Ежелгі Грециядағы қоғамдық-саяси өмір және Аристотель
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.9
1 Ежелгі Грециядағы қоғамдық.саяси өмір және Аристотель
1.1 Ежелгі Грецияның қоғамдық.саяси өмірінің және б. з. д.
ІV ғ. Афиныдағы әлеуметтік.саяси дамуының ерекшеліктері
1.2 Аристотельдің өмірі мен қызметі.Саяси көзқарастарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.21
2 Аристотельдің қоғамдық саяси көзқарастары және оның әлемдік қоғамдық саяси ойларға ықпалы
2.1 Аристотельдің мемлекет құрылымы жайлы ойлары
2.2 Аристотельдің Платон және шығыс ғұламасы Әл . Фарабидің ой.пікірлерімен сабақтастығы және перипатетиктер ... ... .22.45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46.48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ...49.51
1 Ежелгі Грециядағы қоғамдық.саяси өмір және Аристотель
1.1 Ежелгі Грецияның қоғамдық.саяси өмірінің және б. з. д.
ІV ғ. Афиныдағы әлеуметтік.саяси дамуының ерекшеліктері
1.2 Аристотельдің өмірі мен қызметі.Саяси көзқарастарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.21
2 Аристотельдің қоғамдық саяси көзқарастары және оның әлемдік қоғамдық саяси ойларға ықпалы
2.1 Аристотельдің мемлекет құрылымы жайлы ойлары
2.2 Аристотельдің Платон және шығыс ғұламасы Әл . Фарабидің ой.пікірлерімен сабақтастығы және перипатетиктер ... ... .22.45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46.48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ...49.51
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының демократиялық республика болып жариялануы қазақ қоғамының болашақ дамуына үлкен әсер ететіні белгілі. Алайда тоталитарлық жүйеден енді шыққан қоғамдағы азаматтардың саяси санасының және сауатының төмен болуы жарияланған мақсатты жүзеге асыру үшін көп жұмыс істеуді қажет етеді. Сондай жұмыстардың бірі-демократиялық басқару жүйесінің қалыптасу ерекшеліктерін, даму тарихын оқып, зерттей отырып өзіміздің саяси дамуымызға қажетті жақтарын тиімді пайдалануымызға мүмкіншілік береді. Сондықтан да біз Ежелгі Грециядағы қоғамдық саяси жағдай мен Афины демократиясының қалыптасуы мен дамуын оқып-зерттей отырып, Аристотель бойынша демократия дегеніміз не, және демократиялық биліктің жағымды және жағымсыз жақтарын көрсете отырып, оның неге демократиялық билік түріне қарсы бағыт ұстанғанын, қазіргі кезеңге қандай әсер еткендігін талдаймыз.
Біз, көп жағдайда ежелгі дүниенің орнына пайда болған және атап айтқанда, антикалық өркениеттерден қалған координат жүйесінде қалыптасқан жаһандану заманында өмір сүріп жатырмыз. Антикалық әлеуметтік-саяси идеялар, осындай феномен адамзат тарихының дамуында, біздің барлық саналы көзқарастарымыз әртүрлі ілімдермен ауысу арқылы өтеді. Саяси пікірлердің тарихында этатистік теория мемлекет пен тұлғаның өзара қарым-қатынасы антикалық кезеңде қалыптасты.
Қазіргі демократияға карай жылжудың Қазақстан Республикасындағы саяси процестер үрдісі екендігі сөзсіз, өйткені бұл әрқашанда нақты формада жүзеге асатын, ұлттық модельді құрайтын әмбебап критерийлер мен құндылықтарға қарай жылжу.
Ежелгі Грециядағы Афины демократиясы әлеуметтік топтардың бейбіт күресінің нәтижесінде экономикалық жағынан дербес азаматтардың өз құқық үшін күрестің нәтижесі. Сондықтан да диплом жұмысында күрестің жолдары, мемлекеттік құрылымның түрлері жеке-жеке талқылынып, демократиялық құрылыстың негізгі элементтері көрсетіліп, талданды.
Ежелгі дүниедегі демократия түсінігі қазіргі кездегі түсініктен ерекшеленеді. Әрине антикалық дәуірдегі демократиялық билік пен қазіргі таңдағы демократияның арасында кезеңнің өз ерекшеліктеріне байланысты айырмашылықтар бар. Қазіргі таңдағы ең танымал демократиялық мемлекеттік тәртіп ұғымы, әлеуметтік әділеттілік туралы түсініктер сол кезден өз бастауын алады. Ертедегі «демократиялық билік» ұғымы халықтың негізгі бөлігінің саясатқа араласуын көздесе, қазіргі кезде адам құқының сақталуын ұғымымен тығыз байланысты. Демократиялық биліктің қалыптасу тарихына әсіресе ежелгі грек қоғамындағы полистік жағдайдағы басқару жүйесіне, афины демократиясының тарихына қызығушылық ежелгі дүниеден басталды. Еліміздегі демократияландыруға
Біз, көп жағдайда ежелгі дүниенің орнына пайда болған және атап айтқанда, антикалық өркениеттерден қалған координат жүйесінде қалыптасқан жаһандану заманында өмір сүріп жатырмыз. Антикалық әлеуметтік-саяси идеялар, осындай феномен адамзат тарихының дамуында, біздің барлық саналы көзқарастарымыз әртүрлі ілімдермен ауысу арқылы өтеді. Саяси пікірлердің тарихында этатистік теория мемлекет пен тұлғаның өзара қарым-қатынасы антикалық кезеңде қалыптасты.
Қазіргі демократияға карай жылжудың Қазақстан Республикасындағы саяси процестер үрдісі екендігі сөзсіз, өйткені бұл әрқашанда нақты формада жүзеге асатын, ұлттық модельді құрайтын әмбебап критерийлер мен құндылықтарға қарай жылжу.
Ежелгі Грециядағы Афины демократиясы әлеуметтік топтардың бейбіт күресінің нәтижесінде экономикалық жағынан дербес азаматтардың өз құқық үшін күрестің нәтижесі. Сондықтан да диплом жұмысында күрестің жолдары, мемлекеттік құрылымның түрлері жеке-жеке талқылынып, демократиялық құрылыстың негізгі элементтері көрсетіліп, талданды.
Ежелгі дүниедегі демократия түсінігі қазіргі кездегі түсініктен ерекшеленеді. Әрине антикалық дәуірдегі демократиялық билік пен қазіргі таңдағы демократияның арасында кезеңнің өз ерекшеліктеріне байланысты айырмашылықтар бар. Қазіргі таңдағы ең танымал демократиялық мемлекеттік тәртіп ұғымы, әлеуметтік әділеттілік туралы түсініктер сол кезден өз бастауын алады. Ертедегі «демократиялық билік» ұғымы халықтың негізгі бөлігінің саясатқа араласуын көздесе, қазіргі кезде адам құқының сақталуын ұғымымен тығыз байланысты. Демократиялық биліктің қалыптасу тарихына әсіресе ежелгі грек қоғамындағы полистік жағдайдағы басқару жүйесіне, афины демократиясының тарихына қызығушылық ежелгі дүниеден басталды. Еліміздегі демократияландыруға
1. Аристотель. «Политика». – М: Мысль, 1984. – 225с.;
2. Аристотель. Афинская Полития / Пер. с. И. Радцига, М.-Л., 1936-219с.
3. Геродот. История. Книга первая. Клио. В кн. :Историки античности: В двух томах. Том первый. Древняя Греция; Пер. с древнегреч.-М.:Правда, 1989.-334 с;
4. Фукидид. История. /Пер. Стратоновсого. М., 1980 – 440 с;
5. Платон. «Сочинения» в 3т. под ред. А. Ф. Лосева, В. Ф. Асмуса. М; «Мысль», 1971 – 354 с.
6. Плутарх. Избранные жизнеописания. В двух томах. Том 1. Пер. с древнегреч.-М: Правда, 1986.- 922с;
7. Берк Э. Размышления о революции во Франции . М., 1993 – 456с.
8. Доватур А. И. «Политика» и «Политии Аристотеля» М –Л; 1965 – 528с.
9. Бергер А. Г. Политическая мысль древнегреческой демократии. М, 1966 – 332с.
10. Виппер Р. Ю. История Греции в классическую эпоху. М, 1987 – 550 с
11. Бузескул В. П.История афинской демократии. СПб, 1909, 955с.;
12. Бузескул В. П. Античность и современность. 3-е изд. Доп. –Л; Наука и школа 1924; -144с.
13. Фролов Э. Д. Рождение греческого полиса. Л.,1988 – 354с.
14. В. Я. Кисель, В.В. Рибери. Галерея античных философов Том 1. М; 2002-576с.
15. Историки античности: В двух томах. Том первый. Древняя Греция; Пер. с древнегреч.-М.:Правда, 1989 – 645с.
16. Античный вестник, Исследования и публикации по античности. Материалы, Второй международной научной конференции, организованной Центром антиковедения на тему: «Актуальные проблемы античного Мира (26 марта 2005год) Сборник статей Под. Ред. Кандидата политических наук доцента всеобщей истории В. Н. Вдовина. – Выпуск 2. – Алматы, 2005-378с.
17. Касымжанов А. Х. Абу-Наср аль-Фараби. /Мыслители прошлого. А, 1997-126с.
18. Балғымбаев А.С. Саясаттану – Политология. Оқу құралы. І бөлім. Алматы: 2003. – 304с.
19. Б. Б. Әбдіғалиев, Қ. Ж. Жамалов, Б. М. Сатершинов. Саяси ой тарихы.-Алматы; Үшқиян, 2003 – 223с.
20. Бердяев Н. А. Философия неравенства. М., 1990-104 с.
21. Бердяев Н. А. Философия неравенства. М., 1990-120 с.
22. Аристотель. Афинская полития. Государственное устройство афинян. М., 1937, V.5; - 445б.
23. История древней Греции. / Под ред. В. И. Авдиева, М.,1972-432 с;
24. Ковалев С И. Проблема социальной революции в античном обществе. М., 1943, 299 б;
25. Струве В. В. Хрестоматия по истории древнего мира, Ч. П,М., 1951, док. 63;
26. Боннар А. Греческая цивилизация. М.: Искусство, 1992- 154 б;
27. Аристотель. Афинская полития. 20. Хрестоматия по истории Древней Греции/Под ред. Д. Л. Каллистова. М., 1964 – 525с.
28. В. В. Юрхин, В. Д. Зотов, Л. В. Зотова. Политология. М; Юрист, 2001-511с;
29. Виппер Р. Ю. Лекции по истории Греции. Ростов-на –Дону:Феникс, 1995-53 б;
30. Хрестоматия по истории Древней Греции. М.:Мысль-1964- 27 б;
31. Аристотель. Афинская полития. 13. Хрестоматия по истории Древней Греции/Под ред. Д. Л. Кллистова. М., 1964-36 б;
32. Фролов Э. Д. Политические лидеры афинской демократии // Политические деятели античности, средневековья и Нового времени: Межвузовский сборник. Л., 1983-10 б;
33. Аристотель. Афинская полития М., 1936- 48б;
34. Боннар А. Греческая цивилизация. М.: Искусство, 1992- 141 б;
35. Сергеев В.С. История древней Греций. М., 1948 234 б.;
36. Фюстель де Куландж. Древняя гражданская община. М; 1908 – 645б.
37. Антология мировой политической мысли 1 том, М; 1986 – 345б.
38. Нерсесянц А. Н. Платон. М; 1964 – 456с.
39. Бузескул В. П. Краткое введение в историю Греций – Харьков, 1910-264с.
40. Бузескул В. П. Открытия ХІХ иначала ХХ века в области истории древного Мира – П; Академия, 1923 – 222с, часть 1;
41. Марионвич, Людмила Петровна Греческое наемничество IV в. до н. э. и кризис полиса М: Наука 1975-274с.
42. Томсон, Дж. О. Исследования по истории древнегреческого общества.Пер с анг.т-1, М; 1958 659с
43. Строгецкий В. М. Греческая историческая мысль классического и эллинистического периодов об этапах развития афинской демократий. Горкий, 1987 – 546с.
44. Древний мир глазами современников и историков: Книга для чтения в 2-х томах, М, Интарпакс; 1994-272 с.
45. Дэвис Дж. К. Демократия и классическая Греция. М; РОССПЭН; 2004-295с.
46. Античный полис: Межвуз. Сб. Отв. Ред. А. Д. Фролов Л; 1979 -95с
47. Античная Греция: Проблема развития полиса.М; Наука, 1983-423с.
48. Фролов Э. Д. Социально-политическая борьба В Афинах, в конце V в. До н. Э. (Материалы и документы) Л; 1964 -225с.
49. Аристотель. Сочинения в 3т. М; Наука, 1984. – 265с.
50. Кантор К.М. История против прогресса. М.: Наука, 1992 – 69с.
51. Филипп Б. Введения в политическую науку. М. 2002 – 339с.
2. Аристотель. Афинская Полития / Пер. с. И. Радцига, М.-Л., 1936-219с.
3. Геродот. История. Книга первая. Клио. В кн. :Историки античности: В двух томах. Том первый. Древняя Греция; Пер. с древнегреч.-М.:Правда, 1989.-334 с;
4. Фукидид. История. /Пер. Стратоновсого. М., 1980 – 440 с;
5. Платон. «Сочинения» в 3т. под ред. А. Ф. Лосева, В. Ф. Асмуса. М; «Мысль», 1971 – 354 с.
6. Плутарх. Избранные жизнеописания. В двух томах. Том 1. Пер. с древнегреч.-М: Правда, 1986.- 922с;
7. Берк Э. Размышления о революции во Франции . М., 1993 – 456с.
8. Доватур А. И. «Политика» и «Политии Аристотеля» М –Л; 1965 – 528с.
9. Бергер А. Г. Политическая мысль древнегреческой демократии. М, 1966 – 332с.
10. Виппер Р. Ю. История Греции в классическую эпоху. М, 1987 – 550 с
11. Бузескул В. П.История афинской демократии. СПб, 1909, 955с.;
12. Бузескул В. П. Античность и современность. 3-е изд. Доп. –Л; Наука и школа 1924; -144с.
13. Фролов Э. Д. Рождение греческого полиса. Л.,1988 – 354с.
14. В. Я. Кисель, В.В. Рибери. Галерея античных философов Том 1. М; 2002-576с.
15. Историки античности: В двух томах. Том первый. Древняя Греция; Пер. с древнегреч.-М.:Правда, 1989 – 645с.
16. Античный вестник, Исследования и публикации по античности. Материалы, Второй международной научной конференции, организованной Центром антиковедения на тему: «Актуальные проблемы античного Мира (26 марта 2005год) Сборник статей Под. Ред. Кандидата политических наук доцента всеобщей истории В. Н. Вдовина. – Выпуск 2. – Алматы, 2005-378с.
17. Касымжанов А. Х. Абу-Наср аль-Фараби. /Мыслители прошлого. А, 1997-126с.
18. Балғымбаев А.С. Саясаттану – Политология. Оқу құралы. І бөлім. Алматы: 2003. – 304с.
19. Б. Б. Әбдіғалиев, Қ. Ж. Жамалов, Б. М. Сатершинов. Саяси ой тарихы.-Алматы; Үшқиян, 2003 – 223с.
20. Бердяев Н. А. Философия неравенства. М., 1990-104 с.
21. Бердяев Н. А. Философия неравенства. М., 1990-120 с.
22. Аристотель. Афинская полития. Государственное устройство афинян. М., 1937, V.5; - 445б.
23. История древней Греции. / Под ред. В. И. Авдиева, М.,1972-432 с;
24. Ковалев С И. Проблема социальной революции в античном обществе. М., 1943, 299 б;
25. Струве В. В. Хрестоматия по истории древнего мира, Ч. П,М., 1951, док. 63;
26. Боннар А. Греческая цивилизация. М.: Искусство, 1992- 154 б;
27. Аристотель. Афинская полития. 20. Хрестоматия по истории Древней Греции/Под ред. Д. Л. Каллистова. М., 1964 – 525с.
28. В. В. Юрхин, В. Д. Зотов, Л. В. Зотова. Политология. М; Юрист, 2001-511с;
29. Виппер Р. Ю. Лекции по истории Греции. Ростов-на –Дону:Феникс, 1995-53 б;
30. Хрестоматия по истории Древней Греции. М.:Мысль-1964- 27 б;
31. Аристотель. Афинская полития. 13. Хрестоматия по истории Древней Греции/Под ред. Д. Л. Кллистова. М., 1964-36 б;
32. Фролов Э. Д. Политические лидеры афинской демократии // Политические деятели античности, средневековья и Нового времени: Межвузовский сборник. Л., 1983-10 б;
33. Аристотель. Афинская полития М., 1936- 48б;
34. Боннар А. Греческая цивилизация. М.: Искусство, 1992- 141 б;
35. Сергеев В.С. История древней Греций. М., 1948 234 б.;
36. Фюстель де Куландж. Древняя гражданская община. М; 1908 – 645б.
37. Антология мировой политической мысли 1 том, М; 1986 – 345б.
38. Нерсесянц А. Н. Платон. М; 1964 – 456с.
39. Бузескул В. П. Краткое введение в историю Греций – Харьков, 1910-264с.
40. Бузескул В. П. Открытия ХІХ иначала ХХ века в области истории древного Мира – П; Академия, 1923 – 222с, часть 1;
41. Марионвич, Людмила Петровна Греческое наемничество IV в. до н. э. и кризис полиса М: Наука 1975-274с.
42. Томсон, Дж. О. Исследования по истории древнегреческого общества.Пер с анг.т-1, М; 1958 659с
43. Строгецкий В. М. Греческая историческая мысль классического и эллинистического периодов об этапах развития афинской демократий. Горкий, 1987 – 546с.
44. Древний мир глазами современников и историков: Книга для чтения в 2-х томах, М, Интарпакс; 1994-272 с.
45. Дэвис Дж. К. Демократия и классическая Греция. М; РОССПЭН; 2004-295с.
46. Античный полис: Межвуз. Сб. Отв. Ред. А. Д. Фролов Л; 1979 -95с
47. Античная Греция: Проблема развития полиса.М; Наука, 1983-423с.
48. Фролов Э. Д. Социально-политическая борьба В Афинах, в конце V в. До н. Э. (Материалы и документы) Л; 1964 -225с.
49. Аристотель. Сочинения в 3т. М; Наука, 1984. – 265с.
50. Кантор К.М. История против прогресса. М.: Наука, 1992 – 69с.
51. Филипп Б. Введения в политическую науку. М. 2002 – 339с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...3-9
1 Ежелгі Грециядағы қоғамдық-саяси өмір және Аристотель
1.1 Ежелгі Грецияның қоғамдық-саяси өмірінің және б. з. д.
ІV ғ. Афиныдағы әлеуметтік-саяси дамуының ерекшеліктері
1.2 Аристотельдің өмірі мен қызметі.Саяси көзқарастарының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .10-21
2 Аристотельдің қоғамдық саяси көзқарастары және оның әлемдік қоғамдық
саяси ойларға ықпалы
2.1 Аристотельдің мемлекет құрылымы жайлы ойлары
2.2 Аристотельдің Платон және шығыс ғұламасы Әл - Фарабидің ой-
пікірлерімен сабақтастығы және перипатетиктер ... ... .22-45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 46-48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ...49-51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының демократиялық
республика болып жариялануы қазақ қоғамының болашақ дамуына үлкен әсер
ететіні белгілі. Алайда тоталитарлық жүйеден енді шыққан қоғамдағы
азаматтардың саяси санасының және сауатының төмен болуы жарияланған
мақсатты жүзеге асыру үшін көп жұмыс істеуді қажет етеді. Сондай
жұмыстардың бірі-демократиялық басқару жүйесінің қалыптасу ерекшеліктерін,
даму тарихын оқып, зерттей отырып өзіміздің саяси дамуымызға қажетті
жақтарын тиімді пайдалануымызға мүмкіншілік береді. Сондықтан да біз Ежелгі
Грециядағы қоғамдық саяси жағдай мен Афины демократиясының қалыптасуы мен
дамуын оқып-зерттей отырып, Аристотель бойынша демократия дегеніміз не,
және демократиялық биліктің жағымды және жағымсыз жақтарын көрсете отырып,
оның неге демократиялық билік түріне қарсы бағыт ұстанғанын, қазіргі
кезеңге қандай әсер еткендігін талдаймыз.
Біз, көп жағдайда ежелгі дүниенің орнына пайда болған және атап
айтқанда, антикалық өркениеттерден қалған координат жүйесінде қалыптасқан
жаһандану заманында өмір сүріп жатырмыз. Антикалық әлеуметтік-саяси
идеялар, осындай феномен адамзат тарихының дамуында, біздің барлық саналы
көзқарастарымыз әртүрлі ілімдермен ауысу арқылы өтеді. Саяси пікірлердің
тарихында этатистік теория мемлекет пен тұлғаның өзара қарым-қатынасы
антикалық кезеңде қалыптасты.
Қазіргі демократияға карай жылжудың Қазақстан Республикасындағы саяси
процестер үрдісі екендігі сөзсіз, өйткені бұл әрқашанда нақты формада
жүзеге асатын, ұлттық модельді құрайтын әмбебап критерийлер мен
құндылықтарға қарай жылжу.
Ежелгі Грециядағы Афины демократиясы әлеуметтік топтардың бейбіт
күресінің нәтижесінде экономикалық жағынан дербес азаматтардың өз құқық
үшін күрестің нәтижесі. Сондықтан да диплом жұмысында күрестің жолдары,
мемлекеттік құрылымның түрлері жеке-жеке талқылынып, демократиялық
құрылыстың негізгі элементтері көрсетіліп, талданды.
Ежелгі дүниедегі демократия түсінігі қазіргі кездегі түсініктен
ерекшеленеді. Әрине антикалық дәуірдегі демократиялық билік пен қазіргі
таңдағы демократияның арасында кезеңнің өз ерекшеліктеріне байланысты
айырмашылықтар бар. Қазіргі таңдағы ең танымал демократиялық мемлекеттік
тәртіп ұғымы, әлеуметтік әділеттілік туралы түсініктер сол кезден өз
бастауын алады. Ертедегі демократиялық билік ұғымы халықтың негізгі
бөлігінің саясатқа араласуын көздесе, қазіргі кезде адам құқының сақталуын
ұғымымен тығыз байланысты. Демократиялық биліктің қалыптасу тарихына
әсіресе ежелгі грек қоғамындағы полистік жағдайдағы басқару жүйесіне, афины
демократиясының тарихына қызығушылық ежелгі дүниеден басталды. Еліміздегі
демократияландыруға деген ұмтылыс барынша күннен-күнге дамып келеді. Осыған
байланысты өз бастауын антикалық дүниеден алатын демократиялық
бастамалардың қайнар көзін, шығу тарихын, даму ерекшеліктерін, жағымды,
жағымсыз жақтарын зерттеп білудің маңызы өте зор.
Диплом жұмысының деректік негізі. Ежелгі Грецияның тарихының, соның
ішінде Афины құл иеленуші демократиясының даму тарихының негізгі дерек
көздері болып антикалық авторлардың шығармалары болып табылады. Батыс
елдерінің ішінде саяси идеялар Ежелгі Грецияда қатты дамыды. Онда қоғам
Шығыс елдерімен салыстырғанда көп жағдайда қарама – қарсы өрістеді. Греция
ол кезде саяси бытыраңқы күн кешкен ел еді.Саяси ұйым түрін жеке мемлекет
болып саналған қалалар (полистер) құрды. Патшалық өкіметің орнына
аристократиялық және құл иелеушілік демократия орын алды. Билеу түрі сан
алуан болатын және жиі ауысып отырды.
Ертедегі Греция тарихының зерттелуі антик заманының өзінде-ақ
басталды. Осы күні тарих ғылымының қарауында, бізге антик заманы қалдырып
кеткен және оларды ертедегі Греция тарихы жөніндегі деректерге жатқызуға
болатын көптеген материалдар бар. Бұл деректер көп және әртүрлі, олардың
төмендегі түрлерін атап көрсетуге болады:
Әдеби шығармалар, олардың ішінде, грек тарихшылары еңбектерінің грек
тарихын зерттеу үшін ерекше маңызы бар. Ол еңбектердің кейбіреулері
оқиғалардың болған кезінде жазылған: ал басқа еңбектер ерте кезде
шығармаларға негізделіп жазылған. Мысалы, б. з. д. III ғасырдың авторлары
мәліметтерді V ғасырдың тарихи шығармаларынан алып, көбінесе өзінің
пайдаланған дерегін тек өз сөзімен ғана айтып берген.
Тарих ғылымы ертедегі Грецияда шықты және тарихты баяндаудың алғашқы
үлгілерін грек тарихшылары бастады. Олардың еңбектері бізді грек тарихының
барысымен таныстырды, басты оқиғалардан хабар берді, сонымен бірге
қоғамды, шаруашылықты түрлі қоғамдық топтарды, сондай ақ грек тарихындағы
көрнекті қайраткерлердің қызметін зерттейтін материалдар берді.
Көне гректерде тарихи ғылымға мол мұра қалдырған ойшылдар көп. Грек
тарихнамасы ол уақытта әлі де шын мағанасындағы ғылым болған жоқ: ол
риториканың әсерімен дамыды, сондықтан тарих пен көркемәдебиеттің арасында
белгілі айырмашылық болған жоқ. Сөйтсе де тарих ғылымының дамуы үшін грек
тарихнамасының маңызы өте зор.
Диплом жұмысына тікелей қатысты деректердің бірі, ол ежелгі антика
тарихынан және сол кезеңнің ерекшеліктерінен, тарихи оқиғалар жөнінде хабар
беретін, біздің уақытымызға дейін жеткен Аристотельдің өз еңбектері
Политика1, Афинская полития 2 деп аталады. Бұл бізге сол кездегі
саяси жағдайлардан мәлімдейтін бірден-бір құнды еңбек болып табылады. Бұл
еңбектерде сол кездегі саяси жағдайлар талқылынып, Аристотель оған баға
беріп отырған. Сондай-ақ еңбектерде мемлекеттік құрылымның түрлері жеке-
жеке талданып, артықшылықтары мен кемшіліктері көрсетіліп. жалпы мемлекет,
азамат дегеніміз не деген сұрақтарға жауап берілген. Аристотель өз
еңбегінде көбінесе Платонның Заңдар шығармасымен салыстырып талдау
жасаған.
Кіші Азияда Галикарнас қаласында туған Геродот біз үшін бірінші тарихшы
болып саналады. Бірақ Фукидид логографтар қатарына Геродотты да кезінде
жатқызған еді. Геродот туралы биографиялық мәліметтер аз, әрі оған
толығымен сенуге де болмайды. Ол б. з. д. 484 жылы шамасында туған, ал 431
және 425 жылы аралығында қайтыс болған тәрізді. Кейбір мәліметтерге
қарағанда Геродот өзінің туып өскен қаласында саяси өмірге қатынасып,
тирандарға қарсы куреседі, бұған байланысты Геродот туған қаласын тастап
кетуге мәжбүр болды. Осыдан кейін ол көп саяхат жасайды. Ол Египетте,
Сирияда, Вавилонда, Қара теңіздің солтүстік жағалауында болды.
Оның Афиныда болудың ерекше маңызы бар. Ол онда афины қоғамының
көрнекті қоғам қайраткерлермен (Перикл, Софокл, тағы басқалармен) шамасы
жақындасты. Кейбір ғалымдардың ойы бойынша Периклды Геродот таныған сияқты,
бірақ біздің қолымызда олардың арасындағы жақындықтың болғандығын
айқындайтын дәлел жоқ. Афиналықтардың бастамасымен Италияда Фурия отары
құрылғанда, Геродот соған барды.
Геродоттың еңбегі Грек-парсы соғыстарының тарихы: Галикарнастық
Геродот төмендегі зерттеулерін заман өткен сайын адамдардың баянды ісі
біздің есімізден шығып кетпеу үшін, сондайөақ біразын эллиндер, біразын
варварлар орындаған ірі, таңқаларлықтай тарихи мұралар атақсыз естен
шығарып, ұмтылмас үшін, әсіресе олардың арасында болған соғыстың себебі
есте қалу үшін ұсынып отыр -деген сөздермен басталады 3, 265. Бізге
жеткен түрінде Геродот еңбектері музалардың атымен аталған тоғыз кітапқа
бөлінеді (антик заманының авторлары кітап деп біздің бөлім немесе тарау
деген ұғымға сайкес келеді), бірақ айта кететін нәрсе, бұлайша бөлу
Геродоттан кейінірек, эллинизм заманында шыққан. Геродоттың еңбегі Персия
патшалығына кірген елдердің тарихын баяндаудан басталды.
Геродоттың еңбегінде мәліметтердің шындығы әртүрлі. Геродоттың
еңбегі екі ағымның әсері бойынша қалыптасты. Ол өзінің бұрын өткен
ионилықтардан өткендегі уақиғаларға көңіл бөлуді, өткен оқиғаларды әңгіме
етудің түрі мен тәсілін және мифтерге рационалистік көзқарастың кейбір
элементтерін мирас етті: бірақ Геродотттың бұл сияқты рационализмі Афиныға
келген соң ерекше көзге түседі: мұнда оған грек философиясындағы
софистикалық жаңа бағыттың уәкілдерімен кездесуге тура келеді, сондықтан
Геродоттың эпос шығармаларының формасына ұқсастау жазылған еңбектеріне
уақиғаларды рационалистік тұрғыдан түсіндіруге талап еткендік бар.
Геродоттың тарихи мәліметтердің деректері әртүрлі. Ол эпос поэзиясына
өте жетік еді, логографтардың, соның ішінде Гекатей Милетскийдің еңбектерін
жақсы білді, өзі кейде Гекатейдің еңбегіне сүйенді, ал кейде онымен айтысып
отырды. Геродот грек-парсы соғыстары жөнінде жазғанда, Афины негізгі
күресуші күш деп қарайды: ...ақиқатқа қарсы күнәкар болмай-ақ, Эллады
жаудан сақтап қалушылар- афиналықтар деп атауға болады -дейді Геродот 3,
220.
Геродоттың еңбегінде ертеде әртүрлі көзқарас болды: біреулері оны тым
сенгіштігі үшін, есепсіз көп бос сөздері үшін сөкті, екіншілері, тіпті
оның шығармаларын жоғары бағалады. Геродот өзінің замандастарына сөзсіз
әсер етті және антик заман дүниесінің бүкіл дәуірі бойына данқты адам
болды. Цицерон оны тарихтың атасы деп атады, бұл атаққа Геродоттың лайық
болғандығы сөзсіз.
Геродоттың кіші замандасы фракиялық бай және беделді семьядан шыққан
Фукидид болды. Шамамен 460-451 жж. б. з. д.өмірге келіп, ал 396 жылы
қайтыс болған тәрізді. Пелопонне соғысы кезінде Фукидид стратег болып
сайланып, эскадра басшысы ретінде Фракия жағалауын спартандықтардан
қорғауға жіберілді. Жау Амфиополь қаласына шабуыл жасағанда, Фукидид
қалаға мезгілінде жәрдем көрсете алмады. Осы себепті ол мемлекетке
опасыздық етті деп айыпталып, б. з. д. 423 жылы Афиныдан қуылды.
Шамасы ол Фракияда тұрды, және қуғында жиырма жыл жүрді, тек соғыс
біткеннен кейін еліне қайтып келді. Қуғында жүрген жылдары Фукидид өзінің
Пелопоннес соғысының тарихы туралы еңбегін жаза бастады.
Фукидидтің дүние тануында, саяси көзқарастары да Афиныда Фукидид өмір
бойы билеп өткен Перикл заманында қалыптасты. Ол софистиканың өрестеген
кезі еді. Ең тиімді саяси құрылыс, Фукидид бойынша, ол Периклдың тұсындағы
Афины демократиясы. Атап айтсақ, демократияның антикалық түсінігі біздің
қазіргі түснігімізден ерекшеленеді, себебі Периклдың билігін біз
демократиялық диктатаура деп атасақ та болады. Бірақ осы жағдай Фукидидтің
ойы бойынша дұрыс болып табылған, ал Периклден кейінгі демократия
көсемдерін ол сынады, халықтың ең бір жаман пиғылдарына, іс әрекетеріне жол
береді деген. Фукидид бізге Периклды қатты әсерлеген бейнесін көрсетеді,
бірақ біз оны тек қана сондай деп қарастырмауымыз керек. Негізінде, ол
аристократтар семьясынан шыққан және Плутархтың айтуы бойынша халыққа деген
қөзқарасы белгілі дәрежеде үстірт еді 4, 323.
Фукидид оқиғалардың себептері мен сылтауларын айқын айырып отырды.
Жаратылыстан тыс ғажайып күштерге сенуден арылып жетпеген Геродотқа
қарағанда, біз Фукидиті рационалист тарихшы деп атай аламыз.
Көптеген публицистика бағытындағы шығармалардан V және VI ғасырлардағы
Афиныда болған әлеуметтік және саяси ауыр күрестерді көруге болады.
Псевдоксенофонттың Афины политиясы деп аталған шығарма осындай
шығармалардың бірі. Бұл трактат жазшы Ксенофонттың шығармаларының арасында
табылған үшін осылайша талып кетті, бірақ мазмұны жөнінен де оның авторын
Ксенофонт деп айтуға болмайды. Афины политиясы Пелопоннес соғысының бас
кезінде пайда болды деп жориды, бұл шығарманың авторы бізге белгісіз,
трактаттың мазмұнына қарағанда, мұның авторы – демократияның дұшпаны,
олигархиялық тәртіпті жақтаушы афиналық деп айтуға болады.
Афины демократиясының тарихы туралы мәліметтерді Платон еңбектерінде
табуға болады. Платон б.з.б. 427 – 347 жылдарда өмір сүрді. Шын аты
Аристокл. Жасында спортпен көп шұғылданды, жоғары көрсеткіштерге де жетті.
Жауырыны кең болды, сондықтан оны Платон (кең жауырынды) деп атап кетті.
Сол атпен ол адамзат тарихында мәңгілік қалды.
Платонның екі жүздей еңбектері бар. Олардың ішінде біздің ғылымымызға
тікелей қатысы бар шығармалары Мемлекет, Саясатшы, Заңдар 5және
т.б.
Плутарх шамамен 46 жылы Херонея қаласында туылып 120 және 130 жылдар
аралығында қайтыс болған. Избранные жизнеописания 6 еңбегінде ол
атақы гректер мен римдіктердің биографияларын жазды. Тарихшылар үшін оның
еңбегі құнды дерек болып табылады, бірақ Плутарх өзін тарихшы деп
санамады. Александр Македонскийдіңдың биографиясына кіріспе ретінде ол
былай жазған: Мы пишем не историю, а биографии, и не всегда в самых
славных деяниях бывает видна добродетель или порочность, но часто какой
нибудь ничтожный поступок, слово или шутка лучше обнаруживают характер
человека, чем сражения с десятками тысяч убитых, огромные армии и осады
городов 6, 145.
Плутарх өзінің еңбегінде, Афины демократиясының қалыптасуына үлкен әсер
берген, б. з. VI ғасырдағы Афинының атақты заң шығарушысы Солонға және оның
реформаларына үлкен мән береді. Әлемнің жеті кереметінен басқа
антикалық дәуірде жеті данышпан да саналған еді, соның бірі Солон болып
табылатын еді 6, 25.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының тақырыбына қатысты
зерттеулер Кеңес дәуірінде жарияланған еңбектерде көп көрініс тапты.
Сонымен қатар шетел авторларының біршама еңбектері бар.
Француз буржуазиялық революциясына қарсы ағылшын тарихшысы Э. Берк Э.
Размышления о революции во Франции афины демократиясы тарихының нашар
жақтарын көрсетіп, жалпы демократияға қарсы шықты 7.
Россияда Афины мемлекетінің тарихын зерттеген адамдардың бірі М. С.
Куторга болды. Ол Афиныдағы азаматтық қауымның қалыптасуына көп көңіл
бөлді. Тақырыпқа қатысты зерттеу еңбектерінің ішінде А. И. Доватурдың
Политика и политии Аристотеля 8 еңбегінің құны өте жоғары. Зерттеуші
ғалым онда Аристотельдің саясатына және ол ең жақсы деп таныған мемлекеттік
құрылымның полития деген түріне жан-жақты талдау жүргізіп, кең ауқымды
зерттеген. Келесі бір автор А. К. Бергердің еңбегі Политическая мысль
древнегреческой демократий 9 деп аталады. Бұл еңбекте жалпы ерте грек
қоғамындағы саяси пікірлер, оның негізгі бастамалары, демократиялық даму
жолдары, Афиныдағы құл иеленуші демократия жайында, бұнда да Аристотельдің
еңбегіне талқылау жасалынған. Афины мемлекетінің тарихына арнап үлкен еңбек
жазған, өнімді еңбек берген зерттеуші- Р. Ю. Виппер 10 болды. Харьков
университетінің профессоры В. П. Бузескул ол Аристотельдің Афины
политиясы құнды дерек екеніне алғаш көңіл бөлген зерттеуші..
Афины демократиясы тарихы 11 еңбегінде В. П. Бузескул афин
демократиясының тарихын, оның құрлысын, қызметін және грек әлеміне әсерін
зерттеді. В. П. Бузескулдің Античность и современность 12 еңбегінің де
маңызы зор. Р. Ю. Виппер еңбегінде б. з. д. VIII –IV ғғ. Греция тарихындағы
әртүрлі әлеуметтік топтардың қақтығыстардың грек қоғамының дамуындағы ролін
көрсетеді.
Қазіргі кезде Ежелгі Греция, Афины мемлекетінің тарихына арналған
зерттеушілер өте көп. Россияда Санкт-Петербург ғалымдары Фролов Э. Д.
Рождение греческого полиса 13 және т. б. өз зерттеулерінде Афины
мәселесіне көп көңіл бөлді. Және де көптеген авторлардың шығарған Греция
тарихына арналған еңбектерінде, оқулықтарда Ежелгі Грециядағы тарихи
жағдай, әлеуметтік-экономикалық мәселелерге, ежелгі грек ойшылдарына
біршама тоқталып өткен. Сондай-ақ, ресейлік авторлар В. Я. Кисиль, В. В.
Риберидің бірлесіп шығарған еңбегі Галерея античных философов том 1 14
Аристотельдің жеке тұлғасына қатысты жан-жақты мәліметтер берілген. Әлем
тарихында осындай өзекті мәселемен елімізде шығатын Античный вестник 15
Сб. Под. Ред. В.Н.Вдовин жарияланған конференция материалдарында біршама
қарастырған. Саяси ой-пікірлерге қатысты бұл мәселемен бірнеше авторлар
ұжымы терең әрі нақты қарастырған. Әл-Фараби жайында зерттеу жүргізген, А.
Х. Қасымжановтың Аль-Фараби 16 еңбегі өте жоғары деңгейде жазылған еңбек
болып табылады.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі мен әдіс-тәсілдері. Диплом жұмысын
жазу барысында тарихилық, ғылыми танымдық, жүйелік, объективтілік
принциптері әдістемелік негіз етіп алынды.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысы барысында жалпы адамзат
тарихында ежелгі грек қоғамының, Афины демократияның ерекшеліктерін, алатын
орнын, сол кездің озық ойлы данышпаны Аристотельдің қоғамдық саяси
пікірлерін, мемлекет құрылымы туралы тұжырымдарын, оның әлемдік қоғамдық-
саяси ойларға ықпалын анықтауды, жан-жақты ашып көрсетуді мақсат еттім.
Міндеттері: Осы мақсатқа жету үшін алдыма мынандай міндеттерді
қойдым:
– Ежелгі Грециядағы қоғамдық, саяси жағдайлардың, полистердің
басқару жүйесіндегі орын алған дағдарыстың себеп-салдарын
анықтау;
– Афины демократиясының ерекшеліктерін зерттеу;
– Аристотельдің қоғамдық саяси ой-пікірлерінің маңызын зерттеу;
– Аристотельдің мемлекет құрылымы жайындағы тұжырымдарын оның
еңбектерін оқу арқылы талдау және Платон, Әл-Фарабидің
пікірлерімен сабақтастығын анықтау;
– Аристотель ілімінің Батыс өркениетіне тигізген әсерін талдау;
Диплом жұмысының мерзімдік ауқымы. Диплом жұмысы б. з. д. V-ІV ғғ.
аралығын қамтиды. Бұл кезең Ежелгі Грецияның қоғамдық саяси дамуында ғана
емес, полистік (қала-мемлекеттердегі) жағдайдағы дағдарысқа, Афиныдағы
қалыптасқан құл иеленуші демократиядағы өзгеріске толы. Осы кезең
аралығында полистердегі дағдарыс тереңдей түсіп, биліктің бір түрінен
екінші түріне ауысып, қоғамдық саяси жағдай шиеленісе түсті, сол кезде өмір
сүрген ұлы ойшыл, философ Аристотельдің саяси көзқарастары қалыптасты.
Жұмыстың жаңалығы. Жұмыстың жаңалығы деп, осы тақырыпты зерттеу
барысында, тікелей деректер мен әдебиеттерді пайдалана отырып,тақырып
мәнінің ашылуы және бұл тақырыптағы дипломдық жұмыстың қазақ тілінде тұңғыш
қорғалуы.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау және
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда Ежелгі
грек қоғамындағы ерекшеліктер, Аристотель өмір сүрген кездегі қала-
мемлекеттердегі басқару жүйесі, әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайлар
қарастырылған. Екінші тарауда, Батыс қоғамындағы саяси ой-пікірлердің
қалыптаса бастауы, соның ішінде Аристотельдің Саясат, Афины политиясы
еңбектері, Платон, шығыс ғұламасы Әл-Фарабидің ғылыми тұжырымдары мен
көзқарастарымен салыстырмалы талдау жасалған және оның ілімін таратушы
перипатетиктер жайында жазылған.
1 Ежелгі Грециядағы қоғамдық-саяси өмір және Аристотель
1.1 Ежелгі Грецияның қоғамдық-саяси өмірінің және б. з. д.
IV ғ. Афиныдағы әлеуметтік-саяси дамуының ерекшеліктері
Б.з.д. мыңжылдықтың басында Ежелгі Грецияда жеке және тәуелсіз
полистер формасы түрінде бірнеше қала-мемлекеттер пайда болды. Алғашқы
қауымдық құрылыстан қоғамдық өмірдің ерте мемлекеттік және қоғамдық
формасына көшу халықтың әлеуметтік жіктелу процесін одан әрі күшейтіп, ру
ақсүйектері мен қайыршыланған қауым мүшелерінің, байлар мен кедейлердің,
еріктілер мен құлдардың арасындағы күресті шиеленістіре түсті. Осындай
жағдайда ежелгі грек полистерінде басқару формасының өздері жақтаған түрін
орнату жолында әртүрлі әлеуметтік топтар арасында аяусыз күрес жүрді. Ол
кездегі басқару формасының негізгі түрлері мынадай еді: аристократия (екі
немесе жаңа ақсүйектер тобы), олигархия (байлар мен дәулеттілер тобы), және
демократия (халық билігі). Осындай күрес нәтижесінде б.з.д. VI-V ғ.ғ.
әртүрлі полистерде басқарудың өзіндік формалары пайда болып, одан әрі
дамыды. Афиныда демократия, Фивыда олигархия, Спарта мемлекетінде
аристократия пайда болды. Осы процесс Грецияның саяси ілімдерінде көрініс
тапты.
Ежелгі грек полистерінде саяси көзқарастардың пайда болуы мен
дамуында үш кезең айқын байқалады. Ерте кезең (б.д.д. IX-VI ғ.ғ.) ежелгі
грек мемлекеттілігінің пайда болуына сәйкес келеді. Бұл кезеңде саяси-
құқықтық көзқараста рационалдандыру (Гомер, Гесиод, атақты жеті данышпан)
байқалады және мемлекет пен құқық проблемаларына философиялық тұрғыдан
қарау (Пифагор, Гераклит) қалыптасады. Екінші кезең (б.д.д. V және IV
ғасырдың бірінші жартысы) ежелгі грек философиясы мен саяси-құқықтық
ойлардың гүлденген кезеңі (Демокрит, софисттер, Сократ, Платон, Аристотель
және т.б.). Үшінші кезең ( б.д.д. IV ғасырдың екінші жартысы мен ІІ
ғасырлары) элинизм кезеңі, ежелгі грек мемлекеттілігінің құлдырауы, грек
полистерінің алғашқыда Македония, кейіннен Рим билігіне көшуі (Эпикур,
стоиктер, Полибий және т.б.) 19, 27.
Гректердің қарапайым көзқарасы бойынша, мемлекет үшін көз жетерлік,
үлкен емес территория ең қажетті деп саналды. Шамамен 40миль кеңістікті
алып жатқан Афины республикасы ортақ ережелерден ерекшеленетін кең ауқымды
болып табылады. Негізінен гректік мемлекет және қоғам ауқымды дәрежеде
құлдық пен құл еңбегіне негізделген еді. Антикалық әлемде құлдар соншалықты
көп болған жоқ. 2) Грецияда құлдар мен қатар ерікті жұмысшылар да тіршілік
етті. Ерте кезде құлдық шаруашылық арзан жергілікті жұмыс күші жетпеген
жерлерде пайда болды. 3) Құлдар варварлардан айрықша болды, ал
Аристотельдің көзқарасы бойынша, варвар мен құл өзінің табиғаты жағынан
ұқсас ұғымдар болып келеді. Сол кезеңде құлдар қазіргі машиналардың
қызметін атқарған еді және шаруашылық тәртіпке ықпал етті. Аристотель
айтқан: егер де әрбір құрал өзіне тиесілі жұмысын өзі атқарса, мысалы,
тоқымашы машинасы өзі тоқыса, онда құлдардың керегі болмайтын еді 23, 64.
Гесиод жырынан үзінді келтірсек: бәрінен бұрын үй, кейін әйелі, және жерге
жер жыртушы-өгіз дейді, ол бұны кедейлерде құлдың орнын өгіз басатынан
айтып түсіндіреді 22, 156.
Енді грек мемлекеттері мен оның негізі, міндеттерімен жақыннан
танысатын болсақ, айырмашылықтармен қатар қазіргі құқықтық мемлекеттермен
ұқсайтын көптеген жақтарын да байқаймыз. Ежелгі гректер ақиқат пен
әділдікті іздеген, оны жүзеге асыра отырып, оны мемлекеттен күтті; ол -
әділдікті құрушы. Гректер, егер жер бетінде ақиқат бар болса өнегелі
бастама бар, онда олар тек адамның жанында ғана емес, олар мемлекеттік
құрылымдағы қоғамдық қатынастарда өз көрінісін табу керек. Мемлекет үшін
өнегелі негіздер қажет. Ол тек онда ар-ұят, құқық үстемдік еткен кезде ғана
жүзеге асуы мүмкін. Мемлекет өмірдің қажеттіліктері үшін, өзіндік мәні бар
тіршілікке жету үшін пайда болады 9, 21.
Грек мемлекеті туралы түсінікпен, грек азаматы түсінігі тікелей
байланысты. Жалпы гректер, жеке тұлғаны өте жоғары қойған. Прометейдің
титандық образын, еске түсірсек, прогресс үшін, адамзат үшін күрескер, -
рухтың жоғары ұмтылысы үшін азаптанған немесе Софоклдың хордағы сөздері):
В мире много сил великих,
Но сильнее человека
Нет в природе ничего...
Создал речь и вольной мыслью
Овладел, подобной ветру,
И законы начертал 8, 56.
Адамдардың еріктілерге және құлдарға бөліну жағдайында қалыптасқан
антикалық саяси ой еркіндігінің идеологиясы ретінде бекіді және дамыды.
Бостандықты құндылық, ежелгі гректік саяси – теориялық ілімнің негізгі
мәселесі, және мақсаты болды. Бірақ бұл жалпыға бірдей бостандық емес,
шектелген бостандық еді. Құлдар бостандық мәселесінде есепке алынбады, олар
туралы сөз де болмады.
Б. э. д. IV-V ғасырлардағы Македониялық қоғамдық құрылысын ежелгі
Грецияның бірқатар жерлерінде көсемдер билігі мен жауынгерлер жиналыстары
өмір сүріп тұрған архаикалық кезеңнің басындағы грек қоғамымен салыстыруға
болады. Бірте-бірте, экономиканың дамуымен және құл иеленуші таптық
қоғамның осы дамуының, құлмен сауда жасаудың маңызы артуының нәтижесінде
Македонияның Грециямен және оның өзге де көршілері мен байланысы кеңейді.
Таптық құл иеленуші қоғамның құрылуымен бірге, құл иеленуші
мемлекеттің де дамуы және нығаюы табиғи нәрсе. Бұрынғы әскери демократия
күшті патшаның билігіне – монархияға жол берді.
Грек мемлекеттері Македонияның күшеюі өздерінің дербестігіне қауіпті
екенін түсіне бастады. Алайда б. з. дейінгі IV ғасырдың ортасында
Грециядағы әлеуметтік, экономикалық және саяси жағдайлар өте күрделі
болатын. Таптық және әлеуметтік шұғыл жіктелулер гректердің македондық
экспансияға қарсылығын әлсірете берді. Тұрғындардың неғұрлым бай және
ауқатты топтары македондық қауіпке немқұрайды қарады, олар тіпті македондық
гегемонияға қарсы емес-ті, өйткені македондық гегемония оларды саяси
тәуелсіздіктен айырғанмен немесе дербестіктерін едәуір шектегенмен, мұның
есесіне бұларға өз полистерінде үстем болушылықты қамтамасыз ететін. Тұрғын
халықтың демократиялық күштері (әсіресе Афиныда) және бай топтарының
Солтүстік Қара теңіздің жағалаумен сауда байланысы бар бір бөлігі
Македонияға қарсы шықты. Бірқатар полистерде Македонияға қарсы және
Македонияны қолдаушы саяси топтар пайда бола бастады. Әсіресе Афиныдағы
осындай саяси партиялар айрықша елеулі еді және қазіргі ғылым үшін
жеткілікті дәрежеде жақсы белгілі болып отыр 24, 98.
Грецияда мүлік теңсіздігінің барған сайын ұлғая түсуі және классикалық
кезеңдердегі полистерге қарағанда неғұрлым ірі саяси бірлестікті қажет
еткен, экономикалық байланыстардың территориялық жағынан кеңейе түсуі
себепті б. э. д. ІV ғасырда б. э. д. V ғасырдағы демократияны енді қайтып
қалпына келтіруге болмайтын еді. Афины демосының кедейленген қалың топтары
Македонияға қарсы партияны белсене қолдады, өйткені олар Афинылық
олигархтар ІІ Филипптің қолдаумен демократияны құлатады, қалың көпшілікке
арналған демократиялық мекемелерді жояды деп қауіптенді, ал құл иеленушілік
дамыған жағдайда тұрақты еңбек ақылары жоқ азаматтарға жоғарыда айтылған
қалың көпшілікке арналған демократиялық мекемелердің жұмысына қатысқаны
үшін төленетін ақының өмірлік мәні зор еді 29, 115.
Пелопоннес соғысын туғызған, Балқандық, аралдық және кіші азиялық
Грецияның көптеген аудандарын қайыршылыққа ұшыратқан әлеуметтік-
экономикалық даму соғыс аяқталған соң да жалғаса берді. Спарталықтарға
көмек көрсету арқылы грек дүниесінің ішкі өміріне қол сұққан Персия Спарта
және Афины арасындағы бейбітшілік келісімі жасалғаннан кейін де өзінің қол
сұғуын тоқтатқан жоқ.
Грек дүниесінде өзінің жетекшілік рөлін жүзеге асыруға кіріскен
Грецияның жаңа гегемоны – Спартаның жеңіліске ұшыраған Афинының қолы жеткен
дәрежесіндей әлеуметтік-экономикалық және саяси тәжірибесі болмаған еді. Ал
б. э. д. ІV ғасырдың бірінші жартысындағы ішкі және халықаралық жағдайлар
б. э. дейінгі V ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы жағдайдан әлдеқайда
күрделі еді. Бұл кездегі грек қоғамының өміріне негіз болған басты
факторлар – құл иеленуші товарлы шаруашылықтың одан әрі өсе түсуі және осы
өсудің нәтижесі ретінде алдыңғы қатарлы, экономикалық жағынан дамыған
полистерде ерікті тұрғындардың жіктелуі және Грецияның бұрынғы артта қалған
оңтүстік, батыс және солтүстік бөліктерінде экономиканың дамуы болды. Бұл
факторлар ежелгі грек қоғамындағы таптық күресті күшейтті және тауарларды
өткізуді қиындатты. Ал полистердің әлсіз үкіметтері мұның үстіне құл
иеленушілерді қайыршылыққа ұшыраған халық топтарының ашу-ызасын сенімді
түрде қорғай да алмайтын еді.
Пелопоннес соғысы б. э. дейінгі V ғасырдың өзінде-ақ байқала бастаған
процесті – қолөнері кәсібінде, саудада және теңізде жүзуде құл еңбегін
пайдалануды арттыра түсті. Пелопоннес соғысынан кейін құл еңбегін ауыл
шаруашылығында пайдалану да артты. Бұл процесс қолөнершілердің,
жүкшілердің, малайлардың және басқаларының жағдайын ауырлата түсті. Оларға
арзан құл еңбегімен бәсекелесу барған сайын қиындай түсті. Олар кездейсоқ
табыстармен, құл иеленуші мемлекеттің құл еңбегін қанаудан және
жеңілгендерге салық салудан алатын қаражаттан бөлінетін аз ғана қайыр-
садақамен күн көретін люмпен-пролетарийлерге айналды. Олар құл иеленуші
қоғамның арам тамақ элементтерінің ең төменгі сатысындағылар болып шықты.
Еңбекке құлдың ісі деп жиіркене қараушылық дәл осы кезде кеңінен етек алды.
Бұл кедейлердің адал еңбекпен табыс табу жолдарын табуға деген ынтасын
кемітіп, олардың жағдайын одан әрі қиындатты 36, 59.
Ұзақ жылдар бойына әскери қимылдар тынбағандықтан, оларға шаруалар мен
қолөнершілер көп қатысқандықтан иесіз қалған жер учаскелері пайда болды.
Оларды ісі оңға басқан құл иеленушілер зорлықпен басып алатын немесе арзан
бағаға сатып алатын. Осылайша жерді ішінара қайта бөлу және жердің, құлдар
мен жеке меншіктегі өзге де бұйымдардың біршама аздаған адамдардың ғана
қолында шоғырлануы жүріп жатты. Бірақ бұл процесті асыра бағалауға да
болмайды. Грек полистері жағдайында жеке адамдар қолында тым ірі жер
иеліктері мен шеберханалар шоғырлана алмайтын еді. Сауда және өсімқор
капиталдың шоғырлануы көбірек байқалды, әрі саудагерлер мен өсімқорлар
мұнымен бірге жер сатып алуға да талпынды. Бұдан құл иеленуші қоғамның
тіпті товарлы өндіріс барынша күшті дамыған кезеңінде де натуралдық негізде
қалатындығы көрінеді. Бай құл иеленуші – плутократтар да (яғни өз
байлығымен күштілер де), өсімқорлар да, саудагерлер де, жер иеленушілер де
болды.
Іс жүзінде олар экономикалық жағынан дамыған грек полистерінің ішкі
және сыртқы саясатында ықпалды болды.
Одан бұрынғы уақытта классикалық құл иеленуші қоғамның тірегі – орта
дәулетті азаматтар болған еді, олар күні өте бастаған полистің идеологы
Аристотельдің айтуынша, басқарудың мемлекеттік ең жақсы формасы – политияны
құраған еді. Орта және майда құл иеленушілер полистік жасақтарда да қызмет
атқарады 12, 25.
Б. э. дейінгі ІV ғасырдағы демократиялық полистердің халық
жиналыстарына келсек, біздің алдымызға мүлде басқа бейне елестейді. Сырттай
қарағанда елеулі өзгерістер болған жоқ. Афиныда тіпті демократиялық
сипаттар күшейе түсті: сайланатын қызметтердің көпшілігіне мемлекет ақша
төлей бастады (азаматтардың халық жиналысына қатысқанына да ақы төленді).
Бірақ сыртқы демократиялық сипаттың астарында азаматтардың жоқшылыққа
ұшырауы және мемлекеттік қызмет орны мен халық жиналысына қатынасуды
жартылай қайыршылыққа ұшыраған азаматтардың шағын болса да, тұрақты табыс
көзіне айналдырушылығы жасырынып жатыр еді. Жартылай қайыршы азаматтарды
билік қолдарында тұрған плутократтар мен олигархия осылайша азықтандырып
тұрды. Халық жиналысы әдетте байлардың тілектерін орындады. Бірақ кейде
ішкі ашу-ыза сыртқа шығатын және кедей азаматтар халық жиналысында ірі
меншік иелеріне бір жолғы төтенше салық салу жөніндегі, олардың бірінің
немесе қатарынан бірнешеуінің дүние-мүліктерін жартылай немесе толық тонау
жөніндегі заңды көпшілік дауыспен өткізетін 8, 48.
Б. э. дейінгі ІV ғасырдағы полистерде ескі халық жасағы өз рөлін
жоғалтты. Азаматтардың орташа топтары азайып, жоғалуға айналды, ал жасақты
құраушы негізгі көпшілік солар еді. Кедейлердің қарулану үшін қаржысы
болмады, сонымен бірге олардың плутократтардың мүддесі үшін шайқасқысы да
келмеді.
Б. э. дейінгі V ғасырдың аяғы мен ІV ғасырдың басында Грециядағы
әскери күштердің негізгі түрі жалдамалы жауынгерлер отрядтары болды.
Жалдамалылар аз мөлшерде бұрын да болған еді, бірақ ендігі жерде мұның өзі
жаппай дәстүрге айналды 15, 115.
Жалдамалы жауынгерлер қатарына кіру құл иеленуші қоғамның дамуы
жағдайындағы грек полистерінің кедейлікке душар болған қалың топтары үшін
ауыр жағдайдан шығудың бірден-бір жолы болды.
Грецияда жауынгерлерге мұқтаждық әрқашан үлкен болатын, ал б. э.
дейінгі ІV ғасырда соғыстардың жиілеуіне байланысты бұл мұқтаждық тіпті
күшейді. Гректердің жалдамалы жауынгерлерін парсы патшалары мен египет
перғауындары көп мөлшерде өздеріне қызметке тартты. Жалдамалылар маман
жауынгерлер болғандықтан, олардың санының көбеюі ежелгі гректердің әскери
істерінде жаңа кезеңде көрсететін еді. Грецияда тәжірибелі жауынгерлерге
арналған арнаулы базалар болды, оларды үкімет пен әскер басылар өз
әскерлерінде қызмет еткісі келген адамдармен шарттар жасасатын.
Б. э. дейінгі ІV ғасырда жалдамалылар мен олардың әскер басшылары грек
полистерінің саяси өмірінде елеулі рөл атқара бастады. Жалдамалылар
отрядтары полистерде өздерінің кедейленген демостарының наразылығын басу
үшін әскери күшке мұқтаж болған билеуші олигархиялардың өкіметтерін
нығайтты. Бірақ бұл жауынгерлердің өздерін шақырған өкіметті құлататын және
өздерінің бастығын тиран деп жариялайтын кездері де болатын 10, 31.
Сөйтіп, жоғарыда сөз болған осы кейінгі, немесе кіші тираниялар,
ғылыми әдебиетте оларды б. э. дейінгі VII-VI ғасырлардағы алғашқы
тираниялардан ажырату үшін осылай атайды, - б. э. дейінгі V ғасырдың аяғы -
ІV ғасырдың басындағы құл иеленуші қоғамның даму жағдайларынан туған еді
10, 35.
Таптық және саяси күреске кейде құлдар да қатысты, түп деректерде бұл
жөнінде мәліметтер бар. Бірақ б. э. дейінгі ІV ғасырдағы Грециядағы
құлдардың жеке өздерінің қозғалыстары жөнінде түп деректерде Спартадағы
илоттардың көтерілісі жөніндегі мәліметтерден басқа ешқандай ақпар
сақталмаған. Жалдамалылар өкіметі әдетте ұзаққа созылмайтын, өйткені бұл
адамдар іс жүзінде өз таптарынан мүлде қол үзген элементтер еді, әскери
мамандық негізінде оларда бірлестік сипаттары қалыптаса бастады. Олар
ішінара кедейленген демостың тікелей мүдделерінен қол үзген еді және кімнің
есебінен болса да бәрібір , тек баюды ғана көздеді. Жалдамалылардың билікті
пайдаланып қиянат жасаушылығы олардың езгісіне түскен қала тұрғындарының
көтеріліс жасауына және тирандарды қууына апарып соқтырды. Тирания деген
сөздің жағымсыз мағынасы дәл осы б. э. дейінгі ІV ғасырда пайда болды 36,
45.
Құлдардың қолөнер өндірісі үлкен қаражатты қажет етпеді және жалпы
алғанда ежелгі дүниенің талап етуімен, тұтынушылық сипатының аздығымен
шектеулі болды. Байлардың артық қаражаттары талғампаздықпен сән-салтанат
құруға жұмсалды да, мұның өзі әлеуметтік теңсіздікті бұрынғыдан бетер
айқындай түсті және байлар мен кедейлер арасындағы антогонизмді күшейте
түсті. Жиналған байлықтың бір бөлігі қазынаға айналдырылып, тонап кетушілік
пен кәмпескеленуден сақтану мақсатында жерге көмілетін.
Полистің ішкі рыноктары әрдайым шектеулі болды, бұл б. э. дейінгі V
ғасырдың өзінде-ақ полистердің одақтарға бірігуін туғызды. Б. э. дейінгі ІV
ғасырда ішкі рынок бұрынғыдан да бетер тарыла түсті. Ерікті тұрғындардың
көптеген топтарының күйзеліске ұшырауы олардың сатып алу қабілетін азайтты.
Құлдардың көпшілігі ешнәрсе сатып алмайтын. Бай жер иеленушілердің
қарауында өз құлдарының бұйымдары болды да, олар жергілікті тауарларды
сатып алмады. Грецияның артта қалған аудандары дамудың құл иеленушілік
жолына түсті және Афиныда, Коринфте, өзге де сауда-қолөнер орталықтарында
шығарылған тауарларды аз мөлшерде ғана алып отырды. Ал өсе түскен құлдық
қолөнершілік өндіріс өзі шығарған өнімді өткізуге мүдделі болды. Полистің
тар шекаралары құл иеленуші қоғамның экономикалық жағынан одан әрі ілгері
дамуын қиындатты. Құл иеленуші қоғам дамуының алғашқы кезеңінде, таптық
күрестің шиеленіскен жағдайында туған полистер құл иеленушілердің мүдделері
мен мүліктерін жақсы қорғай алған жоқ. Олардың күші жеткіліксіз болды.
Әлеуметтік дағдарысқа полистік мемлекеттік қондырғының саяси дағдарысы да
қосылды 13, 43.
Б. э. дейінгі ІV ғасырдың бірінші жартысындағы жалпы грек жағдайы
осындай еді, оларды қала-мемлекет (полис) шеңберіндегі гректік құл иеленуші
қоғамының әлеуметтік және саяси дағдарысы деп сипаттауға болады. Бұл тұтас
алғандағы құл иеленуші жүйенің дағдарысы емес еді. Ол неғұрлым күштірек
дамыған классикалық полистерде пайда болды және құл иеленуші шаруашылықтың
дамуының нәтижесі ретінде Грецияның көбірек бөлігіне тарады.
Грек құл иеленуші қоғамының саяси қайраткерлері, философтары және өзге
де идеологтары классикалық полистердегі гректің құл иеленуші қоғамы келіп
тірелген әлеуметтік және саяси тығырықтан шығудың жолдарын іздеумен болған
еді. Олардың ішінде неғұрлым реалды позиция ұстанған Исократ болды.
Салтанатты сөз түрінде жазылған саяси трактат Панегирикте Исократ Кіші
Азияны басып алып, тонау, сөйтіп өз шаруашылықтарын жөндеп алу үшін
гректерді бірігуге шақырды. Гректердің өздігінен бірігуі мүмкін еместігін
көрген соң, Исократ грек полистерінің Филипп Македонскийге бағынуын,
сөйтіп, соның басшылығымен жаңағыдай жаулап алушылықты жүзеге асыруын
жақтады. Исократ грек тұрғындарының бай топтарының мүддесін көздеген еді.
Б. Э. дейінгі V ғасырдың аяғындағы бірқатар оқиғалар парсы деспотиясының
қатты әлсірегенін гректерге анық танытты 23, 331.
Парсылардың көмегімен Афиныны жеңген Спарта қайтадан Грецияның
гегемонына айналды, Спарталық әскер басшылары – гармостар басқарған әскери
отрядтар афиналықтардың билігінен ресми құтқарылған грек полистерінде
орналасты да, оларды тонауға кірісті. Пелопоннес соғысы кезінде Спарта өз
тұрғын халқын сыртқы ықпалдардан қызғыштай қорғау саясатының ұстануды
қойды, бірақ әлеуметтік, экономикалық және саяси жағынан артта қалған, ол
б. э. дейінгі ІV ғасырдың бас кезінде өзіне жүктелген Грецияның гегемоны
ретіндегі қызметін атқаруға шамасы келмеді. Спарта Грецияны шын мәнінде
бақылауға алуды жүзеге асыра алған жоқ. Қайта, мұның керісінше, бұрын
өзімен-өзі томаға-тұйық келген спарта қоғамы Грецияның экономикалық және
саяси жағынан дамыған аудандардың күшті ықпалына ұшырады. Б. э. дейінгі V
және ІV ғасырдың шекарасында мүлік теңсіздігінің күшеюі спарталықтардың
заңдарында өз көрінісін тапты. Спарта тарихында тұңғыш рет эфор Эпитадейдің
жер учаскесін мирас етіп қалдыру мен сыйлау еркіндігі жөніндегі заңы
бойынша іс жүзінде ол учаскелерді сатуға, сатып алуға рұқсат етілді 8,
325.
Пелопоннес одағында әрқашан шиеленісіп келген таптық күрес Спартада ең
ақырғы шегіне жетті. Б. э. дейінгі 399 жылы эфорлар астыртын ұйымының
әрекетін ашты, оған спарталық тең адамдар қауымының үстемдігін құлатып,
спарталық құрылысты қайта құру мақсатымен біріккен илоттар периэктер мен
азып тозып кеткен, яғни кедейленген спарталықтар – гипомейондар қатысты.
Пелопоннесте жаппай кедейлену әсіресе ғасырлар бойы сақталып келген
архаикалық қатынастардың тез өзгеруіне байланысты нағыз кесел дертке
айналды. Көптеген пелопоннестіктер отанынан кетіп, жалдамалы жауынгерлерге
айналды. Тенар мүйісінде (Пелопоннестің оңтүстігі) жалпы гректік және
белгілі дәрежеде халықаралық та маңызы болған, жалдамалыларға арналған ең
алғашқы базалардың бірі пайда болды.
Грециядағы құлдық демократия азаматтардың қоғамдағы алатын орнын
олардың шығу тегіне қарап емес, мүліктік жағдайларымен байланыстырды. Бұл
жағдай ақыл-ой еңбегімен айналысатын адамдардың бөлініп шығуына әкелді. Құл
еңбегі олардың ғылыммен, біліммен, ағартушылықпен және өнермен кәсіби
тұрғыда шұғылдануына мүмкіндік берді. Осының нәтижесінде таза зиялылар мен
ойшылдар қауымы пайда болып, саяси – құқықтық және әлеуметтік -
философиялық жаңа көзқарастардың қоғамдық пікірі мен санасы қалыптасты 32,
195.
Саяси ой мен оған қарасты практикалық және рухани іс бостандық
ретінде қарастырылып, ол ерікті адамдардың қызмет аясы, ал еңбек, оның
ішінде ауыр қол жұмыстары, құралдың үлесі ретінде қарастырылды. Барлық
өндірістік еңбек және отбасы ортасы, сол кездегі ұғым бойынша,
бостандықтан тыс аймақ принципі, яғни бостандық тұрғысынан алғанда
саясаттан тыс болып есептелінеді. Қожайын мен құлдың, отбасы мен оның басқа
мүшелерінің билік пен бағыныштылық жөніндегі қатынасы саяси емес қарым-
қатынас түрде түсіндірілді. Дәстүрлі эллиндік саяси өмір формасының
варварлық деспоттық билігіне қарсы қойылуы да оған байланысты болып келді.
Мемлекет пен құқықты зерттеудегі ежелгі грек саяси ойының ерте
кезеңінде оның мифологиялық түсініктері (Гомер, Гесиод) қоғамдық ойдың
дамуы барысында өзінен кейінгі қалыптасқан жаңа көзқарастарға, атап
айтқанда, философиялық тұрғыдан түсіндіруге (Жеті данышпан, Пифагор,
Гераклит, Демокрит) одан кейінгі рационалистік интерпретацияға (софистер),
логикалық – танымдық талдауға (Сократ, Платон) және ақыр соңында
эмпирикалық – ғылыми (Аристотель) және тарихи – саяси (Полибий) ілімге орын
берді.
Ежелгі грек полистерінің тәуелсіздігін жоғалтқан эллиндік дәуірінде
ескі құндылықтарды қайта бағалауда бұрынғы ұжымдық полистік өмір күмән
тудырып, адамдарды еріктілер мен құлдарға бөлу принципі сынға ұшырайды. Бұл
кезде бостандық әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде емес, рухани құбылыс
ретінде, түсіндіріледі. Осы принцип негізінде адамдардың жалпыға бірдей
бостандығы мен еркіндігі табиғат заңдылығы мен табиғи құқықтар қағидасы
тұрғысында паш етіледі.
1.2 Аристотельдің өмірі мен қызметі. Саяси көзқарастарының
қалыптасуы.
Антикалық саяси-құқықтық ойдың одан әрі дамуы және тереңдеуі Платонның
шәкірті және сыншысы Аристотельдің (б. з. д. 384-322 жж.) есімімен тікелей
байланысты. Аристотель – ұлы грек философы.
Б.з.б. 342-340 жылдары Македония патшасы ІІ Филипптің шақыруымен оның
баласы, болашақ император Ескендірді (Александр Македонскиді) оқытып,
тәрбиеледі. Кейін Афиныға оралып, өз мектебін (лицейді) ашты 25, 23.
Осында ол бірінші рет саяси ғылымды пән ретінде кіргізіп, өзі сабақ берді.
Аристотельді саясаттанудың әкесі дейтіні содан.
Аристотельдің өмірі туралы ертеде жазылған әдебиеттерге бай, бірақ
олардан бізге тек мағынасыз қалдықтары ғана жеткен, ал кейінгі заман
жазушыларының мәліметтерін сыннан өткізуге тура келеді. Аристотель 384 жылы
Христово Рождествосында Фракиядағы грек отары Стагирде туылған. Сондықтан
да ерте кездегі деректерде жиі-жиі Страгирит деп аталуы осыған байланысты.
Оның әкесі Никомах дәрігер болған және Македон патшасы Аминттың досы
болған. Бұл жағдай Аристотельдің өміріне өз ықпалын тигізбей қоймады.
Ескілікті дәрігер отбасынан шыққан және өз заманының атақты дәрігері
Никомах медицина мен физика саласы бойынша бірнеше шығармалар жазған. Ол
өз баласына лайықты білім бере алды. Аристотельдің әкесінің тәрбиесінде
қанша уақыт болғандығы туралы нақтылы мәліметтер жоқ. Бірақ ерте кезеңдегі
деректерге қарап, мынадай қорытынды шығаруға болады: ол әлі 17-ге толмай
жатып ата-анасынан айырылады, содан кейін Стагирде тұратын Никомахтың досы
Атарнейлік Проксеннің қамқорлығына беріледі. Алайда сол кездегі Грецияның
солтүстігіндегі ғалымдардың арасында методико – натуралистік атмосферадағы
отбасылық дәстүр үстемдік құрды. Ол жас Аристотельдің ой-пікірлерінің
бағытында көрініс табуға тиіс еді, нәтижесінде өзінің философиясында жүзеге
асатын дүние мен тәжірибеге дұрыс қатынастағы құрметпен қарауды
соншалықты айқындайды. Ал Никомахтың Амниттің сарайындағы қызметі
Аристотельді де ақысыз қалдырмады. Нәтижесінде Амниттің мұрагері философпен
құрдас Филипптің Аристотельді өзінің баласы Александрды тәрбиелеуге
шақыруын да осымен түсіндіруге болады. Бұл жағдай Аристотельге көп
мөлшердегі мұраның тиесілі болуына себептігін тигізді, мұны оның әкесінің
сарайдағы қызметімен байланыстыруға болады. (Онда сол уақыттың сән-
салтанаты болып саналатын кітапханасы болды) Аристотель өз білімін 17
жасында жетілдіру мақсатымен сол уақыттағы білім беру, ағарту астанасы
болып саналатын Афиныға келеді. Сөзсіз, оны Платонның атақ-даңқы назарын
аудартты 38, 232.
Ол өзінің осы жердегі кезінде (367 жылдан Рож. Христ.) Платонды
көруі де мүмкін еді, себебі дәл осы кезде Платон өзінің 2-ші сициялиялық
сапарына аттанған еді. Платон Афиныға оралғанда шәкірттерінің арасынан
Аристотельді тани алмады; Сенімді мәліметтерге қарағанда, ол өзінің өткір
әрі жақсы пікірлеріне, зеректігіне, ақиқатты тынбай ізденісіне, сол кездегі
философиялық әдебиеттерде құштарлана оқып – үйренуіне байланысты оны
ақиқат философы, өзінің мектебінің мақтанышы деп атаған еді 14, 245.
Аристотельде өз кезегінде ұлы ұстазын құрмет тұтты. Кейінгі кезеңнің
жазушыларының мәліметтерінде Платон мен Аристотель арасында
келіспеушіліктердің болғаны туралы кездеседі. Әрине сол сияқты аңыздардың
негізінде шындықтың бір ұшы жатыр; Платон мен Аристотель арасындағы қарым –
қатынас әр уақытта теңдей болуы мүмкін емес еді, оның себебі: олардың
болмыстарының ұқсаспайтындығында және философиялық көзқарастарының әр
түрлілігінде еді. Сонымен қатар Аристотель өзін Платонның жай ізбасары
ретінде рөлімен келіспеді, ал қартайған Платон шәкірттерінің ішіндегі ең
таңдаулысының келіспеушілігіне қарап тұра алмады. Ол көп жағдайларда
Платонмен айтысады, бірақ ешқашан оған қатынасындағы жеке кейігіш мінез
көрсетпейді; ол бәрінен бұрын Платондық теорияға қарсы идеялармен айтысты.
Никомах этикасында (І, 4) мәлімдемесінде бұл айтыстың алдын алады. Ол
осындай қақтығыстардың қолайсыздығын мойындайтынын, ал идеялар туралы ілім
оған қымбат адамдардың меншігінде; бірақ ақиқат мүддесі үшін ол өзінің жеке
сезімдерінен бас кешті, осы қиыншылықтарға қарамастан ақиқатты артық
санады; Тіпті соңғы уақыттарда Аристотель өзін Платондық мектептенмін деп
есептеді, Ксенократпен достық қатынаста болды. Қалай болғанда да Платон
өліміне дейін Аристотель 20 жыл бойы Платон академиясының мүшесі болды 14,
69. Аристотельдің ұстаздық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...3-9
1 Ежелгі Грециядағы қоғамдық-саяси өмір және Аристотель
1.1 Ежелгі Грецияның қоғамдық-саяси өмірінің және б. з. д.
ІV ғ. Афиныдағы әлеуметтік-саяси дамуының ерекшеліктері
1.2 Аристотельдің өмірі мен қызметі.Саяси көзқарастарының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .10-21
2 Аристотельдің қоғамдық саяси көзқарастары және оның әлемдік қоғамдық
саяси ойларға ықпалы
2.1 Аристотельдің мемлекет құрылымы жайлы ойлары
2.2 Аристотельдің Платон және шығыс ғұламасы Әл - Фарабидің ой-
пікірлерімен сабақтастығы және перипатетиктер ... ... .22-45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 46-48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ...49-51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының демократиялық
республика болып жариялануы қазақ қоғамының болашақ дамуына үлкен әсер
ететіні белгілі. Алайда тоталитарлық жүйеден енді шыққан қоғамдағы
азаматтардың саяси санасының және сауатының төмен болуы жарияланған
мақсатты жүзеге асыру үшін көп жұмыс істеуді қажет етеді. Сондай
жұмыстардың бірі-демократиялық басқару жүйесінің қалыптасу ерекшеліктерін,
даму тарихын оқып, зерттей отырып өзіміздің саяси дамуымызға қажетті
жақтарын тиімді пайдалануымызға мүмкіншілік береді. Сондықтан да біз Ежелгі
Грециядағы қоғамдық саяси жағдай мен Афины демократиясының қалыптасуы мен
дамуын оқып-зерттей отырып, Аристотель бойынша демократия дегеніміз не,
және демократиялық биліктің жағымды және жағымсыз жақтарын көрсете отырып,
оның неге демократиялық билік түріне қарсы бағыт ұстанғанын, қазіргі
кезеңге қандай әсер еткендігін талдаймыз.
Біз, көп жағдайда ежелгі дүниенің орнына пайда болған және атап
айтқанда, антикалық өркениеттерден қалған координат жүйесінде қалыптасқан
жаһандану заманында өмір сүріп жатырмыз. Антикалық әлеуметтік-саяси
идеялар, осындай феномен адамзат тарихының дамуында, біздің барлық саналы
көзқарастарымыз әртүрлі ілімдермен ауысу арқылы өтеді. Саяси пікірлердің
тарихында этатистік теория мемлекет пен тұлғаның өзара қарым-қатынасы
антикалық кезеңде қалыптасты.
Қазіргі демократияға карай жылжудың Қазақстан Республикасындағы саяси
процестер үрдісі екендігі сөзсіз, өйткені бұл әрқашанда нақты формада
жүзеге асатын, ұлттық модельді құрайтын әмбебап критерийлер мен
құндылықтарға қарай жылжу.
Ежелгі Грециядағы Афины демократиясы әлеуметтік топтардың бейбіт
күресінің нәтижесінде экономикалық жағынан дербес азаматтардың өз құқық
үшін күрестің нәтижесі. Сондықтан да диплом жұмысында күрестің жолдары,
мемлекеттік құрылымның түрлері жеке-жеке талқылынып, демократиялық
құрылыстың негізгі элементтері көрсетіліп, талданды.
Ежелгі дүниедегі демократия түсінігі қазіргі кездегі түсініктен
ерекшеленеді. Әрине антикалық дәуірдегі демократиялық билік пен қазіргі
таңдағы демократияның арасында кезеңнің өз ерекшеліктеріне байланысты
айырмашылықтар бар. Қазіргі таңдағы ең танымал демократиялық мемлекеттік
тәртіп ұғымы, әлеуметтік әділеттілік туралы түсініктер сол кезден өз
бастауын алады. Ертедегі демократиялық билік ұғымы халықтың негізгі
бөлігінің саясатқа араласуын көздесе, қазіргі кезде адам құқының сақталуын
ұғымымен тығыз байланысты. Демократиялық биліктің қалыптасу тарихына
әсіресе ежелгі грек қоғамындағы полистік жағдайдағы басқару жүйесіне, афины
демократиясының тарихына қызығушылық ежелгі дүниеден басталды. Еліміздегі
демократияландыруға деген ұмтылыс барынша күннен-күнге дамып келеді. Осыған
байланысты өз бастауын антикалық дүниеден алатын демократиялық
бастамалардың қайнар көзін, шығу тарихын, даму ерекшеліктерін, жағымды,
жағымсыз жақтарын зерттеп білудің маңызы өте зор.
Диплом жұмысының деректік негізі. Ежелгі Грецияның тарихының, соның
ішінде Афины құл иеленуші демократиясының даму тарихының негізгі дерек
көздері болып антикалық авторлардың шығармалары болып табылады. Батыс
елдерінің ішінде саяси идеялар Ежелгі Грецияда қатты дамыды. Онда қоғам
Шығыс елдерімен салыстырғанда көп жағдайда қарама – қарсы өрістеді. Греция
ол кезде саяси бытыраңқы күн кешкен ел еді.Саяси ұйым түрін жеке мемлекет
болып саналған қалалар (полистер) құрды. Патшалық өкіметің орнына
аристократиялық және құл иелеушілік демократия орын алды. Билеу түрі сан
алуан болатын және жиі ауысып отырды.
Ертедегі Греция тарихының зерттелуі антик заманының өзінде-ақ
басталды. Осы күні тарих ғылымының қарауында, бізге антик заманы қалдырып
кеткен және оларды ертедегі Греция тарихы жөніндегі деректерге жатқызуға
болатын көптеген материалдар бар. Бұл деректер көп және әртүрлі, олардың
төмендегі түрлерін атап көрсетуге болады:
Әдеби шығармалар, олардың ішінде, грек тарихшылары еңбектерінің грек
тарихын зерттеу үшін ерекше маңызы бар. Ол еңбектердің кейбіреулері
оқиғалардың болған кезінде жазылған: ал басқа еңбектер ерте кезде
шығармаларға негізделіп жазылған. Мысалы, б. з. д. III ғасырдың авторлары
мәліметтерді V ғасырдың тарихи шығармаларынан алып, көбінесе өзінің
пайдаланған дерегін тек өз сөзімен ғана айтып берген.
Тарих ғылымы ертедегі Грецияда шықты және тарихты баяндаудың алғашқы
үлгілерін грек тарихшылары бастады. Олардың еңбектері бізді грек тарихының
барысымен таныстырды, басты оқиғалардан хабар берді, сонымен бірге
қоғамды, шаруашылықты түрлі қоғамдық топтарды, сондай ақ грек тарихындағы
көрнекті қайраткерлердің қызметін зерттейтін материалдар берді.
Көне гректерде тарихи ғылымға мол мұра қалдырған ойшылдар көп. Грек
тарихнамасы ол уақытта әлі де шын мағанасындағы ғылым болған жоқ: ол
риториканың әсерімен дамыды, сондықтан тарих пен көркемәдебиеттің арасында
белгілі айырмашылық болған жоқ. Сөйтсе де тарих ғылымының дамуы үшін грек
тарихнамасының маңызы өте зор.
Диплом жұмысына тікелей қатысты деректердің бірі, ол ежелгі антика
тарихынан және сол кезеңнің ерекшеліктерінен, тарихи оқиғалар жөнінде хабар
беретін, біздің уақытымызға дейін жеткен Аристотельдің өз еңбектері
Политика1, Афинская полития 2 деп аталады. Бұл бізге сол кездегі
саяси жағдайлардан мәлімдейтін бірден-бір құнды еңбек болып табылады. Бұл
еңбектерде сол кездегі саяси жағдайлар талқылынып, Аристотель оған баға
беріп отырған. Сондай-ақ еңбектерде мемлекеттік құрылымның түрлері жеке-
жеке талданып, артықшылықтары мен кемшіліктері көрсетіліп. жалпы мемлекет,
азамат дегеніміз не деген сұрақтарға жауап берілген. Аристотель өз
еңбегінде көбінесе Платонның Заңдар шығармасымен салыстырып талдау
жасаған.
Кіші Азияда Галикарнас қаласында туған Геродот біз үшін бірінші тарихшы
болып саналады. Бірақ Фукидид логографтар қатарына Геродотты да кезінде
жатқызған еді. Геродот туралы биографиялық мәліметтер аз, әрі оған
толығымен сенуге де болмайды. Ол б. з. д. 484 жылы шамасында туған, ал 431
және 425 жылы аралығында қайтыс болған тәрізді. Кейбір мәліметтерге
қарағанда Геродот өзінің туып өскен қаласында саяси өмірге қатынасып,
тирандарға қарсы куреседі, бұған байланысты Геродот туған қаласын тастап
кетуге мәжбүр болды. Осыдан кейін ол көп саяхат жасайды. Ол Египетте,
Сирияда, Вавилонда, Қара теңіздің солтүстік жағалауында болды.
Оның Афиныда болудың ерекше маңызы бар. Ол онда афины қоғамының
көрнекті қоғам қайраткерлермен (Перикл, Софокл, тағы басқалармен) шамасы
жақындасты. Кейбір ғалымдардың ойы бойынша Периклды Геродот таныған сияқты,
бірақ біздің қолымызда олардың арасындағы жақындықтың болғандығын
айқындайтын дәлел жоқ. Афиналықтардың бастамасымен Италияда Фурия отары
құрылғанда, Геродот соған барды.
Геродоттың еңбегі Грек-парсы соғыстарының тарихы: Галикарнастық
Геродот төмендегі зерттеулерін заман өткен сайын адамдардың баянды ісі
біздің есімізден шығып кетпеу үшін, сондайөақ біразын эллиндер, біразын
варварлар орындаған ірі, таңқаларлықтай тарихи мұралар атақсыз естен
шығарып, ұмтылмас үшін, әсіресе олардың арасында болған соғыстың себебі
есте қалу үшін ұсынып отыр -деген сөздермен басталады 3, 265. Бізге
жеткен түрінде Геродот еңбектері музалардың атымен аталған тоғыз кітапқа
бөлінеді (антик заманының авторлары кітап деп біздің бөлім немесе тарау
деген ұғымға сайкес келеді), бірақ айта кететін нәрсе, бұлайша бөлу
Геродоттан кейінірек, эллинизм заманында шыққан. Геродоттың еңбегі Персия
патшалығына кірген елдердің тарихын баяндаудан басталды.
Геродоттың еңбегінде мәліметтердің шындығы әртүрлі. Геродоттың
еңбегі екі ағымның әсері бойынша қалыптасты. Ол өзінің бұрын өткен
ионилықтардан өткендегі уақиғаларға көңіл бөлуді, өткен оқиғаларды әңгіме
етудің түрі мен тәсілін және мифтерге рационалистік көзқарастың кейбір
элементтерін мирас етті: бірақ Геродотттың бұл сияқты рационализмі Афиныға
келген соң ерекше көзге түседі: мұнда оған грек философиясындағы
софистикалық жаңа бағыттың уәкілдерімен кездесуге тура келеді, сондықтан
Геродоттың эпос шығармаларының формасына ұқсастау жазылған еңбектеріне
уақиғаларды рационалистік тұрғыдан түсіндіруге талап еткендік бар.
Геродоттың тарихи мәліметтердің деректері әртүрлі. Ол эпос поэзиясына
өте жетік еді, логографтардың, соның ішінде Гекатей Милетскийдің еңбектерін
жақсы білді, өзі кейде Гекатейдің еңбегіне сүйенді, ал кейде онымен айтысып
отырды. Геродот грек-парсы соғыстары жөнінде жазғанда, Афины негізгі
күресуші күш деп қарайды: ...ақиқатқа қарсы күнәкар болмай-ақ, Эллады
жаудан сақтап қалушылар- афиналықтар деп атауға болады -дейді Геродот 3,
220.
Геродоттың еңбегінде ертеде әртүрлі көзқарас болды: біреулері оны тым
сенгіштігі үшін, есепсіз көп бос сөздері үшін сөкті, екіншілері, тіпті
оның шығармаларын жоғары бағалады. Геродот өзінің замандастарына сөзсіз
әсер етті және антик заман дүниесінің бүкіл дәуірі бойына данқты адам
болды. Цицерон оны тарихтың атасы деп атады, бұл атаққа Геродоттың лайық
болғандығы сөзсіз.
Геродоттың кіші замандасы фракиялық бай және беделді семьядан шыққан
Фукидид болды. Шамамен 460-451 жж. б. з. д.өмірге келіп, ал 396 жылы
қайтыс болған тәрізді. Пелопонне соғысы кезінде Фукидид стратег болып
сайланып, эскадра басшысы ретінде Фракия жағалауын спартандықтардан
қорғауға жіберілді. Жау Амфиополь қаласына шабуыл жасағанда, Фукидид
қалаға мезгілінде жәрдем көрсете алмады. Осы себепті ол мемлекетке
опасыздық етті деп айыпталып, б. з. д. 423 жылы Афиныдан қуылды.
Шамасы ол Фракияда тұрды, және қуғында жиырма жыл жүрді, тек соғыс
біткеннен кейін еліне қайтып келді. Қуғында жүрген жылдары Фукидид өзінің
Пелопоннес соғысының тарихы туралы еңбегін жаза бастады.
Фукидидтің дүние тануында, саяси көзқарастары да Афиныда Фукидид өмір
бойы билеп өткен Перикл заманында қалыптасты. Ол софистиканың өрестеген
кезі еді. Ең тиімді саяси құрылыс, Фукидид бойынша, ол Периклдың тұсындағы
Афины демократиясы. Атап айтсақ, демократияның антикалық түсінігі біздің
қазіргі түснігімізден ерекшеленеді, себебі Периклдың билігін біз
демократиялық диктатаура деп атасақ та болады. Бірақ осы жағдай Фукидидтің
ойы бойынша дұрыс болып табылған, ал Периклден кейінгі демократия
көсемдерін ол сынады, халықтың ең бір жаман пиғылдарына, іс әрекетеріне жол
береді деген. Фукидид бізге Периклды қатты әсерлеген бейнесін көрсетеді,
бірақ біз оны тек қана сондай деп қарастырмауымыз керек. Негізінде, ол
аристократтар семьясынан шыққан және Плутархтың айтуы бойынша халыққа деген
қөзқарасы белгілі дәрежеде үстірт еді 4, 323.
Фукидид оқиғалардың себептері мен сылтауларын айқын айырып отырды.
Жаратылыстан тыс ғажайып күштерге сенуден арылып жетпеген Геродотқа
қарағанда, біз Фукидиті рационалист тарихшы деп атай аламыз.
Көптеген публицистика бағытындағы шығармалардан V және VI ғасырлардағы
Афиныда болған әлеуметтік және саяси ауыр күрестерді көруге болады.
Псевдоксенофонттың Афины политиясы деп аталған шығарма осындай
шығармалардың бірі. Бұл трактат жазшы Ксенофонттың шығармаларының арасында
табылған үшін осылайша талып кетті, бірақ мазмұны жөнінен де оның авторын
Ксенофонт деп айтуға болмайды. Афины политиясы Пелопоннес соғысының бас
кезінде пайда болды деп жориды, бұл шығарманың авторы бізге белгісіз,
трактаттың мазмұнына қарағанда, мұның авторы – демократияның дұшпаны,
олигархиялық тәртіпті жақтаушы афиналық деп айтуға болады.
Афины демократиясының тарихы туралы мәліметтерді Платон еңбектерінде
табуға болады. Платон б.з.б. 427 – 347 жылдарда өмір сүрді. Шын аты
Аристокл. Жасында спортпен көп шұғылданды, жоғары көрсеткіштерге де жетті.
Жауырыны кең болды, сондықтан оны Платон (кең жауырынды) деп атап кетті.
Сол атпен ол адамзат тарихында мәңгілік қалды.
Платонның екі жүздей еңбектері бар. Олардың ішінде біздің ғылымымызға
тікелей қатысы бар шығармалары Мемлекет, Саясатшы, Заңдар 5және
т.б.
Плутарх шамамен 46 жылы Херонея қаласында туылып 120 және 130 жылдар
аралығында қайтыс болған. Избранные жизнеописания 6 еңбегінде ол
атақы гректер мен римдіктердің биографияларын жазды. Тарихшылар үшін оның
еңбегі құнды дерек болып табылады, бірақ Плутарх өзін тарихшы деп
санамады. Александр Македонскийдіңдың биографиясына кіріспе ретінде ол
былай жазған: Мы пишем не историю, а биографии, и не всегда в самых
славных деяниях бывает видна добродетель или порочность, но часто какой
нибудь ничтожный поступок, слово или шутка лучше обнаруживают характер
человека, чем сражения с десятками тысяч убитых, огромные армии и осады
городов 6, 145.
Плутарх өзінің еңбегінде, Афины демократиясының қалыптасуына үлкен әсер
берген, б. з. VI ғасырдағы Афинының атақты заң шығарушысы Солонға және оның
реформаларына үлкен мән береді. Әлемнің жеті кереметінен басқа
антикалық дәуірде жеті данышпан да саналған еді, соның бірі Солон болып
табылатын еді 6, 25.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының тақырыбына қатысты
зерттеулер Кеңес дәуірінде жарияланған еңбектерде көп көрініс тапты.
Сонымен қатар шетел авторларының біршама еңбектері бар.
Француз буржуазиялық революциясына қарсы ағылшын тарихшысы Э. Берк Э.
Размышления о революции во Франции афины демократиясы тарихының нашар
жақтарын көрсетіп, жалпы демократияға қарсы шықты 7.
Россияда Афины мемлекетінің тарихын зерттеген адамдардың бірі М. С.
Куторга болды. Ол Афиныдағы азаматтық қауымның қалыптасуына көп көңіл
бөлді. Тақырыпқа қатысты зерттеу еңбектерінің ішінде А. И. Доватурдың
Политика и политии Аристотеля 8 еңбегінің құны өте жоғары. Зерттеуші
ғалым онда Аристотельдің саясатына және ол ең жақсы деп таныған мемлекеттік
құрылымның полития деген түріне жан-жақты талдау жүргізіп, кең ауқымды
зерттеген. Келесі бір автор А. К. Бергердің еңбегі Политическая мысль
древнегреческой демократий 9 деп аталады. Бұл еңбекте жалпы ерте грек
қоғамындағы саяси пікірлер, оның негізгі бастамалары, демократиялық даму
жолдары, Афиныдағы құл иеленуші демократия жайында, бұнда да Аристотельдің
еңбегіне талқылау жасалынған. Афины мемлекетінің тарихына арнап үлкен еңбек
жазған, өнімді еңбек берген зерттеуші- Р. Ю. Виппер 10 болды. Харьков
университетінің профессоры В. П. Бузескул ол Аристотельдің Афины
политиясы құнды дерек екеніне алғаш көңіл бөлген зерттеуші..
Афины демократиясы тарихы 11 еңбегінде В. П. Бузескул афин
демократиясының тарихын, оның құрлысын, қызметін және грек әлеміне әсерін
зерттеді. В. П. Бузескулдің Античность и современность 12 еңбегінің де
маңызы зор. Р. Ю. Виппер еңбегінде б. з. д. VIII –IV ғғ. Греция тарихындағы
әртүрлі әлеуметтік топтардың қақтығыстардың грек қоғамының дамуындағы ролін
көрсетеді.
Қазіргі кезде Ежелгі Греция, Афины мемлекетінің тарихына арналған
зерттеушілер өте көп. Россияда Санкт-Петербург ғалымдары Фролов Э. Д.
Рождение греческого полиса 13 және т. б. өз зерттеулерінде Афины
мәселесіне көп көңіл бөлді. Және де көптеген авторлардың шығарған Греция
тарихына арналған еңбектерінде, оқулықтарда Ежелгі Грециядағы тарихи
жағдай, әлеуметтік-экономикалық мәселелерге, ежелгі грек ойшылдарына
біршама тоқталып өткен. Сондай-ақ, ресейлік авторлар В. Я. Кисиль, В. В.
Риберидің бірлесіп шығарған еңбегі Галерея античных философов том 1 14
Аристотельдің жеке тұлғасына қатысты жан-жақты мәліметтер берілген. Әлем
тарихында осындай өзекті мәселемен елімізде шығатын Античный вестник 15
Сб. Под. Ред. В.Н.Вдовин жарияланған конференция материалдарында біршама
қарастырған. Саяси ой-пікірлерге қатысты бұл мәселемен бірнеше авторлар
ұжымы терең әрі нақты қарастырған. Әл-Фараби жайында зерттеу жүргізген, А.
Х. Қасымжановтың Аль-Фараби 16 еңбегі өте жоғары деңгейде жазылған еңбек
болып табылады.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі мен әдіс-тәсілдері. Диплом жұмысын
жазу барысында тарихилық, ғылыми танымдық, жүйелік, объективтілік
принциптері әдістемелік негіз етіп алынды.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысы барысында жалпы адамзат
тарихында ежелгі грек қоғамының, Афины демократияның ерекшеліктерін, алатын
орнын, сол кездің озық ойлы данышпаны Аристотельдің қоғамдық саяси
пікірлерін, мемлекет құрылымы туралы тұжырымдарын, оның әлемдік қоғамдық-
саяси ойларға ықпалын анықтауды, жан-жақты ашып көрсетуді мақсат еттім.
Міндеттері: Осы мақсатқа жету үшін алдыма мынандай міндеттерді
қойдым:
– Ежелгі Грециядағы қоғамдық, саяси жағдайлардың, полистердің
басқару жүйесіндегі орын алған дағдарыстың себеп-салдарын
анықтау;
– Афины демократиясының ерекшеліктерін зерттеу;
– Аристотельдің қоғамдық саяси ой-пікірлерінің маңызын зерттеу;
– Аристотельдің мемлекет құрылымы жайындағы тұжырымдарын оның
еңбектерін оқу арқылы талдау және Платон, Әл-Фарабидің
пікірлерімен сабақтастығын анықтау;
– Аристотель ілімінің Батыс өркениетіне тигізген әсерін талдау;
Диплом жұмысының мерзімдік ауқымы. Диплом жұмысы б. з. д. V-ІV ғғ.
аралығын қамтиды. Бұл кезең Ежелгі Грецияның қоғамдық саяси дамуында ғана
емес, полистік (қала-мемлекеттердегі) жағдайдағы дағдарысқа, Афиныдағы
қалыптасқан құл иеленуші демократиядағы өзгеріске толы. Осы кезең
аралығында полистердегі дағдарыс тереңдей түсіп, биліктің бір түрінен
екінші түріне ауысып, қоғамдық саяси жағдай шиеленісе түсті, сол кезде өмір
сүрген ұлы ойшыл, философ Аристотельдің саяси көзқарастары қалыптасты.
Жұмыстың жаңалығы. Жұмыстың жаңалығы деп, осы тақырыпты зерттеу
барысында, тікелей деректер мен әдебиеттерді пайдалана отырып,тақырып
мәнінің ашылуы және бұл тақырыптағы дипломдық жұмыстың қазақ тілінде тұңғыш
қорғалуы.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау және
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда Ежелгі
грек қоғамындағы ерекшеліктер, Аристотель өмір сүрген кездегі қала-
мемлекеттердегі басқару жүйесі, әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайлар
қарастырылған. Екінші тарауда, Батыс қоғамындағы саяси ой-пікірлердің
қалыптаса бастауы, соның ішінде Аристотельдің Саясат, Афины политиясы
еңбектері, Платон, шығыс ғұламасы Әл-Фарабидің ғылыми тұжырымдары мен
көзқарастарымен салыстырмалы талдау жасалған және оның ілімін таратушы
перипатетиктер жайында жазылған.
1 Ежелгі Грециядағы қоғамдық-саяси өмір және Аристотель
1.1 Ежелгі Грецияның қоғамдық-саяси өмірінің және б. з. д.
IV ғ. Афиныдағы әлеуметтік-саяси дамуының ерекшеліктері
Б.з.д. мыңжылдықтың басында Ежелгі Грецияда жеке және тәуелсіз
полистер формасы түрінде бірнеше қала-мемлекеттер пайда болды. Алғашқы
қауымдық құрылыстан қоғамдық өмірдің ерте мемлекеттік және қоғамдық
формасына көшу халықтың әлеуметтік жіктелу процесін одан әрі күшейтіп, ру
ақсүйектері мен қайыршыланған қауым мүшелерінің, байлар мен кедейлердің,
еріктілер мен құлдардың арасындағы күресті шиеленістіре түсті. Осындай
жағдайда ежелгі грек полистерінде басқару формасының өздері жақтаған түрін
орнату жолында әртүрлі әлеуметтік топтар арасында аяусыз күрес жүрді. Ол
кездегі басқару формасының негізгі түрлері мынадай еді: аристократия (екі
немесе жаңа ақсүйектер тобы), олигархия (байлар мен дәулеттілер тобы), және
демократия (халық билігі). Осындай күрес нәтижесінде б.з.д. VI-V ғ.ғ.
әртүрлі полистерде басқарудың өзіндік формалары пайда болып, одан әрі
дамыды. Афиныда демократия, Фивыда олигархия, Спарта мемлекетінде
аристократия пайда болды. Осы процесс Грецияның саяси ілімдерінде көрініс
тапты.
Ежелгі грек полистерінде саяси көзқарастардың пайда болуы мен
дамуында үш кезең айқын байқалады. Ерте кезең (б.д.д. IX-VI ғ.ғ.) ежелгі
грек мемлекеттілігінің пайда болуына сәйкес келеді. Бұл кезеңде саяси-
құқықтық көзқараста рационалдандыру (Гомер, Гесиод, атақты жеті данышпан)
байқалады және мемлекет пен құқық проблемаларына философиялық тұрғыдан
қарау (Пифагор, Гераклит) қалыптасады. Екінші кезең (б.д.д. V және IV
ғасырдың бірінші жартысы) ежелгі грек философиясы мен саяси-құқықтық
ойлардың гүлденген кезеңі (Демокрит, софисттер, Сократ, Платон, Аристотель
және т.б.). Үшінші кезең ( б.д.д. IV ғасырдың екінші жартысы мен ІІ
ғасырлары) элинизм кезеңі, ежелгі грек мемлекеттілігінің құлдырауы, грек
полистерінің алғашқыда Македония, кейіннен Рим билігіне көшуі (Эпикур,
стоиктер, Полибий және т.б.) 19, 27.
Гректердің қарапайым көзқарасы бойынша, мемлекет үшін көз жетерлік,
үлкен емес территория ең қажетті деп саналды. Шамамен 40миль кеңістікті
алып жатқан Афины республикасы ортақ ережелерден ерекшеленетін кең ауқымды
болып табылады. Негізінен гректік мемлекет және қоғам ауқымды дәрежеде
құлдық пен құл еңбегіне негізделген еді. Антикалық әлемде құлдар соншалықты
көп болған жоқ. 2) Грецияда құлдар мен қатар ерікті жұмысшылар да тіршілік
етті. Ерте кезде құлдық шаруашылық арзан жергілікті жұмыс күші жетпеген
жерлерде пайда болды. 3) Құлдар варварлардан айрықша болды, ал
Аристотельдің көзқарасы бойынша, варвар мен құл өзінің табиғаты жағынан
ұқсас ұғымдар болып келеді. Сол кезеңде құлдар қазіргі машиналардың
қызметін атқарған еді және шаруашылық тәртіпке ықпал етті. Аристотель
айтқан: егер де әрбір құрал өзіне тиесілі жұмысын өзі атқарса, мысалы,
тоқымашы машинасы өзі тоқыса, онда құлдардың керегі болмайтын еді 23, 64.
Гесиод жырынан үзінді келтірсек: бәрінен бұрын үй, кейін әйелі, және жерге
жер жыртушы-өгіз дейді, ол бұны кедейлерде құлдың орнын өгіз басатынан
айтып түсіндіреді 22, 156.
Енді грек мемлекеттері мен оның негізі, міндеттерімен жақыннан
танысатын болсақ, айырмашылықтармен қатар қазіргі құқықтық мемлекеттермен
ұқсайтын көптеген жақтарын да байқаймыз. Ежелгі гректер ақиқат пен
әділдікті іздеген, оны жүзеге асыра отырып, оны мемлекеттен күтті; ол -
әділдікті құрушы. Гректер, егер жер бетінде ақиқат бар болса өнегелі
бастама бар, онда олар тек адамның жанында ғана емес, олар мемлекеттік
құрылымдағы қоғамдық қатынастарда өз көрінісін табу керек. Мемлекет үшін
өнегелі негіздер қажет. Ол тек онда ар-ұят, құқық үстемдік еткен кезде ғана
жүзеге асуы мүмкін. Мемлекет өмірдің қажеттіліктері үшін, өзіндік мәні бар
тіршілікке жету үшін пайда болады 9, 21.
Грек мемлекеті туралы түсінікпен, грек азаматы түсінігі тікелей
байланысты. Жалпы гректер, жеке тұлғаны өте жоғары қойған. Прометейдің
титандық образын, еске түсірсек, прогресс үшін, адамзат үшін күрескер, -
рухтың жоғары ұмтылысы үшін азаптанған немесе Софоклдың хордағы сөздері):
В мире много сил великих,
Но сильнее человека
Нет в природе ничего...
Создал речь и вольной мыслью
Овладел, подобной ветру,
И законы начертал 8, 56.
Адамдардың еріктілерге және құлдарға бөліну жағдайында қалыптасқан
антикалық саяси ой еркіндігінің идеологиясы ретінде бекіді және дамыды.
Бостандықты құндылық, ежелгі гректік саяси – теориялық ілімнің негізгі
мәселесі, және мақсаты болды. Бірақ бұл жалпыға бірдей бостандық емес,
шектелген бостандық еді. Құлдар бостандық мәселесінде есепке алынбады, олар
туралы сөз де болмады.
Б. э. д. IV-V ғасырлардағы Македониялық қоғамдық құрылысын ежелгі
Грецияның бірқатар жерлерінде көсемдер билігі мен жауынгерлер жиналыстары
өмір сүріп тұрған архаикалық кезеңнің басындағы грек қоғамымен салыстыруға
болады. Бірте-бірте, экономиканың дамуымен және құл иеленуші таптық
қоғамның осы дамуының, құлмен сауда жасаудың маңызы артуының нәтижесінде
Македонияның Грециямен және оның өзге де көршілері мен байланысы кеңейді.
Таптық құл иеленуші қоғамның құрылуымен бірге, құл иеленуші
мемлекеттің де дамуы және нығаюы табиғи нәрсе. Бұрынғы әскери демократия
күшті патшаның билігіне – монархияға жол берді.
Грек мемлекеттері Македонияның күшеюі өздерінің дербестігіне қауіпті
екенін түсіне бастады. Алайда б. з. дейінгі IV ғасырдың ортасында
Грециядағы әлеуметтік, экономикалық және саяси жағдайлар өте күрделі
болатын. Таптық және әлеуметтік шұғыл жіктелулер гректердің македондық
экспансияға қарсылығын әлсірете берді. Тұрғындардың неғұрлым бай және
ауқатты топтары македондық қауіпке немқұрайды қарады, олар тіпті македондық
гегемонияға қарсы емес-ті, өйткені македондық гегемония оларды саяси
тәуелсіздіктен айырғанмен немесе дербестіктерін едәуір шектегенмен, мұның
есесіне бұларға өз полистерінде үстем болушылықты қамтамасыз ететін. Тұрғын
халықтың демократиялық күштері (әсіресе Афиныда) және бай топтарының
Солтүстік Қара теңіздің жағалаумен сауда байланысы бар бір бөлігі
Македонияға қарсы шықты. Бірқатар полистерде Македонияға қарсы және
Македонияны қолдаушы саяси топтар пайда бола бастады. Әсіресе Афиныдағы
осындай саяси партиялар айрықша елеулі еді және қазіргі ғылым үшін
жеткілікті дәрежеде жақсы белгілі болып отыр 24, 98.
Грецияда мүлік теңсіздігінің барған сайын ұлғая түсуі және классикалық
кезеңдердегі полистерге қарағанда неғұрлым ірі саяси бірлестікті қажет
еткен, экономикалық байланыстардың территориялық жағынан кеңейе түсуі
себепті б. э. д. ІV ғасырда б. э. д. V ғасырдағы демократияны енді қайтып
қалпына келтіруге болмайтын еді. Афины демосының кедейленген қалың топтары
Македонияға қарсы партияны белсене қолдады, өйткені олар Афинылық
олигархтар ІІ Филипптің қолдаумен демократияны құлатады, қалың көпшілікке
арналған демократиялық мекемелерді жояды деп қауіптенді, ал құл иеленушілік
дамыған жағдайда тұрақты еңбек ақылары жоқ азаматтарға жоғарыда айтылған
қалың көпшілікке арналған демократиялық мекемелердің жұмысына қатысқаны
үшін төленетін ақының өмірлік мәні зор еді 29, 115.
Пелопоннес соғысын туғызған, Балқандық, аралдық және кіші азиялық
Грецияның көптеген аудандарын қайыршылыққа ұшыратқан әлеуметтік-
экономикалық даму соғыс аяқталған соң да жалғаса берді. Спарталықтарға
көмек көрсету арқылы грек дүниесінің ішкі өміріне қол сұққан Персия Спарта
және Афины арасындағы бейбітшілік келісімі жасалғаннан кейін де өзінің қол
сұғуын тоқтатқан жоқ.
Грек дүниесінде өзінің жетекшілік рөлін жүзеге асыруға кіріскен
Грецияның жаңа гегемоны – Спартаның жеңіліске ұшыраған Афинының қолы жеткен
дәрежесіндей әлеуметтік-экономикалық және саяси тәжірибесі болмаған еді. Ал
б. э. д. ІV ғасырдың бірінші жартысындағы ішкі және халықаралық жағдайлар
б. э. дейінгі V ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы жағдайдан әлдеқайда
күрделі еді. Бұл кездегі грек қоғамының өміріне негіз болған басты
факторлар – құл иеленуші товарлы шаруашылықтың одан әрі өсе түсуі және осы
өсудің нәтижесі ретінде алдыңғы қатарлы, экономикалық жағынан дамыған
полистерде ерікті тұрғындардың жіктелуі және Грецияның бұрынғы артта қалған
оңтүстік, батыс және солтүстік бөліктерінде экономиканың дамуы болды. Бұл
факторлар ежелгі грек қоғамындағы таптық күресті күшейтті және тауарларды
өткізуді қиындатты. Ал полистердің әлсіз үкіметтері мұның үстіне құл
иеленушілерді қайыршылыққа ұшыраған халық топтарының ашу-ызасын сенімді
түрде қорғай да алмайтын еді.
Пелопоннес соғысы б. э. дейінгі V ғасырдың өзінде-ақ байқала бастаған
процесті – қолөнері кәсібінде, саудада және теңізде жүзуде құл еңбегін
пайдалануды арттыра түсті. Пелопоннес соғысынан кейін құл еңбегін ауыл
шаруашылығында пайдалану да артты. Бұл процесс қолөнершілердің,
жүкшілердің, малайлардың және басқаларының жағдайын ауырлата түсті. Оларға
арзан құл еңбегімен бәсекелесу барған сайын қиындай түсті. Олар кездейсоқ
табыстармен, құл иеленуші мемлекеттің құл еңбегін қанаудан және
жеңілгендерге салық салудан алатын қаражаттан бөлінетін аз ғана қайыр-
садақамен күн көретін люмпен-пролетарийлерге айналды. Олар құл иеленуші
қоғамның арам тамақ элементтерінің ең төменгі сатысындағылар болып шықты.
Еңбекке құлдың ісі деп жиіркене қараушылық дәл осы кезде кеңінен етек алды.
Бұл кедейлердің адал еңбекпен табыс табу жолдарын табуға деген ынтасын
кемітіп, олардың жағдайын одан әрі қиындатты 36, 59.
Ұзақ жылдар бойына әскери қимылдар тынбағандықтан, оларға шаруалар мен
қолөнершілер көп қатысқандықтан иесіз қалған жер учаскелері пайда болды.
Оларды ісі оңға басқан құл иеленушілер зорлықпен басып алатын немесе арзан
бағаға сатып алатын. Осылайша жерді ішінара қайта бөлу және жердің, құлдар
мен жеке меншіктегі өзге де бұйымдардың біршама аздаған адамдардың ғана
қолында шоғырлануы жүріп жатты. Бірақ бұл процесті асыра бағалауға да
болмайды. Грек полистері жағдайында жеке адамдар қолында тым ірі жер
иеліктері мен шеберханалар шоғырлана алмайтын еді. Сауда және өсімқор
капиталдың шоғырлануы көбірек байқалды, әрі саудагерлер мен өсімқорлар
мұнымен бірге жер сатып алуға да талпынды. Бұдан құл иеленуші қоғамның
тіпті товарлы өндіріс барынша күшті дамыған кезеңінде де натуралдық негізде
қалатындығы көрінеді. Бай құл иеленуші – плутократтар да (яғни өз
байлығымен күштілер де), өсімқорлар да, саудагерлер де, жер иеленушілер де
болды.
Іс жүзінде олар экономикалық жағынан дамыған грек полистерінің ішкі
және сыртқы саясатында ықпалды болды.
Одан бұрынғы уақытта классикалық құл иеленуші қоғамның тірегі – орта
дәулетті азаматтар болған еді, олар күні өте бастаған полистің идеологы
Аристотельдің айтуынша, басқарудың мемлекеттік ең жақсы формасы – политияны
құраған еді. Орта және майда құл иеленушілер полистік жасақтарда да қызмет
атқарады 12, 25.
Б. э. дейінгі ІV ғасырдағы демократиялық полистердің халық
жиналыстарына келсек, біздің алдымызға мүлде басқа бейне елестейді. Сырттай
қарағанда елеулі өзгерістер болған жоқ. Афиныда тіпті демократиялық
сипаттар күшейе түсті: сайланатын қызметтердің көпшілігіне мемлекет ақша
төлей бастады (азаматтардың халық жиналысына қатысқанына да ақы төленді).
Бірақ сыртқы демократиялық сипаттың астарында азаматтардың жоқшылыққа
ұшырауы және мемлекеттік қызмет орны мен халық жиналысына қатынасуды
жартылай қайыршылыққа ұшыраған азаматтардың шағын болса да, тұрақты табыс
көзіне айналдырушылығы жасырынып жатыр еді. Жартылай қайыршы азаматтарды
билік қолдарында тұрған плутократтар мен олигархия осылайша азықтандырып
тұрды. Халық жиналысы әдетте байлардың тілектерін орындады. Бірақ кейде
ішкі ашу-ыза сыртқа шығатын және кедей азаматтар халық жиналысында ірі
меншік иелеріне бір жолғы төтенше салық салу жөніндегі, олардың бірінің
немесе қатарынан бірнешеуінің дүние-мүліктерін жартылай немесе толық тонау
жөніндегі заңды көпшілік дауыспен өткізетін 8, 48.
Б. э. дейінгі ІV ғасырдағы полистерде ескі халық жасағы өз рөлін
жоғалтты. Азаматтардың орташа топтары азайып, жоғалуға айналды, ал жасақты
құраушы негізгі көпшілік солар еді. Кедейлердің қарулану үшін қаржысы
болмады, сонымен бірге олардың плутократтардың мүддесі үшін шайқасқысы да
келмеді.
Б. э. дейінгі V ғасырдың аяғы мен ІV ғасырдың басында Грециядағы
әскери күштердің негізгі түрі жалдамалы жауынгерлер отрядтары болды.
Жалдамалылар аз мөлшерде бұрын да болған еді, бірақ ендігі жерде мұның өзі
жаппай дәстүрге айналды 15, 115.
Жалдамалы жауынгерлер қатарына кіру құл иеленуші қоғамның дамуы
жағдайындағы грек полистерінің кедейлікке душар болған қалың топтары үшін
ауыр жағдайдан шығудың бірден-бір жолы болды.
Грецияда жауынгерлерге мұқтаждық әрқашан үлкен болатын, ал б. э.
дейінгі ІV ғасырда соғыстардың жиілеуіне байланысты бұл мұқтаждық тіпті
күшейді. Гректердің жалдамалы жауынгерлерін парсы патшалары мен египет
перғауындары көп мөлшерде өздеріне қызметке тартты. Жалдамалылар маман
жауынгерлер болғандықтан, олардың санының көбеюі ежелгі гректердің әскери
істерінде жаңа кезеңде көрсететін еді. Грецияда тәжірибелі жауынгерлерге
арналған арнаулы базалар болды, оларды үкімет пен әскер басылар өз
әскерлерінде қызмет еткісі келген адамдармен шарттар жасасатын.
Б. э. дейінгі ІV ғасырда жалдамалылар мен олардың әскер басшылары грек
полистерінің саяси өмірінде елеулі рөл атқара бастады. Жалдамалылар
отрядтары полистерде өздерінің кедейленген демостарының наразылығын басу
үшін әскери күшке мұқтаж болған билеуші олигархиялардың өкіметтерін
нығайтты. Бірақ бұл жауынгерлердің өздерін шақырған өкіметті құлататын және
өздерінің бастығын тиран деп жариялайтын кездері де болатын 10, 31.
Сөйтіп, жоғарыда сөз болған осы кейінгі, немесе кіші тираниялар,
ғылыми әдебиетте оларды б. э. дейінгі VII-VI ғасырлардағы алғашқы
тираниялардан ажырату үшін осылай атайды, - б. э. дейінгі V ғасырдың аяғы -
ІV ғасырдың басындағы құл иеленуші қоғамның даму жағдайларынан туған еді
10, 35.
Таптық және саяси күреске кейде құлдар да қатысты, түп деректерде бұл
жөнінде мәліметтер бар. Бірақ б. э. дейінгі ІV ғасырдағы Грециядағы
құлдардың жеке өздерінің қозғалыстары жөнінде түп деректерде Спартадағы
илоттардың көтерілісі жөніндегі мәліметтерден басқа ешқандай ақпар
сақталмаған. Жалдамалылар өкіметі әдетте ұзаққа созылмайтын, өйткені бұл
адамдар іс жүзінде өз таптарынан мүлде қол үзген элементтер еді, әскери
мамандық негізінде оларда бірлестік сипаттары қалыптаса бастады. Олар
ішінара кедейленген демостың тікелей мүдделерінен қол үзген еді және кімнің
есебінен болса да бәрібір , тек баюды ғана көздеді. Жалдамалылардың билікті
пайдаланып қиянат жасаушылығы олардың езгісіне түскен қала тұрғындарының
көтеріліс жасауына және тирандарды қууына апарып соқтырды. Тирания деген
сөздің жағымсыз мағынасы дәл осы б. э. дейінгі ІV ғасырда пайда болды 36,
45.
Құлдардың қолөнер өндірісі үлкен қаражатты қажет етпеді және жалпы
алғанда ежелгі дүниенің талап етуімен, тұтынушылық сипатының аздығымен
шектеулі болды. Байлардың артық қаражаттары талғампаздықпен сән-салтанат
құруға жұмсалды да, мұның өзі әлеуметтік теңсіздікті бұрынғыдан бетер
айқындай түсті және байлар мен кедейлер арасындағы антогонизмді күшейте
түсті. Жиналған байлықтың бір бөлігі қазынаға айналдырылып, тонап кетушілік
пен кәмпескеленуден сақтану мақсатында жерге көмілетін.
Полистің ішкі рыноктары әрдайым шектеулі болды, бұл б. э. дейінгі V
ғасырдың өзінде-ақ полистердің одақтарға бірігуін туғызды. Б. э. дейінгі ІV
ғасырда ішкі рынок бұрынғыдан да бетер тарыла түсті. Ерікті тұрғындардың
көптеген топтарының күйзеліске ұшырауы олардың сатып алу қабілетін азайтты.
Құлдардың көпшілігі ешнәрсе сатып алмайтын. Бай жер иеленушілердің
қарауында өз құлдарының бұйымдары болды да, олар жергілікті тауарларды
сатып алмады. Грецияның артта қалған аудандары дамудың құл иеленушілік
жолына түсті және Афиныда, Коринфте, өзге де сауда-қолөнер орталықтарында
шығарылған тауарларды аз мөлшерде ғана алып отырды. Ал өсе түскен құлдық
қолөнершілік өндіріс өзі шығарған өнімді өткізуге мүдделі болды. Полистің
тар шекаралары құл иеленуші қоғамның экономикалық жағынан одан әрі ілгері
дамуын қиындатты. Құл иеленуші қоғам дамуының алғашқы кезеңінде, таптық
күрестің шиеленіскен жағдайында туған полистер құл иеленушілердің мүдделері
мен мүліктерін жақсы қорғай алған жоқ. Олардың күші жеткіліксіз болды.
Әлеуметтік дағдарысқа полистік мемлекеттік қондырғының саяси дағдарысы да
қосылды 13, 43.
Б. э. дейінгі ІV ғасырдың бірінші жартысындағы жалпы грек жағдайы
осындай еді, оларды қала-мемлекет (полис) шеңберіндегі гректік құл иеленуші
қоғамының әлеуметтік және саяси дағдарысы деп сипаттауға болады. Бұл тұтас
алғандағы құл иеленуші жүйенің дағдарысы емес еді. Ол неғұрлым күштірек
дамыған классикалық полистерде пайда болды және құл иеленуші шаруашылықтың
дамуының нәтижесі ретінде Грецияның көбірек бөлігіне тарады.
Грек құл иеленуші қоғамының саяси қайраткерлері, философтары және өзге
де идеологтары классикалық полистердегі гректің құл иеленуші қоғамы келіп
тірелген әлеуметтік және саяси тығырықтан шығудың жолдарын іздеумен болған
еді. Олардың ішінде неғұрлым реалды позиция ұстанған Исократ болды.
Салтанатты сөз түрінде жазылған саяси трактат Панегирикте Исократ Кіші
Азияны басып алып, тонау, сөйтіп өз шаруашылықтарын жөндеп алу үшін
гректерді бірігуге шақырды. Гректердің өздігінен бірігуі мүмкін еместігін
көрген соң, Исократ грек полистерінің Филипп Македонскийге бағынуын,
сөйтіп, соның басшылығымен жаңағыдай жаулап алушылықты жүзеге асыруын
жақтады. Исократ грек тұрғындарының бай топтарының мүддесін көздеген еді.
Б. Э. дейінгі V ғасырдың аяғындағы бірқатар оқиғалар парсы деспотиясының
қатты әлсірегенін гректерге анық танытты 23, 331.
Парсылардың көмегімен Афиныны жеңген Спарта қайтадан Грецияның
гегемонына айналды, Спарталық әскер басшылары – гармостар басқарған әскери
отрядтар афиналықтардың билігінен ресми құтқарылған грек полистерінде
орналасты да, оларды тонауға кірісті. Пелопоннес соғысы кезінде Спарта өз
тұрғын халқын сыртқы ықпалдардан қызғыштай қорғау саясатының ұстануды
қойды, бірақ әлеуметтік, экономикалық және саяси жағынан артта қалған, ол
б. э. дейінгі ІV ғасырдың бас кезінде өзіне жүктелген Грецияның гегемоны
ретіндегі қызметін атқаруға шамасы келмеді. Спарта Грецияны шын мәнінде
бақылауға алуды жүзеге асыра алған жоқ. Қайта, мұның керісінше, бұрын
өзімен-өзі томаға-тұйық келген спарта қоғамы Грецияның экономикалық және
саяси жағынан дамыған аудандардың күшті ықпалына ұшырады. Б. э. дейінгі V
және ІV ғасырдың шекарасында мүлік теңсіздігінің күшеюі спарталықтардың
заңдарында өз көрінісін тапты. Спарта тарихында тұңғыш рет эфор Эпитадейдің
жер учаскесін мирас етіп қалдыру мен сыйлау еркіндігі жөніндегі заңы
бойынша іс жүзінде ол учаскелерді сатуға, сатып алуға рұқсат етілді 8,
325.
Пелопоннес одағында әрқашан шиеленісіп келген таптық күрес Спартада ең
ақырғы шегіне жетті. Б. э. дейінгі 399 жылы эфорлар астыртын ұйымының
әрекетін ашты, оған спарталық тең адамдар қауымының үстемдігін құлатып,
спарталық құрылысты қайта құру мақсатымен біріккен илоттар периэктер мен
азып тозып кеткен, яғни кедейленген спарталықтар – гипомейондар қатысты.
Пелопоннесте жаппай кедейлену әсіресе ғасырлар бойы сақталып келген
архаикалық қатынастардың тез өзгеруіне байланысты нағыз кесел дертке
айналды. Көптеген пелопоннестіктер отанынан кетіп, жалдамалы жауынгерлерге
айналды. Тенар мүйісінде (Пелопоннестің оңтүстігі) жалпы гректік және
белгілі дәрежеде халықаралық та маңызы болған, жалдамалыларға арналған ең
алғашқы базалардың бірі пайда болды.
Грециядағы құлдық демократия азаматтардың қоғамдағы алатын орнын
олардың шығу тегіне қарап емес, мүліктік жағдайларымен байланыстырды. Бұл
жағдай ақыл-ой еңбегімен айналысатын адамдардың бөлініп шығуына әкелді. Құл
еңбегі олардың ғылыммен, біліммен, ағартушылықпен және өнермен кәсіби
тұрғыда шұғылдануына мүмкіндік берді. Осының нәтижесінде таза зиялылар мен
ойшылдар қауымы пайда болып, саяси – құқықтық және әлеуметтік -
философиялық жаңа көзқарастардың қоғамдық пікірі мен санасы қалыптасты 32,
195.
Саяси ой мен оған қарасты практикалық және рухани іс бостандық
ретінде қарастырылып, ол ерікті адамдардың қызмет аясы, ал еңбек, оның
ішінде ауыр қол жұмыстары, құралдың үлесі ретінде қарастырылды. Барлық
өндірістік еңбек және отбасы ортасы, сол кездегі ұғым бойынша,
бостандықтан тыс аймақ принципі, яғни бостандық тұрғысынан алғанда
саясаттан тыс болып есептелінеді. Қожайын мен құлдың, отбасы мен оның басқа
мүшелерінің билік пен бағыныштылық жөніндегі қатынасы саяси емес қарым-
қатынас түрде түсіндірілді. Дәстүрлі эллиндік саяси өмір формасының
варварлық деспоттық билігіне қарсы қойылуы да оған байланысты болып келді.
Мемлекет пен құқықты зерттеудегі ежелгі грек саяси ойының ерте
кезеңінде оның мифологиялық түсініктері (Гомер, Гесиод) қоғамдық ойдың
дамуы барысында өзінен кейінгі қалыптасқан жаңа көзқарастарға, атап
айтқанда, философиялық тұрғыдан түсіндіруге (Жеті данышпан, Пифагор,
Гераклит, Демокрит) одан кейінгі рационалистік интерпретацияға (софистер),
логикалық – танымдық талдауға (Сократ, Платон) және ақыр соңында
эмпирикалық – ғылыми (Аристотель) және тарихи – саяси (Полибий) ілімге орын
берді.
Ежелгі грек полистерінің тәуелсіздігін жоғалтқан эллиндік дәуірінде
ескі құндылықтарды қайта бағалауда бұрынғы ұжымдық полистік өмір күмән
тудырып, адамдарды еріктілер мен құлдарға бөлу принципі сынға ұшырайды. Бұл
кезде бостандық әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде емес, рухани құбылыс
ретінде, түсіндіріледі. Осы принцип негізінде адамдардың жалпыға бірдей
бостандығы мен еркіндігі табиғат заңдылығы мен табиғи құқықтар қағидасы
тұрғысында паш етіледі.
1.2 Аристотельдің өмірі мен қызметі. Саяси көзқарастарының
қалыптасуы.
Антикалық саяси-құқықтық ойдың одан әрі дамуы және тереңдеуі Платонның
шәкірті және сыншысы Аристотельдің (б. з. д. 384-322 жж.) есімімен тікелей
байланысты. Аристотель – ұлы грек философы.
Б.з.б. 342-340 жылдары Македония патшасы ІІ Филипптің шақыруымен оның
баласы, болашақ император Ескендірді (Александр Македонскиді) оқытып,
тәрбиеледі. Кейін Афиныға оралып, өз мектебін (лицейді) ашты 25, 23.
Осында ол бірінші рет саяси ғылымды пән ретінде кіргізіп, өзі сабақ берді.
Аристотельді саясаттанудың әкесі дейтіні содан.
Аристотельдің өмірі туралы ертеде жазылған әдебиеттерге бай, бірақ
олардан бізге тек мағынасыз қалдықтары ғана жеткен, ал кейінгі заман
жазушыларының мәліметтерін сыннан өткізуге тура келеді. Аристотель 384 жылы
Христово Рождествосында Фракиядағы грек отары Стагирде туылған. Сондықтан
да ерте кездегі деректерде жиі-жиі Страгирит деп аталуы осыған байланысты.
Оның әкесі Никомах дәрігер болған және Македон патшасы Аминттың досы
болған. Бұл жағдай Аристотельдің өміріне өз ықпалын тигізбей қоймады.
Ескілікті дәрігер отбасынан шыққан және өз заманының атақты дәрігері
Никомах медицина мен физика саласы бойынша бірнеше шығармалар жазған. Ол
өз баласына лайықты білім бере алды. Аристотельдің әкесінің тәрбиесінде
қанша уақыт болғандығы туралы нақтылы мәліметтер жоқ. Бірақ ерте кезеңдегі
деректерге қарап, мынадай қорытынды шығаруға болады: ол әлі 17-ге толмай
жатып ата-анасынан айырылады, содан кейін Стагирде тұратын Никомахтың досы
Атарнейлік Проксеннің қамқорлығына беріледі. Алайда сол кездегі Грецияның
солтүстігіндегі ғалымдардың арасында методико – натуралистік атмосферадағы
отбасылық дәстүр үстемдік құрды. Ол жас Аристотельдің ой-пікірлерінің
бағытында көрініс табуға тиіс еді, нәтижесінде өзінің философиясында жүзеге
асатын дүние мен тәжірибеге дұрыс қатынастағы құрметпен қарауды
соншалықты айқындайды. Ал Никомахтың Амниттің сарайындағы қызметі
Аристотельді де ақысыз қалдырмады. Нәтижесінде Амниттің мұрагері философпен
құрдас Филипптің Аристотельді өзінің баласы Александрды тәрбиелеуге
шақыруын да осымен түсіндіруге болады. Бұл жағдай Аристотельге көп
мөлшердегі мұраның тиесілі болуына себептігін тигізді, мұны оның әкесінің
сарайдағы қызметімен байланыстыруға болады. (Онда сол уақыттың сән-
салтанаты болып саналатын кітапханасы болды) Аристотель өз білімін 17
жасында жетілдіру мақсатымен сол уақыттағы білім беру, ағарту астанасы
болып саналатын Афиныға келеді. Сөзсіз, оны Платонның атақ-даңқы назарын
аудартты 38, 232.
Ол өзінің осы жердегі кезінде (367 жылдан Рож. Христ.) Платонды
көруі де мүмкін еді, себебі дәл осы кезде Платон өзінің 2-ші сициялиялық
сапарына аттанған еді. Платон Афиныға оралғанда шәкірттерінің арасынан
Аристотельді тани алмады; Сенімді мәліметтерге қарағанда, ол өзінің өткір
әрі жақсы пікірлеріне, зеректігіне, ақиқатты тынбай ізденісіне, сол кездегі
философиялық әдебиеттерде құштарлана оқып – үйренуіне байланысты оны
ақиқат философы, өзінің мектебінің мақтанышы деп атаған еді 14, 245.
Аристотельде өз кезегінде ұлы ұстазын құрмет тұтты. Кейінгі кезеңнің
жазушыларының мәліметтерінде Платон мен Аристотель арасында
келіспеушіліктердің болғаны туралы кездеседі. Әрине сол сияқты аңыздардың
негізінде шындықтың бір ұшы жатыр; Платон мен Аристотель арасындағы қарым –
қатынас әр уақытта теңдей болуы мүмкін емес еді, оның себебі: олардың
болмыстарының ұқсаспайтындығында және философиялық көзқарастарының әр
түрлілігінде еді. Сонымен қатар Аристотель өзін Платонның жай ізбасары
ретінде рөлімен келіспеді, ал қартайған Платон шәкірттерінің ішіндегі ең
таңдаулысының келіспеушілігіне қарап тұра алмады. Ол көп жағдайларда
Платонмен айтысады, бірақ ешқашан оған қатынасындағы жеке кейігіш мінез
көрсетпейді; ол бәрінен бұрын Платондық теорияға қарсы идеялармен айтысты.
Никомах этикасында (І, 4) мәлімдемесінде бұл айтыстың алдын алады. Ол
осындай қақтығыстардың қолайсыздығын мойындайтынын, ал идеялар туралы ілім
оған қымбат адамдардың меншігінде; бірақ ақиқат мүддесі үшін ол өзінің жеке
сезімдерінен бас кешті, осы қиыншылықтарға қарамастан ақиқатты артық
санады; Тіпті соңғы уақыттарда Аристотель өзін Платондық мектептенмін деп
есептеді, Ксенократпен достық қатынаста болды. Қалай болғанда да Платон
өліміне дейін Аристотель 20 жыл бойы Платон академиясының мүшесі болды 14,
69. Аристотельдің ұстаздық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz