Халықаралық тәжірибеде және Қазақстандағы әйелдердің тендік құқығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Халықаралық тәжірибеде және Қазақстанда әйелдердің тендік құқығының қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Жыныс белгісіне қарай теңдік құқығының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Халықаралық және Қазақстан Республикасындағы әйелдсрді қорғау институтының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
І.З. Халықаралық әйелдер құқықтарын қорғау және оның ұлттық заңнамаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Халықаралық тәжірибсде жәнс Қазақстанда әйелдср құқықтарын қамтамасыз ету мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1. Әйелдердің саяси және әлеуметтік экономикалық құқықтарын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2. Әйелдерге қолсұқпаушылық және бостандық құқығы ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.3 Қылмыстық іс жүргізудс әйелдер құқықтарын қамтамасьз ету ... ... ... ... ... .45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Пайдаланган әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
І. Халықаралық тәжірибеде және Қазақстанда әйелдердің тендік құқығының қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Жыныс белгісіне қарай теңдік құқығының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Халықаралық және Қазақстан Республикасындағы әйелдсрді қорғау институтының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
І.З. Халықаралық әйелдер құқықтарын қорғау және оның ұлттық заңнамаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Халықаралық тәжірибсде жәнс Қазақстанда әйелдср құқықтарын қамтамасыз ету мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1. Әйелдердің саяси және әлеуметтік экономикалық құқықтарын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2. Әйелдерге қолсұқпаушылық және бостандық құқығы ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.3 Қылмыстық іс жүргізудс әйелдер құқықтарын қамтамасьз ету ... ... ... ... ... .45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Пайдаланган әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Диплом жұмысының өзектілігі - Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет деп жариялады. Оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Әйелдердің құқықтары адам құқықтарының ажырымас бөлігі болып саналады. Статистикалық мәліметтерге қарасақ республика халқының 52 пайызын әйелдер құрайды. Казіргі кезде Қазақстанда әйелдердің құқықтық жағдайын және гендерлік тендікті реттейтін арнайы заң жоқ. Сонымен қатар әйелдердің құқықтарының шектелуі әлеуметтік, еңбек, жеке және саяси салаларда көрініс тапқан. Ресми түрде әйелдерге қысымшылық көрсету болмаса да, олар өз мүмкіншіліктерін жеткілікті түрде жүзеге асыра алмайды. Әйелдер көп жағдайда зорлық обьектісі болып, мемлекет тарапынан оларды зорлықтан соның ішінде тұрмыстық зорлықтан қорғауға арналған. занңың жоқтығы казіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Яғни әйелдер мен ерлердің тендік құқықтары сақталмайды. Әйел еш уақытта ерлермен теңдей болып қоғамдық өмірдің барлық саласына ат салыспаған. Заңдарда әйелдер мен ерлерге бірдей құқықтар мен мүмкіндіктер берсе де іс жүзінде әйелдер ерлерден кейін екінші орында болады. Әйелдер мәселесі көтерілген кезде әйелдерге көрсетілетін қысымшылық сұрақтарын қарастырып өту керек. Бұл сұрақтар бір-бірімен өте тығыз байланысты. Әйелдерге қатысты жасырын қысымшылық көрсету біздің қоғамымызда көрініс тапқан. Қыз баласы болашақ ана болғандықтан қоғамда әйелдерге ерекше мәртебе берілуі тиіс. Әйелдер мен ерлердің тендігі адам құқығы қағидасы болып табылады және жынысына байланысты нәзік жандардың саясаттағы рөлін тежеу, әлеуметтік, экономикалық, мәдени салаларда әйел құқықтарын тануға, оларды жүзеге асыруға кедергі болып табылады. Бірақ әрине халықаралық құжаттарда бекітілген әйелдер мен ерлердің тендігі казіргі кезде іс жүзіне асып жатқан жоқ. Халықаралық шарттарда немесе мемлекеттің ішкі зандарында теңдік құқығы туралы бекітілген нормалар жеткіліксіз. Мемлекет тарапынан шаралар қолданылу қажет. Теңдік құқығының бұзылуы көбінде жұмысқа алған кезде , жұмыстан шыққан кезде, қызмет бабында көтерілу мәселесінде, әйелдер жалақыны ерлерден темен алғанда көрінеді. Әйелдер мен ерлердің теңдік құқығын қамтамасыз ету үшін номативтік актілердің қабылдану қажеттілігі туындап отыр. Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан кейін әйелдер мен ерлердің теңдігі женінде мәселе ашық түрды. Нарықтық экономика қалыптасқаннан соң еңбек нарығында бәсекелестік пайда болды, отбасының рөлі тәмендеп, құқықтық мемлекеттің алдында бірнеше мәселелер туындады және бұлардың барлығы әйелдердің құқықтық жағдайына әсер етті. Республикада жұмыссыздық көбейіп, бұл өзгерістер әйелдердің еңбек құқықтық жағдайына теріс көрініс берді. Көбінесе еңбек және әлеуметтік салада әйелдерге қысымшылық көрсетіліп жатқандығы байқалады. Жұмыссыздықтың өсуі көбінесе әйелдерді жұмыссыз қалуына әкеп соқтырды, өйткені еңбек нарығында бәсекелестік бар жерде әйелдер көбінде ерлерге қарағанда сұранысқа ие емес. Сондықтан әйелдерге қатысты қысымшылық арта
1. Конвенция от 18 декабря 1979г. «О ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин»
2. Конвенция от 7 июля 1954г. «О политических правах женщин»
3. Конвенция Международной Организации Труда от 6 июня 1951г «О равном вознаграждении мужчин и женщин за труд равной ценности»
4. Конвенция Международной Организации Труда от 17 июня 1948г. «О ночном труде женщин в промышленности»,
5. Конвенция Международной Организации Труда от 3 июня 1981г. «О равном обращении и равных возможностях для трудящихся мужчин и женщин: трудящиеся с семейными обязанностями»
6.Конвенция 1962г. «О соглашении на вступление в брак, минимальном брачном возрасте и расторжении браков»
7. Конвенция 1957г. «О гражданстве замужней женщины»
8. Деісларация 1974г. «О защите женщин и детей в чрезвычайных обстоятельствах и период вооруженных конфликтов»
9.Декларация 1993г. «Об искоренении насилия против женщин»
10. Конвенция Международной Организации Труда от 4 июня «Об охране материнства»
Қазақстан Республикасының заңдары
11.1995 ж. 30 тамыз ҚР-ң Конституциясы.
12.Қазақстан Республикасының 1995 ж. 28 қыркүйекте қабылданған «Сайлау туралы заңы»
ІЗ.Қазақстан Республикасының 1999ж 10 желтоқсанда қабылданған «Еңбек туралы заңы»
14. Қазақстан Республикасының Пжелтоқсандағы 1998 жылы қабылданған «Неке және отбасы туралы заңы».
15.Қазақстан Республикасының 1997ж 16 шілдеде қабылданған «Қылмыстық Кодексі»
16.Қазақстан Республикасының 1999ж 23 шілдеде қабылданған «Мемлекеттік қызмет туралы заңы»
17.Распоряжение Президента Республики Казахстан от 5 марта 1997г. «О концепции Государственной политики улучшения положения женщин в Республике Казахстан»
Ғылыми әдебиет
18.«Реализация прав женщин в Казахстане. Фонд «Сорос-Казахстан» Алматы.2001г. .
19.Андреев.А.В., Сергунина.В.М., Кардаш.Т.Г. «Права женщин в Республике Казахстан» Алматы: Фонд «21 век»,2002г.
20.Коршунова.В.Н. «Международная защита прав женщин» Москва.1975г.
21.Ч.Ч. Валиханов. «Собрание сочинений.»Т4.Алма-Ата,1985г.
22.Культелеев.Т.М., Масевич.М.Г., Шакеев.Г.Б. «Материалы по обычному казахскому праву» Научно-популярное издание. Алматы,1998г.
23. Поленина.С.В. «Счастье супружества-Советская Россия» 1985г.
24.Пономорева.Б.Н. «Конституция СССР.»Политико правовой коментарий.Москва,1982г. :
25.Аметисов.Э.И. «Международное право и труд» Москва,1982г.
26. «Насилие в отношении женщин: предупреждение и борьба с последствиями» Авторский коллектив. Бишкек. 2001г.
27. Шкунаев.В.Г. Международная Организация Труда. Вчера и сегодня-Москва. 1968г.
28.Дмитриева. Г.К. Международная защита прав женщин.1985г.
Мерзімдік басылым
29.Ф.А.Кожмуратова. «Права женщин на личную неприкосновенность и свободу» Вестник КазНУ.
30.А.В.Казакова. «Проблемы улучшения социального обеспечения женщин-матерей.» Вестник КазНУ.
31.И.Б.Сулейменова «Становление политического лидерства женщин в мировом сообществе». Вестник КазНУ.
32.Рысқалиев.А. «Әйел және қылмыс себебі мен сипаты» Тура би 2000ж №6
33.Шарипов.Н. «Әйелдер жасайтын қылмыс»3аң газеті 2002ж.31 шілде.
34.Поленина.С.В. «Международный и национальный механизм защиты прав человека женщины»
35.Сарбаева.Р.Е. «Права женщин в аспекте гендерного равенства.» Вестник КазНУ. №1 (9)
36.Козина.В.С. «С домашним террором теперь покончено» Комсомольская правда-2000г. 25 февраля.
37.Степанова.В. «Мы учимся жить без насилия» Комсомольская правда-2000г.1 декабря.
38. Концепция гендерной экспертизы законодательства в Р.К.»Бюллетень Феминисткой Лиги.1999г.
39. «Женщины на пороге 21 века.» Бюллетень Феминисткой Лиги.1998г.
40. Кулашбекова.Р. «Два случая насилия против женщин из тысяч.» Материалы из семинара Дискриминация и насилие против женщин. 25-27 сентября 1997г.
41. «Насилие в отношении женщин» Женщины в переходный период региональный мониторинговый доклад. 1999г.№б.
42. «Права женщин на экономическую свободу.» Ассоциация деловых женщин Казахстана.2001г.
43. Пре.Распоряжение зидента Республики Казахстан от 5 марта 1997г. «О концепции Государственной политики улучшения положения женщин в Республике Казахстан»
44. Тленшиева.Г.Д. «Гендерное равноправие как конституционный принцип/Проблемы развития конституционализма в Казахстане: сб материалов международной научно-практической конференции. Алматы,2002г.
2. Конвенция от 7 июля 1954г. «О политических правах женщин»
3. Конвенция Международной Организации Труда от 6 июня 1951г «О равном вознаграждении мужчин и женщин за труд равной ценности»
4. Конвенция Международной Организации Труда от 17 июня 1948г. «О ночном труде женщин в промышленности»,
5. Конвенция Международной Организации Труда от 3 июня 1981г. «О равном обращении и равных возможностях для трудящихся мужчин и женщин: трудящиеся с семейными обязанностями»
6.Конвенция 1962г. «О соглашении на вступление в брак, минимальном брачном возрасте и расторжении браков»
7. Конвенция 1957г. «О гражданстве замужней женщины»
8. Деісларация 1974г. «О защите женщин и детей в чрезвычайных обстоятельствах и период вооруженных конфликтов»
9.Декларация 1993г. «Об искоренении насилия против женщин»
10. Конвенция Международной Организации Труда от 4 июня «Об охране материнства»
Қазақстан Республикасының заңдары
11.1995 ж. 30 тамыз ҚР-ң Конституциясы.
12.Қазақстан Республикасының 1995 ж. 28 қыркүйекте қабылданған «Сайлау туралы заңы»
ІЗ.Қазақстан Республикасының 1999ж 10 желтоқсанда қабылданған «Еңбек туралы заңы»
14. Қазақстан Республикасының Пжелтоқсандағы 1998 жылы қабылданған «Неке және отбасы туралы заңы».
15.Қазақстан Республикасының 1997ж 16 шілдеде қабылданған «Қылмыстық Кодексі»
16.Қазақстан Республикасының 1999ж 23 шілдеде қабылданған «Мемлекеттік қызмет туралы заңы»
17.Распоряжение Президента Республики Казахстан от 5 марта 1997г. «О концепции Государственной политики улучшения положения женщин в Республике Казахстан»
Ғылыми әдебиет
18.«Реализация прав женщин в Казахстане. Фонд «Сорос-Казахстан» Алматы.2001г. .
19.Андреев.А.В., Сергунина.В.М., Кардаш.Т.Г. «Права женщин в Республике Казахстан» Алматы: Фонд «21 век»,2002г.
20.Коршунова.В.Н. «Международная защита прав женщин» Москва.1975г.
21.Ч.Ч. Валиханов. «Собрание сочинений.»Т4.Алма-Ата,1985г.
22.Культелеев.Т.М., Масевич.М.Г., Шакеев.Г.Б. «Материалы по обычному казахскому праву» Научно-популярное издание. Алматы,1998г.
23. Поленина.С.В. «Счастье супружества-Советская Россия» 1985г.
24.Пономорева.Б.Н. «Конституция СССР.»Политико правовой коментарий.Москва,1982г. :
25.Аметисов.Э.И. «Международное право и труд» Москва,1982г.
26. «Насилие в отношении женщин: предупреждение и борьба с последствиями» Авторский коллектив. Бишкек. 2001г.
27. Шкунаев.В.Г. Международная Организация Труда. Вчера и сегодня-Москва. 1968г.
28.Дмитриева. Г.К. Международная защита прав женщин.1985г.
Мерзімдік басылым
29.Ф.А.Кожмуратова. «Права женщин на личную неприкосновенность и свободу» Вестник КазНУ.
30.А.В.Казакова. «Проблемы улучшения социального обеспечения женщин-матерей.» Вестник КазНУ.
31.И.Б.Сулейменова «Становление политического лидерства женщин в мировом сообществе». Вестник КазНУ.
32.Рысқалиев.А. «Әйел және қылмыс себебі мен сипаты» Тура би 2000ж №6
33.Шарипов.Н. «Әйелдер жасайтын қылмыс»3аң газеті 2002ж.31 шілде.
34.Поленина.С.В. «Международный и национальный механизм защиты прав человека женщины»
35.Сарбаева.Р.Е. «Права женщин в аспекте гендерного равенства.» Вестник КазНУ. №1 (9)
36.Козина.В.С. «С домашним террором теперь покончено» Комсомольская правда-2000г. 25 февраля.
37.Степанова.В. «Мы учимся жить без насилия» Комсомольская правда-2000г.1 декабря.
38. Концепция гендерной экспертизы законодательства в Р.К.»Бюллетень Феминисткой Лиги.1999г.
39. «Женщины на пороге 21 века.» Бюллетень Феминисткой Лиги.1998г.
40. Кулашбекова.Р. «Два случая насилия против женщин из тысяч.» Материалы из семинара Дискриминация и насилие против женщин. 25-27 сентября 1997г.
41. «Насилие в отношении женщин» Женщины в переходный период региональный мониторинговый доклад. 1999г.№б.
42. «Права женщин на экономическую свободу.» Ассоциация деловых женщин Казахстана.2001г.
43. Пре.Распоряжение зидента Республики Казахстан от 5 марта 1997г. «О концепции Государственной политики улучшения положения женщин в Республике Казахстан»
44. Тленшиева.Г.Д. «Гендерное равноправие как конституционный принцип/Проблемы развития конституционализма в Казахстане: сб материалов международной научно-практической конференции. Алматы,2002г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Халықаралық тәжірибеде және Қазақстанда әйелдердің тендік құқығының
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6
1.1. Жыныс белгісіне қарай теңдік құқығының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 6
1.2 Халықаралық және Қазақстан Республикасындағы әйелдсрді қорғау
институтының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
І.З. Халықаралық әйелдер құқықтарын қорғау және оның ұлттық заңнамаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
... ... ... ... ... ... ... .16
2. Халықаралық тәжірибсде жәнс Қазақстанда әйелдср құқықтарын қамтамасыз
ету
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... 28
2.1. Әйелдердің саяси және әлеуметтік экономикалық құқықтарын қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .28
2.2. Әйелдерге қолсұқпаушылық және бостандық
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.3 Қылмыстық іс жүргізудс әйелдер құқықтарын қамтамасьз
ету ... ... ... ... ... .45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 9
Пайдаланган әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1
Кіріспе.
Диплом жұмысының өзектілігі - Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық мемлекет деп жариялады. Оның ең қымбат қазынасы адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Әйелдердің құқықтары адам
құқықтарының ажырымас бөлігі болып саналады. Статистикалық мәліметтерге
қарасақ республика халқының 52 пайызын әйелдер құрайды. Казіргі кезде
Қазақстанда әйелдердің құқықтық жағдайын және гендерлік тендікті реттейтін
арнайы заң жоқ. Сонымен қатар әйелдердің құқықтарының шектелуі әлеуметтік,
еңбек, жеке және саяси салаларда көрініс тапқан. Ресми түрде әйелдерге
қысымшылық көрсету болмаса да, олар өз мүмкіншіліктерін жеткілікті түрде
жүзеге асыра алмайды. Әйелдер көп жағдайда зорлық обьектісі болып, мемлекет
тарапынан оларды зорлықтан соның ішінде тұрмыстық зорлықтан қорғауға
арналған. занңың жоқтығы казіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып
табылады. Яғни әйелдер мен ерлердің тендік құқықтары сақталмайды. Әйел еш
уақытта ерлермен теңдей болып қоғамдық өмірдің барлық саласына ат
салыспаған. Заңдарда әйелдер мен ерлерге бірдей құқықтар мен мүмкіндіктер
берсе де іс жүзінде әйелдер ерлерден кейін екінші орында болады. Әйелдер
мәселесі көтерілген кезде әйелдерге көрсетілетін қысымшылық сұрақтарын
қарастырып өту керек. Бұл сұрақтар бір-бірімен өте тығыз байланысты.
Әйелдерге қатысты жасырын қысымшылық көрсету біздің қоғамымызда көрініс
тапқан. Қыз баласы болашақ ана болғандықтан қоғамда әйелдерге ерекше
мәртебе берілуі тиіс. Әйелдер мен ерлердің тендігі адам құқығы қағидасы
болып табылады және жынысына байланысты нәзік жандардың саясаттағы рөлін
тежеу, әлеуметтік, экономикалық, мәдени салаларда әйел құқықтарын тануға,
оларды жүзеге асыруға кедергі болып табылады. Бірақ әрине халықаралық
құжаттарда бекітілген әйелдер мен ерлердің тендігі казіргі кезде іс жүзіне
асып жатқан жоқ. Халықаралық шарттарда немесе мемлекеттің ішкі зандарында
теңдік құқығы туралы бекітілген нормалар жеткіліксіз. Мемлекет тарапынан
шаралар қолданылу қажет. Теңдік құқығының бұзылуы көбінде жұмысқа алған
кезде , жұмыстан шыққан кезде, қызмет бабында көтерілу мәселесінде, әйелдер
жалақыны ерлерден темен алғанда көрінеді. Әйелдер мен ерлердің теңдік
құқығын қамтамасыз ету үшін номативтік актілердің қабылдану қажеттілігі
туындап отыр. Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан кейін әйелдер мен
ерлердің теңдігі женінде мәселе ашық түрды. Нарықтық экономика
қалыптасқаннан соң еңбек нарығында бәсекелестік пайда болды, отбасының рөлі
тәмендеп, құқықтық мемлекеттің алдында бірнеше мәселелер туындады және
бұлардың барлығы әйелдердің құқықтық жағдайына әсер етті. Республикада
жұмыссыздық көбейіп, бұл өзгерістер әйелдердің еңбек құқықтық жағдайына
теріс көрініс берді. Көбінесе еңбек және әлеуметтік салада әйелдерге
қысымшылық көрсетіліп жатқандығы байқалады. Жұмыссыздықтың өсуі көбінесе
әйелдерді жұмыссыз қалуына әкеп соқтырды, өйткені еңбек нарығында
бәсекелестік бар жерде әйелдер көбінде ерлерге қарағанда сұранысқа ие емес.
Сондықтан әйелдерге қатысты қысымшылық арта береді. Әйелдердің
бәсекелестіктерінің түсуі біздің ойымызша әйелдер болашақ ана болғандықтан
қысқа уақыт мерзімінде балаға қарап қалады. Сондай-ақ тұрмысқа шығып,
отбасы ошақ қасында қызметінен босап қалады. Яғни осы уақыт аралығында ер
адамның еңбек жолында жинаған тәжірибесі молайып әйелдердің көбінде
жұмыста ерлерден төмен қызметтерге орналасуына алып келеді.
Аталмыш тақырып халықаралық және отандық ғалымдардың ғылыми
жұмыстарында көрініс тапқан: Г.К. Дмитриева және С.В.Поленинаның
халықаралық әйелдерді қорғау жұмыстарында Е.А.Лукашева, В.Матузова және
Л.Д.Воеводина әйелдердің құқықтары адам құқықтарының басты компаненті
ретінде қарастырған. Ахметова.Л.С. Шеденова..Н.У. Тажибаева.Т.Л.
Қазақстанда әйелдер құқықтарын жүзеге асыру, Тіленчиеваның гендерлік
тендікті конституцияның қағидасы ретінде қарастырган.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-әйелдердің құқықтық институтының теориялық
және тәжірибелік сұрақтарын қарастыру.
Қазақстан Республикасында және халықаралық деңгейде әйелдердің
құқықтары қаншалықты сақталып жатқанын айқындау. Осыған орай келесі
міндеттер шешілетін болады:
1.халықаралық тәжірибеде және Қазақстанда әйелдердің
теңдік құқығының қағидасын қарастыру;
2.халықаралық тәжірибеде және Қазақстан Республикасында
әйелдер құқықтарын қамтамасыз ету мәселесін реттеу;
Дипломдық жұмыстың обьектісі-әйелдердің құқықтарын халықаралық және
ішкі құқық бойынша қорғау мәселесіне байланысты туындайтын қатынастар.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні-әйелдердің құқықтарын қорғаудың
халықаралық және ішкі мемлекеттік аспектілері.
Диплом жұмысы барысында жалпы және арнайы тану әдістері яғни, оның
ішінде талдау және синтездеу, тарихи, статистикалық, қисынды заңи, жүйелік
құрылымды және салыстырмалы құқықтық әдістер қолданылған. Нақты әлеуметтік
әдіс кең пайланылған.Тарихи әдісті қолдану барысында әйелдер құқықтарының
даму тарихы кең көлемде ашылады.
Қорғауға шығарылатын ережелер:
А.жыныстық белгісі бойынша қысымшылықты жою, ерлер мен әйелдердің
әлеуметтік тендігіне қол жеткізу үшін арнайы бағдарламаларды қабылдау және
оны жүзеге асыру.
Б.әйелдердің қоғамдағы рөліне байланысты құқықтарын белгілеу, яғни
олардың саясатқа араласу белсенділіктерін арттыру. Әлеуметтік жағдайларға
қатысты мүмкіндіктерін ұлғайту.
В. Қазақстан Республикасында жыныстық теңдікті қамтамасыз ететін
құқықтық негізді қалыптастыру. Осыған орай "тең құқықтар мен
мүмкіншіліктер" туралы заң қабылдау қажеттілігі туындап жатыр.
Дипломдық жұмысымның тәжірибелік маңызы келесіде:
Дипломдық жұмыста қарастырылған мәселелерді жоғарғы оқу орындарында
дәріс оқыған кезде пайдалануға болады деп ойлаймыз. Сондай-ақ бұл жұмыс
әйелдердің құқықтарын қорғау мәселесімен тәжірибеде айналысып жүрген
мамандар үшін пайдалы болатыны туралы айтуға болады.
Зерттеудің теориялық негізі: Дипломдық жұмысты жазу барысында әйелдер
құқығы бойынша халықаралық келісімдер, осы салаға қатысты Қазақстан
Республикасының заңдары, аталмыш тақырып бойынша статистика және
периодикалық мәліметтер пайдаланылды.
Дипломдық жұмысымның құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, алты
параграфтан және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. тарау Халықаралық тәжірибеде және Қазақстанда әйелдердің теңдік
құқығының қағидасы.
1. Жыныс белгісіне қарай теңдік құқығының түсінігі.
Көп мемлекеттерде әйелдер халықтың жарты бөлігін құрайды. Сондықтан
халықаралық құқық әйелдер мен ерлердің тендік қағидасына ерекше көңіл
бөледі. Жынысына байланысты сұрақтар ежелгі ғалымдарды да ойландырған.
Тарихта әйелдер мен ерлердің теңдік құқығына байланысты түрлі көзқарастар
туындап отырды. Ғалымдар өздерінің шығармаларында теңдік құқық сұрақтарын
қарастырған. Әйел құқығының адам құқықтарына қатысты өрбитінін Платон ең
алғаш рет дамытқан.
Гуго Гроций мен Спиноза адамдар тең және. еркін болу керек деген.
Жан Жак Руссо әйелдердің теңдік құқығы ретінде олардың саясатқа араласуын
түсінген. 19 ғасырдың ортасында кейбір ғалымдар әйелдер құқығының ерлермен
тең болуын қаласа да, олардың ойы көбінде іс жүзіне аса бермейтін. Қоғамда
олардың құқықтары ескерусіз қалатын. Көбінде олардың міндеттері
құқықтарынан асып түсті. Кеңес Одағы кезіндегі әдебиеттерде әйел сұрағы
деген түсінік қолданылды. Бірақ ғылымда оның қашан пайда болғаны
анықталмаған. Бұл теорияның негізін құруға марксизм-ленинизмнің ролі көп
болды. Карл Маркстың нақты әйелдерге арналған зерттеулері болған жоқ.
Алайда, ол көбінде еңбекке байланысты әйелдер мен ерлерге тең құқық беру
керек екенін қолдап, соны жүзеге асыруға талпынған. Жынысына байланысты
тендік құқығын В.И.Ульянов та қарастырған. Ол өзінің еңбектерінде нәзік
жандар құқықтарының бұзылуын, әлеуметтік теңсіздікке байланысты орын
алатынын айқындаған. В.И.Лениннің әйелдер мен ерлердің тендігі қоғамдық
еңбекке қатынасуына негізделген. Әйелдер мен ерлердің теңдік құқығы
концепциясы әйелдерге еңбек құқығын беру және мүмкіншіліктерін жүзеге асыру
болып табылады.[1]
Жыныс теңдігі деген түсініктің анықтамасын 1985 жылы Кения
мемлекетінде Найроби қаласында өткен әйелдердің жағдайы жөніндегі
халықаралық конференцияда берді. Теңдік тек құқықтық түсінік ретінде
қарастырылған жоқ, құқықтардың теңдігі, міндеттерінің теңдігі және белсенді
күш ретінде қарастырылды. 1988 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы жыныс теңдігі
жөнінде өзінің әдістемесін өзгертті. Еуропаның Министрлер комитеті 1988
жылы 16 қарашада әйелдер мен ерлердің теңдігі туралы декларация қабылдады.
Ол жақта халықаралық құжаттардың көбісінде бекітілген әйелдер мен ерлердің
теңдігі адам құқығы қағидасы болып табылады және жынысына байланысты нәзік
жандардың саясаттагы рөлдерін тежеу, әлеуметтік, экономикалық, мәдени
салаларда әйел құқықтарын тануға, оларды жүзеге асыруға кедергі болып
тұрады. Министірлер комитетінің декларациясынан кейін әйелдер мен ерлер
туралы сұрақтар адам құқықтарының мәселесі болып Еуропалық Одақпен
қарастырылды. Бірақ әрине халықаралық құжаттарда бекітілген әйелдер мен
ерлердің теңдігі қазіргі кезде іс жүзіне асып жатқан жоқ. Халықаралық
шарттарда немесе мемлекеттің ішкі заңында теңдік құқығы туралы бекітілген
нормалар аз болып табылады. Теңдік құқығын іс жүзіне асыруға мемлекет
тарапынан шаралар қолдану керек. Тендік құқығының бұзылуы көбінде жұмысқа
алған кезде, жұмыстан шыққан кезде, қызмет бабында көтерілу, әйелдер
жалақыны ерлерден қарағанда төмен алуында көрінеді. Тәжірибеде әйелдер мен
ерлердің теңдік құқығын қамтамасыз ету үшін көптеген мемлекеттер арнайы
шаралар қолданады және нормативтік актілердің қабылдану қажеттілігі туындап
отыр. Әйелдердің қоғамдағы рөлін ұлғайтуға және де саяси құқықтарын толық
жүзеге асыруға мүмкіншілік жасау үшін, көптеген елдер арнайы шаралар
қабылдаған. Мысалы, Ұлыбиртанияда, 1992 жылы мемлекеттік қызмет
Министрлігінің қызметшілерді басқару және бірдей мүмкіншіліктер
бөлімшесінде мемлекеттік қызметте әйелдерге тең мүмкіншіліктеріне қол
жеткізу жайында Бағдарлама өңделген. Бағдарлама екі бөліктен түрады. Онда,
нақты түрде аталмыш құжаттың мақсаттары, заңды әрекеттері көзделген және
Бағдарламаны жүзеге асыру шаралары қарастырылған. Әйелдердің мемлекеттік
қызметіндегі тең мүмкіншіліктеріне арналған Ұлыбритания Бағдарламасынан
өзгеше Болгарияның тең құқық пен тең мүмкіншілік туралы 1994 жылғы
Бағдарламасы белгілі бір өмір саласыменен шектеліп қоймайды; ол, әйелдердің
білім, саяси, еңбек саласындағы жағдайы бойынша көрсеткіштерді қамтиды.
Қазіргі уақытта, екі ел Ресей мен Украина, ерлер мен әйелдер арасындағы
құқық пен мүмкіншілік теңцік қағидасын занды түрде бекітуге бірінші қадам
жасауда. Ресей тәжірибесіне көз салсақ, ерлер мен әйелдердің тең
мүкіншіліктері және тең құқықтары мен бостандықтарының мемлекеттік
кепілдіктері туралы Федералдық заң жобасы өнделген. Заңның мақсаты — ерлер
мен әйелдің тең мүмкіншіліктерінің және тең құқықтар мен бостандықтарының
мемлекеттік кепілдіктерін қамтамасыз ету, жыныстық сылтауымен қысымшылық
көрсетудің алдын алу болып табылады. Кейбір мемлекеттерде әйелдер мен
ерлердің тендігі конституцияда бекітілген. Мысалы, Тәжікстан
Республикасының Контстиуциясының 17 бабында: "ерлер мен әйелдердің
құқықтары тең" — ерлер мен әйелдер тендігі бойынша ерекше түсінік
бекітілген. Азербайджан Республикасы Конституциясының 30 бабында әйелдер
мен ерлер тең құқықтарымен қоса тең міндеттер де бекітілген. Ресей
Федерациясы Конституциясының 19 бабында тең құқықтары мен бостандықтардан
басқа, ерлер мен әйелдердің тең құқықтар мен бостандықтарын жүзеге асыратын
мүмкіндіктер көзделген. Түркменстан Конституциясының 18 бабында, "ерлер мен
әйелдер тең азаматтық құқытарға ие болады" деп жазылған. Осыған орай "жыныс
бойынша тең құқықтықты бұзушылық заң бойынша жауапкершілікке тартылады"
деген түсінік беріледі. Тең құқықтық қағидасын бекіту жайында ең
прогрессивті қадам жасаған — Украина Конституциясы, оның 24 бабында "ерлер
мен әйелдер құқық теңдігі, әйелдерге ерлермен тең қоғамдық-саяси, мәдени
салада, білім алу мен мамандық даярлау, еңбекте және еңбек ақыда
мүмкіндіктермен, әйелдер денсаулығы мен еңбегін қорғауға арнайы шаралар,
зейнетақы жеңілдіктер, әйелдердің еңбек етуі мен аналығын жалғастыруға
материалдық және моральдік қолдау көрсету, соның ішінде жүкті әйелдер мен
аналарға төленетін демалыс пен өзге де жеңілдіктермен қамтамасыз
етіледі.[2]
Негізі әйелдер мен ерлердің теңдік құқығына қол жеткізу үшін
әйелдерге қарсы қысымшылықтың барлық түрлерін жою керек. Яғни бұрынғы
заманнан адамдардың психологиясында қалыптасқан әйел тек-қана бала тауып,
баланы тәрбиелеп отбасымен шектелуі қазіргі күнге дейін әсерін тигізіп
жатыр. Жыныс бойынша қысымшылық көрсету үғымын қарастырсақ ол- әйелдердің
өз құқықтарын қолдануда жыныс белгісіне қарай шектеулер болып табылады.
Негізгі құНқық тендігіне қол жеткізу, жыныс бойынша қысымшылықты жою болып
табылады. Ұзақ уақыт бойы әйелдер құқығы халықаралық теориясында өзекті
мәселелердің бірі болып келеді. Осыған байланысты Біріккен Ұлттар Ұйымы
1979 жылы Әйелдерге қарсы қысымшылықтың барлық түрлерін жою конвенциясын
қабылдады. Конвенцияда қоғамдық өмірде және жеке қатынастарда қысымшылық
көрсетуге тиым салынған. Қысымшылықтың жіктелуіне келетін болсақ: тікелей,
жанама және жасырын қысымшылық болып бөлінеді. Тікелей қысымшылық көрсету
дегеніміз ашық түрде жасалады. Мысалға әйел баласына шахталарда жұмыс
істеуге немесе ауыр заттарды көтеруге тиым салынған. Жанама қысымшылық
көрсетуді қарастырсақ мемлекет заңдары жынысы бойынша қысымшылық жасауын
ресми түрде тиым салады, бірақ әйелдер оны жеткілікті түрде жүзеге асыра
алмайды. Қазақстанның әйелдері осы қысымшылықтың түрімен жиі кездеседі.
Зерттеушілер, әйелдердің құқықтық сауатсыздығы және мемлекеттік органдарға
шағымдану арқылы өздерінің бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге
сенімдерінің жоқтығы туралы ашық айтады. Жанама қысымшылық әсіресе саяси
құқықтарын жүзеге асыруда, әлеуметтік салада, жұмысқа түруда көрініс
тапқан. Белгілі қазақстандық, әйелдер құқықтарын зерттеуші Тленчиева Г.Д.
"жасырын қысымшылық" түрі ретінде, зандарда және тәжірибеде жынысқа тікелей
нұсқаудың жоқтығын атайды.[3] Мысалы, қоғамда, аналық қызмет тек анаға
тиесілі деген стереотип кең таралған, ал ерлердің репродуктивтық рөлі
мүлдем ескерілмейді. Мухтарова А.К. пікірінше, Қазақстан мектептеріндегі
бағдарламалар мен оқулықтар көптеген гендерлік стереотиптерге толы. Ерлер,
қашанда, жетекші және басшы рөлінде көрсетіледі. Әйелдер, екінші дәрежеде
бейнеленеді, және суретте әйел ер адамнан кіші болып көрсетіледі. Мысалы
Қазақстан тарихының толғызыншы сынып оқулығында сурет ішінен тек бірінде
ғана тамақ жасап отырған бірнеше әйелдер көрсетілген. Тарих және әдебиеті
туралы оқу құралдарында әйгілі қазақстандық әйеддер туралы бірде-бір
ақпарат жоқ.
Жыныстық төзімділік, бір біріне сыйластық туралы мәдіметтер аз.[4]
Біздің ойымызша қоғамда жасырын қысымшылық көрсету көлемі өте
үлкен. Жасырын болғандықтан, тікелей немесе жанамаға қарағанда
оны жою қиынға түседі. Бүгінгі күні, әйелдер жекешелендіру
процесстерінен алшақ тұрады, несиелік қорлар мен жеке секторда өз ісін
жүргізу мүмкіншіліктері төмен.
1991 жылы Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан кейін әйел мен
еркектің теңдігі жөнінде мәселе ашық тұрды. Нарықтық экономика
қалыптасқаннан соң еңбек нарығында бәсекелестік пайда болды, отбасының ролі
төмендеп құқықтық мемлекеттің алдында бірнеше мәселелер туындады және
бұлардың барлығы әйелдердің құқықтық жағдайына әсер етті. Мемлекетімізде
жұмыссыздық көбейіп, бұл өзгерістер әйелдердің еңбек құқықтық жағдайында
негативті көрініс берді. Қазақстан Республикасының Конституциясында Адам
және азамат деп аталатын тарауының баптары әркімнің құқықтық субьектісі
ретінде танылуға өз құқықтары мен бостандықтарының қорғалуына, өмір сүруге,
еңбек ету бостандығына, ар-ождан бостандыгына, қызмет пен кәсіп түрін еркін
тандауға құқығы бар. Қазақстан Республикасының Конституциясында тұлғалардың
азаматтық және саяси құқытарын, сондай ақ адамдардың экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқытарын қорғайтын баптар көрініс тапқанымен,
қазіргі танда заман талабына сай әлеуметтік, экономикалық, құқықтық,
философиялық шаралардың қажет екендігі анықталып отыр.
Қолданыстағы Қазақстан Республикасының Конституциясының 14 бабында
қысымшылыққа, соның ішінде жыныс жағынан тиым салынған. Осы, ерлер мен
әйелдердің тендік қағидасын бекітудің жалпы жолын өзге де республикалар
таңдаған және 1-ші бабына сай Қазақстан Республикасы өзін демократиялық
мемлекет деп жариялаған. Бірақ конституцияда жынысына байланысты теңдік
құқығы туралы қағида нақты көрініс таппаған. Яғни бул гендерлік қағиданы
бұзушылық болып табылады. Конституциядағы және заңдардағы жалпы нормалардың
болуы әйелдердің құқықтарының даму процессіне және олардың қоғамдық,
мемлекеттік өмірде ат салысуына аз нәтиже береді. Казіргі кезде Қазақстанда
Тең құқықтар мен мүмкіншіліктер заң жобасы қарастыруда, бұл заң жоба
жыныстық белгісіне қарай қысымшылық көрсетпеу шараларының кең тізімін
қамтиды. Оған жыныс өкілдерін қорғауға бағытталған арнайы шараларды, аналық
пен әкелікті қорғау шараларын жатқызуға болады. Бұл заңда бірінші рет
гендерлік экспертиза деген түсінік қолданылады. Бірақ бұл заңның
кемшілігі болып гендер деген түсінікке анықтама бермеуі болып табылады.
Онсыз гендерлік экспертиза деген үғым нақты болып табылмайды. Гендер
дегеніміз-мемлекет, қоғам және заң алдында әйелдер мен ерлердің
құқықтарының тендігі болып табылады. Ал гендерлік теңдік түсінігі-әйелдер
мен ерлердің саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдеми дамуына берілетін
мүмкіншіліктер және олардың құқықтық мәртебесінің теңдігі. Қазақстан
Республикасында Тең құқықтар мен мүмкіншіліктер заң жобасы жынысына
байланысты қысымшылык көрсетпеуге бағытталмаған шаралардан тұрады. Оларға
екі жынысты да қорғау шаралары, әкелік пен аналықты қорғау шаралары
жатады.[5] Бұл шаралар Тең құқықтар мен мүмкіншіліктер заң жобасында емес
басқа заңдарда көрініс табуы керек. Біздің мемлекетімізде жыныс теңдігі
қағидасына байланысты нормативтік актілердің сәйкес келуіне сараптама
жасалу әрекеттері қолданылған Бірақ олардың нәтижесі бейресми болды.
Қазақстан Республикасының атқарушы билік органында әйелдер мен
ерлердің құқықтары мен мүмкіншіліктерінің теңцігі жөнінде арнайы құрылымдар
құру қарастырылуда. Оның мақсаты:
-гендерлік тендікті қамтамасыз етуге бағытталған бағдарламалар мен
жоспарлар жасау олардың атқарылуына бақылау жүргізу;
-жұмыс істейтін ерлер мен әйелдердің саны бойынша көрсеткіштер
жинағын жасау;
-гендерлік тендік мәселелері бойынша статистикалық есеп жасау.
-өндірістік дауды соның ішінде жыныс бойынша қысымшылық көрсету
дауларын шешуге көмек көрсетуге бағытталған.
Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне талдау жасасақ
гендерлік теңдік қағидасы жеткілікті көрсетілмеген. Мысалы жынысы бойынша
қысымшылық көрсетуге тыйым салу Қазақстан Республикасының Мемлекетік
қызмет туралы заңында, Еңбек туралы заңында көрсетілген.
Бірақ, ол тек декларативті түрде ғана болып тұр. Халықаралық
демократиялық қағидаларға қарама-қайшы келмеуі үшін көз алдауға
қабылданған нормалар. Іс жүзінде әйелдер құқықтарын әр-түрлі салада
шектейді, әсіресе еңбек саласында. Сондықтан заңдардың нақтылануы оған
гендерлік экспертиза мен гендерлік түсінік деген үғымдарға анықтама
бергендері жөн. Бұл бағытта Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық
актілеріне жынысына байланысты қысымшылық көрсетпеу және еңбек туралы
заңға еңбек саласында әйелдерге қысымшылық көрсетпеу деген үғымдарды
енгізу керек. Бұл Қазақстан Республикасының әйелдерінің құқықтық жағдайын
жақсартуға қолайлы болады. Көп мемлекеттердің тәжірибесінде көрсетілгендей
әйелдердің құқықтарының теңдігін қамтамасыз етуге бағытталған нормативтік
құқықтық актілер қабылдануы тиіс. Жыныс теңдігіне сараптама жасау барысында
әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін жүзеге асыру барысында жеке, еңбек
және саяси салада, әйелдер құқықтары шектеледі. Ал мәдени, азаматтық және
әлеуметтік құқықтарында жағдайлары қолайлырақ болып табылады. Сондықтан да
бұл жұмыста әйелдердің құқықтарының қорғалмаған саласы қарастырылған, яғни
жеке, еңбек және саяси құқықтары.
Қорыта келгенде әйелдер теңдік құқығы ерлермен салыстырғанда қосымша
мүмкіншіліктерге ие болулары керек. Өйткені олар ана қызметін атқарып,
мемлекеттің және қоғамның дамуына үлкен үлес қосады. Әйелдер мен ерлердің
теңдігі олардың құқықтары мен мүмкіншіліктерінің теңдігі және де әйелдер
қосымша артықшылықтарға ие болулары керек. Әйелдер мен ерлердің теңдігі тек
әйелдердің мүддесі үшін ғана емес қоғамның мүддесі үшін де керек. Яғни,
гендерлік теңдік әйелдер мен ерлердің заң алдында теңдігі болып табылады.
Оған бағытталған шараларды айта кетсек:
- жыныс құқығы тендігін қамтамасыз ететін құқықтық негіздің
қалыптасуы;
- жыныстық белгі бойынша қысымшылықты жою, ерлер мен
әйелдердің әлеуметтік тендігіне қол жеткізу үшін арнайы бағдарламалар
қабылдау және оны жүзеге асыру;
- әйелдер мен ерлердің құқықтық мәдениетін
насихаттау және дамыту;
- жыныс бойынша қысымшылыққа бағытталған насихат пен мәліметтерден
қоғамды қорғау шаралары, сондай-ақ зорлық-зомбылық,
қатыгездік, әдепсіздік, нашақорлық, маскүнемдік насихат ететін баспа,
аудиоға жол бермейтін шараларды қабылдау
1.2 Халықаралық әйелдер құқықтарының қорғау институтының
қалыптасуы.
Адам құқығының концепциясын халықаралық дәрежеге көтеру және
жетілдіру-бұл өркенниеттің жетістіктерге жетуі. Бұл салада халықаралық және
мемлекеттің ішкі заңдары бір-бірін толықтырады. 18-ғасырдың аяғында Франция
мен АҚТТТ — та болған төңкерістер адам құқығы қағидасының қалыптасуына және
дамуына үлкен әсер етті. Халықаралық құқық көп мемлекеттердің ішкі
заңдарына адам құқығы мен бостандығын бекітуге белсене араласты. Әйел
құқығы мен бостандығын қарастырсақ, тарихқа жүгіну керек. Орта ғасырдағы
шығыс елдерінің әйелдерге деген қаталдығы, демократиялық Грецияда және
Римде де мемлекетті ер адам билейтін. Францияда Наполеонның кодексінде
әйелдер құқықтаруның шектеулерін көрген Олимпия де Гуж Әйелдердің құқығы
деген Декларацияны жариялады. Соның нәтижесінде өлім жазасына кесілді.[6]
19-шы ғасырдың ортасында Англияда әйелдер жиналыстарға шығып 1865 жылы
әйелдердің сайлау құқықтарына байланысты күрес жүрді. Ал 1869 жылы
муниципалды сайлауға қатысуды некеге тұрмаған әйелдер және мемлекетке салық
төлейтін әйелдер қатысу құқығына ие болды. Франциядагы төңкерістің өткеніне
150 жыл толғанда ғана әйелдерге сайлау құқығы берілді. Ал АҚШ-та 1890
жылдары ғана аяғы ауыр әйелдер занды түрде демалыс құқығын ала алатын
болды. 1867 жылы Еуропадағы бірінші халықаралық әйелдер қоғамының басшысы
ер кісі қоғамдық қайраткер Дж.Ст.Милль болды.
Бірақта 1902 жылы ғана Гаагада неке сұрақтарына байланысты ұлттық
заңдарға коллизия қолдану үшін халықаралық конвенциялар қабылданды. Бірінші
дүниежүзілік соғыстан кейін, Атланта және оның қарсыластары мен бірнеше
халықаралық конвенциялар жасалған. Осы Конвенциялардың барлығы азаматтық
сұрақтарды шешетін. Яғни әйелдің ері қай мемлекеттің азаматы болса, әйелдің
азаматтығы ерінің азаматтығымен анықталатын. 1930-шы жылы осы сұрақ Гаага
конференциясында да талқыланды. Осы конференцияның ең басты мақсаты
азаматтыгы жоқ тұлғалар немесе екі азаматтығы бар тұлғалардың мәселесі
көтерілді. Конвенцияның 8-ші және 9-шы баптарына сәйкес шетел азаматымен
некеге тұрған әйел өз азаматтығынан айырылады, егер ерінің азаматтығын
алса. Бірақ бұл Конвенция кең таралмаған еді.
20-ғасырдың басында көптеген мемлкеттерде әйелдердің құқықтары заңмен
бекітіліп, өзгерістер байқала бастады. Оған жер-жерлерде тіркелген
азаматтық соғыстардың әсері көп болды. 1917 жылы Кенес Одағы алғашқылардың
бірі болып Азаматтық неке және некені бұзу туралы декреттер шығарды. Осы
құжат әйелдер мен ерлер арасындағы текетіреске нүкте қойғандай болды. Заң
бойынша әйел ерлермен бірдей Кеңес Одағының азаматы және тең құқылы деп
көрсетілді. КСРО-да 2-ші дүниежүзілік соғыстардың арасында ер адаммен
әйелдердің құқықтық мәртебесі теңестіріле берді. Ал әлемде бұл ахуал сол
күйінде қала берді. Скандинавиялық мемлекеттер қанша ілгері болса да, онда
(асыраушы) деген термин заңдарда және құқық қорғау органдарында тек қана ер
азаматтарға қолданылатын. Ал, 20-шы ғасырдың 70-ші жылдарында, ондай
мүмкіндік әйелдерге де берілді. Еуропалық мемлекеттердің арасында Швейцария
әйелдер мен ер адамдардың құқықтарының тендігін іс жүзінде тануға көп
уақытқа дейін қарсы түрды. Екінші дүниежүзілік соғыс ұлттар мен милиондаған
адамдардың жынысына және жас араларындағы қарама-қайшылықты жойды. Сол үшін
1948 жылы 10 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымы Жалпыға бірдей адам
құқықтары туралы декларация қабылдады. Декларацияның преамбуласында бүған
барлық ұлттар мен мемлекеттер ұмтылу керек делінген. 1950 жылы Жалпыға
бірдей адам құқықтары декларациясына сүйенген, адам құқықтары мен
еркіндіктерін қорғау туралы Еуропалық конвенция қабылданды. Бұл конвенцияда
жынысына, тіліне, дініне, нәсіліне, саяси көзқарасына, әлеуметтік жағдайына
байланысты қысымшылық көрсетпеу керек делінген. Бірақ бұл құжаттарда
әйелдердің құқықтары туралы айтылмаған. Яғни олардың мүмкіншіліктерін іс
жүзінде асыруы әлеуметтік қоғамға байланысты болған. Екінші дүниежүзілік
соғысқа қатысқан мемлекеттердің барлығы, ер адамдардың орнына әйелдерді
шақыра бастады. Ал соғыс біткеннен кейін әйелдердің көбісі жұмыссыз қалды.
Жалпыға бірдей адам құқығы туралы декларация жағдайды түбегейлі өзгерткен
жоқ.
Әйелдердің құқықтарының даму саласындағы келесі саты 1952 жылы
әйелдердің саяси құқықтары туралы конвенцияның қабылдануы болды. Құжат 1954
жылдың 7-ші шілдеде күшіне енді. Бұл конвенцияда ерлермен бірдей сайлау
және сайлану, мемлекеттік қызметте жұмыс істеу құқығы қарастырылды. Мұндағы
басты кемшілік саяси құқықтарды яғни, әйелдерді қоғамдық жұмыстарға
араластыру үшін олардың белсенділіктерін артыру мақсатында ешқандай шаралар
жасалмады және заңмен бекітілмеді. 1957 жылы Некеге тұрған әйелдің
азаматтығы туралы конвенция өмірге келді. 1974 жылғы Қарулы қақтығыс
кезінде әйелдер мен балаларды төтенше жағдайда қорғау декларациясы
қабылданды. Халықаралық аренада бұл жағдайларға онша көңіл бөлінген жоқ.
Сондықтан 1967 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы Әйелдерге қатысты қысымшылықтың
барлық нысандарын жою туралы декларация, ал 1979 жылы осы бағытта
конвенция қабылдады. Бұл конвенция мемлекеттердің ұлттық заңдарын өзгертуге
әсерін тигізді. Батыстағы дамыған мемлекеттердің көбісі еңбек саласында
азаматтардың жынысына байланысты қысымшылық көрсетпейтін нормативтік
актілер шығарды. Бірнеше мемлекеттерде әйелдер жартылай
экономикалық тәуелсіздік алды.
Ал біздің мемлекетімізде әйелдердің құқықтық жағдайы ғасырлар бойы
шариғат заңына сүйеніп тек Кеңес Одағы өз үстемдігін жүргізген кезде ғана,
әйелдер мен ерлердің құқықтары теңестіріле бастады. Бұған қысқа шолу
жасасақ Қазақстандағы әйел құқықтарының дамуын үш этапқа бөлуге болады:
Бірінші 16-шы ғасырдан бастап 20-шы ғасырдың басына дейін.
Екінші 20-шы ғасырдың басынан бастап 1990 жылға дейін
Үшінші кезең 1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін.
Бірінші сатыда әйел құқықтары әдет-ғұрып және шариғат нормаларымен
реттелетін. Бір жағынан Қазақстан әйелдері Орта Азияның әйелдеріне
қарағанда сәл де болса еркіндікке ие болған. Мысалы: қазақтың әйелі бетін
жауып паранжа өтетін. Ал екінші жағынан оның іс әрекеттері от басымен соған
байланысты міндеттерімен шектелген. Неке тек қана ата-аналардың келісуімен
ғана болған. Балалары кішкентай кезінен бастап оларға құда түсетін және
кәмілет жасқа толғаннан кейін оларды үйлендіретін.[7] Қазіргі кезге дейін
неке жасына байланысты біріңғай пікір жоқ. Кейбір ғалымдар неке жасын
қыздарға 14 деп санайды. Бұл кезеңде ерлі-зайыптылардың келісуімен
жасалған неке өте аз еді. Неке қатынастарында әйелдердің
құқықтары мүлдем болған жоқ, оларды туыстары қалың мал үшін сатып жіберуге
құқылы еді. Ері қайтыс болған әйелді еріксіз жақын туысына қосатын.
Сондай-ақ әйелдердің құқығы көп әйел алушылықта бұзылып отырды. Яғни
қыз бала еріксіз екінші, үшінші әйел болып кете беретін. Ондай от-басында
ерекше құқықтарға бәйбіше ғана ие болған және оның еріне тоқал алып беруге
құқы бар еді.[8] Қазақтарда әменгерлік институты да болған яғни ері қайтыс
болған әйел қырық күннен кейін ерінің туган ағасына немесе жақын туысына
әкесінен басқаға тұрмысқа шығу керек еді. Ал егер әменгерліктен бас тартса
мүлкінен, малынан және балаларынан айырылатын.
Көп әйел алушылық және әменгерлік институттары әйел құқықтарын тек
қана шектемей, жәбірлеп отырды. Бірақта көп әйел алушылық және әменгерлік
институты да көшпелі халықтың демографиялық дамуына қажет етін. Көп әйел
алушылық бір жағынан өзін-өзі ақтайтын. Өйткені әйел еріне тәуелді еді және
өзін-өзі қамтамасыз ете алмаған.
Қазақтардың қылмыстық нормалары да әйелдердің құқықсыз екенін
көрсеткен. Өйткені өлу жазасына төрт жағдайда тартылатын соның үшеуі
әйелдерге қатысты болған.
1. өзінің ерін өлтірген әйелге
2. заңсыз туған баланы өлтіргені үшін
3. ерінің көзіне шөп салса өлім жазасын қолданылатын.
Ал егер ер кісі әйелін өлтірсе белгілі бір соманны төлеп құтыла алатын.
18 ғасырдың ортасында қазақ даласында шариғат заңдары қоғамды
билейтін. Кейбір хадисстерде әйелге тек ана ретінде ғана си-сияпат
көрсетілетін.
Некені бұзу институтына қарасақ күйеуі әйеліне үш рет (талақ) деп
айтса неке бұзыдды деп саналған. Ал әйел некені тек кейбір жағдайларда бұза
алған. 19-шы ғасырдың екінші жартысында патшалық Рессейдің әсерімен қазақ
қоғамында жаңа құқықтық элементтер қаланды. Неке қатынастарының өзгергені
байқала басталды. Мысалға 1899 жылы билердің жиыңында ереже қабылданды. Ол
жақта:
а)қыздың әкесі немесе ағасы қызды еріксіз түрмысқа бере алмайды.
б) егер ері өз еркімен ажырасып әйелін ұрса, әйелі өзінің мүлкін
қайтадан алуға құқылы.
в) ері қайтыс болған әйел толық еркіндік құқығына ие болатын.
Кейіннен некені бұзу туралы билердің жиынында, әйел өз еркімен
ерінен кетіп қалады егерде
1)әйелдің денесінде үрып-соққаның іздері қалса
2)бірінші әйелінің келіссуінсіз, екінші әйел алса
3)алты ай және он күнде материалды көмек көрсетілмесе
4)ері психикалық аурулармен ауырса
20-ғасырдың басынан бастап әйелдердің құқықтық жағдайы екінші саты
бойынша дамып келеді. Кеңес Одағының орнауы, бірінші нормалық құқықтық
актілердің қабылдануы әйелдердің құқығының заңмен бекітілуіне жағдай
жасады. 15 мемлекеттің дамуына әр бір азаматтың үлесі қажет болды.
Сондықтан нормативтік құжаттарда әйелдің құқықтары ерекше көрсетілген.
Соған байланысты мемлекет үш мәселеге басты назар аударды:
Бірінші қоғамдағы патриархалдық ескілікті жою.
Екінші әйелдерді азамат ретінде тану.
Үшінші халықты жаңа мемлекет қүруға тарту.
Осыған орай Кенес Одағының еңбекке қатысты заңдары жетілдірілді. 1917
жылы 29 қазанда Сегіз сағаттық жұмыс туралы декрет қабылданды. Бұл құжат
әйеддердің түнгі уақытта және жер астында жұмыс істеулеріне тиым салды. Дәл
осы жылы Неке қатынастары туралы құжаттар қабылданды. 18 қазанда Неке,
бала және азаматтық хал актілерді тіркейтін кітапша туралы құжат
қабылданды. 19 желтоқсанда Некені бұзу туралы декрет қабылданды.[9] Олар
әйелдердің құқықтық жағдайына үлкен әсер тигізді. Тек заңды неке қияр
орындарда тіркелген ерлі-зайыптылар ғана занды түрде үйленгендер деп
танылды. Әйелдерге 16 жасында, еркектерге 18 жасында отау қүруға құқық
берілді. Бірақ кейбір ұлттардың дәстүрлерінің ерекшеліктеріне назар аударып
Кавказ мемлекеттерінде әйелдің жасы 13, ер кісінің жасы 16 деп қала берді.
Неке қатынастарын Қазақстанда жүзеге асыру қиындық тудырды. Тек
қана 20-шы жылдарда гендерлік саясатты қолдану процессі жүзеге асырылды. Ол
келесі жағдайлармен байланысты:
біріншіден, қазақ әйелдері қоғамдық өндіріске қатыспаған.
екіншіден, Қазақстанда Неке, бала және азаматтық хал актілерді
тіркейтін кітапша туралы және Некені бұзу туралы декреттер арнайы
ескертілген жоқ еді.
үшіншіден, қабылданған нормаларда ұлттардың әдет-ғүрыптары,
менталитеті ескерілмеген. Сондықтан да КСРО-ң заңдары алғашында Орта Азияда
қарқынды дамып, бірден жүзеге асқан жоқ.
Бірақ, 1920-шы жылдары Қазақстан территориясында қосымша заңдар
шығарыла басталды. Соған байланысты әменгерлік және көп әйел алушылық
институтары жойылды. Ол 1921 жылы қазақтардың неке құқығы туралы құжатта
көрсетілген. Бұған байланысты сұрақтар жиналыста талқыланған еді.
Қазақстанда бұрыңғы салт-дәстүрлер жойылмаганнан кейін әйелдердің жанүя
және жанүялық міндеттерде болу керек деген көзқарас орын алған. Сондықтан
да әйелдер түрмыстық қалыпты өзгерте алмай ерлермен тең еңбек, еңбек ақыны,
демалыс, әлеуметтік сақтандыру құқықтарын толығымен қолдана алмады. Осы
кезеңнен бастап гендерлік саясат Қазақстанда қалыптасты деуге болады. 1924
жылы көп әйел алушылықты жоюға байланысты заң қабылданды. Ал 1925 жылы
жасөспірімдер мен некеге тұру және әменгерлік институтын жоюға бағытталған
құжат қабылданды. Бірақ, бұл қабылданған құжаттар әйелдер құқықтарын
қорғамаған. Өйткені бұл құқық бұзушылықтарды жасаған кезде қылмыстық
жауапкершілікке тарту шаралары бекітілмеген еді. Қылмыстық құқық күресі
Қазақстанда Кеңес Одағы қүрылғаннан кейін бес жыл өткен кезде басталды.
Яғни, қалым беру, көп әйел алушылық, әмеңгерлік институттарын жою
мақсатында азаматтық кодекстің 147 бабымен мемлекет мүлкін өз мүддесіне
алып қоятын. Осыған байланысты халық арасында үлкен күрес жүре бастады.
Батыс аймақтарда орталық және өңтүстік аймақтарға қарағанда тек азаматтық
хал актілерде жасалған неке занды болып танылған. Некелердің тіркелуі неке
жасын сақтап қалу үшін және көп әйел алушылықпен күреске бағытталған
болатын. Әйелдер некені бұзуға құқық алды. Бірақ бұл заң әйелдерге қарсы
қолданылды. Өйткені ерлер ресми түрде некені бұзып екінші әйел алып,
ажырасқан әйелін де жібермеді. Сондықтан да некені бұзу тек сот тәртібімен
жүргізідді. Тәжірибеде әйелдер құқықтарын қорғау нәтижеге жетпеді өйткені
қазақ әйелдері бүған байланысты өздері атсалысқан жоқ. 1936 жылғы Кеңес
Одағының Конституциясында және Қазақстанның Конституциясында әйелдер мен
ерлердің тендік қағидасы жарияланды.Ресми түрде әйелдер мен ерлер тең болып
қалды және әйелдер мәселесі толығымен шешілді деген пікір туындаган. 1977
жылғы Кеңес Одагының Конституциясын өңдеу барысында 35 баптың келесі
түжырымдамасы үсынылған: Кеңес Одағының ерлері мен әйелдері тең құқыққа ие
болып саналған. Бірақ аталмыш құқына жанама түрде қысым жасалған, яғни
ерлер құқық эталоны ретінде қарастырылып ал әйел тек оған
теңестірілген.[10]
Қорыта келсек әйелдер құқығын қорғау мәселесінің тереңде жатқанын
байқаймыз. Әлемде әйелдерге тек болашақ ана және адал жар ретінде ғана
қарау басым болды. Тіпті көптеген шығыс мемлекеттерінде күйеуін алдаған не
болмаса өзге адамдысүйген әйелдерді өлім жазасына не болмаса күйеуінің
езгісіне бере салған. Мұндай қаталдық дамыған еуропа мемлекеттерінде де
орын алып отырды. Басымшылдықтарға тап болған әйелдер 19 ғасырдың орта
шенінде ғана тең құқыққа талпына бастады. Дамыған мемлкеттердің өзінде
әйелдер құқығына байланысты заң актілері 20 ғасырдың басында ғана пайда
болып, әлем назары әйелдерге ауа бастады. Осы түста ер адаммен әйелдердің
құқықтық мәртебесі теңестіріле берді. Дегенмен көптеген мемлекеттерде әйел
құқықтарының ахуалы ауыр күйде қала берді. Екінші дүниежүзілік соғыс ұлттар
мен милиондаган адамдардың жынысына және жас араларындағы қысымшылықты
жоюға көп көңіл бөлді.
Ал Қазақстанда шариғат заңдарына сүйенген қогам көп әйел алушылық,
әменгерлік институты әйелдердің құқықтарын шектеп, олардың таңдау құқықтары
мүлдем болған жоқ. Бұл институттарының жақсы жақтары да бар. Мәселен, көп
әйел алушылық институты халықтың демографиялық жағдайын көтерді ал
әменгерлік институты бала-шағалары әкесіз тәрбие алмасын деген мақсатта
жасалған. Қазақстанның әйелдері басқа шығыс мемлекеттеріне қарағанда сәл де
болса еркіндікке ие болған. Мысалға, қазақтың әйелдері бетін жауып
паранжа кимейтін. Ал Кеңес Одағында қазақтың әйелдері занды түрде мемлекет
тарапынан бекітілген құқықтар мен мүмкіншіліктерге ие болды.
3. Халықаралық әйел құқықтарын қорғау және оның ұлттық заңнамаға әсері.
Халықаралық және ұлттық заңдаманың бір-біріне қарама қайшы келуі
колизияларды туындатады. Жыныс белгісіне қарай, тендік сүрағында кейбір
мемлекеттердің от-басы қатынастарында әдет-ғүрыптарын және дәстүрлік
жағдайларына көңіл бөлу керек. Мысалға, Африкалық мемлекеттердің ұлттық
заңдарында әйелдерді жер иелену сұрақтарында шектейді. Ал Ботсванада
әйелдер жерді өндеуте құқықтары бар бірақ сол жерді иелене алмайды. Ерінің
әйелі ретінде немесе қызы ретінде гана жерге құқықтары бар. Капиталистік
Африкалық мемлекеттерде жерді жеке меншікке алу құқығы пайда болғаннан
кейін бұл маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Сондықтан әйелдердің
жерді сатуға немесе өңделген жерден ақшаны алуға құқықтары жоқ деп санауға
болады. Бұл қысымшылықтар әлі күнге дейін қолданылып жатыр және мемлекет
әдет-ғүрыппен реттейтін жеке салаға араласқысы келмейді. Сондықтан
дүниежүзілік қауым ғасырлар бойы қалыптасқан діни, әдет-ғұрыптық, дәстүрлік
тәжірибені жоюға үмтылып жатыр. Бұл тек қана Орта Азия және Африкаға тән
мәселе ғана емес Еуропалық мемлекеттерде де болған. Бірен-саран
мемлекеттерде мысалы: Данияда 20-шы ғасырдың 70-ші жылдары әйелдер мен
ерлердің арасындағы теңдік құқығына байланысты зандар қабылданған бұл
зандардың күші Фарер аралына, Греландияға өріс алып жатқан жоқ. 1988 жылы
ғана жерге жеке меншік заңында ғана әйелдер ерлермен бірдей жерді мүраға
алу құқығына ие болды. Кейбір аймақтарда әйелге және қызға байланысты
жабайы әдет-ғүрыптар сақталуда. Медицинаның және техниканың дамуына
байланысты бала іште жатқанда оның жынысын анықтауға болады. Қыз болса
баланы алып тастау Индия және Пакістан мемлекеттерінде бұл мәселемен
кездесуге болады.[11] Қытай Ұлттық Республикасында 1992 жылғы 1-ші
қазандағы қабылданған әйел құқықтарын қорғау заңында жатырға біткен қыз
баланы алып тастауға, тастауға, өлтіруге тиым салынған. (35-ші бап.)
Қазіргі кезде Скандинавиялық мемлекеттердің және Канаданың
әйелдерінің құқықтық жагдайын реттейтін зандары қолайлы болып келеді.
Мысалы: Канаданың жоғарғы оқу орындарында Конституциялық құқық пен
бірге Адамдар жөне әлеуметтік топтардың арасында теңдік құқығы және
әділеттілік туралы арнайы курстар оқытылады. Осыған орай барлық аймақтарда
әйелдерге теңдік құқығын беру үшін халықаралық қауымдастық әйелдердің
құқықтарын қорғауға бағытталған құжаттар бекіткен. Халықаралық әйелдер
құқықтарын қорғау институты адам құқықтарын қорғау қағидасына сүйенеді.
Бірақ бұл барлық мемлекеттерде бірдей танылмаған. БҰҰ әйелдер құқықтарын
қорғауға арналған бірнеше халықаралық шарттар бекіткен. Оларды атап және
талдап өтсек: 1952 жылғы Әйелдердің саяси құқықтары туралы Конвенция 1954
жылы күшіне енді. Бұл Конвенцияда әйелдер ерлермен бірдей сайлау және
сайлану құқықтарына ие болды. Конвенцияның 3 маңызды баптары бар.
1-ші бап-әйелдер ерлермен бірдей жағдайларда сайлау құқықтары. 2-ші бап-
жариялық тәртіпте өтетін сайлауларда әйелдер ешқандай шектеулерсіз, ұлттық
органдарға ерлермен бірдей сайлану құқықтары. 3-ші бап ұлттық заңмен
бекітілген, қоғамдық, мемлекеттік қызметтің барлығында лауазымды орындар
алып отыруларына, қызметтерін атқаруға шектеусіз құқық берілген.[12] Оның
бір кемшілігі болып әйелдердің саяси құқықтарын іс жүзіне асыруға ешқандай
шаралар көрсетілмеген.
Некеге тұру жасын анықтау және некені бұзу туралы 1962 жылғы
Конвенцияны қарастырсақ некеге екі жақтың толық және ерікті келісімдері
керек. Ұсыныс ретінде 15 жасқа толған адам некеге түра алады, басқа
жағдайларда неке жасы ұлттық заңмен анықталады. Әр мемлекетте түрмысқа
шыққан әйелдің азаматтығына байланысты өз ережелері бар. Ұлттық заңдар бір-
біріне қарама-қайшы болып келеді. Сондықтан мемлекеттер екі жақты шарттар
жасасқан. Ал кейбір жағдайларда түрмысқа шыққан әйел өз азаматтығын
жоғалтып азаматтығы жоқ немесе екі азаматтық алатын. Егер де оның алдында
түрып жатқан мемлекетте әйел ерінің азаматтығын алады деген қағидаға
сүйенсе, ал ерінің ұлттық заңында әйеліне азаматтық берілмесе әйелдің
азаматтығы жоқ болып саналады. Ал кейбір кезде ерлі зайыптардың некеге
түрғанға дейін мекен еткен мемлекеттері азаматтық берсе бипатритке келіп
соғады. Бұл мысалдарда ерекше орын алатын жағдай егер әйел
азаматтығынан айырылып қалса. Апатриттер мемлекеттің азаматтарына қарағанда
шектеулі құқықтарга ие. Олар саяси және басқа да құқықтары шектеулі болады.
Басқа мемлекеттің тарапынан да дишюматиялық қорғауға ие емес болады.
Жұмысқа түрған кезде жалақыны өте аз алады, жұмыс жағынан қысқартуларға көп
үшырайды, жұмыссыз қалса зейнетақы алмайды. Сондықтан да 1957 жылғы
Тұрмысқа шыққан әйеддің азаматтығы туралы Конвенция қабылданды. 1965
жылғы соган ұсыныстар қабылданды. Конвенцияның 1-ші бабында келісуші
мемлекеттер (азамат және шетел азаматтының арасында некеге түрған кезде,
некені бұзған кезде, некеде түрған ерінің азаматтығының өзгерілуі әйелдің
азаматтығына әсер етпейді. Конвенцияның 2-ші, 3-ші баптарында келісуші
мемлекеттер шет ел азаматтығы бар әйел өз еркімен ерінің азаматтығын
натурализация ретінде ала алады.[13]
1974 жылгы Әйелдер мен балаларды төтенше жағдайлардан және қарулы
қақтығыс кезінде қорғау Декларациясын қарастырсақ. Қарулы қақтығыс кезінде
әйелдер осы құжатқа сәйкес қорғауға алынатын тұлғаларға жатады. Бұл
жағдайда, оларға барлық ережелер таралады, онда негізгі ізгілік қатынас
қағидасы, оларға жататын өмірге деген сыйластық, жеке және психикалық
тиіспеушілік әсіресе тыйым салынған еріксіздеу, денені жарақаттау, азаптау,
тонаушылықтан қорғалады. Әйелдерге қарсы зандылықты бұзған жағдайда оларды
сотта қарауға құқылы. Тіпті жәй құжаттар тізімі БҰҰ әйелдер құқығы
саласындагы қызметінің әр қырлығын және байыптылығын көрсетеді. Жылдар
өткен сайын бұл құқықтар жалпы танымал және жалпы жариялық құқық деп
есептеліп келеді. Сондықтан осы күндері әр мемлекеттердің осы құжатқа
көзқарасы әйелдердің бостандығын қамтамасыз ететін іске жағымды ақиқат
көрсеткіші ретінде қызмет етуі мүмкін.
Әйелдер қозғалысының тарихында маңызды Халықаралық Демократилық
Әйелдер Федерациясы болып табылады. Ол әйелдер арасындағы жұмыстың түрпаты
мен әдістерін жақсарту мәселесіне айрықша көңіл бөлді. Олардың шараларының
бірі болып әйелдер жылын жариялау болды. Бұл ойды БҰҰ белсене қолдады.
Сөйтіп 1975 жыл Теңдік-даму-бейбітшілік ұранымен әйелдер жылы
болып жарияланды. БҰҰ мүше —мемлекеттер БҰҰ жарғысына қол қоя отырып,
адамның оның ішінде әйелдердің жалпы негізгі бостандығы мен құқығын
сайлауда бірге қызмет атқару керектігін мойындады. Бұл БҰҰ мүше
мемлекеттердің моральді саяси міндеті ғана емес, БҰҰ жарлығысынан шығатын
халықаралық құқықты міндет. Жыныстардың тендігі БҰҰ жарлығында оларды
орындаудың мемлекеттерге бас тартуға тиым салып оларды міндетті түрде
бекітті. Әйелдерге қатысты қысымшылықтың барлық түрін жою туралы конвенция
жүзеге асыру жүйесін қарастырсақ, халықаралық азамат және саяси құқықпен,
нәсілдің құқығын шектеудің барлық түрін жою туралы халықаралық конвенцияның
бірлесіп жүзеге асыру тәжірибесін есепке ала отырып жасалған. Осы
конвенцияны ратификациялаған мемлекеттер, көрсетілген мақсатқа жету үшін
мынандай шараларды қабылдауға міндеттенеді;
-әйелдер мен ерлер арасындағы тендікті мемлекеттің конституциясына
немесе қажетті заңға енгізу.
-әйелдерге қатысты шектеулерге санкциялар қарастыру.
-әйелдер құқығын ерлермен қатар негізде заңдық қорғауды бекіту және
қүзырлы ұлттық соттар көмегімен және басқа да мемлекеттік мекемелерде
әйелдерді тиімді қоргауда кез келген құқық шектеу актісіне қарсы түруды
белгілеу.
-әйелдердің құқығын шектейтін зандылықтар ережелерінің күшін жою.[14]
Бұл конвенция мемлекеттердің осы шараларды тәжірибеде іс жүзінде
сақталуын талап етеді. Осы конвенцияны қабылдау алдындағы кейбір
мемлекеттердің ұсынысын талдауға жүгінейік. Үкіметтердің пікірінше осы
Конвенцияны жүзеге асыруда жәрдемдесу шараларына қатысты бір-бірінен
айрмашылықтар мазмүнында болады. Мысалы: Канада өкіметі әйелдер жағдайы
туралы комиссиясы баяндама беру және мемлекетпен жеке тұлғалардың арызын
қараудың бүрынғы жүйесін қабылдауды ұсынды. Нидерланды өкіметі халықаралық
және ұлттық өкіметтік емес үйымдарға, өкімет жасаған баяндамаларға
ескертулер енгізу мүмкіндігін беру керек деп есептейді. Швеция,
өкіметі нәсілдік құқықтық шектеудің барлық түрін жою туралы халықаралық
бақылау жасау жүйесін қолдауға пікір білдіреді. Жұмыс алдында түрған
негізгі мәселелерге мыналар жатады.: конвенцияны жүзеге құқықтық
шектеудің барлық түрін жою туралы халықаралық бақылау жасау жүйесін
қолдауға пікір білдіреді. Жұмыс алдында түрған негізгі мәселелерге мыналар
жатады.: конвенцияны жүзегс асыруға көмектесуге арнаулы комитет қажетігі
бар ма немесе сол қызметті әйелдер туралы комиссияға беру керек пе. Жұмыс
тобы соңғы түжырымдамаға келмегендіктен, оның баяндамасында шешімнің екі
нүсқасы беріледі: негізгі және балама.
Жобаның негізгі бабы Конвенция күшіне енгеннен кейінгі, әрбір төрт
жылда әйелдер жағдайы туралы комиссияға қатысушы мемлекеттер, Конвенция
ережелерін қалай жүзеге асырып жатқан мәселесін қарайды және Әлеуметтік
экономикалық кеңеске баяндама беруді қарастырады. Балама нұсқауда комиссия
мүшелерінен түратын арнаулы комитет құру нүсқауы туралы қарастырылған
болатын. Комитет мүшелері төрт жылдық мерзімге сайланады. Комитеткс
баяндама қосылғаннан кейін, бір жылдың ішінде беріліп отыруы тиіс, әрі
қарай комитет сүранысымен екі жыл сайын кез келген уақытта беріледі.
Комиссия жобасы қабылданған көмекті жүзеге асыру, бір ғана 19 бапта
көрсетілген. Осы бапқа сәйкес қатысушы мемлекеттер баяндаманы қүрастырған
кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Халықаралық тәжірибеде және Қазақстанда әйелдердің тендік құқығының
қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6
1.1. Жыныс белгісіне қарай теңдік құқығының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 6
1.2 Халықаралық және Қазақстан Республикасындағы әйелдсрді қорғау
институтының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
І.З. Халықаралық әйелдер құқықтарын қорғау және оның ұлттық заңнамаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
... ... ... ... ... ... ... .16
2. Халықаралық тәжірибсде жәнс Қазақстанда әйелдср құқықтарын қамтамасыз
ету
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... 28
2.1. Әйелдердің саяси және әлеуметтік экономикалық құқықтарын қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .28
2.2. Әйелдерге қолсұқпаушылық және бостандық
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.3 Қылмыстық іс жүргізудс әйелдер құқықтарын қамтамасьз
ету ... ... ... ... ... .45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 9
Пайдаланган әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1
Кіріспе.
Диплом жұмысының өзектілігі - Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық мемлекет деп жариялады. Оның ең қымбат қазынасы адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Әйелдердің құқықтары адам
құқықтарының ажырымас бөлігі болып саналады. Статистикалық мәліметтерге
қарасақ республика халқының 52 пайызын әйелдер құрайды. Казіргі кезде
Қазақстанда әйелдердің құқықтық жағдайын және гендерлік тендікті реттейтін
арнайы заң жоқ. Сонымен қатар әйелдердің құқықтарының шектелуі әлеуметтік,
еңбек, жеке және саяси салаларда көрініс тапқан. Ресми түрде әйелдерге
қысымшылық көрсету болмаса да, олар өз мүмкіншіліктерін жеткілікті түрде
жүзеге асыра алмайды. Әйелдер көп жағдайда зорлық обьектісі болып, мемлекет
тарапынан оларды зорлықтан соның ішінде тұрмыстық зорлықтан қорғауға
арналған. занңың жоқтығы казіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып
табылады. Яғни әйелдер мен ерлердің тендік құқықтары сақталмайды. Әйел еш
уақытта ерлермен теңдей болып қоғамдық өмірдің барлық саласына ат
салыспаған. Заңдарда әйелдер мен ерлерге бірдей құқықтар мен мүмкіндіктер
берсе де іс жүзінде әйелдер ерлерден кейін екінші орында болады. Әйелдер
мәселесі көтерілген кезде әйелдерге көрсетілетін қысымшылық сұрақтарын
қарастырып өту керек. Бұл сұрақтар бір-бірімен өте тығыз байланысты.
Әйелдерге қатысты жасырын қысымшылық көрсету біздің қоғамымызда көрініс
тапқан. Қыз баласы болашақ ана болғандықтан қоғамда әйелдерге ерекше
мәртебе берілуі тиіс. Әйелдер мен ерлердің тендігі адам құқығы қағидасы
болып табылады және жынысына байланысты нәзік жандардың саясаттағы рөлін
тежеу, әлеуметтік, экономикалық, мәдени салаларда әйел құқықтарын тануға,
оларды жүзеге асыруға кедергі болып табылады. Бірақ әрине халықаралық
құжаттарда бекітілген әйелдер мен ерлердің тендігі казіргі кезде іс жүзіне
асып жатқан жоқ. Халықаралық шарттарда немесе мемлекеттің ішкі зандарында
теңдік құқығы туралы бекітілген нормалар жеткіліксіз. Мемлекет тарапынан
шаралар қолданылу қажет. Теңдік құқығының бұзылуы көбінде жұмысқа алған
кезде , жұмыстан шыққан кезде, қызмет бабында көтерілу мәселесінде, әйелдер
жалақыны ерлерден темен алғанда көрінеді. Әйелдер мен ерлердің теңдік
құқығын қамтамасыз ету үшін номативтік актілердің қабылдану қажеттілігі
туындап отыр. Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан кейін әйелдер мен
ерлердің теңдігі женінде мәселе ашық түрды. Нарықтық экономика
қалыптасқаннан соң еңбек нарығында бәсекелестік пайда болды, отбасының рөлі
тәмендеп, құқықтық мемлекеттің алдында бірнеше мәселелер туындады және
бұлардың барлығы әйелдердің құқықтық жағдайына әсер етті. Республикада
жұмыссыздық көбейіп, бұл өзгерістер әйелдердің еңбек құқықтық жағдайына
теріс көрініс берді. Көбінесе еңбек және әлеуметтік салада әйелдерге
қысымшылық көрсетіліп жатқандығы байқалады. Жұмыссыздықтың өсуі көбінесе
әйелдерді жұмыссыз қалуына әкеп соқтырды, өйткені еңбек нарығында
бәсекелестік бар жерде әйелдер көбінде ерлерге қарағанда сұранысқа ие емес.
Сондықтан әйелдерге қатысты қысымшылық арта береді. Әйелдердің
бәсекелестіктерінің түсуі біздің ойымызша әйелдер болашақ ана болғандықтан
қысқа уақыт мерзімінде балаға қарап қалады. Сондай-ақ тұрмысқа шығып,
отбасы ошақ қасында қызметінен босап қалады. Яғни осы уақыт аралығында ер
адамның еңбек жолында жинаған тәжірибесі молайып әйелдердің көбінде
жұмыста ерлерден төмен қызметтерге орналасуына алып келеді.
Аталмыш тақырып халықаралық және отандық ғалымдардың ғылыми
жұмыстарында көрініс тапқан: Г.К. Дмитриева және С.В.Поленинаның
халықаралық әйелдерді қорғау жұмыстарында Е.А.Лукашева, В.Матузова және
Л.Д.Воеводина әйелдердің құқықтары адам құқықтарының басты компаненті
ретінде қарастырған. Ахметова.Л.С. Шеденова..Н.У. Тажибаева.Т.Л.
Қазақстанда әйелдер құқықтарын жүзеге асыру, Тіленчиеваның гендерлік
тендікті конституцияның қағидасы ретінде қарастырган.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-әйелдердің құқықтық институтының теориялық
және тәжірибелік сұрақтарын қарастыру.
Қазақстан Республикасында және халықаралық деңгейде әйелдердің
құқықтары қаншалықты сақталып жатқанын айқындау. Осыған орай келесі
міндеттер шешілетін болады:
1.халықаралық тәжірибеде және Қазақстанда әйелдердің
теңдік құқығының қағидасын қарастыру;
2.халықаралық тәжірибеде және Қазақстан Республикасында
әйелдер құқықтарын қамтамасыз ету мәселесін реттеу;
Дипломдық жұмыстың обьектісі-әйелдердің құқықтарын халықаралық және
ішкі құқық бойынша қорғау мәселесіне байланысты туындайтын қатынастар.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні-әйелдердің құқықтарын қорғаудың
халықаралық және ішкі мемлекеттік аспектілері.
Диплом жұмысы барысында жалпы және арнайы тану әдістері яғни, оның
ішінде талдау және синтездеу, тарихи, статистикалық, қисынды заңи, жүйелік
құрылымды және салыстырмалы құқықтық әдістер қолданылған. Нақты әлеуметтік
әдіс кең пайланылған.Тарихи әдісті қолдану барысында әйелдер құқықтарының
даму тарихы кең көлемде ашылады.
Қорғауға шығарылатын ережелер:
А.жыныстық белгісі бойынша қысымшылықты жою, ерлер мен әйелдердің
әлеуметтік тендігіне қол жеткізу үшін арнайы бағдарламаларды қабылдау және
оны жүзеге асыру.
Б.әйелдердің қоғамдағы рөліне байланысты құқықтарын белгілеу, яғни
олардың саясатқа араласу белсенділіктерін арттыру. Әлеуметтік жағдайларға
қатысты мүмкіндіктерін ұлғайту.
В. Қазақстан Республикасында жыныстық теңдікті қамтамасыз ететін
құқықтық негізді қалыптастыру. Осыған орай "тең құқықтар мен
мүмкіншіліктер" туралы заң қабылдау қажеттілігі туындап жатыр.
Дипломдық жұмысымның тәжірибелік маңызы келесіде:
Дипломдық жұмыста қарастырылған мәселелерді жоғарғы оқу орындарында
дәріс оқыған кезде пайдалануға болады деп ойлаймыз. Сондай-ақ бұл жұмыс
әйелдердің құқықтарын қорғау мәселесімен тәжірибеде айналысып жүрген
мамандар үшін пайдалы болатыны туралы айтуға болады.
Зерттеудің теориялық негізі: Дипломдық жұмысты жазу барысында әйелдер
құқығы бойынша халықаралық келісімдер, осы салаға қатысты Қазақстан
Республикасының заңдары, аталмыш тақырып бойынша статистика және
периодикалық мәліметтер пайдаланылды.
Дипломдық жұмысымның құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, алты
параграфтан және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. тарау Халықаралық тәжірибеде және Қазақстанда әйелдердің теңдік
құқығының қағидасы.
1. Жыныс белгісіне қарай теңдік құқығының түсінігі.
Көп мемлекеттерде әйелдер халықтың жарты бөлігін құрайды. Сондықтан
халықаралық құқық әйелдер мен ерлердің тендік қағидасына ерекше көңіл
бөледі. Жынысына байланысты сұрақтар ежелгі ғалымдарды да ойландырған.
Тарихта әйелдер мен ерлердің теңдік құқығына байланысты түрлі көзқарастар
туындап отырды. Ғалымдар өздерінің шығармаларында теңдік құқық сұрақтарын
қарастырған. Әйел құқығының адам құқықтарына қатысты өрбитінін Платон ең
алғаш рет дамытқан.
Гуго Гроций мен Спиноза адамдар тең және. еркін болу керек деген.
Жан Жак Руссо әйелдердің теңдік құқығы ретінде олардың саясатқа араласуын
түсінген. 19 ғасырдың ортасында кейбір ғалымдар әйелдер құқығының ерлермен
тең болуын қаласа да, олардың ойы көбінде іс жүзіне аса бермейтін. Қоғамда
олардың құқықтары ескерусіз қалатын. Көбінде олардың міндеттері
құқықтарынан асып түсті. Кеңес Одағы кезіндегі әдебиеттерде әйел сұрағы
деген түсінік қолданылды. Бірақ ғылымда оның қашан пайда болғаны
анықталмаған. Бұл теорияның негізін құруға марксизм-ленинизмнің ролі көп
болды. Карл Маркстың нақты әйелдерге арналған зерттеулері болған жоқ.
Алайда, ол көбінде еңбекке байланысты әйелдер мен ерлерге тең құқық беру
керек екенін қолдап, соны жүзеге асыруға талпынған. Жынысына байланысты
тендік құқығын В.И.Ульянов та қарастырған. Ол өзінің еңбектерінде нәзік
жандар құқықтарының бұзылуын, әлеуметтік теңсіздікке байланысты орын
алатынын айқындаған. В.И.Лениннің әйелдер мен ерлердің тендігі қоғамдық
еңбекке қатынасуына негізделген. Әйелдер мен ерлердің теңдік құқығы
концепциясы әйелдерге еңбек құқығын беру және мүмкіншіліктерін жүзеге асыру
болып табылады.[1]
Жыныс теңдігі деген түсініктің анықтамасын 1985 жылы Кения
мемлекетінде Найроби қаласында өткен әйелдердің жағдайы жөніндегі
халықаралық конференцияда берді. Теңдік тек құқықтық түсінік ретінде
қарастырылған жоқ, құқықтардың теңдігі, міндеттерінің теңдігі және белсенді
күш ретінде қарастырылды. 1988 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы жыныс теңдігі
жөнінде өзінің әдістемесін өзгертті. Еуропаның Министрлер комитеті 1988
жылы 16 қарашада әйелдер мен ерлердің теңдігі туралы декларация қабылдады.
Ол жақта халықаралық құжаттардың көбісінде бекітілген әйелдер мен ерлердің
теңдігі адам құқығы қағидасы болып табылады және жынысына байланысты нәзік
жандардың саясаттагы рөлдерін тежеу, әлеуметтік, экономикалық, мәдени
салаларда әйел құқықтарын тануға, оларды жүзеге асыруға кедергі болып
тұрады. Министірлер комитетінің декларациясынан кейін әйелдер мен ерлер
туралы сұрақтар адам құқықтарының мәселесі болып Еуропалық Одақпен
қарастырылды. Бірақ әрине халықаралық құжаттарда бекітілген әйелдер мен
ерлердің теңдігі қазіргі кезде іс жүзіне асып жатқан жоқ. Халықаралық
шарттарда немесе мемлекеттің ішкі заңында теңдік құқығы туралы бекітілген
нормалар аз болып табылады. Теңдік құқығын іс жүзіне асыруға мемлекет
тарапынан шаралар қолдану керек. Тендік құқығының бұзылуы көбінде жұмысқа
алған кезде, жұмыстан шыққан кезде, қызмет бабында көтерілу, әйелдер
жалақыны ерлерден қарағанда төмен алуында көрінеді. Тәжірибеде әйелдер мен
ерлердің теңдік құқығын қамтамасыз ету үшін көптеген мемлекеттер арнайы
шаралар қолданады және нормативтік актілердің қабылдану қажеттілігі туындап
отыр. Әйелдердің қоғамдағы рөлін ұлғайтуға және де саяси құқықтарын толық
жүзеге асыруға мүмкіншілік жасау үшін, көптеген елдер арнайы шаралар
қабылдаған. Мысалы, Ұлыбиртанияда, 1992 жылы мемлекеттік қызмет
Министрлігінің қызметшілерді басқару және бірдей мүмкіншіліктер
бөлімшесінде мемлекеттік қызметте әйелдерге тең мүмкіншіліктеріне қол
жеткізу жайында Бағдарлама өңделген. Бағдарлама екі бөліктен түрады. Онда,
нақты түрде аталмыш құжаттың мақсаттары, заңды әрекеттері көзделген және
Бағдарламаны жүзеге асыру шаралары қарастырылған. Әйелдердің мемлекеттік
қызметіндегі тең мүмкіншіліктеріне арналған Ұлыбритания Бағдарламасынан
өзгеше Болгарияның тең құқық пен тең мүмкіншілік туралы 1994 жылғы
Бағдарламасы белгілі бір өмір саласыменен шектеліп қоймайды; ол, әйелдердің
білім, саяси, еңбек саласындағы жағдайы бойынша көрсеткіштерді қамтиды.
Қазіргі уақытта, екі ел Ресей мен Украина, ерлер мен әйелдер арасындағы
құқық пен мүмкіншілік теңцік қағидасын занды түрде бекітуге бірінші қадам
жасауда. Ресей тәжірибесіне көз салсақ, ерлер мен әйелдердің тең
мүкіншіліктері және тең құқықтары мен бостандықтарының мемлекеттік
кепілдіктері туралы Федералдық заң жобасы өнделген. Заңның мақсаты — ерлер
мен әйелдің тең мүмкіншіліктерінің және тең құқықтар мен бостандықтарының
мемлекеттік кепілдіктерін қамтамасыз ету, жыныстық сылтауымен қысымшылық
көрсетудің алдын алу болып табылады. Кейбір мемлекеттерде әйелдер мен
ерлердің тендігі конституцияда бекітілген. Мысалы, Тәжікстан
Республикасының Контстиуциясының 17 бабында: "ерлер мен әйелдердің
құқықтары тең" — ерлер мен әйелдер тендігі бойынша ерекше түсінік
бекітілген. Азербайджан Республикасы Конституциясының 30 бабында әйелдер
мен ерлер тең құқықтарымен қоса тең міндеттер де бекітілген. Ресей
Федерациясы Конституциясының 19 бабында тең құқықтары мен бостандықтардан
басқа, ерлер мен әйелдердің тең құқықтар мен бостандықтарын жүзеге асыратын
мүмкіндіктер көзделген. Түркменстан Конституциясының 18 бабында, "ерлер мен
әйелдер тең азаматтық құқытарға ие болады" деп жазылған. Осыған орай "жыныс
бойынша тең құқықтықты бұзушылық заң бойынша жауапкершілікке тартылады"
деген түсінік беріледі. Тең құқықтық қағидасын бекіту жайында ең
прогрессивті қадам жасаған — Украина Конституциясы, оның 24 бабында "ерлер
мен әйелдер құқық теңдігі, әйелдерге ерлермен тең қоғамдық-саяси, мәдени
салада, білім алу мен мамандық даярлау, еңбекте және еңбек ақыда
мүмкіндіктермен, әйелдер денсаулығы мен еңбегін қорғауға арнайы шаралар,
зейнетақы жеңілдіктер, әйелдердің еңбек етуі мен аналығын жалғастыруға
материалдық және моральдік қолдау көрсету, соның ішінде жүкті әйелдер мен
аналарға төленетін демалыс пен өзге де жеңілдіктермен қамтамасыз
етіледі.[2]
Негізі әйелдер мен ерлердің теңдік құқығына қол жеткізу үшін
әйелдерге қарсы қысымшылықтың барлық түрлерін жою керек. Яғни бұрынғы
заманнан адамдардың психологиясында қалыптасқан әйел тек-қана бала тауып,
баланы тәрбиелеп отбасымен шектелуі қазіргі күнге дейін әсерін тигізіп
жатыр. Жыныс бойынша қысымшылық көрсету үғымын қарастырсақ ол- әйелдердің
өз құқықтарын қолдануда жыныс белгісіне қарай шектеулер болып табылады.
Негізгі құНқық тендігіне қол жеткізу, жыныс бойынша қысымшылықты жою болып
табылады. Ұзақ уақыт бойы әйелдер құқығы халықаралық теориясында өзекті
мәселелердің бірі болып келеді. Осыған байланысты Біріккен Ұлттар Ұйымы
1979 жылы Әйелдерге қарсы қысымшылықтың барлық түрлерін жою конвенциясын
қабылдады. Конвенцияда қоғамдық өмірде және жеке қатынастарда қысымшылық
көрсетуге тиым салынған. Қысымшылықтың жіктелуіне келетін болсақ: тікелей,
жанама және жасырын қысымшылық болып бөлінеді. Тікелей қысымшылық көрсету
дегеніміз ашық түрде жасалады. Мысалға әйел баласына шахталарда жұмыс
істеуге немесе ауыр заттарды көтеруге тиым салынған. Жанама қысымшылық
көрсетуді қарастырсақ мемлекет заңдары жынысы бойынша қысымшылық жасауын
ресми түрде тиым салады, бірақ әйелдер оны жеткілікті түрде жүзеге асыра
алмайды. Қазақстанның әйелдері осы қысымшылықтың түрімен жиі кездеседі.
Зерттеушілер, әйелдердің құқықтық сауатсыздығы және мемлекеттік органдарға
шағымдану арқылы өздерінің бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге
сенімдерінің жоқтығы туралы ашық айтады. Жанама қысымшылық әсіресе саяси
құқықтарын жүзеге асыруда, әлеуметтік салада, жұмысқа түруда көрініс
тапқан. Белгілі қазақстандық, әйелдер құқықтарын зерттеуші Тленчиева Г.Д.
"жасырын қысымшылық" түрі ретінде, зандарда және тәжірибеде жынысқа тікелей
нұсқаудың жоқтығын атайды.[3] Мысалы, қоғамда, аналық қызмет тек анаға
тиесілі деген стереотип кең таралған, ал ерлердің репродуктивтық рөлі
мүлдем ескерілмейді. Мухтарова А.К. пікірінше, Қазақстан мектептеріндегі
бағдарламалар мен оқулықтар көптеген гендерлік стереотиптерге толы. Ерлер,
қашанда, жетекші және басшы рөлінде көрсетіледі. Әйелдер, екінші дәрежеде
бейнеленеді, және суретте әйел ер адамнан кіші болып көрсетіледі. Мысалы
Қазақстан тарихының толғызыншы сынып оқулығында сурет ішінен тек бірінде
ғана тамақ жасап отырған бірнеше әйелдер көрсетілген. Тарих және әдебиеті
туралы оқу құралдарында әйгілі қазақстандық әйеддер туралы бірде-бір
ақпарат жоқ.
Жыныстық төзімділік, бір біріне сыйластық туралы мәдіметтер аз.[4]
Біздің ойымызша қоғамда жасырын қысымшылық көрсету көлемі өте
үлкен. Жасырын болғандықтан, тікелей немесе жанамаға қарағанда
оны жою қиынға түседі. Бүгінгі күні, әйелдер жекешелендіру
процесстерінен алшақ тұрады, несиелік қорлар мен жеке секторда өз ісін
жүргізу мүмкіншіліктері төмен.
1991 жылы Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан кейін әйел мен
еркектің теңдігі жөнінде мәселе ашық тұрды. Нарықтық экономика
қалыптасқаннан соң еңбек нарығында бәсекелестік пайда болды, отбасының ролі
төмендеп құқықтық мемлекеттің алдында бірнеше мәселелер туындады және
бұлардың барлығы әйелдердің құқықтық жағдайына әсер етті. Мемлекетімізде
жұмыссыздық көбейіп, бұл өзгерістер әйелдердің еңбек құқықтық жағдайында
негативті көрініс берді. Қазақстан Республикасының Конституциясында Адам
және азамат деп аталатын тарауының баптары әркімнің құқықтық субьектісі
ретінде танылуға өз құқықтары мен бостандықтарының қорғалуына, өмір сүруге,
еңбек ету бостандығына, ар-ождан бостандыгына, қызмет пен кәсіп түрін еркін
тандауға құқығы бар. Қазақстан Республикасының Конституциясында тұлғалардың
азаматтық және саяси құқытарын, сондай ақ адамдардың экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқытарын қорғайтын баптар көрініс тапқанымен,
қазіргі танда заман талабына сай әлеуметтік, экономикалық, құқықтық,
философиялық шаралардың қажет екендігі анықталып отыр.
Қолданыстағы Қазақстан Республикасының Конституциясының 14 бабында
қысымшылыққа, соның ішінде жыныс жағынан тиым салынған. Осы, ерлер мен
әйелдердің тендік қағидасын бекітудің жалпы жолын өзге де республикалар
таңдаған және 1-ші бабына сай Қазақстан Республикасы өзін демократиялық
мемлекет деп жариялаған. Бірақ конституцияда жынысына байланысты теңдік
құқығы туралы қағида нақты көрініс таппаған. Яғни бул гендерлік қағиданы
бұзушылық болып табылады. Конституциядағы және заңдардағы жалпы нормалардың
болуы әйелдердің құқықтарының даму процессіне және олардың қоғамдық,
мемлекеттік өмірде ат салысуына аз нәтиже береді. Казіргі кезде Қазақстанда
Тең құқықтар мен мүмкіншіліктер заң жобасы қарастыруда, бұл заң жоба
жыныстық белгісіне қарай қысымшылық көрсетпеу шараларының кең тізімін
қамтиды. Оған жыныс өкілдерін қорғауға бағытталған арнайы шараларды, аналық
пен әкелікті қорғау шараларын жатқызуға болады. Бұл заңда бірінші рет
гендерлік экспертиза деген түсінік қолданылады. Бірақ бұл заңның
кемшілігі болып гендер деген түсінікке анықтама бермеуі болып табылады.
Онсыз гендерлік экспертиза деген үғым нақты болып табылмайды. Гендер
дегеніміз-мемлекет, қоғам және заң алдында әйелдер мен ерлердің
құқықтарының тендігі болып табылады. Ал гендерлік теңдік түсінігі-әйелдер
мен ерлердің саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдеми дамуына берілетін
мүмкіншіліктер және олардың құқықтық мәртебесінің теңдігі. Қазақстан
Республикасында Тең құқықтар мен мүмкіншіліктер заң жобасы жынысына
байланысты қысымшылык көрсетпеуге бағытталмаған шаралардан тұрады. Оларға
екі жынысты да қорғау шаралары, әкелік пен аналықты қорғау шаралары
жатады.[5] Бұл шаралар Тең құқықтар мен мүмкіншіліктер заң жобасында емес
басқа заңдарда көрініс табуы керек. Біздің мемлекетімізде жыныс теңдігі
қағидасына байланысты нормативтік актілердің сәйкес келуіне сараптама
жасалу әрекеттері қолданылған Бірақ олардың нәтижесі бейресми болды.
Қазақстан Республикасының атқарушы билік органында әйелдер мен
ерлердің құқықтары мен мүмкіншіліктерінің теңцігі жөнінде арнайы құрылымдар
құру қарастырылуда. Оның мақсаты:
-гендерлік тендікті қамтамасыз етуге бағытталған бағдарламалар мен
жоспарлар жасау олардың атқарылуына бақылау жүргізу;
-жұмыс істейтін ерлер мен әйелдердің саны бойынша көрсеткіштер
жинағын жасау;
-гендерлік тендік мәселелері бойынша статистикалық есеп жасау.
-өндірістік дауды соның ішінде жыныс бойынша қысымшылық көрсету
дауларын шешуге көмек көрсетуге бағытталған.
Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне талдау жасасақ
гендерлік теңдік қағидасы жеткілікті көрсетілмеген. Мысалы жынысы бойынша
қысымшылық көрсетуге тыйым салу Қазақстан Республикасының Мемлекетік
қызмет туралы заңында, Еңбек туралы заңында көрсетілген.
Бірақ, ол тек декларативті түрде ғана болып тұр. Халықаралық
демократиялық қағидаларға қарама-қайшы келмеуі үшін көз алдауға
қабылданған нормалар. Іс жүзінде әйелдер құқықтарын әр-түрлі салада
шектейді, әсіресе еңбек саласында. Сондықтан заңдардың нақтылануы оған
гендерлік экспертиза мен гендерлік түсінік деген үғымдарға анықтама
бергендері жөн. Бұл бағытта Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық
актілеріне жынысына байланысты қысымшылық көрсетпеу және еңбек туралы
заңға еңбек саласында әйелдерге қысымшылық көрсетпеу деген үғымдарды
енгізу керек. Бұл Қазақстан Республикасының әйелдерінің құқықтық жағдайын
жақсартуға қолайлы болады. Көп мемлекеттердің тәжірибесінде көрсетілгендей
әйелдердің құқықтарының теңдігін қамтамасыз етуге бағытталған нормативтік
құқықтық актілер қабылдануы тиіс. Жыныс теңдігіне сараптама жасау барысында
әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін жүзеге асыру барысында жеке, еңбек
және саяси салада, әйелдер құқықтары шектеледі. Ал мәдени, азаматтық және
әлеуметтік құқықтарында жағдайлары қолайлырақ болып табылады. Сондықтан да
бұл жұмыста әйелдердің құқықтарының қорғалмаған саласы қарастырылған, яғни
жеке, еңбек және саяси құқықтары.
Қорыта келгенде әйелдер теңдік құқығы ерлермен салыстырғанда қосымша
мүмкіншіліктерге ие болулары керек. Өйткені олар ана қызметін атқарып,
мемлекеттің және қоғамның дамуына үлкен үлес қосады. Әйелдер мен ерлердің
теңдігі олардың құқықтары мен мүмкіншіліктерінің теңдігі және де әйелдер
қосымша артықшылықтарға ие болулары керек. Әйелдер мен ерлердің теңдігі тек
әйелдердің мүддесі үшін ғана емес қоғамның мүддесі үшін де керек. Яғни,
гендерлік теңдік әйелдер мен ерлердің заң алдында теңдігі болып табылады.
Оған бағытталған шараларды айта кетсек:
- жыныс құқығы тендігін қамтамасыз ететін құқықтық негіздің
қалыптасуы;
- жыныстық белгі бойынша қысымшылықты жою, ерлер мен
әйелдердің әлеуметтік тендігіне қол жеткізу үшін арнайы бағдарламалар
қабылдау және оны жүзеге асыру;
- әйелдер мен ерлердің құқықтық мәдениетін
насихаттау және дамыту;
- жыныс бойынша қысымшылыққа бағытталған насихат пен мәліметтерден
қоғамды қорғау шаралары, сондай-ақ зорлық-зомбылық,
қатыгездік, әдепсіздік, нашақорлық, маскүнемдік насихат ететін баспа,
аудиоға жол бермейтін шараларды қабылдау
1.2 Халықаралық әйелдер құқықтарының қорғау институтының
қалыптасуы.
Адам құқығының концепциясын халықаралық дәрежеге көтеру және
жетілдіру-бұл өркенниеттің жетістіктерге жетуі. Бұл салада халықаралық және
мемлекеттің ішкі заңдары бір-бірін толықтырады. 18-ғасырдың аяғында Франция
мен АҚТТТ — та болған төңкерістер адам құқығы қағидасының қалыптасуына және
дамуына үлкен әсер етті. Халықаралық құқық көп мемлекеттердің ішкі
заңдарына адам құқығы мен бостандығын бекітуге белсене араласты. Әйел
құқығы мен бостандығын қарастырсақ, тарихқа жүгіну керек. Орта ғасырдағы
шығыс елдерінің әйелдерге деген қаталдығы, демократиялық Грецияда және
Римде де мемлекетті ер адам билейтін. Францияда Наполеонның кодексінде
әйелдер құқықтаруның шектеулерін көрген Олимпия де Гуж Әйелдердің құқығы
деген Декларацияны жариялады. Соның нәтижесінде өлім жазасына кесілді.[6]
19-шы ғасырдың ортасында Англияда әйелдер жиналыстарға шығып 1865 жылы
әйелдердің сайлау құқықтарына байланысты күрес жүрді. Ал 1869 жылы
муниципалды сайлауға қатысуды некеге тұрмаған әйелдер және мемлекетке салық
төлейтін әйелдер қатысу құқығына ие болды. Франциядагы төңкерістің өткеніне
150 жыл толғанда ғана әйелдерге сайлау құқығы берілді. Ал АҚШ-та 1890
жылдары ғана аяғы ауыр әйелдер занды түрде демалыс құқығын ала алатын
болды. 1867 жылы Еуропадағы бірінші халықаралық әйелдер қоғамының басшысы
ер кісі қоғамдық қайраткер Дж.Ст.Милль болды.
Бірақта 1902 жылы ғана Гаагада неке сұрақтарына байланысты ұлттық
заңдарға коллизия қолдану үшін халықаралық конвенциялар қабылданды. Бірінші
дүниежүзілік соғыстан кейін, Атланта және оның қарсыластары мен бірнеше
халықаралық конвенциялар жасалған. Осы Конвенциялардың барлығы азаматтық
сұрақтарды шешетін. Яғни әйелдің ері қай мемлекеттің азаматы болса, әйелдің
азаматтығы ерінің азаматтығымен анықталатын. 1930-шы жылы осы сұрақ Гаага
конференциясында да талқыланды. Осы конференцияның ең басты мақсаты
азаматтыгы жоқ тұлғалар немесе екі азаматтығы бар тұлғалардың мәселесі
көтерілді. Конвенцияның 8-ші және 9-шы баптарына сәйкес шетел азаматымен
некеге тұрған әйел өз азаматтығынан айырылады, егер ерінің азаматтығын
алса. Бірақ бұл Конвенция кең таралмаған еді.
20-ғасырдың басында көптеген мемлкеттерде әйелдердің құқықтары заңмен
бекітіліп, өзгерістер байқала бастады. Оған жер-жерлерде тіркелген
азаматтық соғыстардың әсері көп болды. 1917 жылы Кенес Одағы алғашқылардың
бірі болып Азаматтық неке және некені бұзу туралы декреттер шығарды. Осы
құжат әйелдер мен ерлер арасындағы текетіреске нүкте қойғандай болды. Заң
бойынша әйел ерлермен бірдей Кеңес Одағының азаматы және тең құқылы деп
көрсетілді. КСРО-да 2-ші дүниежүзілік соғыстардың арасында ер адаммен
әйелдердің құқықтық мәртебесі теңестіріле берді. Ал әлемде бұл ахуал сол
күйінде қала берді. Скандинавиялық мемлекеттер қанша ілгері болса да, онда
(асыраушы) деген термин заңдарда және құқық қорғау органдарында тек қана ер
азаматтарға қолданылатын. Ал, 20-шы ғасырдың 70-ші жылдарында, ондай
мүмкіндік әйелдерге де берілді. Еуропалық мемлекеттердің арасында Швейцария
әйелдер мен ер адамдардың құқықтарының тендігін іс жүзінде тануға көп
уақытқа дейін қарсы түрды. Екінші дүниежүзілік соғыс ұлттар мен милиондаған
адамдардың жынысына және жас араларындағы қарама-қайшылықты жойды. Сол үшін
1948 жылы 10 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымы Жалпыға бірдей адам
құқықтары туралы декларация қабылдады. Декларацияның преамбуласында бүған
барлық ұлттар мен мемлекеттер ұмтылу керек делінген. 1950 жылы Жалпыға
бірдей адам құқықтары декларациясына сүйенген, адам құқықтары мен
еркіндіктерін қорғау туралы Еуропалық конвенция қабылданды. Бұл конвенцияда
жынысына, тіліне, дініне, нәсіліне, саяси көзқарасына, әлеуметтік жағдайына
байланысты қысымшылық көрсетпеу керек делінген. Бірақ бұл құжаттарда
әйелдердің құқықтары туралы айтылмаған. Яғни олардың мүмкіншіліктерін іс
жүзінде асыруы әлеуметтік қоғамға байланысты болған. Екінші дүниежүзілік
соғысқа қатысқан мемлекеттердің барлығы, ер адамдардың орнына әйелдерді
шақыра бастады. Ал соғыс біткеннен кейін әйелдердің көбісі жұмыссыз қалды.
Жалпыға бірдей адам құқығы туралы декларация жағдайды түбегейлі өзгерткен
жоқ.
Әйелдердің құқықтарының даму саласындағы келесі саты 1952 жылы
әйелдердің саяси құқықтары туралы конвенцияның қабылдануы болды. Құжат 1954
жылдың 7-ші шілдеде күшіне енді. Бұл конвенцияда ерлермен бірдей сайлау
және сайлану, мемлекеттік қызметте жұмыс істеу құқығы қарастырылды. Мұндағы
басты кемшілік саяси құқықтарды яғни, әйелдерді қоғамдық жұмыстарға
араластыру үшін олардың белсенділіктерін артыру мақсатында ешқандай шаралар
жасалмады және заңмен бекітілмеді. 1957 жылы Некеге тұрған әйелдің
азаматтығы туралы конвенция өмірге келді. 1974 жылғы Қарулы қақтығыс
кезінде әйелдер мен балаларды төтенше жағдайда қорғау декларациясы
қабылданды. Халықаралық аренада бұл жағдайларға онша көңіл бөлінген жоқ.
Сондықтан 1967 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы Әйелдерге қатысты қысымшылықтың
барлық нысандарын жою туралы декларация, ал 1979 жылы осы бағытта
конвенция қабылдады. Бұл конвенция мемлекеттердің ұлттық заңдарын өзгертуге
әсерін тигізді. Батыстағы дамыған мемлекеттердің көбісі еңбек саласында
азаматтардың жынысына байланысты қысымшылық көрсетпейтін нормативтік
актілер шығарды. Бірнеше мемлекеттерде әйелдер жартылай
экономикалық тәуелсіздік алды.
Ал біздің мемлекетімізде әйелдердің құқықтық жағдайы ғасырлар бойы
шариғат заңына сүйеніп тек Кеңес Одағы өз үстемдігін жүргізген кезде ғана,
әйелдер мен ерлердің құқықтары теңестіріле бастады. Бұған қысқа шолу
жасасақ Қазақстандағы әйел құқықтарының дамуын үш этапқа бөлуге болады:
Бірінші 16-шы ғасырдан бастап 20-шы ғасырдың басына дейін.
Екінші 20-шы ғасырдың басынан бастап 1990 жылға дейін
Үшінші кезең 1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін.
Бірінші сатыда әйел құқықтары әдет-ғұрып және шариғат нормаларымен
реттелетін. Бір жағынан Қазақстан әйелдері Орта Азияның әйелдеріне
қарағанда сәл де болса еркіндікке ие болған. Мысалы: қазақтың әйелі бетін
жауып паранжа өтетін. Ал екінші жағынан оның іс әрекеттері от басымен соған
байланысты міндеттерімен шектелген. Неке тек қана ата-аналардың келісуімен
ғана болған. Балалары кішкентай кезінен бастап оларға құда түсетін және
кәмілет жасқа толғаннан кейін оларды үйлендіретін.[7] Қазіргі кезге дейін
неке жасына байланысты біріңғай пікір жоқ. Кейбір ғалымдар неке жасын
қыздарға 14 деп санайды. Бұл кезеңде ерлі-зайыптылардың келісуімен
жасалған неке өте аз еді. Неке қатынастарында әйелдердің
құқықтары мүлдем болған жоқ, оларды туыстары қалың мал үшін сатып жіберуге
құқылы еді. Ері қайтыс болған әйелді еріксіз жақын туысына қосатын.
Сондай-ақ әйелдердің құқығы көп әйел алушылықта бұзылып отырды. Яғни
қыз бала еріксіз екінші, үшінші әйел болып кете беретін. Ондай от-басында
ерекше құқықтарға бәйбіше ғана ие болған және оның еріне тоқал алып беруге
құқы бар еді.[8] Қазақтарда әменгерлік институты да болған яғни ері қайтыс
болған әйел қырық күннен кейін ерінің туган ағасына немесе жақын туысына
әкесінен басқаға тұрмысқа шығу керек еді. Ал егер әменгерліктен бас тартса
мүлкінен, малынан және балаларынан айырылатын.
Көп әйел алушылық және әменгерлік институттары әйел құқықтарын тек
қана шектемей, жәбірлеп отырды. Бірақта көп әйел алушылық және әменгерлік
институты да көшпелі халықтың демографиялық дамуына қажет етін. Көп әйел
алушылық бір жағынан өзін-өзі ақтайтын. Өйткені әйел еріне тәуелді еді және
өзін-өзі қамтамасыз ете алмаған.
Қазақтардың қылмыстық нормалары да әйелдердің құқықсыз екенін
көрсеткен. Өйткені өлу жазасына төрт жағдайда тартылатын соның үшеуі
әйелдерге қатысты болған.
1. өзінің ерін өлтірген әйелге
2. заңсыз туған баланы өлтіргені үшін
3. ерінің көзіне шөп салса өлім жазасын қолданылатын.
Ал егер ер кісі әйелін өлтірсе белгілі бір соманны төлеп құтыла алатын.
18 ғасырдың ортасында қазақ даласында шариғат заңдары қоғамды
билейтін. Кейбір хадисстерде әйелге тек ана ретінде ғана си-сияпат
көрсетілетін.
Некені бұзу институтына қарасақ күйеуі әйеліне үш рет (талақ) деп
айтса неке бұзыдды деп саналған. Ал әйел некені тек кейбір жағдайларда бұза
алған. 19-шы ғасырдың екінші жартысында патшалық Рессейдің әсерімен қазақ
қоғамында жаңа құқықтық элементтер қаланды. Неке қатынастарының өзгергені
байқала басталды. Мысалға 1899 жылы билердің жиыңында ереже қабылданды. Ол
жақта:
а)қыздың әкесі немесе ағасы қызды еріксіз түрмысқа бере алмайды.
б) егер ері өз еркімен ажырасып әйелін ұрса, әйелі өзінің мүлкін
қайтадан алуға құқылы.
в) ері қайтыс болған әйел толық еркіндік құқығына ие болатын.
Кейіннен некені бұзу туралы билердің жиынында, әйел өз еркімен
ерінен кетіп қалады егерде
1)әйелдің денесінде үрып-соққаның іздері қалса
2)бірінші әйелінің келіссуінсіз, екінші әйел алса
3)алты ай және он күнде материалды көмек көрсетілмесе
4)ері психикалық аурулармен ауырса
20-ғасырдың басынан бастап әйелдердің құқықтық жағдайы екінші саты
бойынша дамып келеді. Кеңес Одағының орнауы, бірінші нормалық құқықтық
актілердің қабылдануы әйелдердің құқығының заңмен бекітілуіне жағдай
жасады. 15 мемлекеттің дамуына әр бір азаматтың үлесі қажет болды.
Сондықтан нормативтік құжаттарда әйелдің құқықтары ерекше көрсетілген.
Соған байланысты мемлекет үш мәселеге басты назар аударды:
Бірінші қоғамдағы патриархалдық ескілікті жою.
Екінші әйелдерді азамат ретінде тану.
Үшінші халықты жаңа мемлекет қүруға тарту.
Осыған орай Кенес Одағының еңбекке қатысты заңдары жетілдірілді. 1917
жылы 29 қазанда Сегіз сағаттық жұмыс туралы декрет қабылданды. Бұл құжат
әйеддердің түнгі уақытта және жер астында жұмыс істеулеріне тиым салды. Дәл
осы жылы Неке қатынастары туралы құжаттар қабылданды. 18 қазанда Неке,
бала және азаматтық хал актілерді тіркейтін кітапша туралы құжат
қабылданды. 19 желтоқсанда Некені бұзу туралы декрет қабылданды.[9] Олар
әйелдердің құқықтық жағдайына үлкен әсер тигізді. Тек заңды неке қияр
орындарда тіркелген ерлі-зайыптылар ғана занды түрде үйленгендер деп
танылды. Әйелдерге 16 жасында, еркектерге 18 жасында отау қүруға құқық
берілді. Бірақ кейбір ұлттардың дәстүрлерінің ерекшеліктеріне назар аударып
Кавказ мемлекеттерінде әйелдің жасы 13, ер кісінің жасы 16 деп қала берді.
Неке қатынастарын Қазақстанда жүзеге асыру қиындық тудырды. Тек
қана 20-шы жылдарда гендерлік саясатты қолдану процессі жүзеге асырылды. Ол
келесі жағдайлармен байланысты:
біріншіден, қазақ әйелдері қоғамдық өндіріске қатыспаған.
екіншіден, Қазақстанда Неке, бала және азаматтық хал актілерді
тіркейтін кітапша туралы және Некені бұзу туралы декреттер арнайы
ескертілген жоқ еді.
үшіншіден, қабылданған нормаларда ұлттардың әдет-ғүрыптары,
менталитеті ескерілмеген. Сондықтан да КСРО-ң заңдары алғашында Орта Азияда
қарқынды дамып, бірден жүзеге асқан жоқ.
Бірақ, 1920-шы жылдары Қазақстан территориясында қосымша заңдар
шығарыла басталды. Соған байланысты әменгерлік және көп әйел алушылық
институтары жойылды. Ол 1921 жылы қазақтардың неке құқығы туралы құжатта
көрсетілген. Бұған байланысты сұрақтар жиналыста талқыланған еді.
Қазақстанда бұрыңғы салт-дәстүрлер жойылмаганнан кейін әйелдердің жанүя
және жанүялық міндеттерде болу керек деген көзқарас орын алған. Сондықтан
да әйелдер түрмыстық қалыпты өзгерте алмай ерлермен тең еңбек, еңбек ақыны,
демалыс, әлеуметтік сақтандыру құқықтарын толығымен қолдана алмады. Осы
кезеңнен бастап гендерлік саясат Қазақстанда қалыптасты деуге болады. 1924
жылы көп әйел алушылықты жоюға байланысты заң қабылданды. Ал 1925 жылы
жасөспірімдер мен некеге тұру және әменгерлік институтын жоюға бағытталған
құжат қабылданды. Бірақ, бұл қабылданған құжаттар әйелдер құқықтарын
қорғамаған. Өйткені бұл құқық бұзушылықтарды жасаған кезде қылмыстық
жауапкершілікке тарту шаралары бекітілмеген еді. Қылмыстық құқық күресі
Қазақстанда Кеңес Одағы қүрылғаннан кейін бес жыл өткен кезде басталды.
Яғни, қалым беру, көп әйел алушылық, әмеңгерлік институттарын жою
мақсатында азаматтық кодекстің 147 бабымен мемлекет мүлкін өз мүддесіне
алып қоятын. Осыған байланысты халық арасында үлкен күрес жүре бастады.
Батыс аймақтарда орталық және өңтүстік аймақтарға қарағанда тек азаматтық
хал актілерде жасалған неке занды болып танылған. Некелердің тіркелуі неке
жасын сақтап қалу үшін және көп әйел алушылықпен күреске бағытталған
болатын. Әйелдер некені бұзуға құқық алды. Бірақ бұл заң әйелдерге қарсы
қолданылды. Өйткені ерлер ресми түрде некені бұзып екінші әйел алып,
ажырасқан әйелін де жібермеді. Сондықтан да некені бұзу тек сот тәртібімен
жүргізідді. Тәжірибеде әйелдер құқықтарын қорғау нәтижеге жетпеді өйткені
қазақ әйелдері бүған байланысты өздері атсалысқан жоқ. 1936 жылғы Кеңес
Одағының Конституциясында және Қазақстанның Конституциясында әйелдер мен
ерлердің тендік қағидасы жарияланды.Ресми түрде әйелдер мен ерлер тең болып
қалды және әйелдер мәселесі толығымен шешілді деген пікір туындаган. 1977
жылғы Кеңес Одагының Конституциясын өңдеу барысында 35 баптың келесі
түжырымдамасы үсынылған: Кеңес Одағының ерлері мен әйелдері тең құқыққа ие
болып саналған. Бірақ аталмыш құқына жанама түрде қысым жасалған, яғни
ерлер құқық эталоны ретінде қарастырылып ал әйел тек оған
теңестірілген.[10]
Қорыта келсек әйелдер құқығын қорғау мәселесінің тереңде жатқанын
байқаймыз. Әлемде әйелдерге тек болашақ ана және адал жар ретінде ғана
қарау басым болды. Тіпті көптеген шығыс мемлекеттерінде күйеуін алдаған не
болмаса өзге адамдысүйген әйелдерді өлім жазасына не болмаса күйеуінің
езгісіне бере салған. Мұндай қаталдық дамыған еуропа мемлекеттерінде де
орын алып отырды. Басымшылдықтарға тап болған әйелдер 19 ғасырдың орта
шенінде ғана тең құқыққа талпына бастады. Дамыған мемлкеттердің өзінде
әйелдер құқығына байланысты заң актілері 20 ғасырдың басында ғана пайда
болып, әлем назары әйелдерге ауа бастады. Осы түста ер адаммен әйелдердің
құқықтық мәртебесі теңестіріле берді. Дегенмен көптеген мемлекеттерде әйел
құқықтарының ахуалы ауыр күйде қала берді. Екінші дүниежүзілік соғыс ұлттар
мен милиондаган адамдардың жынысына және жас араларындағы қысымшылықты
жоюға көп көңіл бөлді.
Ал Қазақстанда шариғат заңдарына сүйенген қогам көп әйел алушылық,
әменгерлік институты әйелдердің құқықтарын шектеп, олардың таңдау құқықтары
мүлдем болған жоқ. Бұл институттарының жақсы жақтары да бар. Мәселен, көп
әйел алушылық институты халықтың демографиялық жағдайын көтерді ал
әменгерлік институты бала-шағалары әкесіз тәрбие алмасын деген мақсатта
жасалған. Қазақстанның әйелдері басқа шығыс мемлекеттеріне қарағанда сәл де
болса еркіндікке ие болған. Мысалға, қазақтың әйелдері бетін жауып
паранжа кимейтін. Ал Кеңес Одағында қазақтың әйелдері занды түрде мемлекет
тарапынан бекітілген құқықтар мен мүмкіншіліктерге ие болды.
3. Халықаралық әйел құқықтарын қорғау және оның ұлттық заңнамаға әсері.
Халықаралық және ұлттық заңдаманың бір-біріне қарама қайшы келуі
колизияларды туындатады. Жыныс белгісіне қарай, тендік сүрағында кейбір
мемлекеттердің от-басы қатынастарында әдет-ғүрыптарын және дәстүрлік
жағдайларына көңіл бөлу керек. Мысалға, Африкалық мемлекеттердің ұлттық
заңдарында әйелдерді жер иелену сұрақтарында шектейді. Ал Ботсванада
әйелдер жерді өндеуте құқықтары бар бірақ сол жерді иелене алмайды. Ерінің
әйелі ретінде немесе қызы ретінде гана жерге құқықтары бар. Капиталистік
Африкалық мемлекеттерде жерді жеке меншікке алу құқығы пайда болғаннан
кейін бұл маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Сондықтан әйелдердің
жерді сатуға немесе өңделген жерден ақшаны алуға құқықтары жоқ деп санауға
болады. Бұл қысымшылықтар әлі күнге дейін қолданылып жатыр және мемлекет
әдет-ғүрыппен реттейтін жеке салаға араласқысы келмейді. Сондықтан
дүниежүзілік қауым ғасырлар бойы қалыптасқан діни, әдет-ғұрыптық, дәстүрлік
тәжірибені жоюға үмтылып жатыр. Бұл тек қана Орта Азия және Африкаға тән
мәселе ғана емес Еуропалық мемлекеттерде де болған. Бірен-саран
мемлекеттерде мысалы: Данияда 20-шы ғасырдың 70-ші жылдары әйелдер мен
ерлердің арасындағы теңдік құқығына байланысты зандар қабылданған бұл
зандардың күші Фарер аралына, Греландияға өріс алып жатқан жоқ. 1988 жылы
ғана жерге жеке меншік заңында ғана әйелдер ерлермен бірдей жерді мүраға
алу құқығына ие болды. Кейбір аймақтарда әйелге және қызға байланысты
жабайы әдет-ғүрыптар сақталуда. Медицинаның және техниканың дамуына
байланысты бала іште жатқанда оның жынысын анықтауға болады. Қыз болса
баланы алып тастау Индия және Пакістан мемлекеттерінде бұл мәселемен
кездесуге болады.[11] Қытай Ұлттық Республикасында 1992 жылғы 1-ші
қазандағы қабылданған әйел құқықтарын қорғау заңында жатырға біткен қыз
баланы алып тастауға, тастауға, өлтіруге тиым салынған. (35-ші бап.)
Қазіргі кезде Скандинавиялық мемлекеттердің және Канаданың
әйелдерінің құқықтық жагдайын реттейтін зандары қолайлы болып келеді.
Мысалы: Канаданың жоғарғы оқу орындарында Конституциялық құқық пен
бірге Адамдар жөне әлеуметтік топтардың арасында теңдік құқығы және
әділеттілік туралы арнайы курстар оқытылады. Осыған орай барлық аймақтарда
әйелдерге теңдік құқығын беру үшін халықаралық қауымдастық әйелдердің
құқықтарын қорғауға бағытталған құжаттар бекіткен. Халықаралық әйелдер
құқықтарын қорғау институты адам құқықтарын қорғау қағидасына сүйенеді.
Бірақ бұл барлық мемлекеттерде бірдей танылмаған. БҰҰ әйелдер құқықтарын
қорғауға арналған бірнеше халықаралық шарттар бекіткен. Оларды атап және
талдап өтсек: 1952 жылғы Әйелдердің саяси құқықтары туралы Конвенция 1954
жылы күшіне енді. Бұл Конвенцияда әйелдер ерлермен бірдей сайлау және
сайлану құқықтарына ие болды. Конвенцияның 3 маңызды баптары бар.
1-ші бап-әйелдер ерлермен бірдей жағдайларда сайлау құқықтары. 2-ші бап-
жариялық тәртіпте өтетін сайлауларда әйелдер ешқандай шектеулерсіз, ұлттық
органдарға ерлермен бірдей сайлану құқықтары. 3-ші бап ұлттық заңмен
бекітілген, қоғамдық, мемлекеттік қызметтің барлығында лауазымды орындар
алып отыруларына, қызметтерін атқаруға шектеусіз құқық берілген.[12] Оның
бір кемшілігі болып әйелдердің саяси құқықтарын іс жүзіне асыруға ешқандай
шаралар көрсетілмеген.
Некеге тұру жасын анықтау және некені бұзу туралы 1962 жылғы
Конвенцияны қарастырсақ некеге екі жақтың толық және ерікті келісімдері
керек. Ұсыныс ретінде 15 жасқа толған адам некеге түра алады, басқа
жағдайларда неке жасы ұлттық заңмен анықталады. Әр мемлекетте түрмысқа
шыққан әйелдің азаматтығына байланысты өз ережелері бар. Ұлттық заңдар бір-
біріне қарама-қайшы болып келеді. Сондықтан мемлекеттер екі жақты шарттар
жасасқан. Ал кейбір жағдайларда түрмысқа шыққан әйел өз азаматтығын
жоғалтып азаматтығы жоқ немесе екі азаматтық алатын. Егер де оның алдында
түрып жатқан мемлекетте әйел ерінің азаматтығын алады деген қағидаға
сүйенсе, ал ерінің ұлттық заңында әйеліне азаматтық берілмесе әйелдің
азаматтығы жоқ болып саналады. Ал кейбір кезде ерлі зайыптардың некеге
түрғанға дейін мекен еткен мемлекеттері азаматтық берсе бипатритке келіп
соғады. Бұл мысалдарда ерекше орын алатын жағдай егер әйел
азаматтығынан айырылып қалса. Апатриттер мемлекеттің азаматтарына қарағанда
шектеулі құқықтарга ие. Олар саяси және басқа да құқықтары шектеулі болады.
Басқа мемлекеттің тарапынан да дишюматиялық қорғауға ие емес болады.
Жұмысқа түрған кезде жалақыны өте аз алады, жұмыс жағынан қысқартуларға көп
үшырайды, жұмыссыз қалса зейнетақы алмайды. Сондықтан да 1957 жылғы
Тұрмысқа шыққан әйеддің азаматтығы туралы Конвенция қабылданды. 1965
жылғы соган ұсыныстар қабылданды. Конвенцияның 1-ші бабында келісуші
мемлекеттер (азамат және шетел азаматтының арасында некеге түрған кезде,
некені бұзған кезде, некеде түрған ерінің азаматтығының өзгерілуі әйелдің
азаматтығына әсер етпейді. Конвенцияның 2-ші, 3-ші баптарында келісуші
мемлекеттер шет ел азаматтығы бар әйел өз еркімен ерінің азаматтығын
натурализация ретінде ала алады.[13]
1974 жылгы Әйелдер мен балаларды төтенше жағдайлардан және қарулы
қақтығыс кезінде қорғау Декларациясын қарастырсақ. Қарулы қақтығыс кезінде
әйелдер осы құжатқа сәйкес қорғауға алынатын тұлғаларға жатады. Бұл
жағдайда, оларға барлық ережелер таралады, онда негізгі ізгілік қатынас
қағидасы, оларға жататын өмірге деген сыйластық, жеке және психикалық
тиіспеушілік әсіресе тыйым салынған еріксіздеу, денені жарақаттау, азаптау,
тонаушылықтан қорғалады. Әйелдерге қарсы зандылықты бұзған жағдайда оларды
сотта қарауға құқылы. Тіпті жәй құжаттар тізімі БҰҰ әйелдер құқығы
саласындагы қызметінің әр қырлығын және байыптылығын көрсетеді. Жылдар
өткен сайын бұл құқықтар жалпы танымал және жалпы жариялық құқық деп
есептеліп келеді. Сондықтан осы күндері әр мемлекеттердің осы құжатқа
көзқарасы әйелдердің бостандығын қамтамасыз ететін іске жағымды ақиқат
көрсеткіші ретінде қызмет етуі мүмкін.
Әйелдер қозғалысының тарихында маңызды Халықаралық Демократилық
Әйелдер Федерациясы болып табылады. Ол әйелдер арасындағы жұмыстың түрпаты
мен әдістерін жақсарту мәселесіне айрықша көңіл бөлді. Олардың шараларының
бірі болып әйелдер жылын жариялау болды. Бұл ойды БҰҰ белсене қолдады.
Сөйтіп 1975 жыл Теңдік-даму-бейбітшілік ұранымен әйелдер жылы
болып жарияланды. БҰҰ мүше —мемлекеттер БҰҰ жарғысына қол қоя отырып,
адамның оның ішінде әйелдердің жалпы негізгі бостандығы мен құқығын
сайлауда бірге қызмет атқару керектігін мойындады. Бұл БҰҰ мүше
мемлекеттердің моральді саяси міндеті ғана емес, БҰҰ жарлығысынан шығатын
халықаралық құқықты міндет. Жыныстардың тендігі БҰҰ жарлығында оларды
орындаудың мемлекеттерге бас тартуға тиым салып оларды міндетті түрде
бекітті. Әйелдерге қатысты қысымшылықтың барлық түрін жою туралы конвенция
жүзеге асыру жүйесін қарастырсақ, халықаралық азамат және саяси құқықпен,
нәсілдің құқығын шектеудің барлық түрін жою туралы халықаралық конвенцияның
бірлесіп жүзеге асыру тәжірибесін есепке ала отырып жасалған. Осы
конвенцияны ратификациялаған мемлекеттер, көрсетілген мақсатқа жету үшін
мынандай шараларды қабылдауға міндеттенеді;
-әйелдер мен ерлер арасындағы тендікті мемлекеттің конституциясына
немесе қажетті заңға енгізу.
-әйелдерге қатысты шектеулерге санкциялар қарастыру.
-әйелдер құқығын ерлермен қатар негізде заңдық қорғауды бекіту және
қүзырлы ұлттық соттар көмегімен және басқа да мемлекеттік мекемелерде
әйелдерді тиімді қоргауда кез келген құқық шектеу актісіне қарсы түруды
белгілеу.
-әйелдердің құқығын шектейтін зандылықтар ережелерінің күшін жою.[14]
Бұл конвенция мемлекеттердің осы шараларды тәжірибеде іс жүзінде
сақталуын талап етеді. Осы конвенцияны қабылдау алдындағы кейбір
мемлекеттердің ұсынысын талдауға жүгінейік. Үкіметтердің пікірінше осы
Конвенцияны жүзеге асыруда жәрдемдесу шараларына қатысты бір-бірінен
айрмашылықтар мазмүнында болады. Мысалы: Канада өкіметі әйелдер жағдайы
туралы комиссиясы баяндама беру және мемлекетпен жеке тұлғалардың арызын
қараудың бүрынғы жүйесін қабылдауды ұсынды. Нидерланды өкіметі халықаралық
және ұлттық өкіметтік емес үйымдарға, өкімет жасаған баяндамаларға
ескертулер енгізу мүмкіндігін беру керек деп есептейді. Швеция,
өкіметі нәсілдік құқықтық шектеудің барлық түрін жою туралы халықаралық
бақылау жасау жүйесін қолдауға пікір білдіреді. Жұмыс алдында түрған
негізгі мәселелерге мыналар жатады.: конвенцияны жүзеге құқықтық
шектеудің барлық түрін жою туралы халықаралық бақылау жасау жүйесін
қолдауға пікір білдіреді. Жұмыс алдында түрған негізгі мәселелерге мыналар
жатады.: конвенцияны жүзегс асыруға көмектесуге арнаулы комитет қажетігі
бар ма немесе сол қызметті әйелдер туралы комиссияға беру керек пе. Жұмыс
тобы соңғы түжырымдамаға келмегендіктен, оның баяндамасында шешімнің екі
нүсқасы беріледі: негізгі және балама.
Жобаның негізгі бабы Конвенция күшіне енгеннен кейінгі, әрбір төрт
жылда әйелдер жағдайы туралы комиссияға қатысушы мемлекеттер, Конвенция
ережелерін қалай жүзеге асырып жатқан мәселесін қарайды және Әлеуметтік
экономикалық кеңеске баяндама беруді қарастырады. Балама нұсқауда комиссия
мүшелерінен түратын арнаулы комитет құру нүсқауы туралы қарастырылған
болатын. Комитет мүшелері төрт жылдық мерзімге сайланады. Комитеткс
баяндама қосылғаннан кейін, бір жылдың ішінде беріліп отыруы тиіс, әрі
қарай комитет сүранысымен екі жыл сайын кез келген уақытта беріледі.
Комиссия жобасы қабылданған көмекті жүзеге асыру, бір ғана 19 бапта
көрсетілген. Осы бапқа сәйкес қатысушы мемлекеттер баяндаманы қүрастырған
кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz