Қазақ әдебиеттану ілімінде тәуелсіздік жылдарында жарық көрген әйел ақындар поэзиясының өзіне тән ерекшеліктері мен ұқсастықтары.
КІРІСПЕ
1.тарау. «Қазақ ақын қыздарының шығармаларындағы тақырыптық.идеялық ізденістер»
2.тарау. «Өлең құрылысындағы ерекшеліктер»
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша әдебиеттер тізімі
1.тарау. «Қазақ ақын қыздарының шығармаларындағы тақырыптық.идеялық ізденістер»
2.тарау. «Өлең құрылысындағы ерекшеліктер»
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша әдебиеттер тізімі
Поэзия- киелі сөз. В.Г.Белинский сөзімен айтсақ, «Поэзия-әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні»[1]. Академик З.Ахметов: «Поэзия-сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі»[2] дей келіп, оның аса маңызды құбылыстарды бейнелеп көрсетуде зор мүмкіншілігі бар екенін айтады. Өнердің асыл тегі саналатын поэзия сонау күндерден қазіргі уақытқа дейін адам болмысының қат-қабат сырын бейнелеп көрсетумен құнды болып келеді. Бейнеліліктің негізгі өзегі – қадым замандарға көне адамдар танымынан бастау алған ұғым-түсініктер екені ақиқат. Поэзияны үлкен құлып десек, оны ашатын алтын кілт-ақын жүрегі. Ақын халықтың сүйкімді де ардақты адамының қатарында тұрады. Халық қалаулысы болуы ақынның тіл шешендігі ғана емес, халық тұрмысының шындығын суреттеуі, қуанышына бірге қуану, қайғысына бірге қайғыру, ақын сөзімен айтсақ:
«Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі, сыздаған барлық жараның»[3].
Ақын жүрек жүгінің ауырлығын белі қайыспай биікке көтеру тума талантқа ғана тән.
Шетсіз де шексіз кең далада тыңдаушысы ашық аспан, толағай таулар мен жазира жайлау болған қазақ халқы әу бастан өлең мен жырды еншілеп өскен. Небір төкпе, суырып салма сұңғыла ақындар өз елін өнер құдіретімен тамсантып өткен. Бауыры жазыла түскен бәйге атындай арқалы ақындар алқалы топта жыр төккенде, бойында қаны қызып, бала қырандай шаңқ етіп сілкінбес дала перзенті бар ма еді. Сол ақын халық, батыр халық болған елдің қастерлеп, дәстүрінен нәр алып, оны уақыт елегімен елеп-екшеп, барған сайын жаңғырта, құлпырта беру болашақтың міндеті.
Ақын жүрегі жынысына, ұлтына, тегіне, нәсіліне қарамайды, бірдей соғады.
Қазақ поэзиясы –қызық та күрделі және жан-жақты поэзия. Соның ішінде әйел ақындар поэзиясының өзі бір шоқ. Олар: Шолпан Иманжанова, Марям Хакімжанова, Фариза Оңғарсынова, Күләш Ахметова, Марфуға Айтхожина, Ақұштап Бақтыгереева, Гүлнар Салықбаева, Әселхан Қалыбекова т.б.
Әйел поэзиясының шоқтығын көкке көтерген кезең бұл -«Тәуелсіздік жылдарындағы ақын әйел-қыздарымыздың шығармашылығы.». Солардың ішінде біртуар ақын қыздарымыз-Жанат Әскербекқызы, Маржан Ершуова, Нәзира Бердалы, Танакөз Толқынқызы, Баян Бекетова, т.б.
Халқымыздың мәдени-рухани өміріңде қыз-келіншектер шығармашылығының алар орны ерекше. Өздерінің тамаша туындыларымен оқырман қауымының құрметіне бөленген. Олар қазір еліміздегі өзіндік келбеті, көркемдік сипаты, бағыт-бағдары, шығармашылық тарихы бар, жолы қалыптасқан жаңаша арнаның-әйелдер шығармашылығының көшін салды.
Көптеген халықтар әдебиетінде әйелдер поэзиясы туралы баспасөзде құнды пікірлер айтылып, кітаптар басылып, зерттеулер жолға қойылып келеді.
«Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі, сыздаған барлық жараның»[3].
Ақын жүрек жүгінің ауырлығын белі қайыспай биікке көтеру тума талантқа ғана тән.
Шетсіз де шексіз кең далада тыңдаушысы ашық аспан, толағай таулар мен жазира жайлау болған қазақ халқы әу бастан өлең мен жырды еншілеп өскен. Небір төкпе, суырып салма сұңғыла ақындар өз елін өнер құдіретімен тамсантып өткен. Бауыры жазыла түскен бәйге атындай арқалы ақындар алқалы топта жыр төккенде, бойында қаны қызып, бала қырандай шаңқ етіп сілкінбес дала перзенті бар ма еді. Сол ақын халық, батыр халық болған елдің қастерлеп, дәстүрінен нәр алып, оны уақыт елегімен елеп-екшеп, барған сайын жаңғырта, құлпырта беру болашақтың міндеті.
Ақын жүрегі жынысына, ұлтына, тегіне, нәсіліне қарамайды, бірдей соғады.
Қазақ поэзиясы –қызық та күрделі және жан-жақты поэзия. Соның ішінде әйел ақындар поэзиясының өзі бір шоқ. Олар: Шолпан Иманжанова, Марям Хакімжанова, Фариза Оңғарсынова, Күләш Ахметова, Марфуға Айтхожина, Ақұштап Бақтыгереева, Гүлнар Салықбаева, Әселхан Қалыбекова т.б.
Әйел поэзиясының шоқтығын көкке көтерген кезең бұл -«Тәуелсіздік жылдарындағы ақын әйел-қыздарымыздың шығармашылығы.». Солардың ішінде біртуар ақын қыздарымыз-Жанат Әскербекқызы, Маржан Ершуова, Нәзира Бердалы, Танакөз Толқынқызы, Баян Бекетова, т.б.
Халқымыздың мәдени-рухани өміріңде қыз-келіншектер шығармашылығының алар орны ерекше. Өздерінің тамаша туындыларымен оқырман қауымының құрметіне бөленген. Олар қазір еліміздегі өзіндік келбеті, көркемдік сипаты, бағыт-бағдары, шығармашылық тарихы бар, жолы қалыптасқан жаңаша арнаның-әйелдер шығармашылығының көшін салды.
Көптеген халықтар әдебиетінде әйелдер поэзиясы туралы баспасөзде құнды пікірлер айтылып, кітаптар басылып, зерттеулер жолға қойылып келеді.
1. Белинский В. Собрание сочинений, в 3-томах, т.1 Москва: Худ.лит., 1954. – 644с.
2. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Жазушы, 1973. – 213б.
3. Айбергенова Т. Құмдағы мұнаралар. Өлең. – Алматы: Жазушы, 1968. – 70б.
4. Женское поэтическоетворчество. – Ашхабад: Ылым, 1982. – с.156.
5. Капашвили Ш. Женщины книжницы в древней Грузии. Дисс... к.ф.н. – Тбилиси, 1974. – 234с.
6. Се Улян. қытайдағы әйел әдебиетінің тарихы. – Пекин, 1931. – 121б.
7. Кенжебаева А. Әйел прозасындағы «әйел» образының ерекшелігі. Дисс... ф.ғ.к. – Алматы, 2001. – 186б.
8. Айбергенова С. Қазақ ақын-әйел шығармашылығындағы дәстүр жалғастығы. Дисс... ф.к.ғ. – Алматы, 1995. – 191б.
9. Лотман Ю.М.Беседы о русской культуре: Быть и традиции русского дворянства (ХVIII-ХІХв.в.) СПБ: Исскуство, 1994. – 399с.
10. Әскербекқызы Ж. Қаңтардағы қызыл гүл: Өлеңдер. – Астана: Елорда, 2001. – 76б.
11. Бес ғасыр жырлайды: 2томдық. құр: М.Мағауин, М.Байділдаев. – Алматы: Жазушы, 1989. – Т.1. – 384б.
12. Әскербекқызы Ж. Жалғанның жалған болмысын, қызыл тісіңмен қыршып ал; Жалғыз тал: Өлеңдер// Жас Алаш: - 2002. – 13 шілде (№83). – 7б.
13. Әскербекқызы Ж. Кір шалған күннен түңіліп..:Өлеңдер// Қазақ әдебиеті: - 2004. – 20 тамыз (№3). – 11б.
14. Ершутегі М. Ай бетінің сүті тамып..: Өлең// Қазақ әдебиеті. – 2003. – 7 наурыз (№10). – 9б.
15. Ершуова М. Не қыл дейін, не дейін? баланы ертегіге тартудың жолдары ақын Жанат Әскербекқызының өмірі мен шығармашылығы // Айқын. – 2006. – 15 наурыз (№46). – 5б.
16. Бір өлең – бір әлем: Өлең // Қазақ әдебиеті. – 2006. – 4 сәуір (№15). -8б.
17. Әскербекқызы Ж. Бір өлең-бір әлем// Қазақ әдебиеті.-2006.-14 сәуір (№15).-8б.
18. Жырауға өскен жалғыз тал: Өлең // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 23 маусым (№25). – 8б.
19. Ершутегі М. Жапырақ – ғұмыр: Өлеңдер. – Астана: Елорда, 2001.-60б.
20. Ершутегі М. Рысалы батыр: ХVІІІғ. Маңғыстауда қазақ елінің азаттығы үшін күрескен батырлардың бірі Рысалы Жетімекұлы: Поэма// Маңғыстау. – 2005. – 20тамыз. – 4-5б.
21. Ершутегі М. Мұң бар жерде позия бар: Халықаралық «Шабыт» шығармашыл жастар фестивалінің лауреаты, ақынмен сұхбат. / Әңг. Р.Сейілхан// Қазақ әдебиеті. – 2005. – 25 қараша (№47). – 7б.
22. Ершутегі М. Бабалар демі жебесін!, Ғұмыр: Өлеңдер// Егемен Қазақстан. – 2004. – 28қаңтар (№18-21). – 11б.
23. Ершутегі М. қарағайдан қиылған қайран, домбыра... Айтыс; Ақын; Өлңім: Өлеңдер// Нұр-Астана. – 2006. – 8-15наурыз (№9).- 8б.
24. Ершутегі М. Қыздар жайлы хикая: Әлқисса; Бірінші сыр, екінші сыр, үшінші сыр, төртінші сыр, бесінші сыр: Өлеңдер// Жас Қазақ үні. – 2003.- 1-7тамыз (№31). – 6б.
25. Ершутегі М. Домбыра; Баба-тарих: Өлеңдер// Нұр-Астана. – 2006. – 8-15 наурыз (№9). – 8б.
26. Ершутегі М. Балапан: Өлең// Әдебиет айдыны. – 2006. – 17тамыз (№32). – 7б.
27. Бердалы Н. Жаңбырлы түн: Өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 2001. – 40б.
28. Құпиям бар керемет..: Өлең// Жұрағат. – 2006. - №2.- 20-21б.
29. Сахариев Б. Қазақ тұрмыс-салт жырларының типологиясы. – Алматы: Ғылым, 1983. 118-119б.
30. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1960. – 83б.
31. Бердалы Н. Тағы да сөнді жолақ күн..: Өлең// Жалын. – 2004. - №12. - 65-66б.
32. Ершутегі М. Ұстаз. [Мәтін]: Өлең; З.Қабдоловқа арн. // Ана тілі.- 2006. – 5-11 қазан. - 13б.
33. З.Қабдолов Сөз өнері. - Алматы: Мектеп, 1976.- 281б.
34. Ершутегі М. Дауыс; (З. Қабдоловқа); Алматы (И.Тасмағанбетовке): Өлеңдер// Ана тілі. – 2006. - 9- 15 ақпан (№61).-15б.
35. Ершутегі М. Мына заман, не заман: Өлең// Қазақстан әйелдері.-2002.-№12.-8-9б.
36. Әскербекқызы Ж. Қарагөз бұлақ: Өлеңдер.- Астана: Елорда, 2001.-177б.
37. Бердалы Н. Мен-көктеммін; Кейбір кездер: Өлеңдер// Жалын.-2000.-№4.-34б.
38. Махамбет Ереуіл атқа ер салмай.-Алматы: Жалын, 1989.-66б.
39. Ершутегі М. Көкке қарап ұлыған көкбөрідей тірлігім..: Өлеңдер// Егемен Қазақстан.-2004.-28 қаңтар.-11б.
2. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Жазушы, 1973. – 213б.
3. Айбергенова Т. Құмдағы мұнаралар. Өлең. – Алматы: Жазушы, 1968. – 70б.
4. Женское поэтическоетворчество. – Ашхабад: Ылым, 1982. – с.156.
5. Капашвили Ш. Женщины книжницы в древней Грузии. Дисс... к.ф.н. – Тбилиси, 1974. – 234с.
6. Се Улян. қытайдағы әйел әдебиетінің тарихы. – Пекин, 1931. – 121б.
7. Кенжебаева А. Әйел прозасындағы «әйел» образының ерекшелігі. Дисс... ф.ғ.к. – Алматы, 2001. – 186б.
8. Айбергенова С. Қазақ ақын-әйел шығармашылығындағы дәстүр жалғастығы. Дисс... ф.к.ғ. – Алматы, 1995. – 191б.
9. Лотман Ю.М.Беседы о русской культуре: Быть и традиции русского дворянства (ХVIII-ХІХв.в.) СПБ: Исскуство, 1994. – 399с.
10. Әскербекқызы Ж. Қаңтардағы қызыл гүл: Өлеңдер. – Астана: Елорда, 2001. – 76б.
11. Бес ғасыр жырлайды: 2томдық. құр: М.Мағауин, М.Байділдаев. – Алматы: Жазушы, 1989. – Т.1. – 384б.
12. Әскербекқызы Ж. Жалғанның жалған болмысын, қызыл тісіңмен қыршып ал; Жалғыз тал: Өлеңдер// Жас Алаш: - 2002. – 13 шілде (№83). – 7б.
13. Әскербекқызы Ж. Кір шалған күннен түңіліп..:Өлеңдер// Қазақ әдебиеті: - 2004. – 20 тамыз (№3). – 11б.
14. Ершутегі М. Ай бетінің сүті тамып..: Өлең// Қазақ әдебиеті. – 2003. – 7 наурыз (№10). – 9б.
15. Ершуова М. Не қыл дейін, не дейін? баланы ертегіге тартудың жолдары ақын Жанат Әскербекқызының өмірі мен шығармашылығы // Айқын. – 2006. – 15 наурыз (№46). – 5б.
16. Бір өлең – бір әлем: Өлең // Қазақ әдебиеті. – 2006. – 4 сәуір (№15). -8б.
17. Әскербекқызы Ж. Бір өлең-бір әлем// Қазақ әдебиеті.-2006.-14 сәуір (№15).-8б.
18. Жырауға өскен жалғыз тал: Өлең // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 23 маусым (№25). – 8б.
19. Ершутегі М. Жапырақ – ғұмыр: Өлеңдер. – Астана: Елорда, 2001.-60б.
20. Ершутегі М. Рысалы батыр: ХVІІІғ. Маңғыстауда қазақ елінің азаттығы үшін күрескен батырлардың бірі Рысалы Жетімекұлы: Поэма// Маңғыстау. – 2005. – 20тамыз. – 4-5б.
21. Ершутегі М. Мұң бар жерде позия бар: Халықаралық «Шабыт» шығармашыл жастар фестивалінің лауреаты, ақынмен сұхбат. / Әңг. Р.Сейілхан// Қазақ әдебиеті. – 2005. – 25 қараша (№47). – 7б.
22. Ершутегі М. Бабалар демі жебесін!, Ғұмыр: Өлеңдер// Егемен Қазақстан. – 2004. – 28қаңтар (№18-21). – 11б.
23. Ершутегі М. қарағайдан қиылған қайран, домбыра... Айтыс; Ақын; Өлңім: Өлеңдер// Нұр-Астана. – 2006. – 8-15наурыз (№9).- 8б.
24. Ершутегі М. Қыздар жайлы хикая: Әлқисса; Бірінші сыр, екінші сыр, үшінші сыр, төртінші сыр, бесінші сыр: Өлеңдер// Жас Қазақ үні. – 2003.- 1-7тамыз (№31). – 6б.
25. Ершутегі М. Домбыра; Баба-тарих: Өлеңдер// Нұр-Астана. – 2006. – 8-15 наурыз (№9). – 8б.
26. Ершутегі М. Балапан: Өлең// Әдебиет айдыны. – 2006. – 17тамыз (№32). – 7б.
27. Бердалы Н. Жаңбырлы түн: Өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 2001. – 40б.
28. Құпиям бар керемет..: Өлең// Жұрағат. – 2006. - №2.- 20-21б.
29. Сахариев Б. Қазақ тұрмыс-салт жырларының типологиясы. – Алматы: Ғылым, 1983. 118-119б.
30. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1960. – 83б.
31. Бердалы Н. Тағы да сөнді жолақ күн..: Өлең// Жалын. – 2004. - №12. - 65-66б.
32. Ершутегі М. Ұстаз. [Мәтін]: Өлең; З.Қабдоловқа арн. // Ана тілі.- 2006. – 5-11 қазан. - 13б.
33. З.Қабдолов Сөз өнері. - Алматы: Мектеп, 1976.- 281б.
34. Ершутегі М. Дауыс; (З. Қабдоловқа); Алматы (И.Тасмағанбетовке): Өлеңдер// Ана тілі. – 2006. - 9- 15 ақпан (№61).-15б.
35. Ершутегі М. Мына заман, не заман: Өлең// Қазақстан әйелдері.-2002.-№12.-8-9б.
36. Әскербекқызы Ж. Қарагөз бұлақ: Өлеңдер.- Астана: Елорда, 2001.-177б.
37. Бердалы Н. Мен-көктеммін; Кейбір кездер: Өлеңдер// Жалын.-2000.-№4.-34б.
38. Махамбет Ереуіл атқа ер салмай.-Алматы: Жалын, 1989.-66б.
39. Ершутегі М. Көкке қарап ұлыған көкбөрідей тірлігім..: Өлеңдер// Егемен Қазақстан.-2004.-28 қаңтар.-11б.
Кіріспе
Поэзия- киелі сөз. В.Г.Белинский сөзімен айтсақ, Поэзия-әлемдік
өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен
күні[1]. Академик З.Ахметов: Поэзия-сөз өнері, көркемдік шеберліктің
теңдесі жоқ озық үлгісі[2] дей келіп, оның аса маңызды құбылыстарды
бейнелеп көрсетуде зор мүмкіншілігі бар екенін айтады. Өнердің асыл
тегі саналатын поэзия сонау күндерден қазіргі уақытқа дейін адам
болмысының қат-қабат сырын бейнелеп көрсетумен құнды болып келеді.
Бейнеліліктің негізгі өзегі – қадым замандарға көне адамдар танымынан
бастау алған ұғым-түсініктер екені ақиқат. Поэзияны үлкен құлып десек,
оны ашатын алтын кілт-ақын жүрегі. Ақын халықтың сүйкімді де ардақты
адамының қатарында тұрады. Халық қалаулысы болуы ақынның тіл шешендігі
ғана емес, халық тұрмысының шындығын суреттеуі, қуанышына бірге қуану,
қайғысына бірге қайғыру, ақын сөзімен айтсақ:
Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі, сыздаған барлық жараның[3].
Ақын жүрек жүгінің ауырлығын белі қайыспай биікке көтеру тума
талантқа ғана тән.
Шетсіз де шексіз кең далада тыңдаушысы ашық аспан, толағай таулар
мен жазира жайлау болған қазақ халқы әу бастан өлең мен жырды еншілеп
өскен. Небір төкпе, суырып салма сұңғыла ақындар өз елін өнер
құдіретімен тамсантып өткен. Бауыры жазыла түскен бәйге атындай арқалы
ақындар алқалы топта жыр төккенде, бойында қаны қызып, бала қырандай
шаңқ етіп сілкінбес дала перзенті бар ма еді. Сол ақын халық, батыр
халық болған елдің қастерлеп, дәстүрінен нәр алып, оны уақыт елегімен
елеп-екшеп, барған сайын жаңғырта, құлпырта беру болашақтың міндеті.
Ақын жүрегі жынысына, ұлтына, тегіне, нәсіліне қарамайды, бірдей
соғады.
Қазақ поэзиясы –қызық та күрделі және жан-жақты поэзия. Соның
ішінде әйел ақындар поэзиясының өзі бір шоқ. Олар: Шолпан Иманжанова,
Марям Хакімжанова, Фариза Оңғарсынова, Күләш Ахметова, Марфуға
Айтхожина, Ақұштап Бақтыгереева, Гүлнар Салықбаева, Әселхан Қалыбекова
т.б.
Әйел поэзиясының шоқтығын көкке көтерген кезең бұл -Тәуелсіздік
жылдарындағы ақын әйел-қыздарымыздың шығармашылығы.. Солардың ішінде
біртуар ақын қыздарымыз-Жанат Әскербекқызы, Маржан Ершуова, Нәзира
Бердалы, Танакөз Толқынқызы, Баян Бекетова, т.б.
Халқымыздың мәдени-рухани өміріңде қыз-келіншектер
шығармашылығының алар орны ерекше. Өздерінің тамаша туындыларымен
оқырман қауымының құрметіне бөленген. Олар қазір еліміздегі өзіндік
келбеті, көркемдік сипаты, бағыт-бағдары, шығармашылық тарихы бар, жолы
қалыптасқан жаңаша арнаның-әйелдер шығармашылығының көшін салды.
Көптеген халықтар әдебиетінде әйелдер поэзиясы туралы баспасөзде
құнды пікірлер айтылып, кітаптар басылып, зерттеулер жолға қойылып
келеді. Мәселен, орыс әдебиетінде бірнеше ғалымдар Анна Ахматова
шығармашылығын әр қырынан зерттеді, өзбек әдебиетінде Зебуниса,
Дильшод және Анбар-атын деген үш ақынның таңдамалы өлеңдері
топтастырылған жинақ басылып шықса, түркмен әдебиетінде әйел-қыздардың
шығармашылығының толық мәтінімен берілген Женское поэтическое
творчество атты зерттеу кітабы басылып шықты[4]. Сол сияқты
әзірбайжанда Мамедова А. Творчество Медины Гюльгюн, грузин
әдебиетінде Капашвили Щ. Женщины-книжницы в древней Грузий[5], черкес
әдебиетінде Калиева Н. Творческий путь Халимат Байрамакуловой, қырғыз
әдебиетінде Егиналиев С. Творческийпуть Райхан Шукурбековой т.с.с
зерттеу жұмыстары жүргізілді. Төл әдебиетімізде С.Айбергенова Қазақ
ақын әйел шығармашылығындағы дәстүр жалғастығы деген тақырыпқа ғылыми
еңбектер жазған[6]. Ал А.Кенжебаева Әйел прозасындағы әйел образының
ерекшелігі атты кандидаттық диссертация қорғаған[7]. Бұл зерттеулерде
ең алғаш рет әйел шығармашылығының өзіндік белгісі айқындалып, әдеби
эволюция фактісі ретінде алғашқы кәсіби әйел қаламгерлердің көркем
шығармашылығының ерекшеліктеріне талдау жасалынған.
Қазақ әдебиетіндегі ХХ ғасыр поэзиясы профессионалдық дәрежеге
көтерілген ғылыми-техникалық прогресс заманының поэзиясы. Егер
профессионалдық поэзияны ақ отау десек, оның бірнеше уығы әйелдер
шығармашылығы.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде өмір сүріп, еңбек еткен
қаламгерлерді біз Кеңес ақындары, Ұлтшыл ақындар, Зар заман
ақындар деген сияқты қолдан жасалған топтарға бөліп келдік. Осы күнге
шейін әдебиет атты ұлт рухының ақ отауының төрінен Кеңестік өмірді
жырлаған ақындар орын алып, өзге бағыттағы қаламгерлер босағада қалса,
егемендік алғалы бері театр сахнасында орындары ауысқаны секілді
әдебиет сахнасында да бірқатар ақындар орны қалыптасты.
Әйелдің адамзаттық рухани байлығы көріністерінің ең айқын
түрлерінің бірі-әдебиет көкжиегінен өзінің тұрақты да тұрғылықты
тұғырын табуы, әйелдердің көркем шығармашылығы бұл күнде тарихи-әдеби
процестің бөлінбес бөлшегін құрайды.
Проза шығармашылығындағы саласында да біздің арулармыз өзіндік
қолтаңбасын таныта білді. Шәрбану Құмарова, Кәмилә Құдабаева, Сара
Мыңжасарова, Күлиман Жүнісова, Күлиман Иманғазина т.б. жазушылардың
туындыларында әйел бейнесі жан-жақты сөз болады. Олардың
туындыларындағы кейіпкерлер (әйелдер) қиын да қызықты өмір кешкен,
тіршіліктің бейнеті мен зейнетін арқалаған жандар.
Әйел тағдырын, әйел мұңын, әйел жанын әйелден артық түсінер жан
болуы екіталай. Сондықтан қаламгер аруларымыз өз туындыларында әйел
тақырыбынан сырт айналып кетуі мүмкін емес. Ал қазақ әдебиеті тарихында
әйелдер арасынан дара шығып, тәуелсіздік жылдарында ерен еңбек етіп,
қазақ қыздарының бейнесін сомдаған арулар- Жанат Әскербекқызы, Маржан
Ершуова, Нәзира Бердалы.
Бұл ақын қыздарымыз тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетінде
жас толқындар қатарының көшбасшысында тұр. Әдебиет сахнасында, поэзия
жолында өзіндік ерен еңбегі, қадір-қасиеті әр қырынан көрінген.
Әдебиетке тың тақырыппен, жаңаша үрдіспен, ерекше сезіммен, жүрек жарды
жырымен ақын қыздарымыз өз үлесін қосқан. Мұны біз жұмысымыздың
барысында байқадық.
Бұл олар әйел махаббатын, тұрақтылық пен адалдық принциптерін
арқау етеді. Әйел жүрегінің нәзік иірімдерін әдеби тілмен ұштастырған
қаламгер туындыларының басты арқауы әйелге тән мейірім-шапағат, жарға,
балаға деген іңкәр махаббаттан құралған. Ақындар өмірдің әр алуан
құбылыстарына әйел көзімен қарайды, әйелдік жылы сезіммен тебіренеді.
Бүгінгі таңда әйелдің қоғамдағы орны, деңгейі өсіп, ой-таным
шеңбері ұлғайып, көкжиектен көтеріліп отырған шақта өзінің қабілет-
дарынын рухани байлығын әдебиет айдынына шығаруға ұмтыла түсуі де
заңды. Өйткені жаңа дәуір ағысымен әлемдік әйел шығармашылығы дәстүрлі
арна ретінде осы ғасырдың аяғына таман жан-жақты танылып отыр.
Әйел шығармашылығының зерттеу ағысын өз кезегінде белгілі ғалым
Ю.М.Лотман атап өткен әйел мәдениеті атты құбылыспен тікелей
байланысты. Ғалым өзінің Орыс мәдениеті жайлы еңбегінде әйел әлемі
мен ер әлемінің өзгешелігін тани отырып: Әйел мәдениеті дегеніміз- бұл
тек әйелдердің мәдениеті ғана емес. Ол-мәдениетке деген өзгеше
көзқарас, оның көп үнділігінің ең қажетті бөлшегі-деп атап
көрсетеді[8].
Дарынды ақынымыз Нәзира Бердалы алдыңғы топтың ізімен келіп, қыз-
келіншектер шығармашылығының әрі қарай жалғады. Әйел жаны түрлі
иірімдерден құралған күрделі дүние. Кешегі Кеңес өкіметі идеологиясының
басты қателігінің бірі – барлық адамды бір шеңберге жиып,
индивидуальдық көзқарасты жоққа шығарды, әйел мен ер әлемінің
қабілеттері мен мүмкіншіліктері арасындағы ерекшеліктері мен
өзгешеліктеріне онша мән бермеді. Ал олардың әрқайсысының өзіндік сара
да, дара жолы болды. Олардың әрқайсысының өзіне ғана тән Өз әлемдерін
аша білуі қажет. Кейінгі кезеңдерде, яғни Тәуелсіздік жылдарынан
бермен қарай ғана бұл ерекшеліктерге тереңінен үңілу, түсіну кезеңі
басталғандай.
Қаламгер аруларымыздың бүгінгі өмірді, оның кейіпкерін әртүрлі
қырынан суреттейтін туындыларына көбірек үңілу -әдебиет әлемінің соңғы
кездегі ұстанған бағытын айқындай түскендей. Оның үстіне әйелдер
шығармашылығына деген ықылас шет елдерге ғана емес, біздің елде де
едәуір өсті. Бүгінде әдебиет зерттеушілері әдеби шығармалардың да
айтулы үлесі бар деген тұжырымға келіп отыр.
Әйелдер шығармашылығы-әйелдің ішкі рухани дүниесінің, қоғамның
және адамзат тағдырының айнасы, қаламгер арулар мен әйел шығармашылығы
сыншыларының, зерттеушілердің ортақ қызметі ХХ ғасырдағы әйел
шығармашылығын зерттеу ағысы әлі де болса алғашқы қадамын тәй-тәй
басқан кезеңде тұр. Болашақта бұл ағымның адамзат азаттығы, көркем әлем
мен объективті орта үшін өз үлесін қосатынына ешқандай күмән жоқ деп
белгілі қытай әдебиетшісі Ян Чундэ атап көрсетеді[9].
Ұлы сыншы әдебиет теориясы мен эстетиканың тарихында әйел
шығармашылығының әдебиет өміріндегі орнын, мән-маңызын дұрыс тани алды.
Әйел шығармашылығы жөнінде өз кезінде орыстың белді сыншылары,
жазушылары В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, И.В.Кириевский де өз
пікірлерін білдіріп, ең алғашқылардың бірі боп әйел шығармашылығының
болашағына үміт артқан. Бұл ретте әйел психологиясының ерекшелігіне
теориялық тұрғыдан жан-жақты дәйектемелер берген.
Әйелдің жан дүниесі – табиғаттың өзіндей жұмбақ әлем болса, сол
әлемде осы ақындардың баспаған нүктесі кемде-кем. Әйелдің кез –келген
адамға айтпайтын сезім мен жан күйінің шындығын айтады. Ақындар әйел
болмысын әбден біліп,соның бір өкілі ретінде өз болмысының сан қырлы
қатпарын, қырларын жан-жақты ашып көрсете білген. Әйел тағдырын өз
басынан кешіріп жанымен сезінген ол нәзікте сезімтал жүрегімен толғана
отырып жазады. Мәңгі гүлденуді ғана қиялданған нәзік әйел жанының арман-
қиялы, шуақты сәттері, дүрбелең сезімдері, жүдеу жаны мен мұңға
оранған жүрегі, кейде тұйық-тұңғиық, кейде аласапыран жан әлемі ақын
туындыларында ерекше суреттеледі. Тайғанақ асулы тәкәппар әдебиет
заңғарының сан алуан белестерінен өтіп, Нәзира, Маржан әйел сезімін өз
өрнегімен бейнеледі, өнер құдіретінің мәңгілігін дәлелдеп келеді.
Әйел жаны әр кез әйел тағдырының асау ағыстары мен терең
тұңғиықтары мен тылсым иірімдерін ашуға тырысады.
Әйелдің қоғам тұрмысында алатын орны, шаңырақтағы алуан түрлі
проблемалары- қаламгер аруларымыздың шығармашылығында орталық объектіге
айналады.
Қыз, келін, жар, әйел, ана. Осы қасиетті сөздердің қатарына әйел
болмысының көп қырлы, көп жақты белгілерінің сыры мен сымбатын
айқындайды. Адам баласы тіршілікті қалай қадір тұтса әйелді де солай
қадірлейді, пір тұтады. Әйел, тіршілік бір-біріне етене жақын, төлтума
ұғымдар.
Сондықтанда тәуелсіздік жылдарындағы ақын әйел-қыздарымыз
поэзиясының даму кезеңдері мен тенденцияларын, көркемдік әлемін,
стильдік ерекшеліктерін тап басып таны, айқындау үшін Жанат
Әскербекқызы, Маржан Ершутегі, Нәзира Бердалы шығармашылығын бөліп алып
қарағанда мынадай міндеттер қойылды:
- Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ өлеңдерінің жетіліп, толысып
және жаңа бір арнаға түскенін аңғарту;
- Ақын қыздарымыздың ақындық лабораториясын зерттеу, жаңашылдық,
поэтикалық стиль өзгешеліктеріне бақылау жасау;
- Жанат Әскербекқызы, Маржан Ершутегі, Нәзира Бердалы
шығармашылығынан тәуелсіздік жылдардағы қазақ поэзиясына тән
белгілерді іздестіру;
Сонымен, 90-шы жылдардан бермен қарай дамыған қазақ жыры туралы,
оның өсу, толысу соқпақтарын саралап, басқаша айтқанда, әлем әйелдер
көзімен демекші, қазақ поэзиясындағы ақын әйелдер шығармаларының
көркемдік әлеміндегі көріністеріне барлау жасадық.
Бітіру жұмыстың құрылымы –кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақ ақын қыздарының шығармаларындағы тақырыптық-идеялық
ізденістер деп аталатын алғашқы тарауда аты аталатын ақындардың бүкіл
шығармашылығына тән көркемдік ерекшеліктері, тақырып алуандығы,
көркемдік таным проблемалары қазақ өлеңіне тән тұрғысы мен жаңашылдық
тұрғысынан қаралды.
Қазақ өлеңінің құрылысы 90-шы жылдардан бермен қарай қалай
дамыды, ұлттық көрінісі қалай болды, қоғамда қандай салмаққа ие болды,
жалпы қазақтың қара өлеңінің болашағы қандай деген сауалдар төңірегінде
ой қозғалды.
Өлең құрылысындағы ерекшеліктер атты екінші бөлімде өлеңнің
композициясынан бастап, ұйқас, буын, бунақ, ырғақ, екпін, сондай-ақ
көркемдік компоненттерді құрайтын троп түрлеріне талдау жасалды.
Ғылым мен техниканың дамыған тұсындағы ерекшеліктердің болашағы
қандай, тәжірибе пен озық үлгінің арасында кездесетін өзгерістер-бәрі
түгелдей ғылыми тұрғыда қаралды.
Біз жұмысымызда бұл мәселеге осы тұрғыдан қарауды көздедік. Ол
үшін өз шығармашылығына адамгершілік қасиеттерін түп қөазық ете білген
ақын қыздарымыз Жанат Әскербекқызы, Маржан Ершуова, Нәзира
Бердалылардың поэзиялық туындыларын – зерттеудің негізгі объектісі етіп
алдық.
Тақырыптың өзектілігі – мынадай жайттармен айқындалады:
Біріншіден, қазақ ақын аруларының поэзиялық шығармашылығының өсу
дәржесі, әдебиетке әкелген жаңашылдығы, ізгілік, әсемдік әлемі. Сонымен
қатар қазіргі таңдағы әдебиет сахнасында өзіндік тұғыры қалыптаса
бастаған жазушылардың көркемдік шеберлігін айқындау, тәжірибесін игеру
– қазіргі таңдағы әдебиеттану ғылымының теориялық деңгейін көтеруіне
септігін тигізеді.
Екіншіден, өскелең өмір талабы әдебиет алдында жаңа міндеттер мен
талаптар жүктейтіні аян. 90 ж, бермен қарай қазақ әдебиетінде ақын
аруларымыз жаңаша қырымен көріне бастады, әдебиетке нендей үлес қосты?
Әйел қаламынан туған туындылар қатарын саралау, олардың өзіндік
ерекшеліктерін талдау, шығармашылық тәжірибесі игеру – бүгінгі
әдебиетті зерттеуші ғалымдар мен сыншылардың, философтардың, ақын-
жазушылардың еңбектеріндегі теориялық пайымдаулар мен пікірлерді
зерттеуімізге ретіне орай қолдандық.
Зерттеудің басты мақсаты – қазіргі қазақ ақын әйелдер
шығармашылығын ғылыми тұрғыдан зерттеу, яғни ақын шеберлігін таныту,
қиял өрісінің, тіл мен суреттеу, көркемдеу құралдарын дұрыс пайдалану
жағын және бейнелеу ерекшеліктерін көрсету болып табылады. Осы
мақсатпен Жанат, Маржан, Нәзиралардың тәуелсіздік жылдарынан бермен
қарай жазылған өлеңдеріне, оқырман назарын аударған лирикалық
туындыларына ғылыми талдау жасалды.
Қойылған міндеттер:
• Әйел шығармашылығына тән ортақ белгілерді табу;
• Әйел ақындардың шығармашылығындағы асқақ армандар, сол жолдағы
ұмтылыстарына, парасатына назар аударып, тәрбиелік-өнегелік мәнін
ашу;
• Әйел қаламынан туған әйел шығармашылығының ерекшелігін ашу;
• Олардың шығармашылық лабораториясын зерттеп, дара қолтаңбасын
айқындау.
Зерттеу әдісі: Жұмыс барысында салыстырмалы, құрылымдық-
типологиялық, талдау әдістері бойынша қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде қазақ
әдебиетінде Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, М.Базарбаев, Р.Нұрғали,
С.Айбергенова, А.Кенжебаева, Н.Құмарова т.б. зерттеуші ғалымдардың
құнды тұжырымдары басшылыққа алынды.
Жалпы дүние жүзі әдебиетінің даму тарихында көптеген ағымдар мен
бағыттар туды. Мысалыға, натурализм, формализм, классицизм т.б. Бұрынғы
буржуазиялық өнердегі қырық құрау қосындысы-өңі айналдырылып, қайта
тысталған түрі-модернизм. Ал осы модернизмнен кейін дамыған бағыт-
постмодернизм бағыты.
Біз қарастырған ақындар осы постмодернизм бағытында жазған.
Бұлардың болашақтан күтетін үміттері үлкен. Нық сеніммен жырлайды. Енді
осы постмодернизм туралы қысқаша айта кетсек, постмодернизм-мәдениет
дағдарысының жемісі. Бұл бағытта сана деңгейі өте биік және өмірді
басқаша қырынан түйінетін тұлғалар ғана жұмыс жасай алады.
Постмодернизм дегеніміз-модернизмнен кейінгі деген мағына береді.
Егер модернизм дәстүрмен күресуші, жеке тұлғалық сана қалыптастырушы
болса, постмодернизм дәстүрді қайта қарап, өзгеше пайымдайық дейді.
Постмодернизмде мәтін емес, интертекст немесе өзгелердің мәтінімен
сайысқа түсу басым. Постмодернизмнің ерекшелігі, ол-модернизмнің кейбір
құндылықтарын жоққа шығарады. Егер Қайта өрлеу дәуірі Құдай идеясынан
жиренсе, постмодерн Адам идеясынан, Адамзаттың ісіне қабынған
өзімшілдігінен жиренеді. Италия жазушысы У.Эко былай дейді:
Постмодернизм қандай да бір бекітілген хронологиялық құбылыс емес, ол-
рухани күй....
Әрбір жазушының не ақынның өзіне тән стилі болады. Ал әдіс кейбір
кездерде ортақ. Бірінде қолданылған әдіс екіншісінде қолданылады. Стиль-
өнер ерекшелігі. Әр стиль- бір-ақ суреткердің өнеріне тән ерекшелік.
Стиль мен ағым тарихи категориялар. Стиль мен ағым бір-бірін
қайталамайтын құбылыстар. Стиль мен ағым құбылмалы нәрселер.
Қазақ поэзиясының- шыққан тегі бар, өткеннің бәріне бірдей күл
шашудан аулақ, текті орныққан әдебиет. Өлең техникасын, буын, бунақ,
ырғақ жүйелеріне жасалған өзгерістердің өзі елді алатайдай бүлдіретіншу
туғызған жоқ. Рас, халық талғамына сай келмеген туындылар, дүниелер
ұзамай-ақ әдебиеттен өзін-өзі шығып қалып жатты емес пе?!
Бұдан қазақ өлеңі формаларды қабылдамайтын қасаң, консерватор
деген ұғым тумауға тиіс.
Форманың негізгі элементтеріне сюжет, композиция, көркем тіл,
көркемдегіш-күшейткіш құралдары (сөз, ұйқас, ритм, дыбыс интонациясы,
гармония, колорит, линия, сурет, тектоника, киномонтаж т.б.) жататыны
белгілі.
Бүкіл өмірін әдебиетке бағыштаған ақындардың өмірінде,
шығармашылығында не болмаған. Олар жан-тәнімен әдебиетке берілді. Бұл
жерде мәселе ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда болған
футуризм, кубизм, абстракционизм т.б. ағымның өкілдері сияқты форма
қуушылықта емес, мәселе шын мәнісіндегі біріңғай баяндаушылықтан
қашуда, тілдік қорымызды кеңейтуде, өз заманымыздың жыршысы болуда.
Бірінші тарау
Қазақ ақын қыздарының шығармаларындағы тақырыптық-идеялық ізденістер
Бірде сәтті, бірде сәтсіз –ізденістер, іркілістер,-бәрі, бәрі
түптеп келгенде қазақ поэзиясының даму, өсу, жетілу үстінде екенін
көрсетеді. Демек поэзия туралы сөз-поэзияның өзі секілді үнемі үдей
қозғалып, бірде баяу, бірде екпінмен алға жылжитын жанды құбылыс.
Қазақ халқы бар жерде –қазақтың қара өлеңі бар. Ақын қыздардың
шығармашылығы туралы әңгіме болғанда тоқталмай кетуге болмайтын бір
сала-өлеңдегі идеялық-тақырыптық ізденістер. Ендігі ойдың өрбуі сол
туралы болмақ.
Ақын қыздарымыздың өлеңдерінің идеялық-тақырыптық негізі шартты
түрде төмендегіше түрде топталып қарастырылады:
➢ Өмір шындығы, туған жер;
➢ шабытқа жалпы поэзияға байланысты толғаныстар;
➢ жастық, өмір, өлім, заман, уақыт туралы ойлары;
➢ адамгершілік, достық әуендері;
➢ Отан, жайлы философиялық ойлары;
➢ Арман мен бақыт жолындағы өлеңдері;
➢ Махаббат, көңіл-күйі және табиғат лирикасы деп осындай сан алуан
тақырыпқа бөліп, лирикалық өлеңдерінің идеялық-эстетикалық,
тәрбиелілік жағына баса назар аудармақпыз.
Жанат Әскербекқызы Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз,
Марғасқа, Жиембет, Махамбет өлеңдерінен, бай әдебиетіміздің көне
мұраларынан да сусындаған. Аталмыш ақын-жырауларымыздың үлгісінде, биік
пафоста айтылған, жазылған жырлар қазақ әдебиетінде Жанат Әскербекқызы
шығармашылығымен толысты. Мысалы, Жанаттың Қазтуған жыраудың стилімен,
тақырып жағынан да ұқсас жазылған туындысы Баба жұртына оралу өлеңі:
Шалкиіз жырау шалған жұрт, Алаң да алаң, алаң жұрт
Қазтуғаннан қалған жұрт, Ақала ордам қонған жұрт...
Доспамбеттей қыршын ер, Қарғадай мынау Қазтуған батыр
Соңғы демін алған жұрт,
туған жұрт,
Ақтамберді толғанып, Кіндігімді кескен жұрт,
Махамбет атой салған жұрт, Кір-қоңымды жуған жұрт,
Дауға түскен ептінің, Қарағайдан садақ
будырып,
Жауға түскен тектінің Қылшанымды сары жүн оққа
толтырып,
Таңдайынан түйірлеп, Жанға сақтау болған
жұрт[11].
Сөз асылы тамған жұрт[10].
Жанат Қазтуғанмен қоса Шалкиіз жыраудың Көп ішінде бір жалғыз
өлеңінің формасымен және өлеңде қойылған сұраққа жауап ретінде Көп
ішінде бір жалғыз өлеңін жазған:
...Көп ішінде бір жалғыз Көп ішінде бір
жалғыз-
Көп мұңайып жылайды- Көп мұңайсам себеп
бар,
Күйбеңдеген көп жаман Бірдей емес мың
жалғыз,
Сөзі тигенге ұқсайды ...[10] Көп айырма – бөлек
хал[11].
Форма ұқсас па? Ұқсас! Рух ұқсас па? Ұқсас!
Демек, нәрсіз жерге дән өспейтіні секілді Жанат Әскербекқызы
шығармашылығы да ғайыптан пайда болған жоқ, сахара далада сан ғасырлар
бойы азбай-тозбай алтыннан ардақты боп бүгінге дейін жеткен бай
дәстүрдің жалғасы, ұқсасы, бейнелеп айтсақ, биікке бет алған сансыз
керуеннің адастырмас бір соқпағы.
Екінші дәлел: Рух пен форманы айтпаған күннің өзінде, Жанат бұл
өлеңіндегі көркемдік компоненттерінің тағы да қазақ жырының бай
қазынасынан алып отыр. Жанат осы өлеңі арқылы қазақтың қазіргі таңдағы
мүшкіл хал-жайын айтып отыр. Айтқанда да бар жанайқайымен, бүкіл қазақ
санасына ой тастап отыр. Бүгінді кешегі күнмен салыстыра отырып
жеткізіп тұр. Қазіргі таңда жоқ болудың шекарасында тұрған ұлттық рух,
ұлттық таным, ұлттық сана, дәстүр, ғибраттар туралы сөз етеді.
Жалпы талант табиғаты туралы сөз болғанда, аңғарымпаздық,
зеректік, байқағыштық туралы айтпай кетуге болмайды. Бұл айтылған сана
категориялары, талант атты дүниенің ажырамас бөлшектері болуға тиіс.
Түптеп келгенде, ақындық дегеннің өзі-аңғарымпаздық.
Жанат Әскербекқызы, Маржан Ершуова, Нәзира Бердалы да осы
қасиеттер түгелімен бар десем қателеспеймін.
Жанат Әскербекқызы өлеңдерінің құрылымдық ерекшеліктеріне зер
салсақ, төмендегі топтарға бөлуге болады:
1. Қара өлең
2. Жыраулар поэзиясының үлгісімен жыр түрінде жазылған өлең
3. Шалыс, егіз ұйқас түріндегі өлең
4. а,б,б,а ұйқас түріндегі өлең Жанаттың өзінің шығармашылығына,
ізденімпаздығына тән өлең түрі болып табылады.
Қазақтың батыр да өр рухты мінезі, зерттейін деп отырған ақын
қызымыздың бойында көптеп табылады. Жанат Әскербекқызы 1966 жылы 1
қаңтарда Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданы, Қарасу ауылында
дүниеге келген. 1987 жылы қазіргі Қазақ Ұлттық Университетінің
филология факультетін бітірген. 1987-1995 жылы өзі оқыған Қазақстанның
40 жылдығы атындағы орта мектепте қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен сабақ
береді. 1995-2000 жылдары Шығыс Қазақстан Мемлекеттік Университетінің
қазақ әдебиеті кафедрасында аға оқытушылық қызметте болады. 2000 жылдан
бастап Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетнің қазақ және
шетел әдебиеті кафедрасында қызмет істейді.
Оралхан Бөкей прозасындағы мифологизм мәселесі тақырыбына
кандидаттық диссертация қорғаған.
1995 жылы Қарлығаш жас ақындар жинағына өлеңдері енген. Ғарыш
билер ғұмырымды (1999ж), Қаракөз бұлақ (2001ж), Қаңтардағы қызыл
гүл (2001ж Отырар кітапханасы сериясымен жарық көрген) жыр
жинақтарының авторы.
1993жыл ұйымдастырылған республикалық Аққұс ақындар
мүшәйрасының жүлдегері. Республикалық Шабыт шығармашылық жастар
фестивалінің бас жүлдегері. 2001 жылы Қасым Аманжоловтың 90жылдығына
арналған республикалық ақындар мүшәйрасының үшінші жүлдесін иемденді.
Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығына ұйымдастырылған бәйгеде
Көктүріктер әуені өлеңдер топтамасы үшін үшінші жүлдені жеңіп алды.
Тыңдағым келді жыр бар деп,
Сол жұртта қалған кім бар деп,
Тамырға біткен тарпаңдық
Қанымда менің тулар көп,
Бұқардай даңғыл көкірек
Қалдырып кеткен сыр бар ма ед...
Бата боп жеткен пұлды сөз
Шырмауықтайын шырмар кеп,
Тастарға қарап тіл қаттым,
Аспанға қарап тіл қаттым,
Тас керең болып қалса да
Бір арзуымды тыңдар деп[10]. Автор ойы ата-бабаларды еске түсіру
және келер ұрпақ алдындағы парыз сезіммен тоғысып жатады. Ақын
күйінішінің мазмұны-өткеннің өкініштерін, көненің қателіктерін
қайталамауды насихаттап сол істегі өз жауапкершілігін сезіне отырып
арлылық пен адамгершілік сезімдерін қорғауға құрылады:
Көк тастың тәніне қашалған, Көктүрк құйғытып күлікпен,
Көне сыр жұмбағын аша алман. Көрінсе, күллі жау үріккен,
Құлпытас, тіліңді тістейсің, Көк сүңгі жолашар қару
боп,
Күрсінер шежіре тасаңнан, Күдікті түйреген үмітпен,
Уақыт өзіңе сүйеніп, Осынау даңқыңнан,
бабалар,
Кеңістік көзіне жас алған. Тек таңба қаларын біліп
пе ең?![10].
Бұл шығармалардан байқалатын бір ерекшелік – Жанат поэзиясында
дәстүрлі лиро-эпикалық шеңберді қамтитын толғау жанрының жиі
қолданылатындығы және бұл өлеңдерде авторлық мен, яғни көктүрк ұрпағы
екені айқын көрініс табады.
Сақтадың сартап қып дастанды,
Табынтып жер менен аспанды,
Кешегі құдіретті Түрктен
Біздерге мұра боп тас қалды.
...Тастың да кеудесі шерленіп,
Көзінен жұмбақтау жас тамды[12].
Тағы басқа өлең-толғауларында ақынның жеке тұлғасы, өз бейнесі
тарих пен қазіргі заманға адамдық, азаматтық көзқарасы айқын көрініс
табады.
Жанат Әскербекқызы мен Маржан Ершуова өлеңдерін салыстыра
қарағанда байқағанымыз-ол екі ақынның өлеңдерін туыстастырып тұрған
-өмірге деген азаматтық, асқақ көзқарас. Батысқа тән өр, батыл да батыр
мінездерді екі ақынның өлеңдерінен де байқауға болады. Қазақ халқында
жоғары бағаланатын адамгершілік бағалы қасиетін қастер тұту бұл екі
ақынның шығармашылық мұраттарын жақындастырып қана қоймайды, олардың
жырларындағы мейірімділік рухын қалыптастырады.
Аймағы құтқа шомған жұрт,
Ақ ала орда қонған жұрт,
Кесек те кесек кекті үндер
Дұшпанның ізін шалған жұрт,
Тасты да жарған, бас жарған
Тіліме берік қорған жұрт,
Ойы мен қыры тең жатқан,
Ойға бір батқан орман жұрт...[13].
Қарт шежіре жұбатар мені немен,
Ерлер қайда, ел үшін еңіреген?...
Замандас-ай! Көрмеші ашулана,
Болғанда басың-жас, затың-жаңа.
Баба-тарих осылай сыр шертеді
Қойнауы кең шежірелі ғасырлардан[14].
Жанат Әскербекқызы ойлы ақын екеніне көз жеткіздік. Ал ойлы
ақынның сөзі өлі болмайды. Өлі болмайтын себебі-оның өлеңінде жан бар.
Жүрек бар, тамыр бар деп ақын Маржан Ершуова баға берген[15]. Жанат-
мінезді ақын. Жанаттың өлең-теңізіне үңілсеңіз, ғажайып көрініске,
өзіндік мәнерге, әдемі айшықтарға елітіп, қайран қаласыз! Өлеңіне
келсеңіз:
Шарасыздыққа ет өліп,
Шамырқанамын мұндайға.
Бөрілі байрақ көтеріп
Бөрідей жортқан күн қайда?
Табанда қалып пенделік,
Ерлікке қана елітті ой.
Бөрілі байрақ дем беріп
Бөгеліп көрмеп едік қой!-
деп қайраттанады табиғатына біткен бөрі мінезбен.
Көк түркінің аруы болып тумадым,
Ұмай-анаға сиынып.
Ерлерге сәлем қылар ем,
Басымды жеткізе иіліп.
Қажет те болса-
Қолыма садақ алмас па ем,
Жауатын бұлттай түйіліп...
Бұл -біз білетін әйел ақындардың бірде-бірінің аузына түспеген
сөз. Жанат ақынды замандастары сөзшең адам емес дейді[15]. Бар шуағын
өлеңіне аударып:
...Төбеде отыр ірісі,
Біз ақынның тірісі.
Жалбарынып қайтейін,
Жыр жазайын дұрысы,-деп ақ қағазға жан-жүрегінің лүпілін түсіре
бергенді артық көреді.
Шығармашылық қашанда өз заманының, дәуірінің, сол кезеңде
қалыптасқан қоғамдық үрдістердің жемісі екені баршамызға аян. Қоғамдық
прцестер мен өмірлік қағидалардың шығармашылық иесінің санасында
трансформациялануы арқылы дүниеге тың туынды келеді. Яғни, ақын
шығармасынан дәуір шындығын іздеген кезде лирикалық кейіпкердің жан
әлемінің жүйесі және ақын дүниетанымының призмасы арқылы қарауымыз
керек. Объектіге деген субъективті көзқарас шығармашылық психологиясын
анықтайды[16]. Осы ретпен ақын Жанат Әскербекқызының өлеңдеріндегі көне
ертегілік, эпостық образдар мен желілерге ой бөлелік. Ақын ауыз
әдебиетіндегі әйелдер образын поэзияда өрнектеген кезде, жалаң
эклектизмге бой алдырмаған. Ол сомдаған образдар лирикалық кейіпкердің
рухымен үндес, өзектес. Санамен түсінетін нәзік желілерді ақын тап баса
білген. Сол арқылы өлеңдерінің поэтикалық қуатын арттырған. Мысалы,
Бекторы образына тоқталайық.
Бала күнімізден біздің санамызда қалыптасқаны-ескі қағида
тұрғысынан жіктесек, Бекторы- жағымсыз кейіпкер. Бекторы пері болса
да пендеге, Төстікке ғашық болады. Есте жоқ ерте заманда мифтік сана
бойынша адам затына үш әлемнің бірдей есігі ашық болған. Ер Төстік
ертегісі осы тұрғыдан алғанда ертегілердің ішіндегі ең көнесі,
байырғысы болып есептеледі. Яғни, Жанат Әскербекқызының өлеңіндегі
Бекторы – этноархаикалық образ. Ықылым замандар мен қазіргі уақытты
жалғастырып тұрған ақындық қиялдың жүйріктігі де осында. Алайда Бекторы
образы ақын өлеңінде уақыттың талабына сай және лирикалық кейіпкердің
көңіл ауатынына байланысты іштей өзгешілікке ұшыраған. Яғни,
этноархаикалық образ жаңарған, ақын поэзия арқылы модернизмге алып
келген.
Ақын Бекторының ертегіде көрінбеген, жария етілмеген тағы бір
қырын-медальдің екінші бетін интуициясымен сезінген. Бекторының пендеге
ғашық болуының өзі оның жан әлеміндегі арпалыстың нәзіктігін, тіпті
періге тән емес әлсіздігін көрсетсе керек.
Өлеңнің өне бойында үш желі бар. Біріншісі-Бекторы-объект,
екіншісі-лирикалық кейіпкер, үшіншісі-ақынның бірінші мен екіншіге
қарым-қатынасы. Бекторы арқылы лирикалық кейіпкердің жанындағы болмашы
нәзік сәулені танимыз. Өлең композициясында жоғары да біз атаған үштік
бір-бірімен араласып, қоса-қабат жүріп отырады. Кей тұстарында Бекторы
мен лирикалық кейіпкердің мұңы ұқсайтын тәрізді де болып көрінеді.
Ақындықтың ішкі қуаты да объект пен лирикалық кейіпкердің сіңісіп
кетуінде. Сол арқылы нысанаға алынған объект көркем образ дәрежесіне
көтерілген.
Өлеңнің алғашқы шумағында ақынның тікелей объектіге қатынасы
бірден байқалады:
Пендеге айтпа өкпені,
Перінің қызы Бекторы.
Қайтесің мыстан-пиғылды
Тәңіріңе сиын көктегі.
Бұл шумақта лирикалық кейіпкердің сұлбасы нақты байқалмағанмен,
ақынның бірден образға көшуінің өзіне лирикалық кейіпкердің жан әлемі
әсер еткен. Осы шумақтан байқайтынымыз, ақынның көркемдік логикасының
өрімін өзгерте отырып, бірінші жол мен екінші жолдың орнын ауыстыруға
болады.
Перінің қызы Бекторы,
Пендеге айтпа өкпені.
Бұлар қалай қойса да, қосындысы біреу болып шығатын қосылғыштар
тәрізді. Алайда бірінші жол-алдымен лирикалық кейіпкерге қатынасы бар
тармақ. Пендеге өкпені алдымен лирикалық кейіпкер айтпауы керек сияқты
. Аталған тармақ өлеңді бастау арқылы лирикалық кейіпкер санасындағы
байқалмайтын өкінішті жария етеді. Осыдан кейін барып перінің қызы
Бекторыға кезек келеді. Өлең жолдарының ары қарайғы өрімінде лирикалық
кейіпкер мен көркем образдан шебер өрімшінің қолына берілген таспа
тәрізді келісті комбинация жасалған.
Өлең 8 буынды болуы, образ бен лирикалық кейіпкердің өзара пікір
алмасуына жеңіл тиуінен де туындағандай. Бекторы мен лирикалық
кейіпкердің арасындағы үндестік арқылы ақынның айтуға һәм айтылуға тиіс
идеясы жүйеленеді.
Сынықси күлмей сыр бүгіп,
Көрсеттің несін сұм қылық,-
деген жолдар көркем образды ашуға тікелей бағытталса,
Шыңына көміп кетті ме,
Шалқұйрық мінген бір жігіт,-
жолдарымен лирикалық кейіпкердің жанындағы драманы да айқын тануға
болады.Төстіктің-Ер Төстік емес, Шалқұйрық мінген бір жігіт атауымен
берілуі шаң сөзіне аллитерация үшін ғана емес, оның үстіне нақты да.
Бекторыға қатынасып әлсіретуге, жалпыландыруға сол арқылы лирикалық
кейіпкерді даралау үшін де қажет болған. Жалпы алғанда Төстіктен басқа
өлеңдегі Сорқұдық, Кенжекей, құба інген боталайтын тұс-бәрі-бәрі
жекеліктен жалпылық сипатқа ие болған.
Сорқұдық кімге сор мекен,
Сорлы жер, сірә, шерге тең.
Төстіктей ерді қай күні
Шыққыр да көзің көрді екен?!
Ертегідегі жер атауы Сұрқұдық-ақын өмір сүріп отырған уақыттың,
қоғамдық ортаның өлеңдегі нұсқасы.
Пешенеңнің де соры бар,
Кездеспес пенде оны ұғар.
Кенжекейдейін арудың
Кердеңдейтұғын жөні бар.
Бекторының басындағы хал-күй нақты, анық. Сондықтан өлеңде ақын екінші
жаққа-Бекторыға қарата сөйлейді. Біріншіден, бұл Бекторыны айқындай
түссе, екіншіден, ақынның жариялылықтан қашуынан туындаған. Және
ақынның сол арқылы лирикалық кейіпкерді салмақтандырғысы келгенін
көреміз. Кердеңдейтұғын сөзінің эмоциялық мәні Кенжекейдің қимыл-
әрекетінен гөрі Бекторының һәм лирикалық кейіпкердің жанындағы дертті
тырнағандай.
Ақын ертегінің нақты эпизодтарына мән берген. Өлең көркемдігі
үшін Кенжекейдің сертпен белін буған матаның босауы эпизодынан гөрі
Бошалаған құба інген боталаған тұс -сағынышты жандардың жолыққан жері
қымбат. Лирикалық кейіпкердің жан қалауы да сол. Өлеңнің идеясы да осы
болса керек.
Ертегіде жолаушының жарты лашыққа аялдайтын тұсы-құба інегн
боталайтын кезден бұрын болатын оқиға. Поэзиядағы көркемдік шешім үшін
жолаушының жарты лашыққа аялдауы өлеңнің соңында болуы тиіс. Ертегінің
композициялық құрылымының өзгеруі поэзиялық шығарманың композициясына
ерекше реңк береді. Бекторы өзінің өлеңдегі миссиясын толығымен
атқарып, лирикалық кейіпкердің сезіміне ерік берген. Ақын ақылын кекке
шырақ қылуға лирикалық кейіпкерді шақырады, өлеңдегі психологиялық
драматизм, динамикалық қозғалыс тыншу табады. Керісінше, Бекторы образы
өзінің перілік сипатына қайтадан оралғанын көзі қарақты оқырман аңғаруы
тиіс. Лирикалық кейіпкер тағдырын шешу үшін кімнің төрелігіне
қалдырды? Ал жолаушының алдынан төгілтіп тұрып ән салатын кім? Ішкі жан
әлемінің түйсіктерін іске қосатын сәттер де осы кез. Поэзияның құдіреті
де осында. Түйсінесің, сезінесің.
Поэзия-бөлшектерді бүгінге айналдыру, қайшылықтарды қиюластыру
болса, Жанат Әскербекқызының Ту сыртымнан Көкжорға кісінеді өлеңінен
бөлшектерден құралған тұтас сезімдік суреттер картинасын көреміз.
Образдар мен тұтас образдық тіркестерден тұратын өлеңде Қыз Жібек
лирикалық кейіпкердің логикалық прототипіне айналған. Алайда Жанат ақын
Жібектің образын суреттегісі келмеген. Себебі, эпостағы арудың
басындағы трагикалық хәл нақты-Төлеген өлген. Төлеген өлсе де, рухымен
қалаулысы қолдайды. Сондықтан да жалғыз қалған Жібек емес, жетім
қалған, қаңғырып қалған сүйіспеншілік сезім. Лирикалық кейіпкердің
мүдделі болатыны да сол тұрағын таппаған сезімнің хал-күйі. Ал Көкжорға
–кейіпкер сезіміне эталон. Өлең сюжетін-детальдар, метафора,
кейіптеулер т.б. көркемдік құралдар өреді. Метафоралық тәсілдің бір
ерекшілігі-айта-айта аузыңыз кепкен жасандылықтан арылтатынын өлең
мәтінінен анық байқаймыз. Адамның жан әлеміне сүңгу, сезіміне араласу,
көңіліне құйылу тұспалдық тәсілмен ақынның оң жамбасына келген. Сезім
бояуының жанды қозғалысы, пстхологиялық драматизм өлең құрылымын кернеп
тұр.
Ту сыртымнан Көкжорға кісінеді,
Кісінеуі кімді еске түсіреді.
Иесінің жоқтығы-өңім еді,
...Ту сыртымнан Көкжорға кісінеді...
Эпоста көрінетін ыстық сезімнің жалыны өлеңде өз өрнегін
тапқандай. Ұлттық менталитетке сай иірімдер: жорыққа кеткен, жолаушы
кеткеннің жанның жансерігі-аты шылбырын сүйрете иесіз келуінің қандай
боларын қазақ жақсы түсінеді. Ыстық сезім туралы өлеңнің астарынан
қаңтардың ызғары ескендей.
Бұл шумақта эмоциялық эффект басым. Ту сыртымнан Көкжорға
кісінеді деген жол Қызды да, Көкжорғаны да елестетпес бұрын кісінеуден
ШОШЫП кеткен белгісіз бейненің әлемтапырық жүзін көз алдыңызға
әкеледі. Жорғаның лирикалық кейіпкердің ту сыртынан келуі сол
қорқынышты тануға және оны оқырман психикасына көшіруге бастау
болады. Көкжорға –сезім. Ие мен ер тоқым –бүтіннің орнына бөлшектері,
деталь. Антоним болатын өң мен түс –сезімдердің қайшыласуы. Бастапқа
тармақтың шумақ соңында қайталанып екі жағынан бірдей көп нүкте
қойылуы, Көкжорға-сезімнің қамалуы, лирикалық кейіпкердің қайда барарын
білмей аңырап қалуын көрсетеді. Сезім абстрактылысипаттан конкретті
көрініске көшкен. Шығармашылық шеберлік сезімнің түзілу эвалюциясын
баяғыда игерген, енді қалғаны сезімдегі-динамика. Сезімді қозғалыс
арқылы образ дәрежесіне көтеру.
Сор тіледі, қайсысы бақ тіледі,
Өзегімді ащы өксік қақ тіледі.
Еңіреген Ертісті артқа тастап,
Жағасынан Есілдің тапты мені.
Өлең жолдарында берілген нақты географиялық атаулар-Ертіс пен
Есіл, тақырыпты тануға негіз болған лирикалық кейіпкертүйсінетін
қоғамдық әлеуметтік процестер тәрізді. Жоғарыда айтылған, жанды
қозғалысты көрсету үшін арақашықтық керек. Ол нақты географиялық
атаулармен беріледі. Себебі, сезімде конкретті-Көкжорға. Сезімнің ағыны
Көкжорғаның тайпалғаны тәрізді төгіліп кеткен. Бұл жердегі қақ бөлінген
өзек, еңіреген Ертіс, көз ілген үміт, дұшпан жел, озбыр жел сияқты
образды тіркестерді жекелеп айтудың қажеті жоқ, себебі, ол тіркестер
тек қана лирикалық кейіпкердің жан әлеміндегі арпалысты таныту үшін
алынған спецификалық ойлар. Өлеңнің соңына қарай сезім тұлғаланған.
Есілге келіп мұң шаққан лирикалық кейіпкер объектіні көретін тәрізді.
Қоршаған ортаның тұспалы болып тұрған дұшпан желдің қылығы да жаныңды
ауыртады. Лирикалық кейіпкер мен образдың даралығы үшін қажет анимистік
сипаттағы жел сәтті алынған. Өлең композициясын шұбалаңқылыққа кетірмей
сәтінде қайыруға негіз болған да сол. Кенеттен басталып, ғайыпқа
сіңеді. Бес шумақтың өне бойында шашу шыққан әріп те, дыбыс та жоқ.
Жанат Әскербекқызының шығармашылығында байқалатыны-метафора,
меңзеу, тұспалдау тәсілінің басымдылығы. Ақын жариялылыққа бармайды.
Дерексіз ұғымдарды заттандырып, жалқы ұғымдарды жалпыландырады. Өзі
суреттеп һәм сомдап отырған оқиға –образдан, объектіден тыс қалып, оған
салқын қарамайды. Керісінше, өз объектісінің өзегіне терең бойлауға,
жан әлемін тануға ұмтылады.
Жанат Әскербекқызының шығармашылығында тақырып алуандылығы сан
түрлі. Бүкіл тақырыптар өлең мазмұнында кездеседі. Мысалға, әйел
болғандықтан ана тақырыбында жазбай кетпеген Ана тілегі, Сәбиім,
туған жер тақырыбы Ата қоныс, Айтқаншоқы, Тарбағатайым, көктүрк,
көк бөрі деп жырлаған өлеңдер Көктүркінің ұланы, Тәңір сірә,
Тастағы таңба, Шарасыздыққа ет өліп, табиғат лирикасы Анығырақ
көрмек едім Ай меңін, Қазымыр қаңтар, өзен-көлдермен сырласқандай
оларға қарап, арнау өлеңдері де кездеседі Есілден соққан есіл жер,
Ертістің бойы, діни-сарындағы өлеңдер Иманы -күмән, кілең жат,
Жұмақ бар да тозақ бар, Санам шырмалды шайтанның сандырағына, Олай
қаштым болмады, Қарашаның түлей түні, Періштесі пенде болған,
махаббат лирикасында да қалам тербеткен Кісі жары, кімім едің...,
Қаракөз бұлақ, қамықпа жаным, Сен сыңсытқан күйге егілем, Сендік
сезім тым тереңде... тереңде, Мың жапырақ-мың ғұмыр Мына ғалам Сіз
бенен Бізді ұғама, қоғамдағы тұлғаларға, өнер саңлақтарына, туған
жерге арнап арнау өлеңдер жазған. Мысалға: Ақиқатты құндақтаған,
Тарбағатайым, философиялық-әлеуметтік тақырыпта Сезіледі бейттердің
тынысы, Түйсінбедік нені біз, Күн мүлгіп тұрып алды, Алтын, күміс
тас екен, Не қыл дейсің... не дейсің, Бойым тарттым бүгіннен т.б.
өлеңдері кездеседі.
Лирикадағы уақыт мезетінің суреттелуінің өзі түрлі бейнелеу
тәсілдерімен жүзеге асатынына арғы-бергі кезеңдердегі поэзиялық
туындылардан көп мысалдар келтіруге болады. Адам мен табиғат –күллі
өнер туындысының нысаны. Әсіресе, сыршыл жанр лирикада уақыттың әрбір
сәті түрлі тәсілмен жырланып, өзгеше бітімді көркем бейнеге айналды.
Соның мысалы ретінде қазіргі лирикамыздағы түннің бейнеге (персонаж)
дәрежесіне көтеріліп, кескінделуін сөз етсек көп қырлы көркемдік
әлемінің терең сырына қанығарымыз анық. Әрине, кескінделу сөзі
өлеңнен гөрі бейнелеу өнеріне жақын, дегенмен, бейнелеу суретпен ғана
емес, сөзбен де мүсінделетіні шындық.
Қазақ халық поэзиясында табиғат суреті, жаратылыс көріністері
үлкен орын алады. Бұлай болуы заңды да. Сахарада көшіп жүрген,
күнделікті өмірі жыл бойы дерлік кең далада, төңкерілген ашық аспан
астында, өзен-судың жағасында өтетін елдің өзін ұдайы табиғаттың
аясында, құшағында отырғандай сезінуі таңқаларлық нәрсе емес- дейді
теоретик, ғалым З.Ахметов[2]. Шындығында табиғатпен барынша жақындық
ондағы құбылыстардың қыр-сырын ұғатын аңғарымпаздыққа жетелейді.
Адамзат тірлігінің негізі осы табиғатта жатыр. Адамның ақыл-ойы,
қабілет- дарынымен жасайтын өнер туындыларында табиғаттың басты орын
алатыны анық бірегей себебі де осы. Сондай-ақ, бұл жерде жаратылыс
туралы таным-түсініктің де жетекші мәнге ие екеніне естен шығармаған
жөн.
Адам мен табиғат тепе-тең; ойлау, қайғыру, қуану сияқты сезім
күйлері адамға тән екені сияқты табиғатқада тән деген сенім көркемдік
ойлау жүйесіндегі бейнелі, астарлы, ишаралы мәндерге негіз болғаны
белгілі. Тақырыпқа арқау болып отырған түн де сол табиғат құбылысы,
нақтылай айтқанда оның бір сәті, мезеті. Мифтік әңгімелерде (ертегі,
аңыз, хикаяттардың бәрі мифтен бастау алған) Жезтырнақ, албасты т.б.
қаскөй күштердің адам баласына зиян қылатын уақыты осы түн. Дүниенің
жартылысы туралы мифтерде әуелгі бей-берекеттік (хаос) және үрейлі
қараңғылық сөз болады. Қараңғылық-қара түс-түн адамзат санасында үрей,
қайғы-қасірет белгісі болып сіңісті. Тіршілік атаулы жарық пен
қараңғының, ізгілік пен зұлымдықтың күресі болса, жарық-ізгілік-күн
ортақ сипатты болып, бұларға қарама-қарсы ұғымда қараңғылық-зұлымдық-
түн шеңдестірілді. Адам баласының көне танымы даму сатыларына сәйкес
көркемдік танымға ұласқан кезде бұл қалыптасқан түсінік енді поэтикалық
ұғымға ұласып, айтылар астарлы, тұспалды ойларды ишаралауда, лирикалық
кейіпкерлердің ішкі әлемін жеткізуде үлкен мәнге ие болды. Тылсым,
жұмбақ сырлы дүлей қараңғылық сипатындағы түн енді бір жақты қалып
қоймай, сыр мен сезімге толы, жанды әрекетке ие, көркем бейне
дәрежесіне көтерілген поэтикалық тұтас суретке айналды.
Ұлттық поэзияның даму тарихына көз салағанда түннің әуелгі
танымдық негізде жақындатыла жырлағанына Абайдың әйгілі Қараңғы түнде
тау қалғып ұйқыға кетер балбырап даланы жым-жырт дел-сал қып түн
басады салбырып жолдарын мысал етуге болады.
Ішкі дүнием-Ай тұтылған түн -әлем,
қараңғылық, қадамыма құмар ең.
Пенделерге қимасам да мұңымды,
періштелер ұғымында күнәлі ем...
Керегі жоқ түнге келіп түнеудің,
Айдан өзге ол сорлыға тіреу кім?!
Ай туғанда бата қылса өзгелер,
Айға жоқтау айтатұғын Біреумін![10].
Өлеңнің алғашқы жолында Ішкі дүнием-Ай тұтылған түн-әлем деп
өзінің ішкі жан дүниесіндегі арпалысты Түнмен параллель алып
бейнелейді. Бұл ақын шығармашылығындағы – лейтмотив. Түнге мұңдас
тіреу тек қана Ай екенін айтып кетеді. Анығырақ көрмек едім Ай меңін
деген өлеңінде Түн ыңылдар еске оралып өз әні... деген жолдарында
түннің мазасыз екенін, сол арқылы ақын қызымызға әсер етіп мазасын алып
жатқанын айтса, мына бір өлеңінің жолдарында:
Тілін тістеп, ыңыранып шындығы,
Күнәлі түн кірпігімен сырғыды... - деп Түннің үндемей кеткені
жайлы сөз етілсе, мына жолдармен салыстырғанда алдыңғы екі өлеңде де
Түн жағымсыз күйде суреттелсе, Күн тілінен нәр тамды деген өлеңде:
Күн тілінен нәр тамды,
Түн тілінен бал тамды.
Бірақ... тағдыр мыстанның
Сұм тілінен зәр тамды [17]- деп түн де, күн де пендеге
жақсылық әкелуші ретінде айтылады, тек кінәлі сұм тағдыр ғана өз зарын
төгетін болып суреттеледі. Ақын түннен де, күннен де безгісі келмейді,
өзі де білмейді не кедергі жасап жатқанын:
Күннен безгім келмейді,
Түннен безгім келмейді.
Түсініксіз өзіме
Кімнен безгім келгені[17].
Көл-күй махаббат лирикасында түн басқаша сипатымен де көрінеді.
Мұнда да Түн - лейтмотив. Түн лирикалық кейіпкердің көңіл-күйі
мен сезім әлемін өзіне аударып алып, жалғыз қалып құлазыған, содан
аласұрып сүйініш іздеген, мұңға бейім жаңа тұрпатты бейне болып бой
көтерген. Табиғаттың әрбір мезетінде, әрбір құбылысына телінетін адами
рұх ойды көркемдеп жеткізеді, эстетикалық ләззат сыйлайды.
Бас шайқады бозарған таң... не десін,
Тереземнен алып жатты жел өшін.
Жұмбақ түннің етегіне жармасып,
Босағамнан ғайып болды елесім[10]-қараңғылық-түн-қасіретті ң,
зұлматтың көрінісі ретінде берілген. Ақын Түнді жұмбақ болатынын өлең
жолдарында айтып кетеді. Қоғамда болатын небір арпалыстарды, қара
ниетті іс-әрекеттерді түн өз қарамағына жұмбақтап жасырады. Сол
қасиетімен де Түн лирикалық кейіпкеріміз жағымсыз.
Түн метафора-кейіптеу-символ сияқты бейнелеуіш тәсілдер арқылы
лирикалық кейіпкердің сыршыл да тұңғиық, әсершіл жан әлемі көркемдік
шындық аясында бедерленген. Өлеңді субъективті-элегиялық сарындағы
туынды деуге әбден болады. Сыншы, ғалым Т.Шапайдың лирикадағы
табиғаттың адамның ішкі әлемін бейнелеудегі рөлі туралы тұжырымдары дәл
келеді. Поэзиядағы табиғат пен адамның бейнелеу тарихы мен тәсілдеріне
назар аудара келе, Қиыр Шығыс, оның ішінде жапон поэзиясына тән басты
белгі-адамның табиғатқа сіңіп кетуге ұмтылысы; олар үшін табиғат арқылы
мен және мен емеспін айырмасыз екенін бейнелеуге-текті поэзияның
басты міндеті екенін зерттеушілер тұжырымдарына сүйене отырып
көрсетеді[17].
Біздің ұлттық позиязымызда да табиғаттың да маңызды орын алып
келгені ақиқат. Табиғатты жырлауда қазақ ақындары тек шабыт қуатымен
әдемі көркем тіркестерге жүгінеді. Адам мен табиғат болмысын
үндестіре, егіздей суреттеудің тамаша үлгілерін ұсынған қазақ поэзиясы
ойды бейнелі, тұспалды, астарлы түрде жеткізудің артықша тәсілдерін
тауып, поэтикалық мәні терең өлеңдермен байыды.
Ұлттық позиямыздың көркемдік сапасына өзінің үлкен үлесін қосқан
Жанат Әскербекқызы ақындық шеберлігі, дара қолтаңбасы адам-табиғат
үндестігін өрнектеген көңіл-күй тақырыбындағы сыршыл өлеңдерінен ерекше
көрінеді. Нәзік лиризм мен терең психологизм қатар өрілген өлең-ақынның
таным кеңдігі мен дарын қуатты деңгейінің көрсеткіші.
Лирикалық поэзиядағы түннің әртүрлі қалыпта бейне дәрежесіне
көтеріліп, тың сурет, жаңаша ой тудыруда маңызды орын алғанын
жоғарыдағы өлеңдерінен тани түсеміз. Бір-бірімен үйлесім тапқан тамаша
поэтикалық тіркестер, тілдік өрнектер ұлттық поэзиямыздың зор
мүмкіндігін көрсетеді.
Табиғаттың бір мезетінен тұтастай көркемдік ассоциация құрап,
бейне дәрежесінде әрекет етті. Табиғаттғы тірі рух түрінде қабылданған
анимистік сенім метафоралық ойлауға бастау болып, адамзаттың
эстетикалық мұраттарына қызмет етіп келеді.
Жанаттың поэтикасындағы тағы бір ерекшелік- көп адамдарда кездесе
бермейтін өзіне деген сенімнің басым болып, туындыларының тақырыбына
арқау болғаны. Егерде көктүрк дәуірінде туғанында көп тірліктің басын
шешетініне нық сеніммен айтады:
Көк бөрі болып ұраным,
Көк көлді көктей өтер ем
Асау көк болып пырағым,
Балқан-тауға да жетер ем,
Төсегінен түңілген
Адам жүрер жерлерге
Көк байрақ тігіп кетер ем...
...қажетте болса
қолыма садақ алмас па ем,
жауатын бұлттай түйіліп[18]-
деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Поэзия- киелі сөз. В.Г.Белинский сөзімен айтсақ, Поэзия-әлемдік
өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен
күні[1]. Академик З.Ахметов: Поэзия-сөз өнері, көркемдік шеберліктің
теңдесі жоқ озық үлгісі[2] дей келіп, оның аса маңызды құбылыстарды
бейнелеп көрсетуде зор мүмкіншілігі бар екенін айтады. Өнердің асыл
тегі саналатын поэзия сонау күндерден қазіргі уақытқа дейін адам
болмысының қат-қабат сырын бейнелеп көрсетумен құнды болып келеді.
Бейнеліліктің негізгі өзегі – қадым замандарға көне адамдар танымынан
бастау алған ұғым-түсініктер екені ақиқат. Поэзияны үлкен құлып десек,
оны ашатын алтын кілт-ақын жүрегі. Ақын халықтың сүйкімді де ардақты
адамының қатарында тұрады. Халық қалаулысы болуы ақынның тіл шешендігі
ғана емес, халық тұрмысының шындығын суреттеуі, қуанышына бірге қуану,
қайғысына бірге қайғыру, ақын сөзімен айтсақ:
Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі, сыздаған барлық жараның[3].
Ақын жүрек жүгінің ауырлығын белі қайыспай биікке көтеру тума
талантқа ғана тән.
Шетсіз де шексіз кең далада тыңдаушысы ашық аспан, толағай таулар
мен жазира жайлау болған қазақ халқы әу бастан өлең мен жырды еншілеп
өскен. Небір төкпе, суырып салма сұңғыла ақындар өз елін өнер
құдіретімен тамсантып өткен. Бауыры жазыла түскен бәйге атындай арқалы
ақындар алқалы топта жыр төккенде, бойында қаны қызып, бала қырандай
шаңқ етіп сілкінбес дала перзенті бар ма еді. Сол ақын халық, батыр
халық болған елдің қастерлеп, дәстүрінен нәр алып, оны уақыт елегімен
елеп-екшеп, барған сайын жаңғырта, құлпырта беру болашақтың міндеті.
Ақын жүрегі жынысына, ұлтына, тегіне, нәсіліне қарамайды, бірдей
соғады.
Қазақ поэзиясы –қызық та күрделі және жан-жақты поэзия. Соның
ішінде әйел ақындар поэзиясының өзі бір шоқ. Олар: Шолпан Иманжанова,
Марям Хакімжанова, Фариза Оңғарсынова, Күләш Ахметова, Марфуға
Айтхожина, Ақұштап Бақтыгереева, Гүлнар Салықбаева, Әселхан Қалыбекова
т.б.
Әйел поэзиясының шоқтығын көкке көтерген кезең бұл -Тәуелсіздік
жылдарындағы ақын әйел-қыздарымыздың шығармашылығы.. Солардың ішінде
біртуар ақын қыздарымыз-Жанат Әскербекқызы, Маржан Ершуова, Нәзира
Бердалы, Танакөз Толқынқызы, Баян Бекетова, т.б.
Халқымыздың мәдени-рухани өміріңде қыз-келіншектер
шығармашылығының алар орны ерекше. Өздерінің тамаша туындыларымен
оқырман қауымының құрметіне бөленген. Олар қазір еліміздегі өзіндік
келбеті, көркемдік сипаты, бағыт-бағдары, шығармашылық тарихы бар, жолы
қалыптасқан жаңаша арнаның-әйелдер шығармашылығының көшін салды.
Көптеген халықтар әдебиетінде әйелдер поэзиясы туралы баспасөзде
құнды пікірлер айтылып, кітаптар басылып, зерттеулер жолға қойылып
келеді. Мәселен, орыс әдебиетінде бірнеше ғалымдар Анна Ахматова
шығармашылығын әр қырынан зерттеді, өзбек әдебиетінде Зебуниса,
Дильшод және Анбар-атын деген үш ақынның таңдамалы өлеңдері
топтастырылған жинақ басылып шықса, түркмен әдебиетінде әйел-қыздардың
шығармашылығының толық мәтінімен берілген Женское поэтическое
творчество атты зерттеу кітабы басылып шықты[4]. Сол сияқты
әзірбайжанда Мамедова А. Творчество Медины Гюльгюн, грузин
әдебиетінде Капашвили Щ. Женщины-книжницы в древней Грузий[5], черкес
әдебиетінде Калиева Н. Творческий путь Халимат Байрамакуловой, қырғыз
әдебиетінде Егиналиев С. Творческийпуть Райхан Шукурбековой т.с.с
зерттеу жұмыстары жүргізілді. Төл әдебиетімізде С.Айбергенова Қазақ
ақын әйел шығармашылығындағы дәстүр жалғастығы деген тақырыпқа ғылыми
еңбектер жазған[6]. Ал А.Кенжебаева Әйел прозасындағы әйел образының
ерекшелігі атты кандидаттық диссертация қорғаған[7]. Бұл зерттеулерде
ең алғаш рет әйел шығармашылығының өзіндік белгісі айқындалып, әдеби
эволюция фактісі ретінде алғашқы кәсіби әйел қаламгерлердің көркем
шығармашылығының ерекшеліктеріне талдау жасалынған.
Қазақ әдебиетіндегі ХХ ғасыр поэзиясы профессионалдық дәрежеге
көтерілген ғылыми-техникалық прогресс заманының поэзиясы. Егер
профессионалдық поэзияны ақ отау десек, оның бірнеше уығы әйелдер
шығармашылығы.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде өмір сүріп, еңбек еткен
қаламгерлерді біз Кеңес ақындары, Ұлтшыл ақындар, Зар заман
ақындар деген сияқты қолдан жасалған топтарға бөліп келдік. Осы күнге
шейін әдебиет атты ұлт рухының ақ отауының төрінен Кеңестік өмірді
жырлаған ақындар орын алып, өзге бағыттағы қаламгерлер босағада қалса,
егемендік алғалы бері театр сахнасында орындары ауысқаны секілді
әдебиет сахнасында да бірқатар ақындар орны қалыптасты.
Әйелдің адамзаттық рухани байлығы көріністерінің ең айқын
түрлерінің бірі-әдебиет көкжиегінен өзінің тұрақты да тұрғылықты
тұғырын табуы, әйелдердің көркем шығармашылығы бұл күнде тарихи-әдеби
процестің бөлінбес бөлшегін құрайды.
Проза шығармашылығындағы саласында да біздің арулармыз өзіндік
қолтаңбасын таныта білді. Шәрбану Құмарова, Кәмилә Құдабаева, Сара
Мыңжасарова, Күлиман Жүнісова, Күлиман Иманғазина т.б. жазушылардың
туындыларында әйел бейнесі жан-жақты сөз болады. Олардың
туындыларындағы кейіпкерлер (әйелдер) қиын да қызықты өмір кешкен,
тіршіліктің бейнеті мен зейнетін арқалаған жандар.
Әйел тағдырын, әйел мұңын, әйел жанын әйелден артық түсінер жан
болуы екіталай. Сондықтан қаламгер аруларымыз өз туындыларында әйел
тақырыбынан сырт айналып кетуі мүмкін емес. Ал қазақ әдебиеті тарихында
әйелдер арасынан дара шығып, тәуелсіздік жылдарында ерен еңбек етіп,
қазақ қыздарының бейнесін сомдаған арулар- Жанат Әскербекқызы, Маржан
Ершуова, Нәзира Бердалы.
Бұл ақын қыздарымыз тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетінде
жас толқындар қатарының көшбасшысында тұр. Әдебиет сахнасында, поэзия
жолында өзіндік ерен еңбегі, қадір-қасиеті әр қырынан көрінген.
Әдебиетке тың тақырыппен, жаңаша үрдіспен, ерекше сезіммен, жүрек жарды
жырымен ақын қыздарымыз өз үлесін қосқан. Мұны біз жұмысымыздың
барысында байқадық.
Бұл олар әйел махаббатын, тұрақтылық пен адалдық принциптерін
арқау етеді. Әйел жүрегінің нәзік иірімдерін әдеби тілмен ұштастырған
қаламгер туындыларының басты арқауы әйелге тән мейірім-шапағат, жарға,
балаға деген іңкәр махаббаттан құралған. Ақындар өмірдің әр алуан
құбылыстарына әйел көзімен қарайды, әйелдік жылы сезіммен тебіренеді.
Бүгінгі таңда әйелдің қоғамдағы орны, деңгейі өсіп, ой-таным
шеңбері ұлғайып, көкжиектен көтеріліп отырған шақта өзінің қабілет-
дарынын рухани байлығын әдебиет айдынына шығаруға ұмтыла түсуі де
заңды. Өйткені жаңа дәуір ағысымен әлемдік әйел шығармашылығы дәстүрлі
арна ретінде осы ғасырдың аяғына таман жан-жақты танылып отыр.
Әйел шығармашылығының зерттеу ағысын өз кезегінде белгілі ғалым
Ю.М.Лотман атап өткен әйел мәдениеті атты құбылыспен тікелей
байланысты. Ғалым өзінің Орыс мәдениеті жайлы еңбегінде әйел әлемі
мен ер әлемінің өзгешелігін тани отырып: Әйел мәдениеті дегеніміз- бұл
тек әйелдердің мәдениеті ғана емес. Ол-мәдениетке деген өзгеше
көзқарас, оның көп үнділігінің ең қажетті бөлшегі-деп атап
көрсетеді[8].
Дарынды ақынымыз Нәзира Бердалы алдыңғы топтың ізімен келіп, қыз-
келіншектер шығармашылығының әрі қарай жалғады. Әйел жаны түрлі
иірімдерден құралған күрделі дүние. Кешегі Кеңес өкіметі идеологиясының
басты қателігінің бірі – барлық адамды бір шеңберге жиып,
индивидуальдық көзқарасты жоққа шығарды, әйел мен ер әлемінің
қабілеттері мен мүмкіншіліктері арасындағы ерекшеліктері мен
өзгешеліктеріне онша мән бермеді. Ал олардың әрқайсысының өзіндік сара
да, дара жолы болды. Олардың әрқайсысының өзіне ғана тән Өз әлемдерін
аша білуі қажет. Кейінгі кезеңдерде, яғни Тәуелсіздік жылдарынан
бермен қарай ғана бұл ерекшеліктерге тереңінен үңілу, түсіну кезеңі
басталғандай.
Қаламгер аруларымыздың бүгінгі өмірді, оның кейіпкерін әртүрлі
қырынан суреттейтін туындыларына көбірек үңілу -әдебиет әлемінің соңғы
кездегі ұстанған бағытын айқындай түскендей. Оның үстіне әйелдер
шығармашылығына деген ықылас шет елдерге ғана емес, біздің елде де
едәуір өсті. Бүгінде әдебиет зерттеушілері әдеби шығармалардың да
айтулы үлесі бар деген тұжырымға келіп отыр.
Әйелдер шығармашылығы-әйелдің ішкі рухани дүниесінің, қоғамның
және адамзат тағдырының айнасы, қаламгер арулар мен әйел шығармашылығы
сыншыларының, зерттеушілердің ортақ қызметі ХХ ғасырдағы әйел
шығармашылығын зерттеу ағысы әлі де болса алғашқы қадамын тәй-тәй
басқан кезеңде тұр. Болашақта бұл ағымның адамзат азаттығы, көркем әлем
мен объективті орта үшін өз үлесін қосатынына ешқандай күмән жоқ деп
белгілі қытай әдебиетшісі Ян Чундэ атап көрсетеді[9].
Ұлы сыншы әдебиет теориясы мен эстетиканың тарихында әйел
шығармашылығының әдебиет өміріндегі орнын, мән-маңызын дұрыс тани алды.
Әйел шығармашылығы жөнінде өз кезінде орыстың белді сыншылары,
жазушылары В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, И.В.Кириевский де өз
пікірлерін білдіріп, ең алғашқылардың бірі боп әйел шығармашылығының
болашағына үміт артқан. Бұл ретте әйел психологиясының ерекшелігіне
теориялық тұрғыдан жан-жақты дәйектемелер берген.
Әйелдің жан дүниесі – табиғаттың өзіндей жұмбақ әлем болса, сол
әлемде осы ақындардың баспаған нүктесі кемде-кем. Әйелдің кез –келген
адамға айтпайтын сезім мен жан күйінің шындығын айтады. Ақындар әйел
болмысын әбден біліп,соның бір өкілі ретінде өз болмысының сан қырлы
қатпарын, қырларын жан-жақты ашып көрсете білген. Әйел тағдырын өз
басынан кешіріп жанымен сезінген ол нәзікте сезімтал жүрегімен толғана
отырып жазады. Мәңгі гүлденуді ғана қиялданған нәзік әйел жанының арман-
қиялы, шуақты сәттері, дүрбелең сезімдері, жүдеу жаны мен мұңға
оранған жүрегі, кейде тұйық-тұңғиық, кейде аласапыран жан әлемі ақын
туындыларында ерекше суреттеледі. Тайғанақ асулы тәкәппар әдебиет
заңғарының сан алуан белестерінен өтіп, Нәзира, Маржан әйел сезімін өз
өрнегімен бейнеледі, өнер құдіретінің мәңгілігін дәлелдеп келеді.
Әйел жаны әр кез әйел тағдырының асау ағыстары мен терең
тұңғиықтары мен тылсым иірімдерін ашуға тырысады.
Әйелдің қоғам тұрмысында алатын орны, шаңырақтағы алуан түрлі
проблемалары- қаламгер аруларымыздың шығармашылығында орталық объектіге
айналады.
Қыз, келін, жар, әйел, ана. Осы қасиетті сөздердің қатарына әйел
болмысының көп қырлы, көп жақты белгілерінің сыры мен сымбатын
айқындайды. Адам баласы тіршілікті қалай қадір тұтса әйелді де солай
қадірлейді, пір тұтады. Әйел, тіршілік бір-біріне етене жақын, төлтума
ұғымдар.
Сондықтанда тәуелсіздік жылдарындағы ақын әйел-қыздарымыз
поэзиясының даму кезеңдері мен тенденцияларын, көркемдік әлемін,
стильдік ерекшеліктерін тап басып таны, айқындау үшін Жанат
Әскербекқызы, Маржан Ершутегі, Нәзира Бердалы шығармашылығын бөліп алып
қарағанда мынадай міндеттер қойылды:
- Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ өлеңдерінің жетіліп, толысып
және жаңа бір арнаға түскенін аңғарту;
- Ақын қыздарымыздың ақындық лабораториясын зерттеу, жаңашылдық,
поэтикалық стиль өзгешеліктеріне бақылау жасау;
- Жанат Әскербекқызы, Маржан Ершутегі, Нәзира Бердалы
шығармашылығынан тәуелсіздік жылдардағы қазақ поэзиясына тән
белгілерді іздестіру;
Сонымен, 90-шы жылдардан бермен қарай дамыған қазақ жыры туралы,
оның өсу, толысу соқпақтарын саралап, басқаша айтқанда, әлем әйелдер
көзімен демекші, қазақ поэзиясындағы ақын әйелдер шығармаларының
көркемдік әлеміндегі көріністеріне барлау жасадық.
Бітіру жұмыстың құрылымы –кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақ ақын қыздарының шығармаларындағы тақырыптық-идеялық
ізденістер деп аталатын алғашқы тарауда аты аталатын ақындардың бүкіл
шығармашылығына тән көркемдік ерекшеліктері, тақырып алуандығы,
көркемдік таным проблемалары қазақ өлеңіне тән тұрғысы мен жаңашылдық
тұрғысынан қаралды.
Қазақ өлеңінің құрылысы 90-шы жылдардан бермен қарай қалай
дамыды, ұлттық көрінісі қалай болды, қоғамда қандай салмаққа ие болды,
жалпы қазақтың қара өлеңінің болашағы қандай деген сауалдар төңірегінде
ой қозғалды.
Өлең құрылысындағы ерекшеліктер атты екінші бөлімде өлеңнің
композициясынан бастап, ұйқас, буын, бунақ, ырғақ, екпін, сондай-ақ
көркемдік компоненттерді құрайтын троп түрлеріне талдау жасалды.
Ғылым мен техниканың дамыған тұсындағы ерекшеліктердің болашағы
қандай, тәжірибе пен озық үлгінің арасында кездесетін өзгерістер-бәрі
түгелдей ғылыми тұрғыда қаралды.
Біз жұмысымызда бұл мәселеге осы тұрғыдан қарауды көздедік. Ол
үшін өз шығармашылығына адамгершілік қасиеттерін түп қөазық ете білген
ақын қыздарымыз Жанат Әскербекқызы, Маржан Ершуова, Нәзира
Бердалылардың поэзиялық туындыларын – зерттеудің негізгі объектісі етіп
алдық.
Тақырыптың өзектілігі – мынадай жайттармен айқындалады:
Біріншіден, қазақ ақын аруларының поэзиялық шығармашылығының өсу
дәржесі, әдебиетке әкелген жаңашылдығы, ізгілік, әсемдік әлемі. Сонымен
қатар қазіргі таңдағы әдебиет сахнасында өзіндік тұғыры қалыптаса
бастаған жазушылардың көркемдік шеберлігін айқындау, тәжірибесін игеру
– қазіргі таңдағы әдебиеттану ғылымының теориялық деңгейін көтеруіне
септігін тигізеді.
Екіншіден, өскелең өмір талабы әдебиет алдында жаңа міндеттер мен
талаптар жүктейтіні аян. 90 ж, бермен қарай қазақ әдебиетінде ақын
аруларымыз жаңаша қырымен көріне бастады, әдебиетке нендей үлес қосты?
Әйел қаламынан туған туындылар қатарын саралау, олардың өзіндік
ерекшеліктерін талдау, шығармашылық тәжірибесі игеру – бүгінгі
әдебиетті зерттеуші ғалымдар мен сыншылардың, философтардың, ақын-
жазушылардың еңбектеріндегі теориялық пайымдаулар мен пікірлерді
зерттеуімізге ретіне орай қолдандық.
Зерттеудің басты мақсаты – қазіргі қазақ ақын әйелдер
шығармашылығын ғылыми тұрғыдан зерттеу, яғни ақын шеберлігін таныту,
қиял өрісінің, тіл мен суреттеу, көркемдеу құралдарын дұрыс пайдалану
жағын және бейнелеу ерекшеліктерін көрсету болып табылады. Осы
мақсатпен Жанат, Маржан, Нәзиралардың тәуелсіздік жылдарынан бермен
қарай жазылған өлеңдеріне, оқырман назарын аударған лирикалық
туындыларына ғылыми талдау жасалды.
Қойылған міндеттер:
• Әйел шығармашылығына тән ортақ белгілерді табу;
• Әйел ақындардың шығармашылығындағы асқақ армандар, сол жолдағы
ұмтылыстарына, парасатына назар аударып, тәрбиелік-өнегелік мәнін
ашу;
• Әйел қаламынан туған әйел шығармашылығының ерекшелігін ашу;
• Олардың шығармашылық лабораториясын зерттеп, дара қолтаңбасын
айқындау.
Зерттеу әдісі: Жұмыс барысында салыстырмалы, құрылымдық-
типологиялық, талдау әдістері бойынша қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде қазақ
әдебиетінде Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, М.Базарбаев, Р.Нұрғали,
С.Айбергенова, А.Кенжебаева, Н.Құмарова т.б. зерттеуші ғалымдардың
құнды тұжырымдары басшылыққа алынды.
Жалпы дүние жүзі әдебиетінің даму тарихында көптеген ағымдар мен
бағыттар туды. Мысалыға, натурализм, формализм, классицизм т.б. Бұрынғы
буржуазиялық өнердегі қырық құрау қосындысы-өңі айналдырылып, қайта
тысталған түрі-модернизм. Ал осы модернизмнен кейін дамыған бағыт-
постмодернизм бағыты.
Біз қарастырған ақындар осы постмодернизм бағытында жазған.
Бұлардың болашақтан күтетін үміттері үлкен. Нық сеніммен жырлайды. Енді
осы постмодернизм туралы қысқаша айта кетсек, постмодернизм-мәдениет
дағдарысының жемісі. Бұл бағытта сана деңгейі өте биік және өмірді
басқаша қырынан түйінетін тұлғалар ғана жұмыс жасай алады.
Постмодернизм дегеніміз-модернизмнен кейінгі деген мағына береді.
Егер модернизм дәстүрмен күресуші, жеке тұлғалық сана қалыптастырушы
болса, постмодернизм дәстүрді қайта қарап, өзгеше пайымдайық дейді.
Постмодернизмде мәтін емес, интертекст немесе өзгелердің мәтінімен
сайысқа түсу басым. Постмодернизмнің ерекшелігі, ол-модернизмнің кейбір
құндылықтарын жоққа шығарады. Егер Қайта өрлеу дәуірі Құдай идеясынан
жиренсе, постмодерн Адам идеясынан, Адамзаттың ісіне қабынған
өзімшілдігінен жиренеді. Италия жазушысы У.Эко былай дейді:
Постмодернизм қандай да бір бекітілген хронологиялық құбылыс емес, ол-
рухани күй....
Әрбір жазушының не ақынның өзіне тән стилі болады. Ал әдіс кейбір
кездерде ортақ. Бірінде қолданылған әдіс екіншісінде қолданылады. Стиль-
өнер ерекшелігі. Әр стиль- бір-ақ суреткердің өнеріне тән ерекшелік.
Стиль мен ағым тарихи категориялар. Стиль мен ағым бір-бірін
қайталамайтын құбылыстар. Стиль мен ағым құбылмалы нәрселер.
Қазақ поэзиясының- шыққан тегі бар, өткеннің бәріне бірдей күл
шашудан аулақ, текті орныққан әдебиет. Өлең техникасын, буын, бунақ,
ырғақ жүйелеріне жасалған өзгерістердің өзі елді алатайдай бүлдіретіншу
туғызған жоқ. Рас, халық талғамына сай келмеген туындылар, дүниелер
ұзамай-ақ әдебиеттен өзін-өзі шығып қалып жатты емес пе?!
Бұдан қазақ өлеңі формаларды қабылдамайтын қасаң, консерватор
деген ұғым тумауға тиіс.
Форманың негізгі элементтеріне сюжет, композиция, көркем тіл,
көркемдегіш-күшейткіш құралдары (сөз, ұйқас, ритм, дыбыс интонациясы,
гармония, колорит, линия, сурет, тектоника, киномонтаж т.б.) жататыны
белгілі.
Бүкіл өмірін әдебиетке бағыштаған ақындардың өмірінде,
шығармашылығында не болмаған. Олар жан-тәнімен әдебиетке берілді. Бұл
жерде мәселе ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда болған
футуризм, кубизм, абстракционизм т.б. ағымның өкілдері сияқты форма
қуушылықта емес, мәселе шын мәнісіндегі біріңғай баяндаушылықтан
қашуда, тілдік қорымызды кеңейтуде, өз заманымыздың жыршысы болуда.
Бірінші тарау
Қазақ ақын қыздарының шығармаларындағы тақырыптық-идеялық ізденістер
Бірде сәтті, бірде сәтсіз –ізденістер, іркілістер,-бәрі, бәрі
түптеп келгенде қазақ поэзиясының даму, өсу, жетілу үстінде екенін
көрсетеді. Демек поэзия туралы сөз-поэзияның өзі секілді үнемі үдей
қозғалып, бірде баяу, бірде екпінмен алға жылжитын жанды құбылыс.
Қазақ халқы бар жерде –қазақтың қара өлеңі бар. Ақын қыздардың
шығармашылығы туралы әңгіме болғанда тоқталмай кетуге болмайтын бір
сала-өлеңдегі идеялық-тақырыптық ізденістер. Ендігі ойдың өрбуі сол
туралы болмақ.
Ақын қыздарымыздың өлеңдерінің идеялық-тақырыптық негізі шартты
түрде төмендегіше түрде топталып қарастырылады:
➢ Өмір шындығы, туған жер;
➢ шабытқа жалпы поэзияға байланысты толғаныстар;
➢ жастық, өмір, өлім, заман, уақыт туралы ойлары;
➢ адамгершілік, достық әуендері;
➢ Отан, жайлы философиялық ойлары;
➢ Арман мен бақыт жолындағы өлеңдері;
➢ Махаббат, көңіл-күйі және табиғат лирикасы деп осындай сан алуан
тақырыпқа бөліп, лирикалық өлеңдерінің идеялық-эстетикалық,
тәрбиелілік жағына баса назар аудармақпыз.
Жанат Әскербекқызы Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз,
Марғасқа, Жиембет, Махамбет өлеңдерінен, бай әдебиетіміздің көне
мұраларынан да сусындаған. Аталмыш ақын-жырауларымыздың үлгісінде, биік
пафоста айтылған, жазылған жырлар қазақ әдебиетінде Жанат Әскербекқызы
шығармашылығымен толысты. Мысалы, Жанаттың Қазтуған жыраудың стилімен,
тақырып жағынан да ұқсас жазылған туындысы Баба жұртына оралу өлеңі:
Шалкиіз жырау шалған жұрт, Алаң да алаң, алаң жұрт
Қазтуғаннан қалған жұрт, Ақала ордам қонған жұрт...
Доспамбеттей қыршын ер, Қарғадай мынау Қазтуған батыр
Соңғы демін алған жұрт,
туған жұрт,
Ақтамберді толғанып, Кіндігімді кескен жұрт,
Махамбет атой салған жұрт, Кір-қоңымды жуған жұрт,
Дауға түскен ептінің, Қарағайдан садақ
будырып,
Жауға түскен тектінің Қылшанымды сары жүн оққа
толтырып,
Таңдайынан түйірлеп, Жанға сақтау болған
жұрт[11].
Сөз асылы тамған жұрт[10].
Жанат Қазтуғанмен қоса Шалкиіз жыраудың Көп ішінде бір жалғыз
өлеңінің формасымен және өлеңде қойылған сұраққа жауап ретінде Көп
ішінде бір жалғыз өлеңін жазған:
...Көп ішінде бір жалғыз Көп ішінде бір
жалғыз-
Көп мұңайып жылайды- Көп мұңайсам себеп
бар,
Күйбеңдеген көп жаман Бірдей емес мың
жалғыз,
Сөзі тигенге ұқсайды ...[10] Көп айырма – бөлек
хал[11].
Форма ұқсас па? Ұқсас! Рух ұқсас па? Ұқсас!
Демек, нәрсіз жерге дән өспейтіні секілді Жанат Әскербекқызы
шығармашылығы да ғайыптан пайда болған жоқ, сахара далада сан ғасырлар
бойы азбай-тозбай алтыннан ардақты боп бүгінге дейін жеткен бай
дәстүрдің жалғасы, ұқсасы, бейнелеп айтсақ, биікке бет алған сансыз
керуеннің адастырмас бір соқпағы.
Екінші дәлел: Рух пен форманы айтпаған күннің өзінде, Жанат бұл
өлеңіндегі көркемдік компоненттерінің тағы да қазақ жырының бай
қазынасынан алып отыр. Жанат осы өлеңі арқылы қазақтың қазіргі таңдағы
мүшкіл хал-жайын айтып отыр. Айтқанда да бар жанайқайымен, бүкіл қазақ
санасына ой тастап отыр. Бүгінді кешегі күнмен салыстыра отырып
жеткізіп тұр. Қазіргі таңда жоқ болудың шекарасында тұрған ұлттық рух,
ұлттық таным, ұлттық сана, дәстүр, ғибраттар туралы сөз етеді.
Жалпы талант табиғаты туралы сөз болғанда, аңғарымпаздық,
зеректік, байқағыштық туралы айтпай кетуге болмайды. Бұл айтылған сана
категориялары, талант атты дүниенің ажырамас бөлшектері болуға тиіс.
Түптеп келгенде, ақындық дегеннің өзі-аңғарымпаздық.
Жанат Әскербекқызы, Маржан Ершуова, Нәзира Бердалы да осы
қасиеттер түгелімен бар десем қателеспеймін.
Жанат Әскербекқызы өлеңдерінің құрылымдық ерекшеліктеріне зер
салсақ, төмендегі топтарға бөлуге болады:
1. Қара өлең
2. Жыраулар поэзиясының үлгісімен жыр түрінде жазылған өлең
3. Шалыс, егіз ұйқас түріндегі өлең
4. а,б,б,а ұйқас түріндегі өлең Жанаттың өзінің шығармашылығына,
ізденімпаздығына тән өлең түрі болып табылады.
Қазақтың батыр да өр рухты мінезі, зерттейін деп отырған ақын
қызымыздың бойында көптеп табылады. Жанат Әскербекқызы 1966 жылы 1
қаңтарда Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданы, Қарасу ауылында
дүниеге келген. 1987 жылы қазіргі Қазақ Ұлттық Университетінің
филология факультетін бітірген. 1987-1995 жылы өзі оқыған Қазақстанның
40 жылдығы атындағы орта мектепте қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен сабақ
береді. 1995-2000 жылдары Шығыс Қазақстан Мемлекеттік Университетінің
қазақ әдебиеті кафедрасында аға оқытушылық қызметте болады. 2000 жылдан
бастап Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетнің қазақ және
шетел әдебиеті кафедрасында қызмет істейді.
Оралхан Бөкей прозасындағы мифологизм мәселесі тақырыбына
кандидаттық диссертация қорғаған.
1995 жылы Қарлығаш жас ақындар жинағына өлеңдері енген. Ғарыш
билер ғұмырымды (1999ж), Қаракөз бұлақ (2001ж), Қаңтардағы қызыл
гүл (2001ж Отырар кітапханасы сериясымен жарық көрген) жыр
жинақтарының авторы.
1993жыл ұйымдастырылған республикалық Аққұс ақындар
мүшәйрасының жүлдегері. Республикалық Шабыт шығармашылық жастар
фестивалінің бас жүлдегері. 2001 жылы Қасым Аманжоловтың 90жылдығына
арналған республикалық ақындар мүшәйрасының үшінші жүлдесін иемденді.
Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығына ұйымдастырылған бәйгеде
Көктүріктер әуені өлеңдер топтамасы үшін үшінші жүлдені жеңіп алды.
Тыңдағым келді жыр бар деп,
Сол жұртта қалған кім бар деп,
Тамырға біткен тарпаңдық
Қанымда менің тулар көп,
Бұқардай даңғыл көкірек
Қалдырып кеткен сыр бар ма ед...
Бата боп жеткен пұлды сөз
Шырмауықтайын шырмар кеп,
Тастарға қарап тіл қаттым,
Аспанға қарап тіл қаттым,
Тас керең болып қалса да
Бір арзуымды тыңдар деп[10]. Автор ойы ата-бабаларды еске түсіру
және келер ұрпақ алдындағы парыз сезіммен тоғысып жатады. Ақын
күйінішінің мазмұны-өткеннің өкініштерін, көненің қателіктерін
қайталамауды насихаттап сол істегі өз жауапкершілігін сезіне отырып
арлылық пен адамгершілік сезімдерін қорғауға құрылады:
Көк тастың тәніне қашалған, Көктүрк құйғытып күлікпен,
Көне сыр жұмбағын аша алман. Көрінсе, күллі жау үріккен,
Құлпытас, тіліңді тістейсің, Көк сүңгі жолашар қару
боп,
Күрсінер шежіре тасаңнан, Күдікті түйреген үмітпен,
Уақыт өзіңе сүйеніп, Осынау даңқыңнан,
бабалар,
Кеңістік көзіне жас алған. Тек таңба қаларын біліп
пе ең?![10].
Бұл шығармалардан байқалатын бір ерекшелік – Жанат поэзиясында
дәстүрлі лиро-эпикалық шеңберді қамтитын толғау жанрының жиі
қолданылатындығы және бұл өлеңдерде авторлық мен, яғни көктүрк ұрпағы
екені айқын көрініс табады.
Сақтадың сартап қып дастанды,
Табынтып жер менен аспанды,
Кешегі құдіретті Түрктен
Біздерге мұра боп тас қалды.
...Тастың да кеудесі шерленіп,
Көзінен жұмбақтау жас тамды[12].
Тағы басқа өлең-толғауларында ақынның жеке тұлғасы, өз бейнесі
тарих пен қазіргі заманға адамдық, азаматтық көзқарасы айқын көрініс
табады.
Жанат Әскербекқызы мен Маржан Ершуова өлеңдерін салыстыра
қарағанда байқағанымыз-ол екі ақынның өлеңдерін туыстастырып тұрған
-өмірге деген азаматтық, асқақ көзқарас. Батысқа тән өр, батыл да батыр
мінездерді екі ақынның өлеңдерінен де байқауға болады. Қазақ халқында
жоғары бағаланатын адамгершілік бағалы қасиетін қастер тұту бұл екі
ақынның шығармашылық мұраттарын жақындастырып қана қоймайды, олардың
жырларындағы мейірімділік рухын қалыптастырады.
Аймағы құтқа шомған жұрт,
Ақ ала орда қонған жұрт,
Кесек те кесек кекті үндер
Дұшпанның ізін шалған жұрт,
Тасты да жарған, бас жарған
Тіліме берік қорған жұрт,
Ойы мен қыры тең жатқан,
Ойға бір батқан орман жұрт...[13].
Қарт шежіре жұбатар мені немен,
Ерлер қайда, ел үшін еңіреген?...
Замандас-ай! Көрмеші ашулана,
Болғанда басың-жас, затың-жаңа.
Баба-тарих осылай сыр шертеді
Қойнауы кең шежірелі ғасырлардан[14].
Жанат Әскербекқызы ойлы ақын екеніне көз жеткіздік. Ал ойлы
ақынның сөзі өлі болмайды. Өлі болмайтын себебі-оның өлеңінде жан бар.
Жүрек бар, тамыр бар деп ақын Маржан Ершуова баға берген[15]. Жанат-
мінезді ақын. Жанаттың өлең-теңізіне үңілсеңіз, ғажайып көрініске,
өзіндік мәнерге, әдемі айшықтарға елітіп, қайран қаласыз! Өлеңіне
келсеңіз:
Шарасыздыққа ет өліп,
Шамырқанамын мұндайға.
Бөрілі байрақ көтеріп
Бөрідей жортқан күн қайда?
Табанда қалып пенделік,
Ерлікке қана елітті ой.
Бөрілі байрақ дем беріп
Бөгеліп көрмеп едік қой!-
деп қайраттанады табиғатына біткен бөрі мінезбен.
Көк түркінің аруы болып тумадым,
Ұмай-анаға сиынып.
Ерлерге сәлем қылар ем,
Басымды жеткізе иіліп.
Қажет те болса-
Қолыма садақ алмас па ем,
Жауатын бұлттай түйіліп...
Бұл -біз білетін әйел ақындардың бірде-бірінің аузына түспеген
сөз. Жанат ақынды замандастары сөзшең адам емес дейді[15]. Бар шуағын
өлеңіне аударып:
...Төбеде отыр ірісі,
Біз ақынның тірісі.
Жалбарынып қайтейін,
Жыр жазайын дұрысы,-деп ақ қағазға жан-жүрегінің лүпілін түсіре
бергенді артық көреді.
Шығармашылық қашанда өз заманының, дәуірінің, сол кезеңде
қалыптасқан қоғамдық үрдістердің жемісі екені баршамызға аян. Қоғамдық
прцестер мен өмірлік қағидалардың шығармашылық иесінің санасында
трансформациялануы арқылы дүниеге тың туынды келеді. Яғни, ақын
шығармасынан дәуір шындығын іздеген кезде лирикалық кейіпкердің жан
әлемінің жүйесі және ақын дүниетанымының призмасы арқылы қарауымыз
керек. Объектіге деген субъективті көзқарас шығармашылық психологиясын
анықтайды[16]. Осы ретпен ақын Жанат Әскербекқызының өлеңдеріндегі көне
ертегілік, эпостық образдар мен желілерге ой бөлелік. Ақын ауыз
әдебиетіндегі әйелдер образын поэзияда өрнектеген кезде, жалаң
эклектизмге бой алдырмаған. Ол сомдаған образдар лирикалық кейіпкердің
рухымен үндес, өзектес. Санамен түсінетін нәзік желілерді ақын тап баса
білген. Сол арқылы өлеңдерінің поэтикалық қуатын арттырған. Мысалы,
Бекторы образына тоқталайық.
Бала күнімізден біздің санамызда қалыптасқаны-ескі қағида
тұрғысынан жіктесек, Бекторы- жағымсыз кейіпкер. Бекторы пері болса
да пендеге, Төстікке ғашық болады. Есте жоқ ерте заманда мифтік сана
бойынша адам затына үш әлемнің бірдей есігі ашық болған. Ер Төстік
ертегісі осы тұрғыдан алғанда ертегілердің ішіндегі ең көнесі,
байырғысы болып есептеледі. Яғни, Жанат Әскербекқызының өлеңіндегі
Бекторы – этноархаикалық образ. Ықылым замандар мен қазіргі уақытты
жалғастырып тұрған ақындық қиялдың жүйріктігі де осында. Алайда Бекторы
образы ақын өлеңінде уақыттың талабына сай және лирикалық кейіпкердің
көңіл ауатынына байланысты іштей өзгешілікке ұшыраған. Яғни,
этноархаикалық образ жаңарған, ақын поэзия арқылы модернизмге алып
келген.
Ақын Бекторының ертегіде көрінбеген, жария етілмеген тағы бір
қырын-медальдің екінші бетін интуициясымен сезінген. Бекторының пендеге
ғашық болуының өзі оның жан әлеміндегі арпалыстың нәзіктігін, тіпті
періге тән емес әлсіздігін көрсетсе керек.
Өлеңнің өне бойында үш желі бар. Біріншісі-Бекторы-объект,
екіншісі-лирикалық кейіпкер, үшіншісі-ақынның бірінші мен екіншіге
қарым-қатынасы. Бекторы арқылы лирикалық кейіпкердің жанындағы болмашы
нәзік сәулені танимыз. Өлең композициясында жоғары да біз атаған үштік
бір-бірімен араласып, қоса-қабат жүріп отырады. Кей тұстарында Бекторы
мен лирикалық кейіпкердің мұңы ұқсайтын тәрізді де болып көрінеді.
Ақындықтың ішкі қуаты да объект пен лирикалық кейіпкердің сіңісіп
кетуінде. Сол арқылы нысанаға алынған объект көркем образ дәрежесіне
көтерілген.
Өлеңнің алғашқы шумағында ақынның тікелей объектіге қатынасы
бірден байқалады:
Пендеге айтпа өкпені,
Перінің қызы Бекторы.
Қайтесің мыстан-пиғылды
Тәңіріңе сиын көктегі.
Бұл шумақта лирикалық кейіпкердің сұлбасы нақты байқалмағанмен,
ақынның бірден образға көшуінің өзіне лирикалық кейіпкердің жан әлемі
әсер еткен. Осы шумақтан байқайтынымыз, ақынның көркемдік логикасының
өрімін өзгерте отырып, бірінші жол мен екінші жолдың орнын ауыстыруға
болады.
Перінің қызы Бекторы,
Пендеге айтпа өкпені.
Бұлар қалай қойса да, қосындысы біреу болып шығатын қосылғыштар
тәрізді. Алайда бірінші жол-алдымен лирикалық кейіпкерге қатынасы бар
тармақ. Пендеге өкпені алдымен лирикалық кейіпкер айтпауы керек сияқты
. Аталған тармақ өлеңді бастау арқылы лирикалық кейіпкер санасындағы
байқалмайтын өкінішті жария етеді. Осыдан кейін барып перінің қызы
Бекторыға кезек келеді. Өлең жолдарының ары қарайғы өрімінде лирикалық
кейіпкер мен көркем образдан шебер өрімшінің қолына берілген таспа
тәрізді келісті комбинация жасалған.
Өлең 8 буынды болуы, образ бен лирикалық кейіпкердің өзара пікір
алмасуына жеңіл тиуінен де туындағандай. Бекторы мен лирикалық
кейіпкердің арасындағы үндестік арқылы ақынның айтуға һәм айтылуға тиіс
идеясы жүйеленеді.
Сынықси күлмей сыр бүгіп,
Көрсеттің несін сұм қылық,-
деген жолдар көркем образды ашуға тікелей бағытталса,
Шыңына көміп кетті ме,
Шалқұйрық мінген бір жігіт,-
жолдарымен лирикалық кейіпкердің жанындағы драманы да айқын тануға
болады.Төстіктің-Ер Төстік емес, Шалқұйрық мінген бір жігіт атауымен
берілуі шаң сөзіне аллитерация үшін ғана емес, оның үстіне нақты да.
Бекторыға қатынасып әлсіретуге, жалпыландыруға сол арқылы лирикалық
кейіпкерді даралау үшін де қажет болған. Жалпы алғанда Төстіктен басқа
өлеңдегі Сорқұдық, Кенжекей, құба інген боталайтын тұс-бәрі-бәрі
жекеліктен жалпылық сипатқа ие болған.
Сорқұдық кімге сор мекен,
Сорлы жер, сірә, шерге тең.
Төстіктей ерді қай күні
Шыққыр да көзің көрді екен?!
Ертегідегі жер атауы Сұрқұдық-ақын өмір сүріп отырған уақыттың,
қоғамдық ортаның өлеңдегі нұсқасы.
Пешенеңнің де соры бар,
Кездеспес пенде оны ұғар.
Кенжекейдейін арудың
Кердеңдейтұғын жөні бар.
Бекторының басындағы хал-күй нақты, анық. Сондықтан өлеңде ақын екінші
жаққа-Бекторыға қарата сөйлейді. Біріншіден, бұл Бекторыны айқындай
түссе, екіншіден, ақынның жариялылықтан қашуынан туындаған. Және
ақынның сол арқылы лирикалық кейіпкерді салмақтандырғысы келгенін
көреміз. Кердеңдейтұғын сөзінің эмоциялық мәні Кенжекейдің қимыл-
әрекетінен гөрі Бекторының һәм лирикалық кейіпкердің жанындағы дертті
тырнағандай.
Ақын ертегінің нақты эпизодтарына мән берген. Өлең көркемдігі
үшін Кенжекейдің сертпен белін буған матаның босауы эпизодынан гөрі
Бошалаған құба інген боталаған тұс -сағынышты жандардың жолыққан жері
қымбат. Лирикалық кейіпкердің жан қалауы да сол. Өлеңнің идеясы да осы
болса керек.
Ертегіде жолаушының жарты лашыққа аялдайтын тұсы-құба інегн
боталайтын кезден бұрын болатын оқиға. Поэзиядағы көркемдік шешім үшін
жолаушының жарты лашыққа аялдауы өлеңнің соңында болуы тиіс. Ертегінің
композициялық құрылымының өзгеруі поэзиялық шығарманың композициясына
ерекше реңк береді. Бекторы өзінің өлеңдегі миссиясын толығымен
атқарып, лирикалық кейіпкердің сезіміне ерік берген. Ақын ақылын кекке
шырақ қылуға лирикалық кейіпкерді шақырады, өлеңдегі психологиялық
драматизм, динамикалық қозғалыс тыншу табады. Керісінше, Бекторы образы
өзінің перілік сипатына қайтадан оралғанын көзі қарақты оқырман аңғаруы
тиіс. Лирикалық кейіпкер тағдырын шешу үшін кімнің төрелігіне
қалдырды? Ал жолаушының алдынан төгілтіп тұрып ән салатын кім? Ішкі жан
әлемінің түйсіктерін іске қосатын сәттер де осы кез. Поэзияның құдіреті
де осында. Түйсінесің, сезінесің.
Поэзия-бөлшектерді бүгінге айналдыру, қайшылықтарды қиюластыру
болса, Жанат Әскербекқызының Ту сыртымнан Көкжорға кісінеді өлеңінен
бөлшектерден құралған тұтас сезімдік суреттер картинасын көреміз.
Образдар мен тұтас образдық тіркестерден тұратын өлеңде Қыз Жібек
лирикалық кейіпкердің логикалық прототипіне айналған. Алайда Жанат ақын
Жібектің образын суреттегісі келмеген. Себебі, эпостағы арудың
басындағы трагикалық хәл нақты-Төлеген өлген. Төлеген өлсе де, рухымен
қалаулысы қолдайды. Сондықтан да жалғыз қалған Жібек емес, жетім
қалған, қаңғырып қалған сүйіспеншілік сезім. Лирикалық кейіпкердің
мүдделі болатыны да сол тұрағын таппаған сезімнің хал-күйі. Ал Көкжорға
–кейіпкер сезіміне эталон. Өлең сюжетін-детальдар, метафора,
кейіптеулер т.б. көркемдік құралдар өреді. Метафоралық тәсілдің бір
ерекшілігі-айта-айта аузыңыз кепкен жасандылықтан арылтатынын өлең
мәтінінен анық байқаймыз. Адамның жан әлеміне сүңгу, сезіміне араласу,
көңіліне құйылу тұспалдық тәсілмен ақынның оң жамбасына келген. Сезім
бояуының жанды қозғалысы, пстхологиялық драматизм өлең құрылымын кернеп
тұр.
Ту сыртымнан Көкжорға кісінеді,
Кісінеуі кімді еске түсіреді.
Иесінің жоқтығы-өңім еді,
...Ту сыртымнан Көкжорға кісінеді...
Эпоста көрінетін ыстық сезімнің жалыны өлеңде өз өрнегін
тапқандай. Ұлттық менталитетке сай иірімдер: жорыққа кеткен, жолаушы
кеткеннің жанның жансерігі-аты шылбырын сүйрете иесіз келуінің қандай
боларын қазақ жақсы түсінеді. Ыстық сезім туралы өлеңнің астарынан
қаңтардың ызғары ескендей.
Бұл шумақта эмоциялық эффект басым. Ту сыртымнан Көкжорға
кісінеді деген жол Қызды да, Көкжорғаны да елестетпес бұрын кісінеуден
ШОШЫП кеткен белгісіз бейненің әлемтапырық жүзін көз алдыңызға
әкеледі. Жорғаның лирикалық кейіпкердің ту сыртынан келуі сол
қорқынышты тануға және оны оқырман психикасына көшіруге бастау
болады. Көкжорға –сезім. Ие мен ер тоқым –бүтіннің орнына бөлшектері,
деталь. Антоним болатын өң мен түс –сезімдердің қайшыласуы. Бастапқа
тармақтың шумақ соңында қайталанып екі жағынан бірдей көп нүкте
қойылуы, Көкжорға-сезімнің қамалуы, лирикалық кейіпкердің қайда барарын
білмей аңырап қалуын көрсетеді. Сезім абстрактылысипаттан конкретті
көрініске көшкен. Шығармашылық шеберлік сезімнің түзілу эвалюциясын
баяғыда игерген, енді қалғаны сезімдегі-динамика. Сезімді қозғалыс
арқылы образ дәрежесіне көтеру.
Сор тіледі, қайсысы бақ тіледі,
Өзегімді ащы өксік қақ тіледі.
Еңіреген Ертісті артқа тастап,
Жағасынан Есілдің тапты мені.
Өлең жолдарында берілген нақты географиялық атаулар-Ертіс пен
Есіл, тақырыпты тануға негіз болған лирикалық кейіпкертүйсінетін
қоғамдық әлеуметтік процестер тәрізді. Жоғарыда айтылған, жанды
қозғалысты көрсету үшін арақашықтық керек. Ол нақты географиялық
атаулармен беріледі. Себебі, сезімде конкретті-Көкжорға. Сезімнің ағыны
Көкжорғаның тайпалғаны тәрізді төгіліп кеткен. Бұл жердегі қақ бөлінген
өзек, еңіреген Ертіс, көз ілген үміт, дұшпан жел, озбыр жел сияқты
образды тіркестерді жекелеп айтудың қажеті жоқ, себебі, ол тіркестер
тек қана лирикалық кейіпкердің жан әлеміндегі арпалысты таныту үшін
алынған спецификалық ойлар. Өлеңнің соңына қарай сезім тұлғаланған.
Есілге келіп мұң шаққан лирикалық кейіпкер объектіні көретін тәрізді.
Қоршаған ортаның тұспалы болып тұрған дұшпан желдің қылығы да жаныңды
ауыртады. Лирикалық кейіпкер мен образдың даралығы үшін қажет анимистік
сипаттағы жел сәтті алынған. Өлең композициясын шұбалаңқылыққа кетірмей
сәтінде қайыруға негіз болған да сол. Кенеттен басталып, ғайыпқа
сіңеді. Бес шумақтың өне бойында шашу шыққан әріп те, дыбыс та жоқ.
Жанат Әскербекқызының шығармашылығында байқалатыны-метафора,
меңзеу, тұспалдау тәсілінің басымдылығы. Ақын жариялылыққа бармайды.
Дерексіз ұғымдарды заттандырып, жалқы ұғымдарды жалпыландырады. Өзі
суреттеп һәм сомдап отырған оқиға –образдан, объектіден тыс қалып, оған
салқын қарамайды. Керісінше, өз объектісінің өзегіне терең бойлауға,
жан әлемін тануға ұмтылады.
Жанат Әскербекқызының шығармашылығында тақырып алуандылығы сан
түрлі. Бүкіл тақырыптар өлең мазмұнында кездеседі. Мысалға, әйел
болғандықтан ана тақырыбында жазбай кетпеген Ана тілегі, Сәбиім,
туған жер тақырыбы Ата қоныс, Айтқаншоқы, Тарбағатайым, көктүрк,
көк бөрі деп жырлаған өлеңдер Көктүркінің ұланы, Тәңір сірә,
Тастағы таңба, Шарасыздыққа ет өліп, табиғат лирикасы Анығырақ
көрмек едім Ай меңін, Қазымыр қаңтар, өзен-көлдермен сырласқандай
оларға қарап, арнау өлеңдері де кездеседі Есілден соққан есіл жер,
Ертістің бойы, діни-сарындағы өлеңдер Иманы -күмән, кілең жат,
Жұмақ бар да тозақ бар, Санам шырмалды шайтанның сандырағына, Олай
қаштым болмады, Қарашаның түлей түні, Періштесі пенде болған,
махаббат лирикасында да қалам тербеткен Кісі жары, кімім едің...,
Қаракөз бұлақ, қамықпа жаным, Сен сыңсытқан күйге егілем, Сендік
сезім тым тереңде... тереңде, Мың жапырақ-мың ғұмыр Мына ғалам Сіз
бенен Бізді ұғама, қоғамдағы тұлғаларға, өнер саңлақтарына, туған
жерге арнап арнау өлеңдер жазған. Мысалға: Ақиқатты құндақтаған,
Тарбағатайым, философиялық-әлеуметтік тақырыпта Сезіледі бейттердің
тынысы, Түйсінбедік нені біз, Күн мүлгіп тұрып алды, Алтын, күміс
тас екен, Не қыл дейсің... не дейсің, Бойым тарттым бүгіннен т.б.
өлеңдері кездеседі.
Лирикадағы уақыт мезетінің суреттелуінің өзі түрлі бейнелеу
тәсілдерімен жүзеге асатынына арғы-бергі кезеңдердегі поэзиялық
туындылардан көп мысалдар келтіруге болады. Адам мен табиғат –күллі
өнер туындысының нысаны. Әсіресе, сыршыл жанр лирикада уақыттың әрбір
сәті түрлі тәсілмен жырланып, өзгеше бітімді көркем бейнеге айналды.
Соның мысалы ретінде қазіргі лирикамыздағы түннің бейнеге (персонаж)
дәрежесіне көтеріліп, кескінделуін сөз етсек көп қырлы көркемдік
әлемінің терең сырына қанығарымыз анық. Әрине, кескінделу сөзі
өлеңнен гөрі бейнелеу өнеріне жақын, дегенмен, бейнелеу суретпен ғана
емес, сөзбен де мүсінделетіні шындық.
Қазақ халық поэзиясында табиғат суреті, жаратылыс көріністері
үлкен орын алады. Бұлай болуы заңды да. Сахарада көшіп жүрген,
күнделікті өмірі жыл бойы дерлік кең далада, төңкерілген ашық аспан
астында, өзен-судың жағасында өтетін елдің өзін ұдайы табиғаттың
аясында, құшағында отырғандай сезінуі таңқаларлық нәрсе емес- дейді
теоретик, ғалым З.Ахметов[2]. Шындығында табиғатпен барынша жақындық
ондағы құбылыстардың қыр-сырын ұғатын аңғарымпаздыққа жетелейді.
Адамзат тірлігінің негізі осы табиғатта жатыр. Адамның ақыл-ойы,
қабілет- дарынымен жасайтын өнер туындыларында табиғаттың басты орын
алатыны анық бірегей себебі де осы. Сондай-ақ, бұл жерде жаратылыс
туралы таным-түсініктің де жетекші мәнге ие екеніне естен шығармаған
жөн.
Адам мен табиғат тепе-тең; ойлау, қайғыру, қуану сияқты сезім
күйлері адамға тән екені сияқты табиғатқада тән деген сенім көркемдік
ойлау жүйесіндегі бейнелі, астарлы, ишаралы мәндерге негіз болғаны
белгілі. Тақырыпқа арқау болып отырған түн де сол табиғат құбылысы,
нақтылай айтқанда оның бір сәті, мезеті. Мифтік әңгімелерде (ертегі,
аңыз, хикаяттардың бәрі мифтен бастау алған) Жезтырнақ, албасты т.б.
қаскөй күштердің адам баласына зиян қылатын уақыты осы түн. Дүниенің
жартылысы туралы мифтерде әуелгі бей-берекеттік (хаос) және үрейлі
қараңғылық сөз болады. Қараңғылық-қара түс-түн адамзат санасында үрей,
қайғы-қасірет белгісі болып сіңісті. Тіршілік атаулы жарық пен
қараңғының, ізгілік пен зұлымдықтың күресі болса, жарық-ізгілік-күн
ортақ сипатты болып, бұларға қарама-қарсы ұғымда қараңғылық-зұлымдық-
түн шеңдестірілді. Адам баласының көне танымы даму сатыларына сәйкес
көркемдік танымға ұласқан кезде бұл қалыптасқан түсінік енді поэтикалық
ұғымға ұласып, айтылар астарлы, тұспалды ойларды ишаралауда, лирикалық
кейіпкерлердің ішкі әлемін жеткізуде үлкен мәнге ие болды. Тылсым,
жұмбақ сырлы дүлей қараңғылық сипатындағы түн енді бір жақты қалып
қоймай, сыр мен сезімге толы, жанды әрекетке ие, көркем бейне
дәрежесіне көтерілген поэтикалық тұтас суретке айналды.
Ұлттық поэзияның даму тарихына көз салағанда түннің әуелгі
танымдық негізде жақындатыла жырлағанына Абайдың әйгілі Қараңғы түнде
тау қалғып ұйқыға кетер балбырап даланы жым-жырт дел-сал қып түн
басады салбырып жолдарын мысал етуге болады.
Ішкі дүнием-Ай тұтылған түн -әлем,
қараңғылық, қадамыма құмар ең.
Пенделерге қимасам да мұңымды,
періштелер ұғымында күнәлі ем...
Керегі жоқ түнге келіп түнеудің,
Айдан өзге ол сорлыға тіреу кім?!
Ай туғанда бата қылса өзгелер,
Айға жоқтау айтатұғын Біреумін![10].
Өлеңнің алғашқы жолында Ішкі дүнием-Ай тұтылған түн-әлем деп
өзінің ішкі жан дүниесіндегі арпалысты Түнмен параллель алып
бейнелейді. Бұл ақын шығармашылығындағы – лейтмотив. Түнге мұңдас
тіреу тек қана Ай екенін айтып кетеді. Анығырақ көрмек едім Ай меңін
деген өлеңінде Түн ыңылдар еске оралып өз әні... деген жолдарында
түннің мазасыз екенін, сол арқылы ақын қызымызға әсер етіп мазасын алып
жатқанын айтса, мына бір өлеңінің жолдарында:
Тілін тістеп, ыңыранып шындығы,
Күнәлі түн кірпігімен сырғыды... - деп Түннің үндемей кеткені
жайлы сөз етілсе, мына жолдармен салыстырғанда алдыңғы екі өлеңде де
Түн жағымсыз күйде суреттелсе, Күн тілінен нәр тамды деген өлеңде:
Күн тілінен нәр тамды,
Түн тілінен бал тамды.
Бірақ... тағдыр мыстанның
Сұм тілінен зәр тамды [17]- деп түн де, күн де пендеге
жақсылық әкелуші ретінде айтылады, тек кінәлі сұм тағдыр ғана өз зарын
төгетін болып суреттеледі. Ақын түннен де, күннен де безгісі келмейді,
өзі де білмейді не кедергі жасап жатқанын:
Күннен безгім келмейді,
Түннен безгім келмейді.
Түсініксіз өзіме
Кімнен безгім келгені[17].
Көл-күй махаббат лирикасында түн басқаша сипатымен де көрінеді.
Мұнда да Түн - лейтмотив. Түн лирикалық кейіпкердің көңіл-күйі
мен сезім әлемін өзіне аударып алып, жалғыз қалып құлазыған, содан
аласұрып сүйініш іздеген, мұңға бейім жаңа тұрпатты бейне болып бой
көтерген. Табиғаттың әрбір мезетінде, әрбір құбылысына телінетін адами
рұх ойды көркемдеп жеткізеді, эстетикалық ләззат сыйлайды.
Бас шайқады бозарған таң... не десін,
Тереземнен алып жатты жел өшін.
Жұмбақ түннің етегіне жармасып,
Босағамнан ғайып болды елесім[10]-қараңғылық-түн-қасіретті ң,
зұлматтың көрінісі ретінде берілген. Ақын Түнді жұмбақ болатынын өлең
жолдарында айтып кетеді. Қоғамда болатын небір арпалыстарды, қара
ниетті іс-әрекеттерді түн өз қарамағына жұмбақтап жасырады. Сол
қасиетімен де Түн лирикалық кейіпкеріміз жағымсыз.
Түн метафора-кейіптеу-символ сияқты бейнелеуіш тәсілдер арқылы
лирикалық кейіпкердің сыршыл да тұңғиық, әсершіл жан әлемі көркемдік
шындық аясында бедерленген. Өлеңді субъективті-элегиялық сарындағы
туынды деуге әбден болады. Сыншы, ғалым Т.Шапайдың лирикадағы
табиғаттың адамның ішкі әлемін бейнелеудегі рөлі туралы тұжырымдары дәл
келеді. Поэзиядағы табиғат пен адамның бейнелеу тарихы мен тәсілдеріне
назар аудара келе, Қиыр Шығыс, оның ішінде жапон поэзиясына тән басты
белгі-адамның табиғатқа сіңіп кетуге ұмтылысы; олар үшін табиғат арқылы
мен және мен емеспін айырмасыз екенін бейнелеуге-текті поэзияның
басты міндеті екенін зерттеушілер тұжырымдарына сүйене отырып
көрсетеді[17].
Біздің ұлттық позиязымызда да табиғаттың да маңызды орын алып
келгені ақиқат. Табиғатты жырлауда қазақ ақындары тек шабыт қуатымен
әдемі көркем тіркестерге жүгінеді. Адам мен табиғат болмысын
үндестіре, егіздей суреттеудің тамаша үлгілерін ұсынған қазақ поэзиясы
ойды бейнелі, тұспалды, астарлы түрде жеткізудің артықша тәсілдерін
тауып, поэтикалық мәні терең өлеңдермен байыды.
Ұлттық позиямыздың көркемдік сапасына өзінің үлкен үлесін қосқан
Жанат Әскербекқызы ақындық шеберлігі, дара қолтаңбасы адам-табиғат
үндестігін өрнектеген көңіл-күй тақырыбындағы сыршыл өлеңдерінен ерекше
көрінеді. Нәзік лиризм мен терең психологизм қатар өрілген өлең-ақынның
таным кеңдігі мен дарын қуатты деңгейінің көрсеткіші.
Лирикалық поэзиядағы түннің әртүрлі қалыпта бейне дәрежесіне
көтеріліп, тың сурет, жаңаша ой тудыруда маңызды орын алғанын
жоғарыдағы өлеңдерінен тани түсеміз. Бір-бірімен үйлесім тапқан тамаша
поэтикалық тіркестер, тілдік өрнектер ұлттық поэзиямыздың зор
мүмкіндігін көрсетеді.
Табиғаттың бір мезетінен тұтастай көркемдік ассоциация құрап,
бейне дәрежесінде әрекет етті. Табиғаттғы тірі рух түрінде қабылданған
анимистік сенім метафоралық ойлауға бастау болып, адамзаттың
эстетикалық мұраттарына қызмет етіп келеді.
Жанаттың поэтикасындағы тағы бір ерекшелік- көп адамдарда кездесе
бермейтін өзіне деген сенімнің басым болып, туындыларының тақырыбына
арқау болғаны. Егерде көктүрк дәуірінде туғанында көп тірліктің басын
шешетініне нық сеніммен айтады:
Көк бөрі болып ұраным,
Көк көлді көктей өтер ем
Асау көк болып пырағым,
Балқан-тауға да жетер ем,
Төсегінен түңілген
Адам жүрер жерлерге
Көк байрақ тігіп кетер ем...
...қажетте болса
қолыма садақ алмас па ем,
жауатын бұлттай түйіліп[18]-
деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz