.

Зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты - Сопылық поэзияның негізгі ілімін сараптаудан өткізу және ерекшеліктерін көрсету; сопылық поэзия тарихындағы ғұламалардың сара жолдарына талдаулар жасау. Осы мақсатқа жету жолында зерттеу жұмысымыздың алдына мынадай міндеттер қойылды:

Сопылық поэзияның негіздері мен ерекшеліктерін анықтау;
Негізгі рухани құндылықтарын көрсету;
Қазақ ағартушыларының шығармашылығымен байланыстыра отырып талдау;
Қазіргі Қазақстандағы “зікіршілер” жайындағы сараптамалар жасау.

Зерттеу жұмысымыздың жаңалығы.

Бітіру жұмысымыздың ғылыми жаңалығы - сопылық поэзия құндылықтарының қалыптасуы мен даму тарихына діни - философиялық тұрғысынан талдаулар жасау; қазақ топырағында есімі сопылық поэзиямен байланыстырылатын ғұламалардың еңбектерін саралау. Сонымен қатар, қазіргі Қазақстандағы сопылық ілімнің “зікіршілер” тобының сопылық поэзиялық негізгін ашу болып табылады.

Бітіру жұмысының құрылымы:

Зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспеде зерттеудің өзектілігі негізделіп, мақсаты, міндеті, ғылыми жаңалығы баяндалады.

“Ислам әлеміндегі сопылық” атты бірінші тарауда Ислам тарихындағы сопылық ілім туралы жалпы сипаттама Сопылық поэзиядағы Хафиз, Яссауи, т. б. сопылық поэзияның атасы саналатын ғұламалардың тарихи өмір долын діни-философиялық талдау жасалынып, мазмұны мен мәні ашып көрсетілді және сипаттама берілді.

“Қазақ топырағындағы сопылық поэзия ” атты екінші тарауда қазақ даласындағы сопылық сарын жайында зерттелініп, сопылық ілім және оның Абай, Шәкәрім шығармашылығынан алатын орны, қазіргі Қазақстандағы "зікіршілер" немесе "сопылар" жайындағы сараптамалар жасалынып, философиялық маңызы діни-тарихи талдаулардан өтіліп, маңызы мен ерекшеліктерін барынша ашуға тырыстық.

I ИСЛАМ ӘЛЕМІНДЕГІ СОПЫЛЫҚ

Ислам тарихындағы сопылық ілім туралы жалпы

сипаттама

М±сылмандыќ Шыѓыстыњ ќоѓамдыќ-саяси µмірі мен рухани мєдениетініњ дамуына ‰лкен ыќпал еткен суфизм болды. Ол - исламдаѓы мистикалыќ-таќуалыќ баѓыт. Сопылыќ (тасаввуф) VІІ-VІІІ ѓѓ. пайда болѓан. Сопылыќ д‰ниетанымныњ негізінде Ќ±дайды мистикалыќ тану идеясы жатыр. Ол оныњ жаќтаушылары - сопылар ‰шін діни идеал мен µмірдегі ењ биік маќсат. Сопылардыњ д‰ниетанымыныњ мањызды бµлігін адамныњ адамгершлік т±рѓысынан жетілуі туралы ерен концепция ќ±райды. Ол таќуалыќты уаѓыздау мен б±л д‰ниеніњ игіліктерінен бас тартумен байланысты. Діни-философиялыќ т±рѓыдан алѓанда сопылыќ Ќ±дайды ішкі жан д‰ниеніњ ерен сезімімен тануды, абсолютті аќиқатты оныњ алдын алатын логикалыќ пайымдауларсыз т‰йсіну дегенді білдіреді. Сопылыќ жеке адамныњ Ќ±даймен µте терењ, етене жаќын, тікелей ќарым-ќатынасќа т‰суіне болады деп сенеді, тіпті, кейбір шекті н±сќаларында - Ќ±даймен экстаз ‰стінде бірігуіне болады деген м‰мкіндіктіњ барлыѓына иланады. Сопылыќтыњ аса мањызды теоретикалыќ ±станымдарыныњ ќатарына жоѓары аќиќатты тануѓа бастайтын жол концепциясы (тарик) жєне єулиелік т‰сінігі (вилайя) жатады. Вилайяѓа сопы тањѓажайып жолдыњ соњѓы н‰ктесінде барып ќана жете алады. Діни-философиялыќ ілімдердіњ ќосындысы болѓандыќтан тасаввуф єлемді эстетикалыќ игеру болып та ќабылданады: сопылыќтыњ ішінде аллегориялар мен кµњіл-к‰й к‰йзелістеріне толы керемет поэзия дамыды.

Сопылыќтыњ ќ±рылуыныњ бастамасы исламныњ бірінші ѓасырларындаѓы м±сылман таќуалары мен абыройлы діндарларыныњ µмірлік, фєнилік д‰ниелерден бас тартып, ќарапайым, кедей µмір с‰руді м±рат еткен ќозѓалыспен байланысты. Олардыњ тєжірибелерініњ ерекше ќасиеттеріне Ќ±ран мен Суннаныњ айтќандарын екі етпеу, кµп намаз оќып, ораза ±стау кіреді. Алѓашќы танымал сопылардыњ біріне ерте исламныњ белгілі діндары аль-Хасан аль-Басриді (742-828) жатќызуѓа болады.

Ертедегі сопылардыњ уаѓыздарында Ќ±дай соты алдындаѓы ѓаламат ‰рейден туѓан пессимистік пєс кµњіл-к‰йді, т‰кке т±рмайтын µмірлік лєззаттарды, ќ±дайѓа деген шексіз де адал махаббат пен онымен бірігуді ањсау туралы мотивтер кµрініс табады.

Х-ХІ ѓѓ. сопылыќ зор халыќтыќ жєне мєдени-интеллектуалдыќ ќозѓалыс сипатын алды. Осы кезењде сопылыќ дєст‰рдіњ негізгі белгілері ќалыптасты. Ол басќа діни-идеялыќ аѓымдардан µзгеше болатын. Сопылыќтыњ теориясыныњ негізгі ќаѓидаларын белгілеп берген жєне сол уаќытќа дейін ќордаланѓан сопылыќ білімді ж‰йелеген ењбектер д‰ниеге келді. Сопылыќ ќатал µзіндік тєртіпті талап ететін жєне наќты берілген психотехникаѓа еруді ќажет ќылѓан µзіндік ерекшелікті діни тєжірбие ретінде кµрінді. Сопылыќ ±йымдардыњ алѓашќы формалары ретінде таќуалардыњ мекені - ханакаларды айтуѓа болады. Олар м±сылман мистицизмініњ µзіндік бірегей мектептері болып шыќты. Х-ХІІІ ғғ. ханакалар аѓайындыќќа (тариктерге) біріккен дєруіштер мекендеген орынға айналды /1/.

Сопылыќтыњ теоретикалыќ-идеялыќ негізі Шыѓыстың кµне сенімдері мен нанымдарыныњ элементтерін, антикалыќ жєне христиандыќ кµзќарастарды біріктірді. Сопылыќ мектеп арасындаѓы ыќпалды деген мектептер баѓдаттыќ, куфалыќ, басрлыќ жєне хорасандыќ мектептер болды. Мутазилиттердіњ негізсіз діндарлыќ пайымдаулары немесе дєст‰рлеріне тєн ќ±діретті лауазымѓа, ќасиетті мєтінге сµзсіз ергеннен гµрі ислам мистиктерініњ ілімініњ негізінде тылсым сезім (интуиция) мен Ќ±дайды тану, діни аќиќаттарды ішкі кµњіл-к‰ймен беріле сезіну - “рухани тєжірбие” жатыр. Сопы діни-адамгершілік µзіндік кемелденудіњ, рухани тазару мен µзіне терењ ‰њілудіњ, фєнилік “Меннен”, пенделіктен айырылудыњ ќиын да ±заќ жолынан µту керек. Осындай кµзделген жоѓары маќсат тек ќана арнайы діни-мистикалыќ практика нєтижесінде орындалмаќ. Сонымен бірге, сопылыќтыњ практикалыќ жаѓы да ‰лкен мєнге ие болѓан. Ол сопылардыњ діни-ѓ±рыптыќ тєжірбиесінде жєне де дєруіштік аѓайындастыќтыњ кµпќырлы ќызметінде кµрініс тапты. Ќатардаѓы дінге сенушілерге сопылыќќа тєн діни кµњіл-к‰й, к‰йзелісті-экзальтациялы ±станым т‰сінікті єрі жаќын еді. Сопылардыњ харизмасы мен сопылыќ діндарлардыњ тањѓажайып д‰ниелер жасауы, сопылыќтаѓы єулиелерді пір т±ту мен киелі бейіттер, ѓажайып нєрселер мен ескіден ќалѓан кµнекµздерге табынуѓа жол беру - міне, осылардыњ барлыѓы ќарапайым сенуші адамѓа жаќын єрі ±ѓыныќты болды. Сопылыќтыњ идеялыќ шыѓармашылыќ єлеуетініњ жарым-жартылай кемуініњ орнын оныњ м±сылман єлемініњ єлеуметтік саяси жєне діни µмірініњ мањызды элементі ретіндегі мєнініњ артуы толтырды. Ол м±сылман кµпшілігініњ діни µмірініњ µктем ќ±былысына (доминантына) айналды /2/.

Софылық - гетерогенді (әр текті) құбылыс. Бұл күнде алғашқы софылар туралы шындықты аңыз мұнары басқан. Сірә олар Исламға дейінгі дәуірде көпқұдайшыл қоғам ішінде өмір сүріп, адамды сүйген, Алланың хикметін сезген, сонысымен ғирфанға (интуитивтік білімге) қол іліктірген, бекінгеніне берік тақуа жандар болса керек. Уақыт өте оларды өмірді өгейсініп, өлімді аңсаған қоғам ішіндегі аутсайдерлер ауыстыруы да мүмкін. Ал Ислам орнаған дәуірде дініміздің шыңылтыр сезімшіл бағытын (тасаввуф) құраған бұл қатарға мұсылман қауымына іштей қарсы бұрынғы көпқұдайшыл мүшіріктер мен діннен шыққан мүртеттер сыналап кіргені байқалады. Содан бастап ілгеріде ұйымдық жағынан ресімделмей келген тасаввуф бір орталықтан басқарылатын көпсатылы қатаң софылық тариқаттар жүйесімен пошымдалады да, одан әрі Исламға сырттай оппозициялық, іштей деструктивті бағытқа түрленіп, ақыры сүннә жамиғатының үйреншікті тұрмысын еппен өзгерту, мемлекеттік тәртібін іштен іріту ісін бірде пәрменді, бірде реверсивті жүргізудің құралына айналады. Соңғы тәсіл - тәмам жұртқа имамдарының дегенін үстем қыламыз дейтін шиғаның (шиизмнің) «вилайат-таквини» принципіне, соның ішінде оның тулат бағыты - исмаилияның белгілі кесапат іліміне сәйкеседі. Софылық пен илхад ағымдарды салыстырған кезде олардың қатарынан нақ исмаилияны бөліп атайтын себебіміз де осыдан.

Соңғы жылдары айтылмыш сектаны зерттеушілер, соның ішінде оның өз тарихшылары да ендігі жерде бұрыннан мәлім фактілерді қайыра желпілдетіп, көзінен тізіп беру насихаттық тұрғыдан пәрменсіз болатынын түсініп, исмаилия бір кезде софылық тариқаттарға астыртын кіргенін ашықтан-ашық жаза бастады. Солардың бірі Фархад Дафтари XV ғасырдың басында исмаилияның низар тармағына жататын ходжа дағуасының бас дағиы Хасан Кабир ад-Дин сонымен қатар солтүстік-батыс Үндістанның Синд аймағындағы (қазіргі Пәкстан жеріндегі Пәнджаб) софылық сухравардия тариқатының пірі болғанын көрсетеді. Осы автор сухравардия, қадирия тариқаттарының ұябасар орны - Синдтегі Мұлтан, Учч мекендерінің сол тұста сатпант сұлқын ұстанған низари исмаилияның да қарақанаттанған ұясына айналуын жамағатшылар мен тариқатшылардың астыртын қолдастығына бір дәлел ретінде ұсынады (біздегі кейбір ауыз-екі мәліметтерге қарағанда, Исматулла әл-қадирия тариқатының өкілі) . Әлбетте, қадирия тариқаты мен ходжа дағуасының жаһаттастығына тура айғақ жоқ, бұл екеуінің жабық ұйым екендігін ескергенде ондай фактінің болуы мүмкін де емес. Дегенмен зерттеуші Әли Асани ортағасырлық хиндустани тілінде жазылған «Буджх Ниранджан» («Бірдің білімі») дидактикалық дастанын тарихи-салғастыру және салыстырмалы-типологиялық әдіспен тексеру арқылы үндістандық ходжалар мен үнді жеріндегі софылар арасында тығыз байланыс болғанын анықтады. Шындығында Синдтегі қадири софылар ортасында дүниеге келген бұл мистикалық дастан кейін ходжа дағуасының негізін салушы пір Садр ад-Дин талдап жасаған зікір түрі - ғинандар жинағына енгізілген. Дастанның ходжалар тарапынан сатпант сұлқындағы исмаилия шығармасы ретінде қабылдануы мәтіннің мистикалық мазмұны мен идиома-аталымдарынан исмаилия рухының анық есіп тұруымен түсіндіріледі.

Синд өңірінде сухравардия ХІІІ-ХІV ғасырларда дәуірлесе, қадирия XV ғасырдан бастап қана ықпалды күшке айналады. Неде болса осы кезең - үнді жерінде исмаилия мен софылықтың мұраттастығы кемеліне келген кез, бірақ қалайда өре басы не орта тұсы емес. Бұл байланыстың тарихы бүгінде он ғасырға таяды. Атап айтқанда Х ғасырда исмаилия имамдары Мысырда құрған Фатима әулеті билігі кезінде Синдке Систан арқылы астыртын жіберілген исмаилия дағиларының (миссионерлерінің) уағызы нәтижесінде Үндістан субконтинентінің солтүстік-батысында исмаилия нанымына кіргізілген үнділердің дербес ұлысы құрылады. Орталығы Мұлтан болған бұл ұлыс қашан Оңтүстік Иран жерінің сүннә жолын ұстанған билеушісі Махмұд Ғазнауи сұлтан тарапынан күшпен таратылғанға дейін өмір сүреді, бірақ Ғазнауидің соққысынан кейін де ақи-тақи құрып кетпей, соңыра Тхаттаны үш ғасыр билеген Сумра әулетін сүннәдан тайдырып, исмаилияға кіргізу арқылы қайтадан жанданады. Осы жерде назар аударатын жәйт, Синдтегі дағуа Фатима билігі низари және мұстағли боп өзара бақас екі топқа бөлінбей тұрғанда жасақталған, ал кейін күшеюі Иранның солтүстігінде құрылған екінші исмаилия дәуласы (мемлекеті) - Аламут дәуірінен соң осы өңірге бас сауғалап келген фарсы низарилерінің арқасы. Содан бастап екі жарым ғасырдай уақыт бойы сүннә атын жамылып, бірақ іштей өз нанымында қалған, яғни тақыйе практикасын қолданып жан сақтаған низарилер XIV ғасырдың ортасында ғана билік басына исмаилияны қабылдаған баяғы Сумра әулетінің мирасқоры - Самма әулетінің келуімен өз нанымын жасырын тұтуға көшеді. Самма әулетінің исмаилиямен іліктестігі жайында мәлімет жоқ. Сүннә жолындағы бұл әулетті низарилердің исмаилия дағуасын софылық тариқаттарды қалқалап тарату тәсілі теріс жолға салып жіберуі де мүмкін. Неге десеңіз, дәл Самма билігі тұсында Синд пен Гуджараттағы исмаилия жамағатының басшысы Шамс ад-дин софылық «пір» атағымен танылған.

Негізінде тілдік төркіні фарсидегі «қарт», «шал» ұғымына барып тірелетін пір атағының исмаилия тарапынан алғаш қолданылу фактісі содан аттай үш ғасыр бұрын орын алады. Мәселен Бадахшандағы исмаилия жамағаты Х ғасырда осы өңірді дағуаға тұрғызған хорасандық Нәсир-и Хұсрауды өздерінің пірі деп біледі. Бүгінгі ғылым софылықтағы алғашқы қауымдар VIII ғасырдың басында Ирак жерінде ұйысты, ал тариқаттар ретінде шамамен ХІ ғасырдан бастап ресімделді деп тұжырады, олай болса ілгерідегі факт исмаилияның тарихи аренаға ұйым ретінде софылықпен бір шамада шыққандығын көрсетеді. Әлбетте бадахшандық низарилер Нәсир-и Хұсрауды кейін орныққан дәстүрмен пір атауы да ықтимал, бірақ исмаилия тарихында бұл атақ ХІІ ғасырдан да бұрынырақ қолданылғандығы жайында мәлімет ұшырасады: бадахшандықтар Әмуден жоғары Шұғнан, Рушан өлкесіндегі атадан бала мұраланып отыратын дағуалық пір және мір әулеттерінің негізін алғашқы дағилар - Саид-шах Маланг пен Мир-Саид Хасан-Шах Хамуш салғанын қолмен қойғандай етіп айтады. Сол шамада, яғни ХІ ғасырдың аяқ шенінде Низари Кухистани лақабымен мәлім болған исмаилия ақыны Сағад ад-Дин бин Шамс ад-Диннің шығармашылығында бірінші рет дағуа идеяларын софылық формаларға бөлеп айту тәсілі қолданылған. Ал XIV ғасырдың ортасында Иран мен Орталық Азия аумағындағы исмаилия әдеби дәстүрі софылық терминологиямен біте қайнасып, идеялық жағынан толық ұштасып болады. Сонымен бір мезгілде софылар да Исламды тәпсірлеудің исмаилияға тән хозури (эзотериялық) түрі - батини тағвилді кеңінен қолдана бастайды. Біз сөзбен айтқанда, кейінгі ортағасыр Исламдағы екі эзотериялық дәстүрдің - ирандық суфизм мен низари исмаилияның толық ықпалдасу кезеңіне айналады. Низари имамдарының бөтен жұрт алдында өздерін софылар мүршиді қылып көрсетуі, ал дағуаның қатардағы өкілдері - мұстажибтердің мүрид болып мүләйімсуі өзінше бір дағдыға енеді. Мұның өзі екі ағымның арғы тарихында әлдебір тағдырластық, қағидат жүйесінде әлдене тамырластық бар екендігін көрсеткендей.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.