Қазақстан жерін мекен еткен көне түркі тайпаларының мәдени дамуы

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі:

Түркі әлемі өз алдына ірі мәдениет құра білген кеңістікке иеленді. Тарихтың түбінен бастап қоғамдық өмірде жоғары даму дәрежесіне жетіп, басқа мәдениеттерге өз талаптарын күштеу арқылы да, бейбіт те жүзеге асыра білген, сонымен бірге басқа мәдениеттермен сұхбат орнатып, ұзақ уақыт бойына өмір сүрген, кең кеңістікті бағындырған түркі халықтарының мәдениетін зерртеу бүгінгі күні өте маңызды қоғамымыздың талабы болып отыр.

Түркі халықтарының пайда болып, өз мәдениеттерін қандай етіп қалыптастырғаны бүгінгі күнгі тарихтың қараңғы жақтары болып отыр. Түркі халықтарының мәдениетін зерттеудегі өзекті мәселелердің бірі олардың шығу тегі мен қалай өмір сүргендері бұлыңығыр болуы. Сол тақырыпта көптеген зерттеулер жүргізген түркі халықтарының ішіндегі ғұн (хунну) тайпаларын зерттеуші, тарихшы Қ. Салғараұлының ғұн тайпасының шығу тегі мен қалдырған мәдениетіне қатысты қытай деректеріндегі ғұн тайпасының қандай патшалықтың тұсында қалай аталғандығы жайлы келтірген деректеріне көз жүгіртсек, бір патшалықтың тұсында «жын - шайтандар әлемі» деп атаса, келесі патшалықта оларды «дала жабайылары» деп атаған, соңында келіп «сюнну» өркөкірек құлдар дегенге тоқтаған. Оны орыс тарихшылары хунну деген дыбысталуға жақын болғасын атап кеткен. Ал, ғұн сөзін моңғолдың «ғұн» «адам» деген сөзін пайдаланып атап кеткен. Сол сияқты В. Томсеннің руна жазбаларын дұрысынан аударып шыққанға дейін түріктерді тужиө деп атап келді. Ол да қытай иеороглифтерінің дыбысталуы болатын. Анықталған мағына ғылым айналымына «түрік» деген атаумен кірді. Ал мұндай әр түрлі пікірлердің көп болуы, ғұн халқынан нақты жазба әдебиетінің сақталмағаны болып отыр. Сонымен бірге кез - келген өз қарсыласы жайлы жазатын көрші оны кемсітуге жаны жақын болып тұратынына тарихтан көп көре аламыз. Бұл тек кейбір мысалдар.

Біздің егеменді Қазақстан республикасы түркі халықтарының тығыз қоныстанған даласы болғанын білеміз. Олардан қалған материалды және рухани мұраны игеру біздің міндетіміз. Бұл дала қандай ділге ие болды, дала халықтарының жан - дүниесі дала заңдарына бағынып дамығанаын ескере отырып, сол халықтардың мәдениетінің қадай деңгейде болғанын зерделеп, бүгінгі күнгі қазақ даласының дамуына сол көне мәдениеттердің кейбір жақтарынан үлгі алып қосуымыз өте қажет.

Түркілерді әлем халықтары да зерттеуде. Себебі түркі халықтарының мінген атттарының тұяғы әлемнің бұрыш - бұрышына барып, найзасын қадамаған жері аз болды. Ұлы көштің басталуының қарсаңында және оған дейін көптеген халықтар өз мекендерін тауып, тоқтады. Сол халықтардың бірі индо - еуропеоидтық сақ тайпалары мен Алтай тауларын мекен еткен ғұн тайпалары болды. Екі тайпа екі - үш мыңжылдық бұрынғы көшпелі екі этностан тараған генетикалық айырмашылығы бар екі халық болып табылады. Бұл халықтардың мәдениеті қазақ мәдениетіне көп жақтардан үлгі бола білген мәдениетттер еді. Ал ғұн тайпаларының тікелей ұрпағы ортағасырлық түркілер болып табылады. Сақ халқы шығыста ежелгі парсы, батыста ежелгі грек мәдениеттерімен тығыз байланыста болған. Ал ғұндар көршісі ежелгі қытаймен тығыз мәдени қарым - қатынаста болды. Сол себептен бұл екі тайпаның мәдениетінде жалпылай ұқсастықтары болғанымен олардың жеке мәдени элементтері ұқсамады. Ортағасырлық түркілердің мәдени сұхбаты кеңінен болды. Византия, грекия, парсылар, ислам әлемімен және т. б. мәдени қарым - қатынаста болды. Сол себептен көне түркі мәдениеті тек бір кеңістіктегі немесе ортақ ареалдағы халықтардың бір - біріне ықпал етуінен дамып қойған жоқ. Ол мәдениеттің дамуы басқа мәдени әлемдердің әсерлерінен түрленіп өз кейпін ғасырдан - ғасырға өзгертіп отырды.

Ортағасырлық түркі халықтарының фольклоры - түркі мәдениетінің қалай дамығанын көрсетіп отыратын құрал болғанын көреміз. Руна жазуларындағы қоғам мәдениетінінің көріністері, діни сенімдердің, әскери қарым - қатынастардың баяндалуы өз алдына сол уақытқа тән болса. Екі - үш ғасырлық әдеби шығармалар басқалай сарында жазылғанын көрсетеді. Дәл осы жерлерде түркі мәдениетіне басқа мәдениеттердің ықпалын көрсетіп отырады. Әдебиет - халық өмірін баяндайтын қор секілді. Түркі әдебиеті бүгінгі қазақ жастарын тәрбиелеуде үлкен көмегін тигізеріне күмән жоқ. Олардағы өнеге - ғибраттар дәл бүгінге керек деген ойдамын. Біздің түбіміздегі нәрсе түркілерге тән, тамырымыз терңге кеткен бұл халықтардың мұрасын біздің жан - дүниеміздің кейбір жақтары теріс деп түсінуі мүмкін, себебі бізге басқа мәдениеттердің ықпалы тиіп жатқаны.

Бұл бітіру жұмысымның тақырыбын «Көне түркі мәдениетінің даму ерекшеліктері» деп алуымның басты себебі, көне түркілер мәдениеті бүгінгі қазақ мәдениетінің тегі болуында. Олардың басқан, бізге мұра етіп қалдырған жерлерін біздің басып жүріп, осы даланы кімдер қадырғанын, олардың мәдениеті мен тарихын білмеуіміз қазіргі уақыттың ұятқа тиетін мәселелерінің бірі болып отыр. Бұл халықтардың мәдени өмірі қандай дамудан өткенін зерттеу, сол ежелгі заманда да мәдениеттер ешқай мәдениетпенен араласпай өмір сүре алмағанын қарастыру маңызды. Себебі бұл мәселе бүгінгі жаһанданудың мәселесіне ұқсас екені анық. Қалайша тәңірге табынған немесе анимизм сияқты сеніммен өмір сүрген түркі халықтарының мәдениетіндегі сенім жүйесі ислам немесе христиан діни жүйелерімен алмастырылды. Бұл түркі халықтарының мәдениетінің бір қарқында дамымағанын және барлығында бір текті мәдениеттің болмағандығын көрсетеді.

Бітіру жұмысымды зерттеу кезінде, сақтардың мәдениетін қарстырғанымда ежелгі грек тарихшысы, мәдени антропологы Геродоттың, география саласын зерттеген Страбонның, әскери тарихты зерттеген Аммиан Марцеллиннің, парсы патшасы Дарийдің қалдырған еңбектерін, ғұндардың мәдениеті мен тарихын зерттеген қытай тарихшысы Сыма Цяньнның, Бань - Гудың еңбектерін, ортағасырлық түркі фольклорын зерттегенімде Орхон - Енесей жазбаларын, басқа да түркі ақын - жазушыларынң еңбектерін, сонымен қатар орыс зерттеушілерінің еңбектерін пайдалана отырып жаздым.

Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеті:

Зерттеу жұмысымның негізгі мақсаты - көне түркі мәдениетін дегі негізгі құндылықтарды, сонымен қатар, тарихи - мәдени құндылықтарын, қол өнерлерін, фольклорын қарастырып, түркі халықтарының басқа мәдениеттермен ықпалының нәтижесіндегі даму ерекшеліктерін көрсету. Түркі әлемінде маңызды рөл атқарған сақтар, ғұндар, ортағасырлық түркілер кезіндегі мәдени құндылықтардың даму қарқынын баса ашып көрсету.

Осы мақсатқа жету жолында зерттеу жұмысымның алдына мынадай міндеттер қойылды: Ежелгі түркі халықтарының мәдени өміріндегі ерекшеліктерді ашу; сақ өнерінің маңызы; Алтайлық ғұн мәдениеті жайында; ортағасырлық түркілердің фольклорындағы халықтардың бастауы және жазба ескерткішінің мәні.

Зерттеу жұмысымның жаңалығы.

Зерттеген бітіру жұмыстың ғылыми жаңалығы - көне түркі мәдениетін зерттей отырып, оның бсқа халықтардың мәдениеті мен дала заңдарының әсерінен дамып отырғанын көреміз. Міне, осы негізді пайдалана отырып тарихи - мәдени талдау жасау.

Бітіру жұмысымның құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспеде зерттеудің өзектлігі негізделіп, мақсаты, міндеті, ғылыми жаңалығы баяндалды.

«Қазақстан жерін мекен еткен көне түркі тайпаларының мәдени дамуы» атты бірінші тарауда сақ тайпаларының тарихи - мәдени құндылықтары: сақтардың тарихтағы орны; аңдық стиль - сақ өнері; ғұн мәдениетінің ерекшеліктері: ғұндардың тарих сахнасына шығуы; ғұндардан қалған мұра атты тақырыптарға тарихи - мәдени талдау жасалынып, мазмұны мен мәні ашылды және сипаттама берілді.

«Ортағасырлық түркі фольклоры және түркілердің әлем әдебиетіне қосқан үлесі» атты екінші тарауда руна жазбаларының түркі әдебиетінің бастауы екені, түркі әдебиетінен ислам элементерінің орын алуы атты екі тақырыпта көне түркі фольклорының мән - мазмұны терең ашылып, оның ерекшеліктері қарастырылды.

I ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІН МЕКЕН ЕТКЕН КӨНЕ ТҮРКІ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ МӘДЕНИ ДАМУЫ

1. 1 Сақ тайпаларының тарихи - мәдени құндылықтары

Б. з. б. I мыңжылдықта Солтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны және Казақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ аумақта жинақтай алғанда «сақ» деп аталатын көптеген тайпалар мекендеген. Геродот (б. з. б. V ғ. ) және басқа антик тарихшылары оларды Азия скифтері деп атаған.

Сақ тайпалары Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Днепр бойын мекендеген скифтердің және теменгі Еділ бойы мен Оңтүстік Орал өңіріндегі савро-маттардың, Кир мен I Дарий парсыларының және Александр Македонский дәуіріндегі гректердің замандастары болған. Олар ежелгі парсылармен тығыз қарым-қатынас жасаған, тіпті б. з. б. VI - V ғасырларда Ахеменидтер импе-риясының құрамына да кірген. Ахеменидтік сына жазба деректемелерінде сақтар туралы аз болса да, анық деректер келтірілді. Мәселен, оларда сақ-тардың үш тобы: хаумаварга-сақтар (хаом сусынын қайнататын сақтар), тиг-рахауда-сақтар (шошақ бөрік киетін сақтар), тиай-парадарйа-сақтар (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) туралы хабарланды. Алғашкы екі топ Геродотқа таныс болды, бұларды ол амюргия-сақтар және ортокарибантия-сақтар деп атайды.

Ғылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Олардың біреуіне сәйкес Шаш (Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағында және Казақстанның оңтүстігінде тиграхауда-сақтар мекендеген ¹ , бұл сақ тайпаларының этникалық аумағы кенірек болған, оған Оңтүстік Орал өңірі мен Таулы Алтай да енген.

Бүл аймақта ондаған діни кұрылыстар - орасан зор тас және топырақ үйінділері - сақ «пирамидалары» зерттелді. Пазырақ (Таулы Алтай), Шілікті (Шығыс Қазақстан), Бесшатыр және Есік (оңтүстік-шығыс Казақстан) оба-ларынан ашылған тамаша жаңалықтар кеңінен мәлім, олар ғылымды ме-талдан, ағаш пен матадан жасалған көркемдігі жоғары бейнелеу өнерінің бұйымдарымен, ағаштан салынған ежелгі сәулет өнерінің ескерткіштерімен байытты. Бұл қорғаннан табылған ғажайып олжалар сақ тайпаларының жоғары және көп жағынан өзіндік төл мәдениеті, «олардың патшаларының» ұлылығын және қоғамның әлеуметтік құрылымының дамығандығын бірінші рет айқын көрсетті. Ежелгі жазбаша деректемелердің сақтардың тайпалық одақтарына катысты мәліметтерін екі топқа: 1) антик деректемелерінің деректері: Геродот (б. з. б. V ғ. ), Ксенофонт (б. з. б. VI-V ғғ. ), Птоломей (б. з. б- II ғ. ) ; 2) ахемениддік (ежелгі парсы) сына жазбалары топтарына бөлуге болады.

Көне парсы, элам және аккад тілдерінде кұрастырылған Дарий мен Ксеркс патшалардың жазбалары, сондай-ак көне ирандыктардың зороа-стриялық дін кітаптарының жинағы - «Авеста» көңіл коярлық деректемелер болып табылады. I Дарийдің Бехистун жазбасының бесінші бағамының, Накши-Рустемдегі «а» жазуының, Персепольдегі «е» текстінің және Суздегі жазбалардын, Ксеркстік «дэвтер туралы жазба» деп аталатынының ² ерекше маңызы бар. Бұл текстерде Ахеменид империясы бірнеше дүркін қақтығы-сқан солтүстік-шығыс елдерінің (Иранға қатысты) тарихи фактілері мен кейбір тайпалардың аттары бар. Дарий мен Ксеркстің уақыты дәл көрсетіл-ген жазбаларына карағанда, «Авестаны» зерттеудегі ең басты киындык сол, онда мейлінше әр түрлі дәуірлерге катысты мәліметтер жинақталып, араласып кеткен.

Заратуштра уағыздарының «Яштар» кітабына кіретін жолдары - «Гат-тар» Авестаның ежелгі бөлігі болып табылатыны дәлелденген. Көптеген шығыстанушылар ауызша дәстүрге негізделген «Гаттардьң» шығуын б. з. б. 1000-600 жылдар аралығына, не б. з. б. I мыңжылдықтың бас кезіне жатқы-зады, ал кейбіреулері б. з. б. VII-VI ғасырдың бас кезіндегі уақыт жайында сөз болып отыр деп санайды. Бұл жағдайдың екеуінде де «Гаттардын» калы-птасуы Ахеменидтік кезеңге дейінгі уақытқа жатқызылады ³ . «Гаттар» мен Авестаның уақыт жағынан оларға жақын басқа бөліктерінің туындаған және шыққан жері туралы мәселе бойынша даулар да аз емес. Авеста қоғамының әлеуметтік кұрылысы, идеологиясы мен тілі және суреттелетін оқиғалардың географиялық жағдайы жөніндегі қазіргі зерттеулер Авестаның ежелгі бөлімдері Орта Азияның және оған солтүстігінде жапсарлас жатқан Қазақстан аймақтарының да бақташы-егінші тайпаларының ортасында қалыптасқан деген қорытындыға келтіреді ⁴ .

Көбіне грек және ішінара латын тілдеріндегі антик деректемелері де өте кұнды. Олардың арасында б. з. б. V ғасырдың 40-жылдарының аяғында - 30-жылдарының басында жазылған Геродоттың «Тарихы» оқшау тұрады ⁵ . Цицеронның Геродотты тауып атағанындай, «тарих атасының тоғыз кіта-бынан ертедегі Қазақстан тарихы үшін төртінші кітабы неғұрлым маңызды, онда Дарийдің скифтерге қарсы жорығын суреттеумен байланысты Евразия тайпалары туралы неғұрлым толық деректер жинақталған.

«Тарихтың» негізіне парсы мен гректің ауыз-екі әңгімелері, Геродоттың өзінің байқаулары мен одан бұрынғы адамдардың кейбір жазбаша хабарлары алынған. Соңғылардың арасынан Гекатей Милетский . Ахеменид заманының тарихы жөнінде Ксенофоит, Ктесий және кейінгі кезең авторлары - Беррос, Арриан, Полиен, Диодор, Полибий, Плиний, Помпей Трог, Птолемей, Страбон бірқатар құнды деректер калдырды ⁶ . Алайда бұларда Қазақстанның ежелгі тайпалары мен халықтары туралы нақты ақпарат көп емес. Оларда келтірілетін тайпалар мен халықтардың аттарын басқа мәліметтермен салыстыру өте қиынға соғады. Сондықтан жазбаша деректемелер маңызды, дегенмен де, археологиялық деректемелермен салыстырғанда көмекші рөл атқарады.

Қазақстан аумағындағы бақташы тайпалар туралы ең ертедегі деректердің бірі Авестада кездеседі. Сондағы 13 Яштта (Фравардин Яшт, 143-144) Аirуа, Тurа. Sаіrіmа, Dаjа және басқа халықтар аталады. Гаттардың контекстіне қараганда, көне Иран эпосында отырықшы мал өсірушілерлер мен егіншілердің - арийлердің коғамына қарсы койылатын Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы Шығыс ирандық көшпелі тайпалардың бәрі «турлар» деген жинақталған атпен аталады. Кейбір зерттеушілер тур халқын ежелгі грек деректемелері бойынша массагеттер деген атпен белгілі тайпалардың нақты тобы мен байланыстырады ⁷ .

Неғұрлым кене парсы сына жазуы текстерінде жаңағы Шығыс Иран тайпалары Sака деген жалпы атпен аталған (Персепольдің «е» тексті; Бехистун жазбасы) . Бұл терминнің Авестаның «турлар» деген атауынан айырмасы сол, ол иран, грек-латын, ал одан кейін қытай деректемелерінде де кеңінен таралған.

Біршама кейінгі кезеңдегі сына жазуы тізімдерінде (Накши-Рустемнен «а», Сузден «е» жазбалары; алтын және күміс қалақшаларға жазылған Да-рийдің Хамадан және Персеполь текстері; Ксеркстің «антидэвтік жазбасы») Sака термині неғұрлым нақты мазмұнмен толықтырылады. Осы уақыттан бастап бірнеше сақ тайпаларының немесе тайпалар топтарының аттары келтіріледі. Sака tуаіу раradгауа (теңіздің арғы жағындағы сақтар), Sака һаumаvагgа («хаом сусынын дайындайтындар»), Sака Tіgrаһаudа («шошақ бөрік киетіндер»), Sака tуаіу раrа sugdam («Соғдының ар жағындағы сақтар») . Dаһа есімі де белгілі бір дәрежеде сақтармен байланысты, бұл есім парсы анналдарында алғаш рет Ксеркстің «дэвтер туралы жазбасында» келтірілген, бірақ бұдан ертеректе ол Авестада айтылған.

Жетіс Сына жазуы текстерінің кейбір этнонимдері грек деректемелеріндегі тайпалар аттарымен иланымды ұқсастырылады. Мәселен, Геродоттың өз айтуы бойынша Ахеменид державасының оныншы әкімшілік округіне кірген (Геродот, III, 92) ортокарибаитийлері тиграхауда-сақтарға, амюргийлік сақтар - хаумаварга-сақтарға (Геродот, VIII, 64), ал дайлар - Авестаның және Ксеркс жазбасының дахтарына сәйкес келеді.

Басқа да грек авторларының көпшілігі сияқты, Геродот та кейде «азиялық скифтер» деген терминді қоса отырып, сақтарды скифтер деп атайды. Бұл атау грек тарихшыларына жақсы таныс Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Алдыңғы Азияның көшпелі скиф тайпаларына карап айтылды. Бірақ грек деректемелерінде ахеменидтік сына жазуларында кездеспейтін басқа атаулар да бар, олар: массагеттер, савроматтар (кейінгі кезде сарматгар), аргиппейлер, аримаспылар, ассилер, пасиандар, сакараулдар (сакарауктар) және басқалары.

Парсы және антик деректемелеріндегі тайпаларды Қазақстан мен Орта Азияның осы заманғы картасына орналастыру туралы мәселе әлі түпкілікті шешілген жоқ. Теңіздің арғы жағындағы сақтарды оқшаулап бөлуде таяу уақытқа дейін екі көзқарас болып келді. Бірінші көзкарас (В. В. Струве) тұрғысынан, парадрайа-сақтарды Арал теңізінен шығысқа таман және Әмудария мен Сырдария өзендерінің төменгі бойларына орналастыру керек еді. Мәселені бұлайша қоюға І Дарийдің сақтарға қарсы жорығынын жүрген жолы туралы әңгімелейтін Бехистун жазбасының бесінші бағанының екінші жартысын қайта құруды ұсыну негіз болды. Бехистуннан алынған текстің қалпына келтірілген бөлігін, ал одан кейін Накши-Рустем және Персеполь жазуларын антик деректемелерінің мәліметтерімен салыстыру негізінде - парадрайа-сақтардын және «Соғдының ар жағындағы» сақтардың - массагеттерге, дайларға, каспилерге сәйкестігі туралы болжам жасалды8. В. Григорьев басқаша көзқарасын айтады, оған қарағанда парадрайа-сақтар деп Оңтүстік Ресей және онымен шектес аймақтар аумағын мекендеген европалық скифтерді түсіну қажет болады ⁹ . Бехистун жазбасын жаңадан зерттеу және аудару Бехистун жазбасының V бағанасын басқаша қарап, басқаша түсіндіруге әкеп соқты. Қазіргі уақытта парадрайа-сақтарды Қара теңіздің солтүстік төңірегіне орналасты деу дұрысырақ деп саналады ¹⁰ .

Орта Азия мен Қазақстан сақтарының басқа екі тобы (хаумаварга мен тиграхауда) Таяу Шығыстың халықтарына көбірек мәлім болған. Кир мен Дарий жорықтар жасаған тиграхауда-сақтар Ахеменид бедерлері мен мөрлерінде бірнеше рет бейнеленген. Олардың Скунха деп аталатын көсемінің тұлғасы басқа да бағындырылған халықтардың патшаларымен бірге Дарийдің бұйрығы бойынша Ирандағы Бехистун деген жердегі жартасқа қашап салынған.

Ежелгі Шығыстың ең көне және аса маңызды саяси құжаттарының бірі - деп әбден орынды саналатын Бехистун жазбасының сақ көсемін тұтқынға алумен байланысты оқиғаларға арналған V бағанасының 20-30-жолында, былай делінген:

«Дарий патша былай дейді: содан кейін мен әскеріммен Сақтарға аттандым. Шошақ бөрік киетін сақтар шайқасқа шықты. Мен теңізге жеттім де, бүкіл әскеріммен арғы бетке өттім. Сөйтіп мен сақтардың бір бөлігін ойсырата талқандадым да, екінші бөлігін тұтқынға алдым . . .

Скунха деген көсемін қолға түсіріп, маған әкелді. Сол жерде мен өз дегеніммен екінші біреуін (олардың) көсемі қылып тағайындадым. Бұдан кейін ел маған қарады». 11

Бұл текст шошақ бөрік киетін тиграхауда-сақтар туралы акпарат беретін, сақталып қалған бірден-бір жазбаша құжат болып табылады. Онда тиграхауда-сақтар жері басталатын бір судың, бар екендігі де айтылады.

Сақтар мен массагеттер еліне Ахеменид патшалары Дарий мен одан бұрынғы II Кирдің жорықтары тарихи анықталған фактілер қатарына жатады.

Осы оқиғалар туралы егжей-тегжейлі әңгімелейтін Геродот массагеттер жерін Каспий теңізінен шығысқа таман, «Аракс өзенінің арғы жағындағы күннің шығу бағыты бойынша орналастырады (Геродот, I, 201, 204) . II Кир мен Дарий жорықтарының жолдары талас туғызады. Біреулер Дарий өзінің із ашарының жүрген жолын қайталай отырып, сақармен Әмударияның арғы жағында Арал тенізі маңында кездесті деп санайды, екінші біреулер II Кир массагетгермен Үзбой өзені арғы жағында (Әмударияның бүгінде тартылып қалған батыс саласы) шайқасты, ал Дарий сақтар жеріне Әмударияның орта тұсынан өтті деп санайды. Бір нәрсе айқын: пікірлердің кайшылықтарына қарамастан, екі жорықта массагет - сақтар тайпаларына карсы бағытталған; бұлардың жері Геродоттың ортокарибантийлерінің (Геродот, I, 92) немесе Бехистун жазбасындағы тиграхауда-сақтардың жерімен толық немесе ішінара сәйкес келеді деп топшылау керек. Географиялық жағынан алғанда, бұл - Каспийдің шығыс төңірегі мен Үзбойдан Сырдария өзеніне дейін қоса алғандағы Арал өңірінің аймағы ¹² . Массагет одағы, сірә, дербиктер, абийлер, апасиактар сияқты тайпаларды да біріктірсе керек.

Сондай-ақ тиграхауда-сақтар Шашты, Тянь-Шаньді және Жетісуды ме-

кендеген деген пікір де бар ¹³ .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.