Қ.жұбановтың зерттеулеріндегі ұлттық дидактикасының мәні мен маңызы.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті.
Негізгі бөлім
1. Дидактикалық бастаулар.
1.1Дидактика ұғымының мәнін ашу
1.2 Педагогикалық процестегі оқытудың қызметін анықтау
2 Құдайберген Қуанұлы Жұбанов . ағартушы ,педагог, ғалым
2.1 Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы ізденістері
2.2 Сатылы принцип және талдау.жинақтау әдісі
2.3 Салыстыру және көрнекілік принциптері
2.4 "Дамыта оқыту принципі" және оны халықтық психологияға сай қолдану
2.5 Профессор Қ.Жұбанов . қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық лингводидак
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиетер
Тақырыптың өзектілігі
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті.
Негізгі бөлім
1. Дидактикалық бастаулар.
1.1Дидактика ұғымының мәнін ашу
1.2 Педагогикалық процестегі оқытудың қызметін анықтау
2 Құдайберген Қуанұлы Жұбанов . ағартушы ,педагог, ғалым
2.1 Қ.Жұбановтың жеке пәндердің әдістемесін жасаудағы ізденістері
2.2 Сатылы принцип және талдау.жинақтау әдісі
2.3 Салыстыру және көрнекілік принциптері
2.4 "Дамыта оқыту принципі" және оны халықтық психологияға сай қолдану
2.5 Профессор Қ.Жұбанов . қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық лингводидак
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиетер
Тақырыптың өзектілігі. Дидактиканың тарихи негіздерін зерттеу қоғам өмірінде болып жатқан саяси, әлеуметтік, экономикалық түбегейлі өзгерістерге байланысты оқу орындарында берілетін білім мен оқытуды жетілдіре түсу қажеттілігінен туып отыр. Дидактика – білім беру мен оқудың теориялық негіздері, ақыл-ой тәрбиесін игерудегі жүйе болғандықтан оның даму тарихындағы өткен жол-жосықты білу, жастардың ой-санасын жетілдірудегі тиімді әдістер мен амалдарды уақыт талабына үйлесімді қолдану күні сайын керек бола түсуде. Өйткені дидактика ғылымның бір ғана саласымен шектелмейді, оқу орындарында оқылатын барлық пәндерге ортақ заңдылықтарды бірлікте қарастырады. Оқытудың теориялық негіздерін зерттеп білмейінше игерілуге тиісті ұғым, түсінік, білік үшін қажетті іс-әрекетті шәкірттерге тиімді деңгейде меңгертіп, көздеген нәтижеге жеткізу қиын да күрделі. Нақты тәжірбие арқылы сыннан өтіп, ұрпақтан ұрпаққа мирас болатын дидактикалық жүйенің жол-жосығы әлемдік деңгейде өрістеп, бір-біріне ауыса отырып толысатын өміршең құбылыс. Диадктика мектеп өміріне тікелей қатысты болғандықтан оқу орындарының дамуымен бірге өрістеп, бірге жетіледі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Диплом жұмыстың негізгі мақсат – Қ.Жұбановтың зерттеулеріндегі ұлттық дидактикасының көрінісін зерделеп, олардың мәні мен маңызын ашып көрсету. Бұл ретте көздеген мақсатқа жету үшін мына төмендегі міндеттерді орындау шарт:
- Әдістемені қолдану барысында оның танымдық, әлеуметтік қызыметтері мен маңызын, қолданыс аясын айқындау, ұлттық дидактика жүйесінің қазақ тілдегі орнын, білм сапасына қатысты ұлттық мүдде түсінігін анықтау;
- аталған ұлттық мүдде көздері мен дидактикалық мәселелердің әдістемелік қисындылығы мен заңдылығын, өмірдегі орындарын мен маңыздылығын анықтау;
- сол кезеңде де және қазіргі уақытта оқыту әдістемесін жетілдірудің зәрулігіне байланысты, баланы қалай оқытуымыз қажет, грамматиканы білгізу барысында қандай дидактикалық әдісті қолданған тиімді болады, оқушы тілдің теориялық мәселелерін қайткенде тезірек игереді? – деген тұңғиық ойлардың ара жігіт ажыратып көрсету.
- Қ.Жұбановтың зерттеулерінде – оқытудың ғылымилылығын, оқытудағы саналылық пен белсенділік, оқушылардың ерекшеліктеріне, жасына сәйкес оқуды ұйымдастыру, оқудың көрнектілігін, тәрбиелілігін бір-біріне тығыз байланыста жүйеде қарастыруын атап көрсету.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Қ.Жұбановтың ұлттық ғылым тілін қалыптастырудағы ролін анықтау барысында баяндау тарихи-салыстырмалы зерттеу, лингвистикалық талдау, қажетті мәліметтерді жинақтау, қорыту әдістері кеңінен пайдаланылды.
Автордың негізгі әдісі – индукция мен дедукция болған. Қ.Жұбанов талдау мен жинақтауды өз грамматикасында сатылық принциімен шебер
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Диплом жұмыстың негізгі мақсат – Қ.Жұбановтың зерттеулеріндегі ұлттық дидактикасының көрінісін зерделеп, олардың мәні мен маңызын ашып көрсету. Бұл ретте көздеген мақсатқа жету үшін мына төмендегі міндеттерді орындау шарт:
- Әдістемені қолдану барысында оның танымдық, әлеуметтік қызыметтері мен маңызын, қолданыс аясын айқындау, ұлттық дидактика жүйесінің қазақ тілдегі орнын, білм сапасына қатысты ұлттық мүдде түсінігін анықтау;
- аталған ұлттық мүдде көздері мен дидактикалық мәселелердің әдістемелік қисындылығы мен заңдылығын, өмірдегі орындарын мен маңыздылығын анықтау;
- сол кезеңде де және қазіргі уақытта оқыту әдістемесін жетілдірудің зәрулігіне байланысты, баланы қалай оқытуымыз қажет, грамматиканы білгізу барысында қандай дидактикалық әдісті қолданған тиімді болады, оқушы тілдің теориялық мәселелерін қайткенде тезірек игереді? – деген тұңғиық ойлардың ара жігіт ажыратып көрсету.
- Қ.Жұбановтың зерттеулерінде – оқытудың ғылымилылығын, оқытудағы саналылық пен белсенділік, оқушылардың ерекшеліктеріне, жасына сәйкес оқуды ұйымдастыру, оқудың көрнектілігін, тәрбиелілігін бір-біріне тығыз байланыста жүйеде қарастыруын атап көрсету.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Қ.Жұбановтың ұлттық ғылым тілін қалыптастырудағы ролін анықтау барысында баяндау тарихи-салыстырмалы зерттеу, лингвистикалық талдау, қажетті мәліметтерді жинақтау, қорыту әдістері кеңінен пайдаланылды.
Автордың негізгі әдісі – индукция мен дедукция болған. Қ.Жұбанов талдау мен жинақтауды өз грамматикасында сатылық принциімен шебер
1. Ахметова Г.К., Исаева З.А., Әлқожаева Н.С. «Педагогика» (Оқулық) Алматы: Қазақ университеті, 2006.-143 б.
2. Дайрабаева А.Е. Қазақстанда дидактикалық ойлардың дамуы. Филол. ғыл. канд.дис. Алматы: 1994.-147 б.
3. Аймауытов. – Алматы: Рауан 19993.-312 б.
4. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. 1998.-6-9 б.
5. Каирова И.А. Гончарова Н.К. Занкова Л.З. Педагогика. – Москва. 1956.-149 б..
6. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. 2005.-47 б..
7. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас. Сөздік-Словарь, 2005.-126 б.
8. Жұбанова М.Қ. Құдайберген Жұбановт ұлттық дидактика проблемалары хақында. А.. Ғылым, 2002.-2-8 б.
9. Сыздықова Р. Ғалым-азамат. А.. Арыс, 2004.-42 б.
10. Қазақ тілі жүйесі және лингводидактика мәселелері (2-шығуы). А.. 1999.-17 б..
11. Жұбанов тағылым.VI Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Ақтөбе, 2005.-68 б.
12. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: Рауан, 1993.
13. Лернер И.Я. Прцесс обучения и еге зокономерности. М. ,-1980.
14. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педогогика. Алматы: 2002,-384б.
15. Бордовская Н.В. , Реан А.А. Педогогика. С-петербург, 2002,-304с.
16. Айтымамбетова Б.Р. Дидактикалық принциптер. Алматы: 1991.
17. Коменский, Ян Амос. Ұлы дидактика. ауд. алғыс сөз жазған Әулебек Қоңыратбаев. Алматы: 1993.
18. Қазақ тілін жобалау әдісі арқ. Оқыту жүйесінің дидактикалық ұстанымдары. //Білім образования. №3 (27) 2006.
19. Исабаева Ә. «Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері». Алматы: Қазақ университеті. 1993.
20. Каратаев М. Испытание времени //Худайберген Жубанов и казахское советское языкознание. Алматы: Ғылым, 1990.
21. Жұбанов Қ.Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғалым, 1966. 322 б.
22. Решетняк В. Народный интеллигент //Учитель Казахстана. 1957, 5 дке.
23. Сыдықов Ә. Ғалым-педагог // Қазақстан мұғалімі. 1957,-5 желтоқсан.
24. Жубанов Х.К. К постановке исследования истории фонетики казахского языка. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999.-397 б.
25. Сыздыкова Р.Г. Изучение казахского языка в дооктябрьский период / Развитие казахского советского языкознания. Алматы: Наука, 1980.
26. Байтұрсынов А. Оқу құралы. Орынбор, 1912.
27. Байтұрсынов А. Тіл – құралы. Орынбор, 1914.
28. Қазақстан мектебі, 2001-2003 жылдар.
29. Харламов И.Ф. Педагогика. М. , 1990.
2. Дайрабаева А.Е. Қазақстанда дидактикалық ойлардың дамуы. Филол. ғыл. канд.дис. Алматы: 1994.-147 б.
3. Аймауытов. – Алматы: Рауан 19993.-312 б.
4. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. 1998.-6-9 б.
5. Каирова И.А. Гончарова Н.К. Занкова Л.З. Педагогика. – Москва. 1956.-149 б..
6. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. 2005.-47 б..
7. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас. Сөздік-Словарь, 2005.-126 б.
8. Жұбанова М.Қ. Құдайберген Жұбановт ұлттық дидактика проблемалары хақында. А.. Ғылым, 2002.-2-8 б.
9. Сыздықова Р. Ғалым-азамат. А.. Арыс, 2004.-42 б.
10. Қазақ тілі жүйесі және лингводидактика мәселелері (2-шығуы). А.. 1999.-17 б..
11. Жұбанов тағылым.VI Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Ақтөбе, 2005.-68 б.
12. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: Рауан, 1993.
13. Лернер И.Я. Прцесс обучения и еге зокономерности. М. ,-1980.
14. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педогогика. Алматы: 2002,-384б.
15. Бордовская Н.В. , Реан А.А. Педогогика. С-петербург, 2002,-304с.
16. Айтымамбетова Б.Р. Дидактикалық принциптер. Алматы: 1991.
17. Коменский, Ян Амос. Ұлы дидактика. ауд. алғыс сөз жазған Әулебек Қоңыратбаев. Алматы: 1993.
18. Қазақ тілін жобалау әдісі арқ. Оқыту жүйесінің дидактикалық ұстанымдары. //Білім образования. №3 (27) 2006.
19. Исабаева Ә. «Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері». Алматы: Қазақ университеті. 1993.
20. Каратаев М. Испытание времени //Худайберген Жубанов и казахское советское языкознание. Алматы: Ғылым, 1990.
21. Жұбанов Қ.Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғалым, 1966. 322 б.
22. Решетняк В. Народный интеллигент //Учитель Казахстана. 1957, 5 дке.
23. Сыдықов Ә. Ғалым-педагог // Қазақстан мұғалімі. 1957,-5 желтоқсан.
24. Жубанов Х.К. К постановке исследования истории фонетики казахского языка. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999.-397 б.
25. Сыздыкова Р.Г. Изучение казахского языка в дооктябрьский период / Развитие казахского советского языкознания. Алматы: Наука, 1980.
26. Байтұрсынов А. Оқу құралы. Орынбор, 1912.
27. Байтұрсынов А. Тіл – құралы. Орынбор, 1914.
28. Қазақстан мектебі, 2001-2003 жылдар.
29. Харламов И.Ф. Педагогика. М. , 1990.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Дидактиканың тарихи негіздерін зерттеу қоғам
өмірінде болып жатқан саяси, әлеуметтік, экономикалық түбегейлі
өзгерістерге байланысты оқу орындарында берілетін білім мен оқытуды
жетілдіре түсу қажеттілігінен туып отыр. Дидактика – білім беру мен оқудың
теориялық негіздері, ақыл-ой тәрбиесін игерудегі жүйе болғандықтан оның
даму тарихындағы өткен жол-жосықты білу, жастардың ой-санасын жетілдірудегі
тиімді әдістер мен амалдарды уақыт талабына үйлесімді қолдану күні сайын
керек бола түсуде. Өйткені дидактика ғылымның бір ғана саласымен
шектелмейді, оқу орындарында оқылатын барлық пәндерге ортақ заңдылықтарды
бірлікте қарастырады. Оқытудың теориялық негіздерін зерттеп білмейінше
игерілуге тиісті ұғым, түсінік, білік үшін қажетті іс-әрекетті шәкірттерге
тиімді деңгейде меңгертіп, көздеген нәтижеге жеткізу қиын да күрделі. Нақты
тәжірбие арқылы сыннан өтіп, ұрпақтан ұрпаққа мирас болатын дидактикалық
жүйенің жол-жосығы әлемдік деңгейде өрістеп, бір-біріне ауыса отырып
толысатын өміршең құбылыс. Диадктика мектеп өміріне тікелей қатысты
болғандықтан оқу орындарының дамуымен бірге өрістеп, бірге жетіледі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Диплом жұмыстың негізгі мақсат
– Қ.Жұбановтың зерттеулеріндегі ұлттық дидактикасының көрінісін зерделеп,
олардың мәні мен маңызын ашып көрсету. Бұл ретте көздеген мақсатқа жету
үшін мына төмендегі міндеттерді орындау шарт:
- Әдістемені қолдану барысында оның танымдық, әлеуметтік қызыметтері
мен маңызын, қолданыс аясын айқындау, ұлттық дидактика жүйесінің
қазақ тілдегі орнын, білм сапасына қатысты ұлттық мүдде түсінігін
анықтау;
- аталған ұлттық мүдде көздері мен дидактикалық мәселелердің
әдістемелік қисындылығы мен заңдылығын, өмірдегі орындарын мен
маңыздылығын анықтау;
- сол кезеңде де және қазіргі уақытта оқыту әдістемесін жетілдірудің
зәрулігіне байланысты, баланы қалай оқытуымыз қажет, грамматиканы
білгізу барысында қандай дидактикалық әдісті қолданған тиімді болады,
оқушы тілдің теориялық мәселелерін қайткенде тезірек игереді? – деген
тұңғиық ойлардың ара жігіт ажыратып көрсету.
- Қ.Жұбановтың зерттеулерінде – оқытудың ғылымилылығын, оқытудағы
саналылық пен белсенділік, оқушылардың ерекшеліктеріне, жасына сәйкес
оқуды ұйымдастыру, оқудың көрнектілігін, тәрбиелілігін бір-біріне
тығыз байланыста жүйеде қарастыруын атап көрсету.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Қ.Жұбановтың ұлттық ғылым
тілін қалыптастырудағы ролін анықтау барысында баяндау тарихи-салыстырмалы
зерттеу, лингвистикалық талдау, қажетті мәліметтерді жинақтау, қорыту
әдістері кеңінен пайдаланылды.
Автордың негізгі әдісі – индукция мен дедукция болған. Қ.Жұбанов
талдау мен жинақтауды өз грамматикасында сатылық принциімен шебер
ұштастырады да, содан әрі шәкірттерге қазақ тілін оқытуға қажетті басқа
әдіс-тәсілдерді іздестіреді [1.41].
Профессор Қ.Жұбанов оқулығында әдістің мынандай түрлері көрсетілген:
1. Баяндау әдісі
2. Түйінді мәселеге көңіл аудара түсіндіру әдісі
3. Салыстыру әдісі
4. Сөзбен суреттеп көрсету
5. Көрнекілік әдісі
6. Еңбек процесімен байланыстыру
7. Пәнаралық байланыс
8. Проблема қоя оқыту
9. Жүйелі ойға төсілдіру
10. Өмірмен байланыстыру әдісі
Профессор Қ.Жұбанов атаған әдістер өткен ғасырдың 60-70 жылдарында
көріне бастады.
Автордың ойынша қазіргі заманда өте жоғарғы қарқынмен дамып келе
жатқан дидактика ілімінің ана тілімізді оқыту барысында жаңа ғылыми-
педагогикалық технологияларды қолдануды талап етуі – үлкен ғылыми-
практикалық маңызы бар мәселе. Яғни, оның ғылыми жағы да, сондай-ақ
теорияны практикамен ұштастыру проблемаларды да сөз етуге тұрарлық
жайыттар.[2.68]
Порфессор Қ.Жұбановтың ғылыми-әдістемелік жұмыстары және
мектептердегі қазақ тілі грамматикасын, математиканы оқытуға арналған
оқулықтар мен әдістемелік нұсқауларды атауға болады. Қ.Жұбановтың бір
ерекшелігі - әдістемелік нұсқау бойынша мектеп оқулықтарын жазу барысында
орыс немесе Европа тілдеріне лайықталып дайындалған педагогикалық
заңдылықтарға сүйенбей, қазақ халқаның писхологиясына, педагогикасына бет
бұруы еді. Бұл мәселе қазіргі кезде өзекті проблемалар екендігі даусыз.
Диплом жұмыстың дерек көздері. Диплом жұмысын жазуда Қ.Жұбановтың
Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер еңбегі, Қ. Жұбановтың 90, 100, 105 жас
мерейтойларына өткізілген конференция материалдарынан, т.б.
Жұмыстың нәтижелері. Жалпы жұмысымызда дидактика мен ұлттық дидактика
мәселелерін қарастырдық.
Жұмыс екі үлкен тараудан тұрады. Әр тарау тараушаларға бөлінген.
Бірінші тарауда педагогикалық процестерге дидактикалық бастаулар сөз
болады.
Екінші тарауда Қ.Жұбановтың зерттеулеріндегі ұлттық дидактиканың
оқыту әдістері мен оқытуда қолданылатын принциптері жайлы пайымдалады.
Ұлттық дидактика жүйесінің қазақ тіліндегі орны, білім сапасына қатысты
ұлттық мүдде және анықтауға қатысты мәселелер қарастырып, Жұбанов атап
өтекен дидактикалық принциптер қазіргі кезде білім беру барысында
кездесетінің анықтадық. Құдайберген Жұбановты ағартушы, педагог, ғалым
ретінде қарастырып, оны қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық лингводидакт
дәрежесіне дейін көтерілгенін байқадық.
1. Дидактикалық бастаулар.
1.1Дидактика ұғымының мәнін ашу
Дидактика адам қоғамының тарихи даму барысындағы мектеппен бірге
туып, бірге өрістеді. Дидактика педагогика ғылымының ең бір қиын да,
күрделі саласы. Оқу орындары қоғамның экономикалық, мәдени, әлеуметтік
жағдайымен бірге өрістеп жетілсе, дидактика да онымен қосарлана біртіндеп
бірге өрістеп отырды.
Қоғамның материалдық, рухани байлығымен бірге ғылым да, өнер де
жетіліп, бір ұрпақтың еңбек процесіндегі тәжірибесі екінші ұрпаққа мирас
ретінде ауысып отыруы заңды құбылыс. Әрбір жаңа ұрпақ аға ұрпақ тапқан
жинақтаған тәжірибелерге кенеліп, оны өз өміріне пайдалана отырып ілгері
жетілдіру арқылы өркендетеді. Сондай дамудың нәтижесінде дидактика басқа
ғылым салалары сияқты ғылыми пәнге айналды.
Педагогикалық тұрғыдын келгенде дидактика оқыту мен білім берудің
тероялық заңдылықтарын айқындайды. Оқу пәні ретінде білім берумен оқытудың
ортақ заңдылықтарын зертттеп, жүйелік жолдарын, теориялық негіздерін
белгілейді. Басқаша айтқанда, дидактика – оқыту процесі мен ілімді игеруді
ұйымдастырудың заңдылықтары туралы ғылым. Шәкірттік жолын біледі. Сондай-ақ
шәкірт бойындағы күш-қуатын, қабілет мүмкіншілігін тиісті бағыт-бағдарда
жұмсай білудің, таным-түсінігін жетілдірудің жол-жосығын, әдіс-тәсілін
дидактикадан табады.
Дидактикадағы логикалық жүйе-оқу процесін меңгеруші мен меңгерушінің
қарым-қатынасына құрылады. Мұнда білімді игерудің жалпы заңдылықтары
қамтылғанымен де жеке пәндердің, яғни тиісті ғылымның өзіне ғана тән
ерекшеліктері үнемі ескертіліп отырады. Сондақтан диадктикалық негіз
әржақты байланыс арқылы дамиды. Игерілуге тиісті ұғым-түсініктерді меңгеру,
меңгерілген білімді бойға сіңіріп одан әрі дамытып жетілдіру заңдылықтары
қоса қамтылады. Яғни ол білімдік мазмұн мен шәкірттің үйлестіреді. Сонда
мұғалім берілетін білімдік мазмұнды шәкірттің шамасына лайық деңгейде
беруге зейін қойып, басшылық жасап, жетекшілік етеді.
Дидактика оқыутудың практикалық жолын көрсетумен ғана шектелмейді.
Қайта оқыту мен білім беру ісін жетілдіріп, оның жаңғыра жаңаруына, өркен
жаюына ықпал етеді. Білім жолыңдағы шәкірттің танымдық белсеңділігін
өрістетуге бағдар нұсқап, оның амал-тәсілдерін көрсетеді.
Оқыту, білім берудегі диадктика мәселесін халықтың экономикалық,
саяси-әлеуметтік және мәдени өмірінен бөлек қарауға келмейді, қата бірлікте
қарауға тиіс.
Тұтас педагогикалық процестің компоненттері оқыту мен тәрбиелеу болып
табылады. Екеуі өз ара байланысты тұтастықта жүргізіледі. Дегенімен, бұл
компонеттердің өзіндік ерекшеліктері де бар. Педогогикалық процесте оқыту
процесі ерекше орынға ие. Оқыту барысында білім, білік, дағды ерекше
қасиеттер қалыптастырылады. Оқыту процесінің теориялық негізін, оның
заңдылықтарын, принциптерін, әдістерін және т. б. Мәселелерін педагогиканың
өзекті саласы – дидактика қарастырады. Дидактиканы дамытуда Я.Коменский,
И.Г.Песталоцци, И.Ф.Гербарт, Д.Данилов және т. б. Үлкен үлес қосты. Бұл
ұғымды алғаш рет ғылыми тұрғыдан ендірген неміс педогогы – Вольфаег Ратке
(1571-1635).Дидактика гректің didaktikos – оқытушы, үйретуші деген сөзінен
шыққан.
Дидктика ғылым ретінде төмендегідей мәселелерді қарастырады:
• Не үшін оқытамыз (Оқыту мен білім берудің мақсаты)?
• Кімді оқытамыз (оқыту субьектілері)?
• Оқытудың қандай стратегиялары тиімді (оқыту принциптері)?
• Неге оқытамыз (білім беру, оқыту мазмұны)?
• Оқытуды қалай ұйымдастырамыз (оқытуды ұйымдастыру формасы)?
• Оқытуға қандай құралдар қажет (оқулықтар, оқу құралдары,
компьютерлік бағдарламалар, дидактикалық бағдарламалар және т. б.)
?
• Оқыту нәтежесенде неге қол жеткіземіз (оқыту нәтежелерін
сипаттайтын көрсеткіштер мен өлшемдер)?
• Оқыту нәтежелерін қалай бақылау, бағалау әдістері)?
Оқыту теориясы әдетте дидактика деп аталады. Дидактика сөзінін мәні
үйретемін, оқытаман деген ұғымынан бастау алған.
Дидактика нені оқыту, қалай оқыту мәселелерімен
шұғылданатындықтан, бұл оқыту теориясы тұрғысынан ұғынылып оқыту процесіне
қатысты оқушыға білім беру, оқыту заңдылықтарына байланысты ақыл-ой
тәрбиесінің негіздері жүйесінен қарастылады.
Оқыту технологиясы негіздері білім мазмұның айқындайтын оқу жоспары,
оқу бағдарламасы, оқулық пен оқу құралдарын, әдістеме саласындағы білім,
тәрбие беру жүйесіндегі заңдылықтарды бір-бірімен бөлмей бірлікте қарайды.
Дидактика оқу орындарында оқытылатын барлық пәндерге қатысты ортақ
заңдылықтар мен ережелерді талқылайды. Сондай-ақ, оқытудың негізгі
мазмұнына байланысты мәселені меңгеру әдістері мен оны ұйымдастыру түрлерін
анықтайды. Былайша айтқанда, дидактика оқыту принциптерін, оқытуды
ұйымдастыру әдістері мен түрлерін білдіреді. Сонымен қатар дидактика жеке
пәндерді оқыту, білім беру, тәрбиелеуді, пәндік дидактика немесе сол пәннің
әдістемесі деп те атайсыз. Дәлірек айтқанда, жеке пән әдістемесі жалпы
дидактикаға сүйенсе, жалпы дидактика тиісті деректерді тиіст жеке пән
әдістемесін алып пайдаланады. Дидактиканың негізгі категориялары – білім
беру, оқыту, сабақ жүргізу, оқу, оқыту принциптері және мұның құрамды
бөлімдеріне тисілі міндеттері, мазмұны, түрлері, әдістері, құралдары
оқытудың нәтежелі түрлері, әдістері, құралдары оқытудың нәтежелі түрде
жүзеге асуына негіз болып табылады. Дидактика үнемі дамып, өркендеп
отыратын сала. Өйткені талаптарын орындап, уақыт мәресінен шығу мүмкін
емес.
Оқыту – танымдық іс-әрекеттің психологиялық – педагогикалық
негіздері. Оқыту – ұстаздар мен шәкірттердің бірлескен әрекеті. Оқыту
үрдісінің логикасын оның құрылымы анықтайды. Ал құрылымды танымдық іс-
әрекеттің кезендері бойынша сипаттасақ, ол көбнесе мына жүйеде болады:
• Танымдық міндеттерді жете түсіну;
• Жаңа деректермен түсініктерді қабылдау;
• Ұғыну – жаңа деректерді көңілге қоңдырып, ойлану;
• Білімдік мағұлымат атқарылған іс-әрекетке байланысты дағдыны
қалыптастырып, оны бекітуді жетілдіреді;
• Меңгерілген матириялдарын өмір практикасында жүзеге асырып, іс
жүзінде нақты қолдана білу;
• Оқушының ұғым түсінігімен атқарған іс-әрекетінің қандайлық
дәрежеде екендігін талдап, меңгерген дағдысын тексеру, бағалау.
Танымдық ұғым түсінікті және онда қойылған міндет айқын болса,оқушы
өздігінен ізденіп тиісті сауалдың шешімін табуға ынталы кіріседі де, оқыту
процесіндегі заңдылықтар тиісті ретімен жүзеге асады. Сабақ барысында жаңа
деректермен танысып, түйсіну қабылдауы оны ұғынуға жол ашады. Өйткені
қабылдау – адамға тікелей әсер ететін заттың, немесе құбылыстың санада
бейнелену процесі болса, ал түйсінуді сананың сыртқы әлемімен байланыс
тұрғысынан түйсінеміз, былайша айтқанда, түйсік – сезім мүшелеріне әсер
еткен құбылыстардың шартты бейнеленуі.
Оқушыны жаңа материялдарман таныстыру олардың тікелей қабылдауына
мүмкіндік туғызатын болса, бұл процес таныстыру, бақылау, практикалық
жұмыстар арқылы немесе оқытушының жанама түсіндіруі, эвристикалық тұрғыда
іздену, оқулықтар бойынша атқырылатын жаттығу, тапсырманы орындау бойынша
жүзеге асады.
Меңгеру білімді мағұлыматты түсініп, ондағы заңдылықтар мен
деректерді жинақтап, тиісті қорытындыға келу. Меңгеру процесінде оқылған
материялдар туралы ойластырып, келтірілген деректер мен дәлелдерді көңіліне
бекітеді. Зейін қойып есіне берік сақтайды. Дәлірек айтар болсақ, бекіту –
оқушының алған білімін берік ұғынуына мүмкіндік беретін тиімді тәсіл. Осыны
ескергендіктен, тәжірибелі мұғалімдер сабақтағы жаңа материялдарды оқушының
тиянақты меңгеру кезінде де, өткен сабақты пысықтау, қайталау кезендерінде
де бекіту тәсілін түрлендіре отырып пайдаланады. Білімді бекіту саласындағы
істер белгілі деректермен дәлелдерді еске сақтаумен ғана шектелмейді,
тиісті бағдарлама бойынша өтілген материялдарды белгілі бір жүйеге келтіру
үшін де, шашыранды емес, жинақты болу үшін де бір жүйеге келтіру үшін де
қолданылады.
Оқыту процесіндегі танымдық қағида – нақты аңғарудан абстрактілі
(дерексіз) ойлауға және одан практикаға көшу ақиқатты танудың диалектикалық
реалды жолы екендігі – ежелден айтылып келе жатқан шындық. Бұған оқыту
жүйесі тұрғысынан қарайтын болсақ, нақты аңғару – түсіну мен қабылдау,
абстрактілі (дерексіз) ойлау – мәнін түсініп, мәселенін болмысын ұғыну, ал
практикаға көшу білімді іс-әрекетке қолдану арқылы процесті тексеріп,
бағалау болып шығады.
Оқу процесін жүзеге асыруда мотивтін мәні зор. Мотив дегеніміз -
әрбір тұлғаның обьективтік мұқтажыдғы мен ынтасыннан туындайтын талпыныс.
Олай болса оқушының білуге, ұғынуға оқуға деген ынталы мұқтажыдғын демеп,
талпынысын қолдап , іс-әрекетке пейіл сала кірісіп, қойылған міндетті
тиісті денгейде атқаруын қадағалау керек. Демек, шәкірттің білімге деген
мұқтажыдығы мен ынтасы мотивацияға негіз болса, олардың бұл талпынысын
оқытушы терең сезіне отырып, оқытатаын сабағының қызқты да тартымды болуына
зейін қоюға тиіс. Ол үшін тақырыпқа үйлесімді көрнекілік, техникалық
құралдар, ойын, компьютер. т. б. ретті түрде қолданылуы керек.
Оқушының көздеген өзіндік мақсатына, перспективасына ұмтылдыратын
мотивтер тұлғаны ешбір уақытта бейжай қалдырмайды. Өзінің болашағы үшін
таңдаған мамндыққа, кәсіпке байланысты пәндерге шәкірттер ерекше назар
салып, оған ынталы ықыласпен қарайды. Олардың талпыныс мотивтері бұл
саладығы сұрақтар мен мәселелерді өзінше шешуін, атқарған іс-әрекетінің
жүйесіндегі табысынан қанағат табуын, ертеңіне деген ізденісі мен сенімін
жетілдіре түседі. Осы тұрғыдан оқудың психологиялық сипаты – танымдық
мотивтер оқушының жаңа білімді игеріп, оны ұғыну тәсілдерін тереңдетіп,
өздігінен ізденуге кеңірек жол ашумен қатар, алған білім түсінігін өмірде
қолданып, жүзеге асыруға құлшындырады. Ал, әлеуметтік тұрғыдан қарағанда,
мотивтер оқудағы белсенділікке, ынталылыққа, жауапкершілікке және борышын
терен сезінуіне мұрындық болады. Сондай-ақ, мотивтердің жүзеге асуы
оқушының тәлім-тәрбиесін, оқу саласындағы беделін өсіріп, дүниетанымдық
көзқарасының қалыптасуына игі ықпал жасайды.
Оқытушының назарында болатын басты мәселенің бірі – мотивтер
оқушының жас ерекшелігіне қарай өзгеріп отырады. Тұлғаның перспективті
талабына, көзқарасының жетілуіне орай, тиісті пәндерді меңгеруіне
байланысты мотивтер жаңа арна тауып, тиісті бағдарда өркен жай түседі.
Тиісті ғылым салаларына қарай оқу пәндерінің мазмұны сандық және
сапалық параметірлері бойынша әр түрлі болып келеді. Оқу курысы үшін
базалық білімдер танылып алынады, курыстын қоладанбалы аспектілері
мамандықты ескере отырып жасалады, яғни мамандандыру курстары, сонымен
қатар орындалатын тапсырмалары тиісті түрде құрастырылады. Базалық білім
курысты оқытуға арналған негізгі педагогикалық мақсаттардың жиынтығы болып
табылады.
Педагоогикалық теориядағы басты қағида: оқыту-білімдендіру мен
тәрбиенін құралы. Олай болса, тәрбиелей отырып оқыту барысында шәкіртің
өркені өсіп, аңғарғыштығы мен байқағыштығы, зейіні жетіліп, қиялы қанат
жайып әр жақты дамиды. Ой – түсінігінің өрістеуі негізінде іс-әрекетке,
еңбекке, әлеуметтік қарым-қартынасқа дағдылану бастау алады.
Тәрбиелей отырып оқыту ғылыми – теориялық тұғыдан қарағанда,
шәкірттің дүние танымына, ақыл – ойына, адамгершілік сеніміне , мінез құлық
сипаттарының қалыптасуына ықпал етеді. Сондай-ақ меңгерген білімі өмір
ақиқаттарын ұғынып, ондағы жол ашады, тәлімдік мүмкіндіктің арнасын
кеңейтеді. Былайша айтқанда оқушы қабілетінің дамуы білімін терендетіп,
тәлім-тәрбиені бойға сіңіріп, имандылық қасиеттерінің құлшынысын жебей
түседі.
Оқыта отырып тәрбиелеу – оқушының ғылыми – танымдық көзқрасымен
білімін және оны дұрыс ұғына білуін қалыптастырумен қатар шәкірттің тәлім
тәрбиелік , танымдық санасын жетілдіріп, адамгершілік мүмкіндігі уақыт
талабына орай үнемі өрістеп отыратын құбылыс.
Сонымен, тәлімдік мүмкіншіліктерін есекре келіп, оқыту мен білім
берудің тиісті мақсаттылық бағдары болуы талап етіледі. Оқытудың тәрбиелік
сипаты оның ғылыми мазмұнына да тәуелді. Тәрбиелей отырып оқыту тұлғаны жан-
жақты дамытып, ақыл-есін, адамгершілік танымын, әлеуметтік түсінігін
жетілдіреді, тұлғаның дүние танымын моральдық сенімін бекітеді және рухани
көркеюіне ықпал етеді. Тұжырымдасақ, оқыту оқушыны білімге түсінікпен
қаруландырып, тәлімдік өнегені ұғынып, оны өмірге үйлесімді жүзеге асырумен
бағдарлайды [3.143].
Дидактиканың тарихи даму жолына барлау жасағанда оның классикалық
бастауындағы ұлы тұлған Я.А.Коменскийдің Ұлы дидактикасы оқытудың мазмұны
мен әдістерін, берілетін білімнің сыйпатын белгілеуде әлемдік педагогика
тарихында ұлы бастама, оның классикалық өркениетті елдер көптен бері-ақ
мойындаған.
Коменский оқыту териясы сенсуалистік латынның сезінушілік деген
мәніңдегі сөзі негізіңде өріс алды. Осыған байланысты ол қандай да таным
сезімдік қабылдаудан, әсерлік толқудың, түйсінуден басталатындығын
көрсетті. Сондықтан да оқу мен оқыту тек сөз жүзінде айту мен талдау ғана
емес, нақты бақылай, дәлді қабылдаумен астарласып жататындығын ашып берді.
Демек, ұстаздар үшін ол көрсеткен алтын ереже - адам қандай затты
қабылдаса да сезіммен түйсініп, мүмкіншілігіне қабылдауға сезім қатысса,
оны ұғынып, меңгеру өміршең болатындығы шеберлікпен айқындап берді.
Дана дидактик Коменскиийдің түсіндіруінде адам – табиғат перзенті
принцип природосообразности. Ендеше оқыту процесі де табиғат тәріздес,
оның заңдылықтарын зерттеп, оны мойындаумен байланысты болуға тиіс. Екінші
сөзбен айтқанда, берілетін білімнің мазмұны адамды жан-жақты дамытып, оқу
өмірмен байланысып, шәкірттің күнделікті тәжірибесімен қанаттас жүргізілуге
тиіс деген ойда болды. Бұл талап пен міндеттің орындалуы мектепте жүзеге
асып, шәкірттің ой-түсінігі, ақыл қабілеті, білімділік мағұлұматты саналы
ұғынуы оқыту барысында қамтамасыз етілуге тиіс. Сондықтан да Коменский
білімнің негізі, тамырын дұрыс жайған өркеннің өсуі де, көктеуі де, шешек
атып гүл жарып, шырынды жеміс беруімен шәкіртті салыстыра сипаттайды.
Дидактикадағы Коменскийдің прогрессивтік ойларын дамытуда өзіңдік
үлес қосып, оны жаңалықтармен байытқан дана ойшылдар аз болған жоқ. Әлемдік
педагогика тарихында бұл салада Ж.Ж.Руссо 1712-1773, И.Г.Песталоцци
1746-1827, А.Дисервет 1790-1866, К.Д.Ушинский 1824-1870 т.б. Есімдері
құрметпен аталса, қазақ халықы үшін олардың идеясын жалғастырушы
Ы.Алтынсариннің 1841-1889 еңбегі де жемісті болды.
Қазақсатнда дидактикалық заңдылықтардың жүзеге асып, жетілуіне тарихи
кезеңде өмір сүрген ағартушылардың еңбегі орысан зор болды. Шоқан, Абай,
Шәкәрімдермен қатар оқытып білім беру ісіндегі әлемдік деңгейдегі жол-
жосыққа шейін аудара отырып, қазақ халқының тарихи даму жағдайына үйлесімді
педагогикалық, психолагиялық еңбектер жасаған зиялылар шоғыры дидактиканың
өрістеуіне үлкен үлес қосты. Б.Ахмет, Ж.Мағжан, А.Жүнісбек, Д.Міржақов,
т.б. Педагог-ұстаздар білім беріп оқытуды ұйымдастырудың тиімді жолдарын,
оқушылармен жұмыс істеудің әдістемелерін жан-жақты талдауға ат салысты.
Берілетін білімнің мазмұнын айқындауға талаптаңды. Олардың кейбіреуінің
кәсіби мамандығы дәрігер, инженер, журналист болғанымен халыққа білім
беруге, дидактикалық заңдылықтарды өркендету жолында еңбектеніп, әр саладан
оқулық, оқу құралын жасауға және оқытудың тиімді әдістерін көрсетуге
ұмытылды [4.10].
1.2 Педагогикалық процестегі оқытудың қызметін анықтау
Дидактика – педагогика ғылымының білім беру және оны оқыту теориясын
қарастыратын саласы. Ол білімнің мазмұнын, ғылыми негізін, оқыту әдістерін
зерттейді. Нені оқыту керек, қалай оқыту қажет деген сұрақтырды шешіп
отырады. Осы мәселелер жөнінде өзінің ұстанымдарын белгілейді
Оқыту процесінің атқаратын қызметі: білімдендіру, дамыту, тәрбиелеу,
ұйымдастыру қызметтерін атқарады.
Білімдендіру қызметінде оқыту процесінде білім, білік дағдының
қалыптастырылуы көзделеді. Білім – нақты айғақтарды, мәліметтерді,
ұғымдарды, ережелерді, заңдарды, теорияларды формулаларды есте сақтау.
Білік ережелерге сүйене отырып, кезкелген іс-әрекетті жүзеге асыра
білу немесе білімді тәрбиеде қолдана білу.
Дағды – саналы іс-әрекеттің автоматтандырылған копоненті.
Тәрбиелеу қызыметі әлеуметтену процесінің табиғи жағдайына байланысты
туындайды. Оқыту процесінде алынған білімдеріне сай олардың көзқарастанры,
ғылыми дүниетанымы, құндылық дүниесі, адамгершілік қасиеттері
қалыптастырылады.
Дамытушылық қызметі тұлғаны әр жақты дамытады, яғни ойлау, сөйлеу, іс-
әрекет және т. б. Қасиеттердің дамуын көздейді. Бұл мәселеде дамыта оқытуға
байланысты Г.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин және т. б.
жүйе құрған.
Ұйымдастырушылық қызметі оқыту процесінің тиімді нәтеже беруіне
байланысты ұйымдастыру жолдарын белгілейді. Педагогикалық мақсаттан
туындайтын оқыту процесі ұстаз тарапынан меңгертіліп, шәкірт тарапынан
игертілуге тиісті, ғылыми таным-түсінік, білімдік білектерді жүзеге асыру
жолындағы іс-әрекет болып табылады.
Оқыту міндеттерін шешуде ғылыми-білімдік таным түсніктерді түйсіну
мен қабылдау, оны ұғыну мен ойлану, дәлеледі де дәйекті көңілде бекіту және
өмірде жүзеге асыра білу салаларымен шарттас.
Оқыту процесінің мақсатына байланысты міндеттерді шешеуде ұйымдастыру
ісінде оқушыны оқу обьектісі деп білсек, екінші жағынан, ол – суьектісі.
Осы орайдан оқыту процесінде ұстаздың шәкіртімен ынтымақтыстығы тек білімді
меңгерумен ғана шектелмей, шәкіртің творчествалық еңбегінің өрістеуіне жол
ашады. Өзара бір-бірімен байланысқан білім тәрбиелік мазмұны және оның
формалары мен әдістері негізінде тиісті нәтижеге жетудегі қозғаушы күш-
қойылатын талаптың мүмкіндігіне үйлесімдігіне тәукелді. Оқыту, білім алу
дамуға байланысты заңдылықтар мен принциптер және оның әдістемелік жолдары
дидактика саласына байланыстыра қарастырады.
Сонымен, оқытудың басты-қызметі-адам баласын білім байлығының
негіздерімен қарауландырып, оны өз бетімен дамытып, игерген білімін өмірде
қолдана білуге бағдарлау, әрбір тұлғаны өздігінен ізденіп, өздігінен
еңбектене алуға дағдыландыру.
білімнің негізгі идеяларын түсіну, оны танымдық ұғымға айналдыру;
меңгерген білім арқылы ойын дамытып, өздігінен ізденудің жолын ашу;
білімнің жүйелілігі, қисындылығы, бірізділігі, түсініктілігін
қамтамасыз ету;
меңгерген білімнің шеңберін кеңейтіп, жаңа білімге деген құлшынысқа
жол ашу.
Демек, қазіргі кезеңдегі білім берудегі басты шарт тұлғаны өздігінен
іздене білуге, уақыт талабына үйлесімді шешім таба білуге қалыптастыру
болуға тиіс.
Қазіргі таңда оқу орындарын жаңартып қайта құрылуына байланысты
оқыуту, білім беру тұрғысындағы басты мақсат та міндет те алдыңғы сипаттағы
дамыған елдердің деңгейіне сәйкес белгіленген мемлекеттік стандарт
дәрежесінде ғылым негіздері меңгеріліп, уақыт талабына үйлесімді
тәрбиелеген адамдырды қалыптастыру болып табылады. Жас ұрпақтың қалыптасуы
шәкіртке берілетін ғылыми білімнің мазмұнына тәуелді деп білсек, оның
жүзеге асуы оқыту арқылы орындалады және белгілі бір заңдарға,
заңдылықтарға және принциптерге сүйенеді.
Яғни оқыту процесі белгілі бір заңдар, заңдылықтар мен принциптерді
ұстану арқылы іске асырылады.
И.Г.Песталоцци өз кезінде, белгісізден білгіліге, түсініксізден
түсініліктікке өту заңын ұсынған. Неміс педагогы Э.Мейман өзіндік тұрғыдан
төмендегідей заңдылықтарды ұсынады:
- жеке адамның табиғи ерекшелтері дамытылады;
- алдымен баланың өмір сүруге қажетті қабілеттері дамытылады;
- балалардың дене және рухани дамуы біркелкі дамымайды.
Оқытудың жалпы заңдылықтары.
• Оқу мақсаты;
• Оқыту мазмұны;
• Оқыту сапасы;
• Оқыту әдістері;
• Оқытуды басқару;
• Оқытуды белсендендіру.
Оқытудың жеке заңдылықтары:
• жеке дидактикалық нәтежелері қолданылатын (оқыту нәтижелері
қоладылатын әдістер, құралдыр және оқытушының кәсіби біліктілігіне
және т.б. байланысты).
• Гносеологиялық (оқыту нәтежесі студенттің танымдақ белсенділігіне
байланысты);
• Психологиялық (оқыту нәтежесі әр студентің қабылдау, меңгеру
деңгейіне байланысты);
• әлуметтік (индивидтің дамуы, оның басқа да индивиттермен қарым-
қатынасына байланысты);
• ұйымдастырушылық (оқыту нәтежесі оны ұйымдастырушының студенттерді
қызықтыра алуына белсендендіруіне байланысты).
Оқыту птинциптері:
• Оқытудың ғылымилық принципі (оқытылатын ғылымның тілі мен қисыны,
бүгінгі күн талабына сай ұғымның негізгі теориялары мен ұғымдары,
ғылымның нақты әдістері, қоғамдақ және табиғи құбылыстардың ғылыми
танымдық әдістері):
• көрнекілік принципі Я.А.Коменский бұл принципті Дидактикалық алтын
ереже деп атаған
• Көрнекілік принципінің құралдары: нақты обьект; көлемді құралдыр
(модель, макет, муляждар және т.б.); аудио, видеоапарттар және т.
б.
• жеткіліктілік принципі;
• саналық, белсенділік принципі;
• жүйелік бір ізділік принципі;
• өмірмен байланыстылық;
Оқыту ісінің табысты болуы білімдік негіздер мен оның күрделі
құрылымын білумен шектелу мүмкін емес, меңгерген таным-түсініктерді жүзеге
асыра алумен және оның заңдылықтарын орындауға қалыптастыру арқылы
орындалады:
• Оқыту арқылы тұлғаның сөздігінен әр жақты еңбектеніп дамуына бағдар
берумен ынталындыру.
• Белсенді іс-әрекетке баулу.
• Даму белсенділігіне қажетті мотивтер туғызу.
• Оқыту барысында шәкіртке талап қоя білу және оларға сенім білдіре
отырып, құрметпен қарау.
• Білімді меңгеру барысындағы қиындықты жеңудегі шәкірт қуанышы,
ынтасын қолдай білу.
• Оқушының шығармашылық нышандарын демеп, оны ілгері жетілдіре түсуін
қолдау.
• Оқыту барысында тұлғаның жас ерешелігін және дербес өзгешелігін
есепк алу.
• Оқытуда жеке оқушы мен ұжымның белсенділігі көтерудегі
ынтымақтастықты сақтауға ықпа ету.
• Оқытуда ұстаз, бұқара, көпшіліктің бірыңғай талап қоюына
ыждахаттылықпен қарау.
Оқыту барысында шәкіртің меңгерілген білімін қазына деп білсек, онды
ілгері дамытып, өрістетуге бағдар беріп, жөн-жосығын үйрету оқыту әдісімен
сабақтас.
Оқыту әдісі-өте күрделі ұғым, өйткені бұл әрекетті, категорияны
айқындайтын мәселенің аумағы да, қамтитын жүйесі сан салалы. Сондықтан да
педагогика ілімінде әдістемеге байланысты нақты тұжырымдалған анықтама
боларлық біріңғай ереже жоқ десе де болады. Әдістеме ғылымының әр саласын
зерттеуші ғалымдар бір-біріне жақын пікірлер ұсынып, оқыту, білгізу және
оны жүзеге асыру жөнінде білімдендіруді ұйымдастыру әдістерін өз тарапынан
мақсатқа жету тұрғысынан қарастырады.
Әдіс-оқыту барысында ұстаз бен шәкірттің ынтымақтаса еңбектену
нәтежесінде қойылған мақсатқа жетуін реттейтін тәсіл. Оқыту әдісінің
көмегімен оқушы белгілі деңгейдегі білімді, іскерлік әрекеттің машық
дағдысын игереді дүние танымын қалыптастырады, қабілетін өсіреді. Ал оқыту
барысында әдісті таңдайтын және оны нақты әрекетке айналдыратын-оқытушы
ұстаз. Сонымен оқыту әдісінің атқаратын қызметі-білімдендірудегі тиісті
мақстқа жету, ал мақсатқа жету оқытушының шеберлігіне, білімдарлығына, оқу
процесін тиімді ұйымдастыра білуіне, шәкірттерді ынталандыра алуына
байланысты [5.147].
Қазақ тілін оқыту жөнініндегі әдіскер-ғалымдардың еңбектерінде
дидактикалық ұстанымдардың бірнеше түрлері қамтылған. Б.Құлмағанбетова
дидактикалық ұстанымдардың сегіз түрін, атап айтқанда оқытудың ғылыми
ұстанымын, матириялды дұрыс орналыстыру ұстанымын, алдын-ала болжау
ұстанымын, саналылық ұстанымын, оқытудың берік, тиянақты болу ұстанымын,
теория мен практиканы өмірмен байланыстыру ұстанымын, оқытудың көрнекілік
ұстанымын ұсынды[6,32-34].
С. Қазыбаев балаларды тәрбиелеу әрі дамыту, оқу матириялын саналы
меңгерту, ғылыми дұрыс білім беру, білім, білік, дағды деріктігі,
түсініктілік, көрнекілік, оқушылырдың оқу еңбегінде көрсеткен
белсенділігімен өздік жұмысы, білімнің жүйелілік және бір ізділік, оқытудың
сабақтастығы ұстанымдарын, барлығы тоғыз ұстанымның қажеттігін айтады [7,6-
9].
Әдіскердің ұсынған сабақтастық ұстанымы Б. Құлмағанбетова ұсынған
алдың-ала болжау ұстанымына ұқсыс. Дегенімен айырмашылығы да бар. Ал
сабақтастық ұстанымында әр күн, әр тақырып, әр бөлім бір-бірімен сатылып
байланысыды.
Ә.Исабаев ұстанымдары ғылыми, жүйелі көрнекілік, саналылық пен
белсенділік, теорияны практикамен байланыстыру, түсініуге жеңіл қойлылық,
оқушылардың писхикалық ерекшелігін екеру ұстанымдары деп топтастырады.
Әдіскер ұсынған оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру ұсынымы басқы
әдіскердің ұстанымында кездеспейді [8,5-11].
А.Әбілқаев оқытудың тоғыз ұстанымын ұысынады. Әдіскер ұсынған жаңа
ұстаным – перспективті ұстанымы. Перспективті ұстанымы оқытудың тек әрбір
сабақтың ғана мақсатын көздемей, сол сабақта не оқытылады, қазіргі оқытылып
жатқан материалды оқушылар ұққанда, оның келешікте өтілітін материалды
меңгеруге қандай көмегі бар дегенді негізге алады [9,22-25].
1. Оқытудың ғылымилық ұстанымы бойынша оқулықтарды
тілдік материялдың мазмұны тіл білімі саласындағы
ұғымдар мен олардың құрылымына сәйкес келуі тиіс.
Қазақ тілі пәнінің бағдарламалары мен оқулықтары осы
ұстанымға сүйеніп жасалады. Оқушыларға қазақ тілінен
берілетін білім лингвистикаға байланысты қаралады.
Тілдің ең негізгі белгілерін ұстаз ой елегінен
өткізіп, оқушыларға жеткізеді. Тек ғылымға сүйенген
пән ғана жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеуге
көмектеседі.
Педагок-әдіскер Ә. Исабаев ғылыми ұстаным төмендегі өлшемдерге сай
болуы қажет деп есептейді:
1) Меңгерілітін объектінің термині анық болу қажет...
2) Қазақ тілінен берілітін тақырыптардың дәлділігі талап етіледі...
3) Тілдік тақырыптардың өзіндік белгілері сарланып алынғаны абзал...
• Қазақ тілінен берілетін материалдардың анықтамалары мен ережелері
дәл болғаны абзал...
• Тілдік тақырыптарға байланысты берілетін практикалық дағдылардың
да көлемі дәл болғаны жөн [10,6-7].
Демек оқулық осы айтылған өлшемдер негізінде жасалуы тиіс. Тақырыпта
бұрын берілгін білімді еске түсіруден бастаған жөн. Бұл тұста ғылыми
ұстанымның жүйелілік ұстанымымен тығыз байланысты екенін есте ұстау қажет.
Тақырыптарды өту барысында сол тақырыпқа байланысты тіл ғылымындағы
соңғы жаңалықтарды да енгізіп, айту қажет. Тіл білімінде өзінің шешімін
тапқан мәселелер туралы терең мағұлымат беру, оқушының пәнге деген
қызығушылығын арттырады. Оқушы білімі тек оқулық деңгейінде қалып қоймайды.
Осы ретте оқытудың ғылыми ұстанымы зор рөл атқарады. Мұғалім теория мен
практика арасындағы диалектикалық байланысты естен шығармау керек. Әр
тақырыптың тіл жүйесіндегі орнына оқушының көңілін аударту, олардын сол
білімді саналы игеруіне көмектесумен қатар, танымдық қабілеттерін дамытады.
1. Оқытудың жүйелік ұстанымы дегеніміз оқу
материалдарын логикалық жағынан бір ізбен сатылай
құрылу, берілу тәртібі. Білімнің жүйелілік және
бірізділік ұстанымы жаңа материалды түсіндіруде,
білім мен дағдыларды бекітуде, тексеруде, үй
тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске түсіруді
іске асырылады. Бұл ұстаным оқушы меңгеретін білім
мен біліктердің жеңілден ауырға, қарапайымнан
күрделіге қарай дамытылып отыруын қажет етеді.
2. Оқытудың көрнекілік ұстанымы. Оқушыларға тілдік
материалды дәл, анық түсіндіруде іске асырылады.
Әрбір сабақта көрнекі құралды ұтымды пайдалана білу
– сабақтың сапасын жақсартады. Оқушыны
байқағыштыққа, оймен топшылауға жаттықтырады.
Көрнекілік оқушының зат, құбылыс, туралы түсінігін
нақтылай түседі, бақылау қабілетін жетілдіріп, ақыл-
ойын дамытады. Сондықтан мұғалім өзі жасаған
үлестірме қағаз, схема, таблица сияқты көрнекі
құралдардың спасына, тазалығына басты назар аударуы
қажет.
Сабақ барысында таблицалары, дидактикалық кестелерді, схемаларды, әр
түрлі сериялы оқиғаға құрылған суреттерді көптеп қолдану тиіс.
Дидактика ілімінде көрнекілікті кескінделген және экранды-дыбыстық
деп бөлу дәстүрге қалыптасқан.
3. Саналылық пен белснділік ұстанымы оқушыларға
грамматикадан білім беру барысында оларды саналы
түсіну қабілетін дамытып отырады. Тілдің
заңдылықтары мен ережелерін оқушылар жаттанды түрде
емес, саналы түрде меңгеру қажет. Демек, мұғалім
материалды дәл, айқын түсіндіріп, оқушыларға
материалды өз түсінігі бойынша айтқызып отырғаны
орынды.
Тақырыптың негізгі ерекшеліктерін саналы түрде меңгерген оқушы ғана,
оны әр уақытта басқа тұлғалардан ажырата алады.
4. Теорияны практикамен байланыстыру ұстанымы
оқушылардың теория жүзінде алған білімдерін өмір
қажетіне пайдаланулары арқылы іске асады. Оқулықтағы
теориялық материалды игеру онда берілген практикалық
жаттығулардың берілуіне байланысты. Оқулықтағы
жаттығулар оқушыларға өтелген тақырыптан алған
білімдердін жан-жақты танытуға мүмкіндік береді.
Тіл дамыту т. б. Жұмыстар әдемі сөйлеуге, қатесіз, сауатты жаза
білуге үйретеді. Коференцияларда баяндама жасауға, мақала жазуға дағды
береді. Мұндай дағды ұзақ, жүйелі жүргізілген жұмыстар арқылы іске асады.
5. Түсінікті ұстанымы оқу материалына дәл анықталған
материалды ендіруді, оқушылар меңгере алатындай
ғылыми терминдермен ұғымдарды пайдалануды көздейді.
Жалпы бұл ұстаным, негізінен, оқулықтағы тілдік,
практикалық материалдардың тілінің түсініктілігімен
тікелей байланысты.
Соңдай-ақ, оқу материалын меңгеруде мұғалімнің жаңа білімді баяндап,
түсіндіруіне де байланысты.
6. Жеңілден ауырға қарай ұстанымы арқылы материалды
түсіндіреді. Бірақ бағдарламалық материалды
жеңілдетемін деп, оны не ықшамдауға, не үстіртін
өтеуге болмайды. Бұл ұстанымның нәтижелі болуы
мұғалімнің сабақты тартымды, қызықты жеткізуіне
байланысты. Оқулықтағы материалдардың жүйелі,
түсінікті, сапалы болуы мұғалімнің жұмысын
жеңілдетеді.
7. Оқушылардың психикалық дара ерекшеліктерін ескеру
ұстанымы.
Оқушыларға теориялық білім мен практикалық дағды беруде олардың
психикалық қасеттері, оқуға бейімділігі мен икемділігі ескеріледі. Әрбір
баланың темпераментін назарға ала отырып жұмыстар орындалады. Осымен
байланысты саралып оқыту жүйесін қолдануға болады. Деңгейлік тапсырмалар
арқылы оқыту да оқушылардың жеке мүмкіндіктерін ашуға көмектесед [11.47].
Дидактика мен әдістеме - өзара тығыз байланысты болғанымен, әр бөлек
ғылым салалары.
Дидактика – барлық ғылым мен пәндерге ортақ білім беру мен оқыту
теориясы. Сондақтан ол әр пәнді, сабақты оқыту әдістемесінің қазақ тілін
оқыту саласы да дидактиканың білім беру негізіне, тәлімге тәрбиелеу
ережелеріне, сол арқылы педогогика ғылымының жалпы заңдылықтары мен
принциптеріне сүйене отырып дамиды.
Әдістеме мен дидактиканың зерттеу объектілері бір-бірімен тығыз
байланысты, бірақ бірдей емес. Кейбір тілшілер олардың объектісі бір
ғылымдар деп санайды. Мәселен, Диадктика мен методика бір объектіні – оқу-
тәрбие процесін зерттейді, яғни олардың зерттеу мақсаты бір. Олардың бір-
бірінен айырмашылығы мынада: дидактика оқу-тәрбие процесін жалпылама
зерттесе, методика оны тек белгілі оқу пәніне (яғни, бұл жерде шетел
тіліне) байланысты қарастырады.
Ғалымдардың мұндай пікірге келуі әдістеме мен дидактиканың өзара
тығыз байланысты болуынан туындаған. Өйткені дидактиканың негізгі
қағидалары әдістеме ілімі арқылы жүзеге асады, ал әдістеме дидактиканың
басты ережелері мен заңдылықтарын пайдаланады.
Ана тілін оқытуға байланысты еңбек жазған С. Қазыбаев дидактика
туралы айта келіп, жоғарыдағыдай пікір білдіреді. Мысалы: Дидактика –
білім мазмұнының ғылыми негізін, оқыту әдістері мен ұйымдастыру формаларын,
яғни нені оқыту, қалай оқыту жайын зерттейді. Демек, дидактика білім
мазмұнын анықтау, оқыту процесінің заңдылықтарын ашу, оқытудың ең тиімді
әдістері мен ұйымдастыру формаларын табу проблемаларын шешіп отырады - деп
жазады.
Сол сияқты Қ. Исабаев: Қазқа тілі методикасы білім берудің негізгі
құралдарын іздестірсе, ал дидактика білім беру мен оқытудың теориялық
мәселелерін, оның формалары мен әдістерін зерттейді, - дейді.
Бұл анықтама бойынша, әдістеме негізіне білім беру құралдары алынып,
дидактиканың негізінде оқытудың теориялық мәселелері қабылданып, олардың
ара жігі нақтылана түседі. Дегенімен, оқытудың формылары мен әдістеріне
келгенде, айқындық бұзылады. Өйткені көптеген ғалымдар оқытудың формалары
мен әдіс-тәсілдерін дидактикаға да, әдістемеге де жатқызып, соның
нәтижесінде түсініксіздік пайда болады.
Жалпы әр пәнді оқытудың өзіндік әдістемесі, сол оқыту әдістемесін
іске асырудың тиімді әдістері, нақтылы құралдары бар. Осы тұрғыдан
келгенде, әдістер мен тәсілдер тікелей әдістеме іліміне байланысты.
Ал мәселе принцип туралы болса, сөз басқа. Өйткені, ғылымда әбден
қалыптасқан дидактикалық ұстаным да өзінің даму барысында белгілі бір
принциптерге сүйенеді. Дидактика мен әдістеменің екеуіне де ортақ жалпы
принциптер де, сонымен қатар әрбір саланың әрқайсысына тән жеке принциптер
де қалыптасқан.
Дидактика оқу, білім, тәлім-тәрбие прцестеріндегі теориялық мәселелер
мен ережелерді, заңдылықтарды қарастырса, әдістеме осы ережелер мен
заңдылықтарды тікелей жүзеге асыру үшін қолданылартын нақтылы әдістер мен
тәсілдерді, оның тиімді де, сапалы жолдарын қарастырады. Ал әдістаным
(методология) болса, ол – осы әдіс-тәсілдердің жиынтығын ғылыми тұрғыдан
қарастыратын ілім, яғни ол практика жүзінде іске асыратын арнайы әдістер
мен тәсілдердің жиынтығын теориялық ережелер арқылы дәлелдиді және осы
ережелерге қатысты басты ұстанымдардың түп қазығы, негізі болып табылады.
Әдістеме белгілі бр пәнге қатысты оқыту мен білім берудің нақтылы
жолдары мен амалдарын, әдістері мен тәсілдерін зерттей отырып, осы әдістер
мен тәсілдердің теориялық негізін де жасайды және оларды оқытудың тиімді,
сапалы болуды қадағалайтын бір ортақ мақсатқа бағынған жүйеге топтастырады.
Осы тұрғыдан келгенде, әдістеменің өзіндік принциптері, тарихы, қалыптасу
жолы мен жүйесі бар.
Қазақ тілін оқытудың негізгі қағидаларын айқындау үшін, алдымен бұл
сөздің мән мен мағанасын анықтап алу қажет.
Принцип деген сөздең өзін әркім әр түрлі түсіндіреді. Мәселен,
Е.И.Пассов: Принцип – это часто закон, выполняюший функцию принципа -
десе (88,105), П.В.Гурвич: Методические принципы – это лишь основные
ведущие тенденции, они необязатьно должны проявляться на каждой точки
учебного процесса - деп түсініктеме береді. Демек, алдыңғы ғылымдардың
тікелей қатысты ұғым болса, кейінгі автордың айтуынша, ол оқу процесіндегі
басты орын алатын бағытпен байланысты қарастырылады.
Принцип сөзенеің мәнін бағыт-бағдарымен тікелей байланыстыру,
біздіңше, оның мағанасын толық аша алмайды. Өйткені жалпы оқытудың бағыт-
бағдары мен жолдары әр түрлі және біреу емес бірнешеу. Ал бірнеше бағытқа
қатысты басты қағида бірдей болуы мүмкін. Оның сыртында принциптің
ерекшелігінін өзі – адамның алдыға қойған мақсат пен міндеттерге сай
бірнешеу бағыттардың ішінен ең маңыздысын, тиімдісін сұрыптап, саралап
бөліп алу.
Сонымен қатар принцип қандай да болсын пәннің өзіне тән заңдылығына
тәуелді, яғни оның заңына сәйкес айқындалады, бірақ принцип заңның өзі
емес, сондықтан принциптің қызыметін атқарушы заңы деп тұжырымдау
біржақтылық туғызады.
Қазақ тілін оқыту туралы принцип – осы саладағы заңдылықтарға.
Оқытудың мақсаты мен маңызына, міндеттің орындалуы қажеттілігіне сай
ереженің іске асуының жолдарына, оқытудың басты бағытына, тағы сол сияқты
негізгі белгілердің барлығына сүйенетін ең тиімді, сұрыпталған ерекшелік.
Қоладну аясына қарап принциптер бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы кейбір
принциптер жалпы оқу процесіне тән болса, екіншілері оқудың белгілі бір
саласына негізделеді. Принциптің тағы бір тобы қарым-қатынастың түрлерін
меңгеруге қатысты айқындалса, енді бір тобы ауызша сөйлеуде жете білуге
бағытталады. Сол сияқты жазба тіл мен жаттығуды, диалогтық қатынас пен
мәтінді игерудің т. б. Принциптері өзінше жіктеледі.
Бұл салалардың қайсысы болса да лингвистикада маңызды рөл атқарады.
Олардың барлығын бірден зерттеп, жіктеп шығу да мүмкін емес [12.126].
2 Құдайберген Қуанұлы Жұбанов - ағартушы ,педагог, ғалым
Қазақ тіл білімінің тұңғыш профссоры, қазақ тіл білімінің теориялық
негізін қалаған түрколог, шығыс пен батыс тілдерін бірдей меңгерген
полиглот-лингвист, ағартушы, қоғам қайраткері Құбайберген Қуанұлы Жұбанов.
Қ.Жұбанов құйрықты жұлдыз секілді жарық көрініп, өмірден ағып өте шыққан
адам.
Қ.Жұбановтың қазақ тілі мен отандық түркология ғылымына қосқан үлесін
айта келіп, академик Ә.Қайдаров оны тіл білімінің теориялық негізін салушы
деп бағалайды. Қ.Жұбановты А.Байтұрсыновпен салыстыра келіп: айырмашылық
олар өмір сүрген уақытта; ағарту ісі мен тіл біліміне қосқан үлесі мен
шешпек, шешілмек проблемаларында; әр ғалымның өзіне ғана тән, қайталанбас
тамаша ерекшеліктерінде! - деген болар едім. – Мәселен А.Байтұрсыновтың
жоғары білімі болмаса да, тіл табиғатын терең түсіну арқылы халық ағартуға
қажетті мәнді де маңызды еңбектермен танылған ғұлама. Ал Құдайберегн
Жұбанов болса, сол кездегі европаша жан-жақты терең білім алған, бүкіл
отандық түркологияның екеуін де қазақ тілінің іргетасын қалаушылар деп
айтуға проволымыз. Бірақ Қ.Жұбанов – басқалардан ерекше – қазақ тіл
білімінің ғылыми негізін қалаушы деп аталуға тиісті, - дейді [13.8).
Қ.Жұбановтың өз кезінде жазған еңбектері, шешкен түйінді мәселелері,
атқарған қызыметі қаншама мол болса, бермегі, атқармағаны одан да мол еді.
Амал, қанша тағдырдың тәлкегіне кездесіп, ол мезгілсіз опат болды. Қиянат
көрген жалғыз оның өз басы ғана емес, еңбектері де: 1937-1938 жылдары оның
барлық жарық көрген, баспаларға даярлап берген еңбектері мен үйіндегі
қолжазбалары тәркіленіп, жұртшылық назарынан тасада қалды. Сол еңбектердің
бүгінгі дәуірге жеткендері – оннаң бір бөлігі деуге болады. Ал жетпегендері
– отқа жағылды ма, қиянатшыл жандардың меншігіне айналды ма? Ол жағы әзірге
беймағұлым. Ғалым ақталғаннан кейін табылған еңбектерін жиыстырып, Қазақ
Ғылым академиясының Тіл білім институты 1966 жылы бір томдық жинағын
шығарған. Сол жинақты оқып ғалымның көзін көрген, алдынан тәлім алған
шәкірті, белгілі әдебиетші, ғалым М.Қаратаев былай тебіренеді: Чувство
радости и боли испытываешь, когда просматриваешь эту книгу, увидешую свет
через 30 лет после, того, как не стало ее автора. Радуешься тому, что
большой труд большого ученого сохранен для поколения читателей. Горько
сознавать, что немалая его часть утеряна, и видмо, необратимо, - дейді ол
осы мақаласында. - ...Многое из того, что успел создать Х.Жубанов, и что было
известно тогда нам, не дошло до этих дней. А знали мы, разумеется, далеко
не все. Можно только предположить, как много потерино. Но и то, что
уцелело, что собрано в книге представляет большую ценность и является
знаменательным событием в культурной жизни республикаи
Құдайберген Жұбанов тек қана ғалым емес, үлкен ағартушы-педогог
болған. Ол өзінің қоғамдық қызметін мұғалімдіктен, ағартушылықтан бастаған.
Қазақ халқының мәдени-рухани тарихында XX ғасырдың 20-жылдарының бас кезі
үшін ағартушылықтың зор әлеуметтік мәні болғаны аян.
Қ.Жұбановтың ағартушылық қызметіндегі бір қасиеті – ол тек оқыту
ісімен ғана болып қоймай, сол оқытуды жетілдіру, жақсарту, нұсқау жағына да
баса көңіл аударады. Бұған уездік, губерниялық, республикалық оқу
бөлімдерндегі инспекторлық міндеті ғана емес, оның ауылдық мұғалімдерге
ауызша да, хат арқылы да кеңес-консультациялар беруі, кейін тіпті Әдіс
бірліктері мен әдіс үйірмелерінде оқу жылының II жартысында талқыланатын
әдіс-программа мәселелері деген сияқты нақтылы жол-жоба жазуы куә.
Ағартушылық саласындағы Қ.Жұбановтың әлеуметтік-тарихи мәні бар үлкен
еңбегі – оның мектепке арналған (V-VII кластарға) қазақ тілі бағдарламасын
жасап, оқулықтар жазуы. Бұлардың құндылығы содан –олар қазақ тілінің жаңа
оқулығы мен бағдарламасы болды.
Тілдің мектепке арналған бағдарламасы дегеніміз – бір жағынан, әдеби
тіл нормасын белгілейтін құжат. Мұнда әсіресе фонетика, синтаксис салалары
тұңғыш рет ғылыми негізде талданып ұсынылады. Әрине, қазақ мектептерімізде
қолданылып жүрген бағдарламалар – басқа авторлардың (Қ.Жұбановтан кейін)
жасағандары. Қ.Жұбанов бағдарламасындағы терминдер мен материалдардың
жүйеленуі бұл күнде басқаша. Бірақ құрылымы, материалдарды ұсыну тәртібі
жағынан соңғы бағдарламалар да тұңғыш варианттың ізімен жасалғандғы байқау
қиын емес.
Қ.Жұбанов мектепке арналған қазақ тілі грамматикасының толық курсы
жазған (V және VI-VII кластар үшін), бірақ оның 1-бөлімі (V сынып үшін)
кітап болып шыққан да, екіншісі жарық көрмей кеткен. Басылып шығып,
мектептерде қолданылатын оқулықтың құндылығы сол – мұңда қазақ тілі
салаларының (синтаксис, морфология, фонетика) әрқайсысы ғылыми негізде
тәртіптеліп, әлдеқайда кеңірек сөз боды. Әсіресе дыбыс, буын, үндестік заңы
сияқты фонетика мәселелері тиянақты, жан-жақты түрде баяндайды.
Қ.Жұбановтын ағартушылық қызыметі оның нағыз ғалым, профессор болған
кезінде де толықталған жоқ: ол Ағарту Халық Комиссариаты жанындағы Оқу-
методика секторының меңгерушісі болып қоса қызымет атқарып жүрді. Бұл
жүргенде де оқулық-бағдарламаларды өзі ғана жазып қоймай, басқаларға
жаздыруды ұйымдастырып, оларға консультация-кеңес беріп, мұғалімдердің
білімін жетілдіру курыстарына, семинарларына сабақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Дидактиканың тарихи негіздерін зерттеу қоғам
өмірінде болып жатқан саяси, әлеуметтік, экономикалық түбегейлі
өзгерістерге байланысты оқу орындарында берілетін білім мен оқытуды
жетілдіре түсу қажеттілігінен туып отыр. Дидактика – білім беру мен оқудың
теориялық негіздері, ақыл-ой тәрбиесін игерудегі жүйе болғандықтан оның
даму тарихындағы өткен жол-жосықты білу, жастардың ой-санасын жетілдірудегі
тиімді әдістер мен амалдарды уақыт талабына үйлесімді қолдану күні сайын
керек бола түсуде. Өйткені дидактика ғылымның бір ғана саласымен
шектелмейді, оқу орындарында оқылатын барлық пәндерге ортақ заңдылықтарды
бірлікте қарастырады. Оқытудың теориялық негіздерін зерттеп білмейінше
игерілуге тиісті ұғым, түсінік, білік үшін қажетті іс-әрекетті шәкірттерге
тиімді деңгейде меңгертіп, көздеген нәтижеге жеткізу қиын да күрделі. Нақты
тәжірбие арқылы сыннан өтіп, ұрпақтан ұрпаққа мирас болатын дидактикалық
жүйенің жол-жосығы әлемдік деңгейде өрістеп, бір-біріне ауыса отырып
толысатын өміршең құбылыс. Диадктика мектеп өміріне тікелей қатысты
болғандықтан оқу орындарының дамуымен бірге өрістеп, бірге жетіледі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Диплом жұмыстың негізгі мақсат
– Қ.Жұбановтың зерттеулеріндегі ұлттық дидактикасының көрінісін зерделеп,
олардың мәні мен маңызын ашып көрсету. Бұл ретте көздеген мақсатқа жету
үшін мына төмендегі міндеттерді орындау шарт:
- Әдістемені қолдану барысында оның танымдық, әлеуметтік қызыметтері
мен маңызын, қолданыс аясын айқындау, ұлттық дидактика жүйесінің
қазақ тілдегі орнын, білм сапасына қатысты ұлттық мүдде түсінігін
анықтау;
- аталған ұлттық мүдде көздері мен дидактикалық мәселелердің
әдістемелік қисындылығы мен заңдылығын, өмірдегі орындарын мен
маңыздылығын анықтау;
- сол кезеңде де және қазіргі уақытта оқыту әдістемесін жетілдірудің
зәрулігіне байланысты, баланы қалай оқытуымыз қажет, грамматиканы
білгізу барысында қандай дидактикалық әдісті қолданған тиімді болады,
оқушы тілдің теориялық мәселелерін қайткенде тезірек игереді? – деген
тұңғиық ойлардың ара жігіт ажыратып көрсету.
- Қ.Жұбановтың зерттеулерінде – оқытудың ғылымилылығын, оқытудағы
саналылық пен белсенділік, оқушылардың ерекшеліктеріне, жасына сәйкес
оқуды ұйымдастыру, оқудың көрнектілігін, тәрбиелілігін бір-біріне
тығыз байланыста жүйеде қарастыруын атап көрсету.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Қ.Жұбановтың ұлттық ғылым
тілін қалыптастырудағы ролін анықтау барысында баяндау тарихи-салыстырмалы
зерттеу, лингвистикалық талдау, қажетті мәліметтерді жинақтау, қорыту
әдістері кеңінен пайдаланылды.
Автордың негізгі әдісі – индукция мен дедукция болған. Қ.Жұбанов
талдау мен жинақтауды өз грамматикасында сатылық принциімен шебер
ұштастырады да, содан әрі шәкірттерге қазақ тілін оқытуға қажетті басқа
әдіс-тәсілдерді іздестіреді [1.41].
Профессор Қ.Жұбанов оқулығында әдістің мынандай түрлері көрсетілген:
1. Баяндау әдісі
2. Түйінді мәселеге көңіл аудара түсіндіру әдісі
3. Салыстыру әдісі
4. Сөзбен суреттеп көрсету
5. Көрнекілік әдісі
6. Еңбек процесімен байланыстыру
7. Пәнаралық байланыс
8. Проблема қоя оқыту
9. Жүйелі ойға төсілдіру
10. Өмірмен байланыстыру әдісі
Профессор Қ.Жұбанов атаған әдістер өткен ғасырдың 60-70 жылдарында
көріне бастады.
Автордың ойынша қазіргі заманда өте жоғарғы қарқынмен дамып келе
жатқан дидактика ілімінің ана тілімізді оқыту барысында жаңа ғылыми-
педагогикалық технологияларды қолдануды талап етуі – үлкен ғылыми-
практикалық маңызы бар мәселе. Яғни, оның ғылыми жағы да, сондай-ақ
теорияны практикамен ұштастыру проблемаларды да сөз етуге тұрарлық
жайыттар.[2.68]
Порфессор Қ.Жұбановтың ғылыми-әдістемелік жұмыстары және
мектептердегі қазақ тілі грамматикасын, математиканы оқытуға арналған
оқулықтар мен әдістемелік нұсқауларды атауға болады. Қ.Жұбановтың бір
ерекшелігі - әдістемелік нұсқау бойынша мектеп оқулықтарын жазу барысында
орыс немесе Европа тілдеріне лайықталып дайындалған педагогикалық
заңдылықтарға сүйенбей, қазақ халқаның писхологиясына, педагогикасына бет
бұруы еді. Бұл мәселе қазіргі кезде өзекті проблемалар екендігі даусыз.
Диплом жұмыстың дерек көздері. Диплом жұмысын жазуда Қ.Жұбановтың
Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер еңбегі, Қ. Жұбановтың 90, 100, 105 жас
мерейтойларына өткізілген конференция материалдарынан, т.б.
Жұмыстың нәтижелері. Жалпы жұмысымызда дидактика мен ұлттық дидактика
мәселелерін қарастырдық.
Жұмыс екі үлкен тараудан тұрады. Әр тарау тараушаларға бөлінген.
Бірінші тарауда педагогикалық процестерге дидактикалық бастаулар сөз
болады.
Екінші тарауда Қ.Жұбановтың зерттеулеріндегі ұлттық дидактиканың
оқыту әдістері мен оқытуда қолданылатын принциптері жайлы пайымдалады.
Ұлттық дидактика жүйесінің қазақ тіліндегі орны, білім сапасына қатысты
ұлттық мүдде және анықтауға қатысты мәселелер қарастырып, Жұбанов атап
өтекен дидактикалық принциптер қазіргі кезде білім беру барысында
кездесетінің анықтадық. Құдайберген Жұбановты ағартушы, педагог, ғалым
ретінде қарастырып, оны қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық лингводидакт
дәрежесіне дейін көтерілгенін байқадық.
1. Дидактикалық бастаулар.
1.1Дидактика ұғымының мәнін ашу
Дидактика адам қоғамының тарихи даму барысындағы мектеппен бірге
туып, бірге өрістеді. Дидактика педагогика ғылымының ең бір қиын да,
күрделі саласы. Оқу орындары қоғамның экономикалық, мәдени, әлеуметтік
жағдайымен бірге өрістеп жетілсе, дидактика да онымен қосарлана біртіндеп
бірге өрістеп отырды.
Қоғамның материалдық, рухани байлығымен бірге ғылым да, өнер де
жетіліп, бір ұрпақтың еңбек процесіндегі тәжірибесі екінші ұрпаққа мирас
ретінде ауысып отыруы заңды құбылыс. Әрбір жаңа ұрпақ аға ұрпақ тапқан
жинақтаған тәжірибелерге кенеліп, оны өз өміріне пайдалана отырып ілгері
жетілдіру арқылы өркендетеді. Сондай дамудың нәтижесінде дидактика басқа
ғылым салалары сияқты ғылыми пәнге айналды.
Педагогикалық тұрғыдын келгенде дидактика оқыту мен білім берудің
тероялық заңдылықтарын айқындайды. Оқу пәні ретінде білім берумен оқытудың
ортақ заңдылықтарын зертттеп, жүйелік жолдарын, теориялық негіздерін
белгілейді. Басқаша айтқанда, дидактика – оқыту процесі мен ілімді игеруді
ұйымдастырудың заңдылықтары туралы ғылым. Шәкірттік жолын біледі. Сондай-ақ
шәкірт бойындағы күш-қуатын, қабілет мүмкіншілігін тиісті бағыт-бағдарда
жұмсай білудің, таным-түсінігін жетілдірудің жол-жосығын, әдіс-тәсілін
дидактикадан табады.
Дидактикадағы логикалық жүйе-оқу процесін меңгеруші мен меңгерушінің
қарым-қатынасына құрылады. Мұнда білімді игерудің жалпы заңдылықтары
қамтылғанымен де жеке пәндердің, яғни тиісті ғылымның өзіне ғана тән
ерекшеліктері үнемі ескертіліп отырады. Сондақтан диадктикалық негіз
әржақты байланыс арқылы дамиды. Игерілуге тиісті ұғым-түсініктерді меңгеру,
меңгерілген білімді бойға сіңіріп одан әрі дамытып жетілдіру заңдылықтары
қоса қамтылады. Яғни ол білімдік мазмұн мен шәкірттің үйлестіреді. Сонда
мұғалім берілетін білімдік мазмұнды шәкірттің шамасына лайық деңгейде
беруге зейін қойып, басшылық жасап, жетекшілік етеді.
Дидактика оқыутудың практикалық жолын көрсетумен ғана шектелмейді.
Қайта оқыту мен білім беру ісін жетілдіріп, оның жаңғыра жаңаруына, өркен
жаюына ықпал етеді. Білім жолыңдағы шәкірттің танымдық белсеңділігін
өрістетуге бағдар нұсқап, оның амал-тәсілдерін көрсетеді.
Оқыту, білім берудегі диадктика мәселесін халықтың экономикалық,
саяси-әлеуметтік және мәдени өмірінен бөлек қарауға келмейді, қата бірлікте
қарауға тиіс.
Тұтас педагогикалық процестің компоненттері оқыту мен тәрбиелеу болып
табылады. Екеуі өз ара байланысты тұтастықта жүргізіледі. Дегенімен, бұл
компонеттердің өзіндік ерекшеліктері де бар. Педогогикалық процесте оқыту
процесі ерекше орынға ие. Оқыту барысында білім, білік, дағды ерекше
қасиеттер қалыптастырылады. Оқыту процесінің теориялық негізін, оның
заңдылықтарын, принциптерін, әдістерін және т. б. Мәселелерін педагогиканың
өзекті саласы – дидактика қарастырады. Дидактиканы дамытуда Я.Коменский,
И.Г.Песталоцци, И.Ф.Гербарт, Д.Данилов және т. б. Үлкен үлес қосты. Бұл
ұғымды алғаш рет ғылыми тұрғыдан ендірген неміс педогогы – Вольфаег Ратке
(1571-1635).Дидактика гректің didaktikos – оқытушы, үйретуші деген сөзінен
шыққан.
Дидктика ғылым ретінде төмендегідей мәселелерді қарастырады:
• Не үшін оқытамыз (Оқыту мен білім берудің мақсаты)?
• Кімді оқытамыз (оқыту субьектілері)?
• Оқытудың қандай стратегиялары тиімді (оқыту принциптері)?
• Неге оқытамыз (білім беру, оқыту мазмұны)?
• Оқытуды қалай ұйымдастырамыз (оқытуды ұйымдастыру формасы)?
• Оқытуға қандай құралдар қажет (оқулықтар, оқу құралдары,
компьютерлік бағдарламалар, дидактикалық бағдарламалар және т. б.)
?
• Оқыту нәтежесенде неге қол жеткіземіз (оқыту нәтежелерін
сипаттайтын көрсеткіштер мен өлшемдер)?
• Оқыту нәтежелерін қалай бақылау, бағалау әдістері)?
Оқыту теориясы әдетте дидактика деп аталады. Дидактика сөзінін мәні
үйретемін, оқытаман деген ұғымынан бастау алған.
Дидактика нені оқыту, қалай оқыту мәселелерімен
шұғылданатындықтан, бұл оқыту теориясы тұрғысынан ұғынылып оқыту процесіне
қатысты оқушыға білім беру, оқыту заңдылықтарына байланысты ақыл-ой
тәрбиесінің негіздері жүйесінен қарастылады.
Оқыту технологиясы негіздері білім мазмұның айқындайтын оқу жоспары,
оқу бағдарламасы, оқулық пен оқу құралдарын, әдістеме саласындағы білім,
тәрбие беру жүйесіндегі заңдылықтарды бір-бірімен бөлмей бірлікте қарайды.
Дидактика оқу орындарында оқытылатын барлық пәндерге қатысты ортақ
заңдылықтар мен ережелерді талқылайды. Сондай-ақ, оқытудың негізгі
мазмұнына байланысты мәселені меңгеру әдістері мен оны ұйымдастыру түрлерін
анықтайды. Былайша айтқанда, дидактика оқыту принциптерін, оқытуды
ұйымдастыру әдістері мен түрлерін білдіреді. Сонымен қатар дидактика жеке
пәндерді оқыту, білім беру, тәрбиелеуді, пәндік дидактика немесе сол пәннің
әдістемесі деп те атайсыз. Дәлірек айтқанда, жеке пән әдістемесі жалпы
дидактикаға сүйенсе, жалпы дидактика тиісті деректерді тиіст жеке пән
әдістемесін алып пайдаланады. Дидактиканың негізгі категориялары – білім
беру, оқыту, сабақ жүргізу, оқу, оқыту принциптері және мұның құрамды
бөлімдеріне тисілі міндеттері, мазмұны, түрлері, әдістері, құралдары
оқытудың нәтежелі түрлері, әдістері, құралдары оқытудың нәтежелі түрде
жүзеге асуына негіз болып табылады. Дидактика үнемі дамып, өркендеп
отыратын сала. Өйткені талаптарын орындап, уақыт мәресінен шығу мүмкін
емес.
Оқыту – танымдық іс-әрекеттің психологиялық – педагогикалық
негіздері. Оқыту – ұстаздар мен шәкірттердің бірлескен әрекеті. Оқыту
үрдісінің логикасын оның құрылымы анықтайды. Ал құрылымды танымдық іс-
әрекеттің кезендері бойынша сипаттасақ, ол көбнесе мына жүйеде болады:
• Танымдық міндеттерді жете түсіну;
• Жаңа деректермен түсініктерді қабылдау;
• Ұғыну – жаңа деректерді көңілге қоңдырып, ойлану;
• Білімдік мағұлымат атқарылған іс-әрекетке байланысты дағдыны
қалыптастырып, оны бекітуді жетілдіреді;
• Меңгерілген матириялдарын өмір практикасында жүзеге асырып, іс
жүзінде нақты қолдана білу;
• Оқушының ұғым түсінігімен атқарған іс-әрекетінің қандайлық
дәрежеде екендігін талдап, меңгерген дағдысын тексеру, бағалау.
Танымдық ұғым түсінікті және онда қойылған міндет айқын болса,оқушы
өздігінен ізденіп тиісті сауалдың шешімін табуға ынталы кіріседі де, оқыту
процесіндегі заңдылықтар тиісті ретімен жүзеге асады. Сабақ барысында жаңа
деректермен танысып, түйсіну қабылдауы оны ұғынуға жол ашады. Өйткені
қабылдау – адамға тікелей әсер ететін заттың, немесе құбылыстың санада
бейнелену процесі болса, ал түйсінуді сананың сыртқы әлемімен байланыс
тұрғысынан түйсінеміз, былайша айтқанда, түйсік – сезім мүшелеріне әсер
еткен құбылыстардың шартты бейнеленуі.
Оқушыны жаңа материялдарман таныстыру олардың тікелей қабылдауына
мүмкіндік туғызатын болса, бұл процес таныстыру, бақылау, практикалық
жұмыстар арқылы немесе оқытушының жанама түсіндіруі, эвристикалық тұрғыда
іздену, оқулықтар бойынша атқырылатын жаттығу, тапсырманы орындау бойынша
жүзеге асады.
Меңгеру білімді мағұлыматты түсініп, ондағы заңдылықтар мен
деректерді жинақтап, тиісті қорытындыға келу. Меңгеру процесінде оқылған
материялдар туралы ойластырып, келтірілген деректер мен дәлелдерді көңіліне
бекітеді. Зейін қойып есіне берік сақтайды. Дәлірек айтар болсақ, бекіту –
оқушының алған білімін берік ұғынуына мүмкіндік беретін тиімді тәсіл. Осыны
ескергендіктен, тәжірибелі мұғалімдер сабақтағы жаңа материялдарды оқушының
тиянақты меңгеру кезінде де, өткен сабақты пысықтау, қайталау кезендерінде
де бекіту тәсілін түрлендіре отырып пайдаланады. Білімді бекіту саласындағы
істер белгілі деректермен дәлелдерді еске сақтаумен ғана шектелмейді,
тиісті бағдарлама бойынша өтілген материялдарды белгілі бір жүйеге келтіру
үшін де, шашыранды емес, жинақты болу үшін де бір жүйеге келтіру үшін де
қолданылады.
Оқыту процесіндегі танымдық қағида – нақты аңғарудан абстрактілі
(дерексіз) ойлауға және одан практикаға көшу ақиқатты танудың диалектикалық
реалды жолы екендігі – ежелден айтылып келе жатқан шындық. Бұған оқыту
жүйесі тұрғысынан қарайтын болсақ, нақты аңғару – түсіну мен қабылдау,
абстрактілі (дерексіз) ойлау – мәнін түсініп, мәселенін болмысын ұғыну, ал
практикаға көшу білімді іс-әрекетке қолдану арқылы процесті тексеріп,
бағалау болып шығады.
Оқу процесін жүзеге асыруда мотивтін мәні зор. Мотив дегеніміз -
әрбір тұлғаның обьективтік мұқтажыдғы мен ынтасыннан туындайтын талпыныс.
Олай болса оқушының білуге, ұғынуға оқуға деген ынталы мұқтажыдғын демеп,
талпынысын қолдап , іс-әрекетке пейіл сала кірісіп, қойылған міндетті
тиісті денгейде атқаруын қадағалау керек. Демек, шәкірттің білімге деген
мұқтажыдығы мен ынтасы мотивацияға негіз болса, олардың бұл талпынысын
оқытушы терең сезіне отырып, оқытатаын сабағының қызқты да тартымды болуына
зейін қоюға тиіс. Ол үшін тақырыпқа үйлесімді көрнекілік, техникалық
құралдар, ойын, компьютер. т. б. ретті түрде қолданылуы керек.
Оқушының көздеген өзіндік мақсатына, перспективасына ұмтылдыратын
мотивтер тұлғаны ешбір уақытта бейжай қалдырмайды. Өзінің болашағы үшін
таңдаған мамндыққа, кәсіпке байланысты пәндерге шәкірттер ерекше назар
салып, оған ынталы ықыласпен қарайды. Олардың талпыныс мотивтері бұл
саладығы сұрақтар мен мәселелерді өзінше шешуін, атқарған іс-әрекетінің
жүйесіндегі табысынан қанағат табуын, ертеңіне деген ізденісі мен сенімін
жетілдіре түседі. Осы тұрғыдан оқудың психологиялық сипаты – танымдық
мотивтер оқушының жаңа білімді игеріп, оны ұғыну тәсілдерін тереңдетіп,
өздігінен ізденуге кеңірек жол ашумен қатар, алған білім түсінігін өмірде
қолданып, жүзеге асыруға құлшындырады. Ал, әлеуметтік тұрғыдан қарағанда,
мотивтер оқудағы белсенділікке, ынталылыққа, жауапкершілікке және борышын
терен сезінуіне мұрындық болады. Сондай-ақ, мотивтердің жүзеге асуы
оқушының тәлім-тәрбиесін, оқу саласындағы беделін өсіріп, дүниетанымдық
көзқарасының қалыптасуына игі ықпал жасайды.
Оқытушының назарында болатын басты мәселенің бірі – мотивтер
оқушының жас ерекшелігіне қарай өзгеріп отырады. Тұлғаның перспективті
талабына, көзқарасының жетілуіне орай, тиісті пәндерді меңгеруіне
байланысты мотивтер жаңа арна тауып, тиісті бағдарда өркен жай түседі.
Тиісті ғылым салаларына қарай оқу пәндерінің мазмұны сандық және
сапалық параметірлері бойынша әр түрлі болып келеді. Оқу курысы үшін
базалық білімдер танылып алынады, курыстын қоладанбалы аспектілері
мамандықты ескере отырып жасалады, яғни мамандандыру курстары, сонымен
қатар орындалатын тапсырмалары тиісті түрде құрастырылады. Базалық білім
курысты оқытуға арналған негізгі педагогикалық мақсаттардың жиынтығы болып
табылады.
Педагоогикалық теориядағы басты қағида: оқыту-білімдендіру мен
тәрбиенін құралы. Олай болса, тәрбиелей отырып оқыту барысында шәкіртің
өркені өсіп, аңғарғыштығы мен байқағыштығы, зейіні жетіліп, қиялы қанат
жайып әр жақты дамиды. Ой – түсінігінің өрістеуі негізінде іс-әрекетке,
еңбекке, әлеуметтік қарым-қартынасқа дағдылану бастау алады.
Тәрбиелей отырып оқыту ғылыми – теориялық тұғыдан қарағанда,
шәкірттің дүние танымына, ақыл – ойына, адамгершілік сеніміне , мінез құлық
сипаттарының қалыптасуына ықпал етеді. Сондай-ақ меңгерген білімі өмір
ақиқаттарын ұғынып, ондағы жол ашады, тәлімдік мүмкіндіктің арнасын
кеңейтеді. Былайша айтқанда оқушы қабілетінің дамуы білімін терендетіп,
тәлім-тәрбиені бойға сіңіріп, имандылық қасиеттерінің құлшынысын жебей
түседі.
Оқыта отырып тәрбиелеу – оқушының ғылыми – танымдық көзқрасымен
білімін және оны дұрыс ұғына білуін қалыптастырумен қатар шәкірттің тәлім
тәрбиелік , танымдық санасын жетілдіріп, адамгершілік мүмкіндігі уақыт
талабына орай үнемі өрістеп отыратын құбылыс.
Сонымен, тәлімдік мүмкіншіліктерін есекре келіп, оқыту мен білім
берудің тиісті мақсаттылық бағдары болуы талап етіледі. Оқытудың тәрбиелік
сипаты оның ғылыми мазмұнына да тәуелді. Тәрбиелей отырып оқыту тұлғаны жан-
жақты дамытып, ақыл-есін, адамгершілік танымын, әлеуметтік түсінігін
жетілдіреді, тұлғаның дүние танымын моральдық сенімін бекітеді және рухани
көркеюіне ықпал етеді. Тұжырымдасақ, оқыту оқушыны білімге түсінікпен
қаруландырып, тәлімдік өнегені ұғынып, оны өмірге үйлесімді жүзеге асырумен
бағдарлайды [3.143].
Дидактиканың тарихи даму жолына барлау жасағанда оның классикалық
бастауындағы ұлы тұлған Я.А.Коменскийдің Ұлы дидактикасы оқытудың мазмұны
мен әдістерін, берілетін білімнің сыйпатын белгілеуде әлемдік педагогика
тарихында ұлы бастама, оның классикалық өркениетті елдер көптен бері-ақ
мойындаған.
Коменский оқыту териясы сенсуалистік латынның сезінушілік деген
мәніңдегі сөзі негізіңде өріс алды. Осыған байланысты ол қандай да таным
сезімдік қабылдаудан, әсерлік толқудың, түйсінуден басталатындығын
көрсетті. Сондықтан да оқу мен оқыту тек сөз жүзінде айту мен талдау ғана
емес, нақты бақылай, дәлді қабылдаумен астарласып жататындығын ашып берді.
Демек, ұстаздар үшін ол көрсеткен алтын ереже - адам қандай затты
қабылдаса да сезіммен түйсініп, мүмкіншілігіне қабылдауға сезім қатысса,
оны ұғынып, меңгеру өміршең болатындығы шеберлікпен айқындап берді.
Дана дидактик Коменскиийдің түсіндіруінде адам – табиғат перзенті
принцип природосообразности. Ендеше оқыту процесі де табиғат тәріздес,
оның заңдылықтарын зерттеп, оны мойындаумен байланысты болуға тиіс. Екінші
сөзбен айтқанда, берілетін білімнің мазмұны адамды жан-жақты дамытып, оқу
өмірмен байланысып, шәкірттің күнделікті тәжірибесімен қанаттас жүргізілуге
тиіс деген ойда болды. Бұл талап пен міндеттің орындалуы мектепте жүзеге
асып, шәкірттің ой-түсінігі, ақыл қабілеті, білімділік мағұлұматты саналы
ұғынуы оқыту барысында қамтамасыз етілуге тиіс. Сондықтан да Коменский
білімнің негізі, тамырын дұрыс жайған өркеннің өсуі де, көктеуі де, шешек
атып гүл жарып, шырынды жеміс беруімен шәкіртті салыстыра сипаттайды.
Дидактикадағы Коменскийдің прогрессивтік ойларын дамытуда өзіңдік
үлес қосып, оны жаңалықтармен байытқан дана ойшылдар аз болған жоқ. Әлемдік
педагогика тарихында бұл салада Ж.Ж.Руссо 1712-1773, И.Г.Песталоцци
1746-1827, А.Дисервет 1790-1866, К.Д.Ушинский 1824-1870 т.б. Есімдері
құрметпен аталса, қазақ халықы үшін олардың идеясын жалғастырушы
Ы.Алтынсариннің 1841-1889 еңбегі де жемісті болды.
Қазақсатнда дидактикалық заңдылықтардың жүзеге асып, жетілуіне тарихи
кезеңде өмір сүрген ағартушылардың еңбегі орысан зор болды. Шоқан, Абай,
Шәкәрімдермен қатар оқытып білім беру ісіндегі әлемдік деңгейдегі жол-
жосыққа шейін аудара отырып, қазақ халқының тарихи даму жағдайына үйлесімді
педагогикалық, психолагиялық еңбектер жасаған зиялылар шоғыры дидактиканың
өрістеуіне үлкен үлес қосты. Б.Ахмет, Ж.Мағжан, А.Жүнісбек, Д.Міржақов,
т.б. Педагог-ұстаздар білім беріп оқытуды ұйымдастырудың тиімді жолдарын,
оқушылармен жұмыс істеудің әдістемелерін жан-жақты талдауға ат салысты.
Берілетін білімнің мазмұнын айқындауға талаптаңды. Олардың кейбіреуінің
кәсіби мамандығы дәрігер, инженер, журналист болғанымен халыққа білім
беруге, дидактикалық заңдылықтарды өркендету жолында еңбектеніп, әр саладан
оқулық, оқу құралын жасауға және оқытудың тиімді әдістерін көрсетуге
ұмытылды [4.10].
1.2 Педагогикалық процестегі оқытудың қызметін анықтау
Дидактика – педагогика ғылымының білім беру және оны оқыту теориясын
қарастыратын саласы. Ол білімнің мазмұнын, ғылыми негізін, оқыту әдістерін
зерттейді. Нені оқыту керек, қалай оқыту қажет деген сұрақтырды шешіп
отырады. Осы мәселелер жөнінде өзінің ұстанымдарын белгілейді
Оқыту процесінің атқаратын қызметі: білімдендіру, дамыту, тәрбиелеу,
ұйымдастыру қызметтерін атқарады.
Білімдендіру қызметінде оқыту процесінде білім, білік дағдының
қалыптастырылуы көзделеді. Білім – нақты айғақтарды, мәліметтерді,
ұғымдарды, ережелерді, заңдарды, теорияларды формулаларды есте сақтау.
Білік ережелерге сүйене отырып, кезкелген іс-әрекетті жүзеге асыра
білу немесе білімді тәрбиеде қолдана білу.
Дағды – саналы іс-әрекеттің автоматтандырылған копоненті.
Тәрбиелеу қызыметі әлеуметтену процесінің табиғи жағдайына байланысты
туындайды. Оқыту процесінде алынған білімдеріне сай олардың көзқарастанры,
ғылыми дүниетанымы, құндылық дүниесі, адамгершілік қасиеттері
қалыптастырылады.
Дамытушылық қызметі тұлғаны әр жақты дамытады, яғни ойлау, сөйлеу, іс-
әрекет және т. б. Қасиеттердің дамуын көздейді. Бұл мәселеде дамыта оқытуға
байланысты Г.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин және т. б.
жүйе құрған.
Ұйымдастырушылық қызметі оқыту процесінің тиімді нәтеже беруіне
байланысты ұйымдастыру жолдарын белгілейді. Педагогикалық мақсаттан
туындайтын оқыту процесі ұстаз тарапынан меңгертіліп, шәкірт тарапынан
игертілуге тиісті, ғылыми таным-түсінік, білімдік білектерді жүзеге асыру
жолындағы іс-әрекет болып табылады.
Оқыту міндеттерін шешуде ғылыми-білімдік таным түсніктерді түйсіну
мен қабылдау, оны ұғыну мен ойлану, дәлеледі де дәйекті көңілде бекіту және
өмірде жүзеге асыра білу салаларымен шарттас.
Оқыту процесінің мақсатына байланысты міндеттерді шешеуде ұйымдастыру
ісінде оқушыны оқу обьектісі деп білсек, екінші жағынан, ол – суьектісі.
Осы орайдан оқыту процесінде ұстаздың шәкіртімен ынтымақтыстығы тек білімді
меңгерумен ғана шектелмей, шәкіртің творчествалық еңбегінің өрістеуіне жол
ашады. Өзара бір-бірімен байланысқан білім тәрбиелік мазмұны және оның
формалары мен әдістері негізінде тиісті нәтижеге жетудегі қозғаушы күш-
қойылатын талаптың мүмкіндігіне үйлесімдігіне тәукелді. Оқыту, білім алу
дамуға байланысты заңдылықтар мен принциптер және оның әдістемелік жолдары
дидактика саласына байланыстыра қарастырады.
Сонымен, оқытудың басты-қызметі-адам баласын білім байлығының
негіздерімен қарауландырып, оны өз бетімен дамытып, игерген білімін өмірде
қолдана білуге бағдарлау, әрбір тұлғаны өздігінен ізденіп, өздігінен
еңбектене алуға дағдыландыру.
білімнің негізгі идеяларын түсіну, оны танымдық ұғымға айналдыру;
меңгерген білім арқылы ойын дамытып, өздігінен ізденудің жолын ашу;
білімнің жүйелілігі, қисындылығы, бірізділігі, түсініктілігін
қамтамасыз ету;
меңгерген білімнің шеңберін кеңейтіп, жаңа білімге деген құлшынысқа
жол ашу.
Демек, қазіргі кезеңдегі білім берудегі басты шарт тұлғаны өздігінен
іздене білуге, уақыт талабына үйлесімді шешім таба білуге қалыптастыру
болуға тиіс.
Қазіргі таңда оқу орындарын жаңартып қайта құрылуына байланысты
оқыуту, білім беру тұрғысындағы басты мақсат та міндет те алдыңғы сипаттағы
дамыған елдердің деңгейіне сәйкес белгіленген мемлекеттік стандарт
дәрежесінде ғылым негіздері меңгеріліп, уақыт талабына үйлесімді
тәрбиелеген адамдырды қалыптастыру болып табылады. Жас ұрпақтың қалыптасуы
шәкіртке берілетін ғылыми білімнің мазмұнына тәуелді деп білсек, оның
жүзеге асуы оқыту арқылы орындалады және белгілі бір заңдарға,
заңдылықтарға және принциптерге сүйенеді.
Яғни оқыту процесі белгілі бір заңдар, заңдылықтар мен принциптерді
ұстану арқылы іске асырылады.
И.Г.Песталоцци өз кезінде, белгісізден білгіліге, түсініксізден
түсініліктікке өту заңын ұсынған. Неміс педагогы Э.Мейман өзіндік тұрғыдан
төмендегідей заңдылықтарды ұсынады:
- жеке адамның табиғи ерекшелтері дамытылады;
- алдымен баланың өмір сүруге қажетті қабілеттері дамытылады;
- балалардың дене және рухани дамуы біркелкі дамымайды.
Оқытудың жалпы заңдылықтары.
• Оқу мақсаты;
• Оқыту мазмұны;
• Оқыту сапасы;
• Оқыту әдістері;
• Оқытуды басқару;
• Оқытуды белсендендіру.
Оқытудың жеке заңдылықтары:
• жеке дидактикалық нәтежелері қолданылатын (оқыту нәтижелері
қоладылатын әдістер, құралдыр және оқытушының кәсіби біліктілігіне
және т.б. байланысты).
• Гносеологиялық (оқыту нәтежесі студенттің танымдақ белсенділігіне
байланысты);
• Психологиялық (оқыту нәтежесі әр студентің қабылдау, меңгеру
деңгейіне байланысты);
• әлуметтік (индивидтің дамуы, оның басқа да индивиттермен қарым-
қатынасына байланысты);
• ұйымдастырушылық (оқыту нәтежесі оны ұйымдастырушының студенттерді
қызықтыра алуына белсендендіруіне байланысты).
Оқыту птинциптері:
• Оқытудың ғылымилық принципі (оқытылатын ғылымның тілі мен қисыны,
бүгінгі күн талабына сай ұғымның негізгі теориялары мен ұғымдары,
ғылымның нақты әдістері, қоғамдақ және табиғи құбылыстардың ғылыми
танымдық әдістері):
• көрнекілік принципі Я.А.Коменский бұл принципті Дидактикалық алтын
ереже деп атаған
• Көрнекілік принципінің құралдары: нақты обьект; көлемді құралдыр
(модель, макет, муляждар және т.б.); аудио, видеоапарттар және т.
б.
• жеткіліктілік принципі;
• саналық, белсенділік принципі;
• жүйелік бір ізділік принципі;
• өмірмен байланыстылық;
Оқыту ісінің табысты болуы білімдік негіздер мен оның күрделі
құрылымын білумен шектелу мүмкін емес, меңгерген таным-түсініктерді жүзеге
асыра алумен және оның заңдылықтарын орындауға қалыптастыру арқылы
орындалады:
• Оқыту арқылы тұлғаның сөздігінен әр жақты еңбектеніп дамуына бағдар
берумен ынталындыру.
• Белсенді іс-әрекетке баулу.
• Даму белсенділігіне қажетті мотивтер туғызу.
• Оқыту барысында шәкіртке талап қоя білу және оларға сенім білдіре
отырып, құрметпен қарау.
• Білімді меңгеру барысындағы қиындықты жеңудегі шәкірт қуанышы,
ынтасын қолдай білу.
• Оқушының шығармашылық нышандарын демеп, оны ілгері жетілдіре түсуін
қолдау.
• Оқыту барысында тұлғаның жас ерешелігін және дербес өзгешелігін
есепк алу.
• Оқытуда жеке оқушы мен ұжымның белсенділігі көтерудегі
ынтымақтастықты сақтауға ықпа ету.
• Оқытуда ұстаз, бұқара, көпшіліктің бірыңғай талап қоюына
ыждахаттылықпен қарау.
Оқыту барысында шәкіртің меңгерілген білімін қазына деп білсек, онды
ілгері дамытып, өрістетуге бағдар беріп, жөн-жосығын үйрету оқыту әдісімен
сабақтас.
Оқыту әдісі-өте күрделі ұғым, өйткені бұл әрекетті, категорияны
айқындайтын мәселенің аумағы да, қамтитын жүйесі сан салалы. Сондықтан да
педагогика ілімінде әдістемеге байланысты нақты тұжырымдалған анықтама
боларлық біріңғай ереже жоқ десе де болады. Әдістеме ғылымының әр саласын
зерттеуші ғалымдар бір-біріне жақын пікірлер ұсынып, оқыту, білгізу және
оны жүзеге асыру жөнінде білімдендіруді ұйымдастыру әдістерін өз тарапынан
мақсатқа жету тұрғысынан қарастырады.
Әдіс-оқыту барысында ұстаз бен шәкірттің ынтымақтаса еңбектену
нәтежесінде қойылған мақсатқа жетуін реттейтін тәсіл. Оқыту әдісінің
көмегімен оқушы белгілі деңгейдегі білімді, іскерлік әрекеттің машық
дағдысын игереді дүние танымын қалыптастырады, қабілетін өсіреді. Ал оқыту
барысында әдісті таңдайтын және оны нақты әрекетке айналдыратын-оқытушы
ұстаз. Сонымен оқыту әдісінің атқаратын қызметі-білімдендірудегі тиісті
мақстқа жету, ал мақсатқа жету оқытушының шеберлігіне, білімдарлығына, оқу
процесін тиімді ұйымдастыра білуіне, шәкірттерді ынталандыра алуына
байланысты [5.147].
Қазақ тілін оқыту жөнініндегі әдіскер-ғалымдардың еңбектерінде
дидактикалық ұстанымдардың бірнеше түрлері қамтылған. Б.Құлмағанбетова
дидактикалық ұстанымдардың сегіз түрін, атап айтқанда оқытудың ғылыми
ұстанымын, матириялды дұрыс орналыстыру ұстанымын, алдын-ала болжау
ұстанымын, саналылық ұстанымын, оқытудың берік, тиянақты болу ұстанымын,
теория мен практиканы өмірмен байланыстыру ұстанымын, оқытудың көрнекілік
ұстанымын ұсынды[6,32-34].
С. Қазыбаев балаларды тәрбиелеу әрі дамыту, оқу матириялын саналы
меңгерту, ғылыми дұрыс білім беру, білім, білік, дағды деріктігі,
түсініктілік, көрнекілік, оқушылырдың оқу еңбегінде көрсеткен
белсенділігімен өздік жұмысы, білімнің жүйелілік және бір ізділік, оқытудың
сабақтастығы ұстанымдарын, барлығы тоғыз ұстанымның қажеттігін айтады [7,6-
9].
Әдіскердің ұсынған сабақтастық ұстанымы Б. Құлмағанбетова ұсынған
алдың-ала болжау ұстанымына ұқсыс. Дегенімен айырмашылығы да бар. Ал
сабақтастық ұстанымында әр күн, әр тақырып, әр бөлім бір-бірімен сатылып
байланысыды.
Ә.Исабаев ұстанымдары ғылыми, жүйелі көрнекілік, саналылық пен
белсенділік, теорияны практикамен байланыстыру, түсініуге жеңіл қойлылық,
оқушылардың писхикалық ерекшелігін екеру ұстанымдары деп топтастырады.
Әдіскер ұсынған оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру ұсынымы басқы
әдіскердің ұстанымында кездеспейді [8,5-11].
А.Әбілқаев оқытудың тоғыз ұстанымын ұысынады. Әдіскер ұсынған жаңа
ұстаным – перспективті ұстанымы. Перспективті ұстанымы оқытудың тек әрбір
сабақтың ғана мақсатын көздемей, сол сабақта не оқытылады, қазіргі оқытылып
жатқан материалды оқушылар ұққанда, оның келешікте өтілітін материалды
меңгеруге қандай көмегі бар дегенді негізге алады [9,22-25].
1. Оқытудың ғылымилық ұстанымы бойынша оқулықтарды
тілдік материялдың мазмұны тіл білімі саласындағы
ұғымдар мен олардың құрылымына сәйкес келуі тиіс.
Қазақ тілі пәнінің бағдарламалары мен оқулықтары осы
ұстанымға сүйеніп жасалады. Оқушыларға қазақ тілінен
берілетін білім лингвистикаға байланысты қаралады.
Тілдің ең негізгі белгілерін ұстаз ой елегінен
өткізіп, оқушыларға жеткізеді. Тек ғылымға сүйенген
пән ғана жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеуге
көмектеседі.
Педагок-әдіскер Ә. Исабаев ғылыми ұстаным төмендегі өлшемдерге сай
болуы қажет деп есептейді:
1) Меңгерілітін объектінің термині анық болу қажет...
2) Қазақ тілінен берілітін тақырыптардың дәлділігі талап етіледі...
3) Тілдік тақырыптардың өзіндік белгілері сарланып алынғаны абзал...
• Қазақ тілінен берілетін материалдардың анықтамалары мен ережелері
дәл болғаны абзал...
• Тілдік тақырыптарға байланысты берілетін практикалық дағдылардың
да көлемі дәл болғаны жөн [10,6-7].
Демек оқулық осы айтылған өлшемдер негізінде жасалуы тиіс. Тақырыпта
бұрын берілгін білімді еске түсіруден бастаған жөн. Бұл тұста ғылыми
ұстанымның жүйелілік ұстанымымен тығыз байланысты екенін есте ұстау қажет.
Тақырыптарды өту барысында сол тақырыпқа байланысты тіл ғылымындағы
соңғы жаңалықтарды да енгізіп, айту қажет. Тіл білімінде өзінің шешімін
тапқан мәселелер туралы терең мағұлымат беру, оқушының пәнге деген
қызығушылығын арттырады. Оқушы білімі тек оқулық деңгейінде қалып қоймайды.
Осы ретте оқытудың ғылыми ұстанымы зор рөл атқарады. Мұғалім теория мен
практика арасындағы диалектикалық байланысты естен шығармау керек. Әр
тақырыптың тіл жүйесіндегі орнына оқушының көңілін аударту, олардын сол
білімді саналы игеруіне көмектесумен қатар, танымдық қабілеттерін дамытады.
1. Оқытудың жүйелік ұстанымы дегеніміз оқу
материалдарын логикалық жағынан бір ізбен сатылай
құрылу, берілу тәртібі. Білімнің жүйелілік және
бірізділік ұстанымы жаңа материалды түсіндіруде,
білім мен дағдыларды бекітуде, тексеруде, үй
тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске түсіруді
іске асырылады. Бұл ұстаным оқушы меңгеретін білім
мен біліктердің жеңілден ауырға, қарапайымнан
күрделіге қарай дамытылып отыруын қажет етеді.
2. Оқытудың көрнекілік ұстанымы. Оқушыларға тілдік
материалды дәл, анық түсіндіруде іске асырылады.
Әрбір сабақта көрнекі құралды ұтымды пайдалана білу
– сабақтың сапасын жақсартады. Оқушыны
байқағыштыққа, оймен топшылауға жаттықтырады.
Көрнекілік оқушының зат, құбылыс, туралы түсінігін
нақтылай түседі, бақылау қабілетін жетілдіріп, ақыл-
ойын дамытады. Сондықтан мұғалім өзі жасаған
үлестірме қағаз, схема, таблица сияқты көрнекі
құралдардың спасына, тазалығына басты назар аударуы
қажет.
Сабақ барысында таблицалары, дидактикалық кестелерді, схемаларды, әр
түрлі сериялы оқиғаға құрылған суреттерді көптеп қолдану тиіс.
Дидактика ілімінде көрнекілікті кескінделген және экранды-дыбыстық
деп бөлу дәстүрге қалыптасқан.
3. Саналылық пен белснділік ұстанымы оқушыларға
грамматикадан білім беру барысында оларды саналы
түсіну қабілетін дамытып отырады. Тілдің
заңдылықтары мен ережелерін оқушылар жаттанды түрде
емес, саналы түрде меңгеру қажет. Демек, мұғалім
материалды дәл, айқын түсіндіріп, оқушыларға
материалды өз түсінігі бойынша айтқызып отырғаны
орынды.
Тақырыптың негізгі ерекшеліктерін саналы түрде меңгерген оқушы ғана,
оны әр уақытта басқа тұлғалардан ажырата алады.
4. Теорияны практикамен байланыстыру ұстанымы
оқушылардың теория жүзінде алған білімдерін өмір
қажетіне пайдаланулары арқылы іске асады. Оқулықтағы
теориялық материалды игеру онда берілген практикалық
жаттығулардың берілуіне байланысты. Оқулықтағы
жаттығулар оқушыларға өтелген тақырыптан алған
білімдердін жан-жақты танытуға мүмкіндік береді.
Тіл дамыту т. б. Жұмыстар әдемі сөйлеуге, қатесіз, сауатты жаза
білуге үйретеді. Коференцияларда баяндама жасауға, мақала жазуға дағды
береді. Мұндай дағды ұзақ, жүйелі жүргізілген жұмыстар арқылы іске асады.
5. Түсінікті ұстанымы оқу материалына дәл анықталған
материалды ендіруді, оқушылар меңгере алатындай
ғылыми терминдермен ұғымдарды пайдалануды көздейді.
Жалпы бұл ұстаным, негізінен, оқулықтағы тілдік,
практикалық материалдардың тілінің түсініктілігімен
тікелей байланысты.
Соңдай-ақ, оқу материалын меңгеруде мұғалімнің жаңа білімді баяндап,
түсіндіруіне де байланысты.
6. Жеңілден ауырға қарай ұстанымы арқылы материалды
түсіндіреді. Бірақ бағдарламалық материалды
жеңілдетемін деп, оны не ықшамдауға, не үстіртін
өтеуге болмайды. Бұл ұстанымның нәтижелі болуы
мұғалімнің сабақты тартымды, қызықты жеткізуіне
байланысты. Оқулықтағы материалдардың жүйелі,
түсінікті, сапалы болуы мұғалімнің жұмысын
жеңілдетеді.
7. Оқушылардың психикалық дара ерекшеліктерін ескеру
ұстанымы.
Оқушыларға теориялық білім мен практикалық дағды беруде олардың
психикалық қасеттері, оқуға бейімділігі мен икемділігі ескеріледі. Әрбір
баланың темпераментін назарға ала отырып жұмыстар орындалады. Осымен
байланысты саралып оқыту жүйесін қолдануға болады. Деңгейлік тапсырмалар
арқылы оқыту да оқушылардың жеке мүмкіндіктерін ашуға көмектесед [11.47].
Дидактика мен әдістеме - өзара тығыз байланысты болғанымен, әр бөлек
ғылым салалары.
Дидактика – барлық ғылым мен пәндерге ортақ білім беру мен оқыту
теориясы. Сондақтан ол әр пәнді, сабақты оқыту әдістемесінің қазақ тілін
оқыту саласы да дидактиканың білім беру негізіне, тәлімге тәрбиелеу
ережелеріне, сол арқылы педогогика ғылымының жалпы заңдылықтары мен
принциптеріне сүйене отырып дамиды.
Әдістеме мен дидактиканың зерттеу объектілері бір-бірімен тығыз
байланысты, бірақ бірдей емес. Кейбір тілшілер олардың объектісі бір
ғылымдар деп санайды. Мәселен, Диадктика мен методика бір объектіні – оқу-
тәрбие процесін зерттейді, яғни олардың зерттеу мақсаты бір. Олардың бір-
бірінен айырмашылығы мынада: дидактика оқу-тәрбие процесін жалпылама
зерттесе, методика оны тек белгілі оқу пәніне (яғни, бұл жерде шетел
тіліне) байланысты қарастырады.
Ғалымдардың мұндай пікірге келуі әдістеме мен дидактиканың өзара
тығыз байланысты болуынан туындаған. Өйткені дидактиканың негізгі
қағидалары әдістеме ілімі арқылы жүзеге асады, ал әдістеме дидактиканың
басты ережелері мен заңдылықтарын пайдаланады.
Ана тілін оқытуға байланысты еңбек жазған С. Қазыбаев дидактика
туралы айта келіп, жоғарыдағыдай пікір білдіреді. Мысалы: Дидактика –
білім мазмұнының ғылыми негізін, оқыту әдістері мен ұйымдастыру формаларын,
яғни нені оқыту, қалай оқыту жайын зерттейді. Демек, дидактика білім
мазмұнын анықтау, оқыту процесінің заңдылықтарын ашу, оқытудың ең тиімді
әдістері мен ұйымдастыру формаларын табу проблемаларын шешіп отырады - деп
жазады.
Сол сияқты Қ. Исабаев: Қазқа тілі методикасы білім берудің негізгі
құралдарын іздестірсе, ал дидактика білім беру мен оқытудың теориялық
мәселелерін, оның формалары мен әдістерін зерттейді, - дейді.
Бұл анықтама бойынша, әдістеме негізіне білім беру құралдары алынып,
дидактиканың негізінде оқытудың теориялық мәселелері қабылданып, олардың
ара жігі нақтылана түседі. Дегенімен, оқытудың формылары мен әдістеріне
келгенде, айқындық бұзылады. Өйткені көптеген ғалымдар оқытудың формалары
мен әдіс-тәсілдерін дидактикаға да, әдістемеге де жатқызып, соның
нәтижесінде түсініксіздік пайда болады.
Жалпы әр пәнді оқытудың өзіндік әдістемесі, сол оқыту әдістемесін
іске асырудың тиімді әдістері, нақтылы құралдары бар. Осы тұрғыдан
келгенде, әдістер мен тәсілдер тікелей әдістеме іліміне байланысты.
Ал мәселе принцип туралы болса, сөз басқа. Өйткені, ғылымда әбден
қалыптасқан дидактикалық ұстаным да өзінің даму барысында белгілі бір
принциптерге сүйенеді. Дидактика мен әдістеменің екеуіне де ортақ жалпы
принциптер де, сонымен қатар әрбір саланың әрқайсысына тән жеке принциптер
де қалыптасқан.
Дидактика оқу, білім, тәлім-тәрбие прцестеріндегі теориялық мәселелер
мен ережелерді, заңдылықтарды қарастырса, әдістеме осы ережелер мен
заңдылықтарды тікелей жүзеге асыру үшін қолданылартын нақтылы әдістер мен
тәсілдерді, оның тиімді де, сапалы жолдарын қарастырады. Ал әдістаным
(методология) болса, ол – осы әдіс-тәсілдердің жиынтығын ғылыми тұрғыдан
қарастыратын ілім, яғни ол практика жүзінде іске асыратын арнайы әдістер
мен тәсілдердің жиынтығын теориялық ережелер арқылы дәлелдиді және осы
ережелерге қатысты басты ұстанымдардың түп қазығы, негізі болып табылады.
Әдістеме белгілі бр пәнге қатысты оқыту мен білім берудің нақтылы
жолдары мен амалдарын, әдістері мен тәсілдерін зерттей отырып, осы әдістер
мен тәсілдердің теориялық негізін де жасайды және оларды оқытудың тиімді,
сапалы болуды қадағалайтын бір ортақ мақсатқа бағынған жүйеге топтастырады.
Осы тұрғыдан келгенде, әдістеменің өзіндік принциптері, тарихы, қалыптасу
жолы мен жүйесі бар.
Қазақ тілін оқытудың негізгі қағидаларын айқындау үшін, алдымен бұл
сөздің мән мен мағанасын анықтап алу қажет.
Принцип деген сөздең өзін әркім әр түрлі түсіндіреді. Мәселен,
Е.И.Пассов: Принцип – это часто закон, выполняюший функцию принципа -
десе (88,105), П.В.Гурвич: Методические принципы – это лишь основные
ведущие тенденции, они необязатьно должны проявляться на каждой точки
учебного процесса - деп түсініктеме береді. Демек, алдыңғы ғылымдардың
тікелей қатысты ұғым болса, кейінгі автордың айтуынша, ол оқу процесіндегі
басты орын алатын бағытпен байланысты қарастырылады.
Принцип сөзенеің мәнін бағыт-бағдарымен тікелей байланыстыру,
біздіңше, оның мағанасын толық аша алмайды. Өйткені жалпы оқытудың бағыт-
бағдары мен жолдары әр түрлі және біреу емес бірнешеу. Ал бірнеше бағытқа
қатысты басты қағида бірдей болуы мүмкін. Оның сыртында принциптің
ерекшелігінін өзі – адамның алдыға қойған мақсат пен міндеттерге сай
бірнешеу бағыттардың ішінен ең маңыздысын, тиімдісін сұрыптап, саралап
бөліп алу.
Сонымен қатар принцип қандай да болсын пәннің өзіне тән заңдылығына
тәуелді, яғни оның заңына сәйкес айқындалады, бірақ принцип заңның өзі
емес, сондықтан принциптің қызыметін атқарушы заңы деп тұжырымдау
біржақтылық туғызады.
Қазақ тілін оқыту туралы принцип – осы саладағы заңдылықтарға.
Оқытудың мақсаты мен маңызына, міндеттің орындалуы қажеттілігіне сай
ереженің іске асуының жолдарына, оқытудың басты бағытына, тағы сол сияқты
негізгі белгілердің барлығына сүйенетін ең тиімді, сұрыпталған ерекшелік.
Қоладну аясына қарап принциптер бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы кейбір
принциптер жалпы оқу процесіне тән болса, екіншілері оқудың белгілі бір
саласына негізделеді. Принциптің тағы бір тобы қарым-қатынастың түрлерін
меңгеруге қатысты айқындалса, енді бір тобы ауызша сөйлеуде жете білуге
бағытталады. Сол сияқты жазба тіл мен жаттығуды, диалогтық қатынас пен
мәтінді игерудің т. б. Принциптері өзінше жіктеледі.
Бұл салалардың қайсысы болса да лингвистикада маңызды рөл атқарады.
Олардың барлығын бірден зерттеп, жіктеп шығу да мүмкін емес [12.126].
2 Құдайберген Қуанұлы Жұбанов - ағартушы ,педагог, ғалым
Қазақ тіл білімінің тұңғыш профссоры, қазақ тіл білімінің теориялық
негізін қалаған түрколог, шығыс пен батыс тілдерін бірдей меңгерген
полиглот-лингвист, ағартушы, қоғам қайраткері Құбайберген Қуанұлы Жұбанов.
Қ.Жұбанов құйрықты жұлдыз секілді жарық көрініп, өмірден ағып өте шыққан
адам.
Қ.Жұбановтың қазақ тілі мен отандық түркология ғылымына қосқан үлесін
айта келіп, академик Ә.Қайдаров оны тіл білімінің теориялық негізін салушы
деп бағалайды. Қ.Жұбановты А.Байтұрсыновпен салыстыра келіп: айырмашылық
олар өмір сүрген уақытта; ағарту ісі мен тіл біліміне қосқан үлесі мен
шешпек, шешілмек проблемаларында; әр ғалымның өзіне ғана тән, қайталанбас
тамаша ерекшеліктерінде! - деген болар едім. – Мәселен А.Байтұрсыновтың
жоғары білімі болмаса да, тіл табиғатын терең түсіну арқылы халық ағартуға
қажетті мәнді де маңызды еңбектермен танылған ғұлама. Ал Құдайберегн
Жұбанов болса, сол кездегі европаша жан-жақты терең білім алған, бүкіл
отандық түркологияның екеуін де қазақ тілінің іргетасын қалаушылар деп
айтуға проволымыз. Бірақ Қ.Жұбанов – басқалардан ерекше – қазақ тіл
білімінің ғылыми негізін қалаушы деп аталуға тиісті, - дейді [13.8).
Қ.Жұбановтың өз кезінде жазған еңбектері, шешкен түйінді мәселелері,
атқарған қызыметі қаншама мол болса, бермегі, атқармағаны одан да мол еді.
Амал, қанша тағдырдың тәлкегіне кездесіп, ол мезгілсіз опат болды. Қиянат
көрген жалғыз оның өз басы ғана емес, еңбектері де: 1937-1938 жылдары оның
барлық жарық көрген, баспаларға даярлап берген еңбектері мен үйіндегі
қолжазбалары тәркіленіп, жұртшылық назарынан тасада қалды. Сол еңбектердің
бүгінгі дәуірге жеткендері – оннаң бір бөлігі деуге болады. Ал жетпегендері
– отқа жағылды ма, қиянатшыл жандардың меншігіне айналды ма? Ол жағы әзірге
беймағұлым. Ғалым ақталғаннан кейін табылған еңбектерін жиыстырып, Қазақ
Ғылым академиясының Тіл білім институты 1966 жылы бір томдық жинағын
шығарған. Сол жинақты оқып ғалымның көзін көрген, алдынан тәлім алған
шәкірті, белгілі әдебиетші, ғалым М.Қаратаев былай тебіренеді: Чувство
радости и боли испытываешь, когда просматриваешь эту книгу, увидешую свет
через 30 лет после, того, как не стало ее автора. Радуешься тому, что
большой труд большого ученого сохранен для поколения читателей. Горько
сознавать, что немалая его часть утеряна, и видмо, необратимо, - дейді ол
осы мақаласында. - ...Многое из того, что успел создать Х.Жубанов, и что было
известно тогда нам, не дошло до этих дней. А знали мы, разумеется, далеко
не все. Можно только предположить, как много потерино. Но и то, что
уцелело, что собрано в книге представляет большую ценность и является
знаменательным событием в культурной жизни республикаи
Құдайберген Жұбанов тек қана ғалым емес, үлкен ағартушы-педогог
болған. Ол өзінің қоғамдық қызметін мұғалімдіктен, ағартушылықтан бастаған.
Қазақ халқының мәдени-рухани тарихында XX ғасырдың 20-жылдарының бас кезі
үшін ағартушылықтың зор әлеуметтік мәні болғаны аян.
Қ.Жұбановтың ағартушылық қызметіндегі бір қасиеті – ол тек оқыту
ісімен ғана болып қоймай, сол оқытуды жетілдіру, жақсарту, нұсқау жағына да
баса көңіл аударады. Бұған уездік, губерниялық, республикалық оқу
бөлімдерндегі инспекторлық міндеті ғана емес, оның ауылдық мұғалімдерге
ауызша да, хат арқылы да кеңес-консультациялар беруі, кейін тіпті Әдіс
бірліктері мен әдіс үйірмелерінде оқу жылының II жартысында талқыланатын
әдіс-программа мәселелері деген сияқты нақтылы жол-жоба жазуы куә.
Ағартушылық саласындағы Қ.Жұбановтың әлеуметтік-тарихи мәні бар үлкен
еңбегі – оның мектепке арналған (V-VII кластарға) қазақ тілі бағдарламасын
жасап, оқулықтар жазуы. Бұлардың құндылығы содан –олар қазақ тілінің жаңа
оқулығы мен бағдарламасы болды.
Тілдің мектепке арналған бағдарламасы дегеніміз – бір жағынан, әдеби
тіл нормасын белгілейтін құжат. Мұнда әсіресе фонетика, синтаксис салалары
тұңғыш рет ғылыми негізде талданып ұсынылады. Әрине, қазақ мектептерімізде
қолданылып жүрген бағдарламалар – басқа авторлардың (Қ.Жұбановтан кейін)
жасағандары. Қ.Жұбанов бағдарламасындағы терминдер мен материалдардың
жүйеленуі бұл күнде басқаша. Бірақ құрылымы, материалдарды ұсыну тәртібі
жағынан соңғы бағдарламалар да тұңғыш варианттың ізімен жасалғандғы байқау
қиын емес.
Қ.Жұбанов мектепке арналған қазақ тілі грамматикасының толық курсы
жазған (V және VI-VII кластар үшін), бірақ оның 1-бөлімі (V сынып үшін)
кітап болып шыққан да, екіншісі жарық көрмей кеткен. Басылып шығып,
мектептерде қолданылатын оқулықтың құндылығы сол – мұңда қазақ тілі
салаларының (синтаксис, морфология, фонетика) әрқайсысы ғылыми негізде
тәртіптеліп, әлдеқайда кеңірек сөз боды. Әсіресе дыбыс, буын, үндестік заңы
сияқты фонетика мәселелері тиянақты, жан-жақты түрде баяндайды.
Қ.Жұбановтын ағартушылық қызыметі оның нағыз ғалым, профессор болған
кезінде де толықталған жоқ: ол Ағарту Халық Комиссариаты жанындағы Оқу-
методика секторының меңгерушісі болып қоса қызымет атқарып жүрді. Бұл
жүргенде де оқулық-бағдарламаларды өзі ғана жазып қоймай, басқаларға
жаздыруды ұйымдастырып, оларға консультация-кеңес беріп, мұғалімдердің
білімін жетілдіру курыстарына, семинарларына сабақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz