Түркі тілдері туралы
Ұрым тілі
ФУЮЙ ҚЫРҒЫЗДАРЫНЫҢ ТІЛІ
ХАКАС ТІЛІ
ЧУВАШ ТІЛІ
Шұлым.түркі тілі
Шор тілі
ФУЮЙ ҚЫРҒЫЗДАРЫНЫҢ ТІЛІ
ХАКАС ТІЛІ
ЧУВАШ ТІЛІ
Шұлым.түркі тілі
Шор тілі
1.0 Түркі тілдес ұрыдар мен грек тілдес румеилер бірлесе отырып, христиандықты уағыздайтын және Қырымнан Солтүстік Азов маңына 1778-1779 жылдары қоныс аударған, ғылымда «мариупольдік гректер» атымен белгілі этникалық топ құрайды. Ұрымдар мен румеи атауларының өзі, біріншіден грек ұлтына тән фактісіне, екіншіден, Шығыс Рим империясы қол астындағыларының ресми атына байланысты, ол империя мұсылман дүниесінде «Румдер елі» (түр. Rum diyari), ал қол астындағылар – «рум тұрғындары, румдықтар» (Rumi) деп аталды. Ұрымдар тілі атауларының нұсқалары: түркі тілдерінің мариупольдік тіл ерекшелігі, татар, қырым-татар, грек-татар; аға буын өз тілін урим дили – урум тили деп атайды.
2.0 Ұрым тілі (Ұ.т.) Украинаның оңтүстігінде, Солтүстік Азов маңында, Донецк обылысының Великоновоселковск, Першотравнев, Старобешевск, Тельман аудандарындағы отыз ауыл мен Запорож обылысының Куйбышев ауданы және Мариуполь қаласы жергілікті тұрғындарының ауызекі-тұрмыстық тілі түрінде тараған. 1980 жылы ұрымдар саны 60 мың адамнан асты. Ұрым тілі этникалық топ ішінде және отбасындағы адамдардың қарым-қатынасы кезінде қоладнылады. Барлық ұрымдар өз тілінен басқа орыс тілін де меңгреген. Жас ұрпақ арасында өз тілін білу әлсіздігі байқалады. Жалпы әдеби Ұрым тілі жоқ. Тек ауызекі-тұрмыстық тілмен салыстырғанда, лексикасы мен морфологиясында оғыз элементтері басым болатын және барлық адамға түсінікті, ұрым фольклорының диалект үстілік тілі ғана бар.
3.0 Ұрым тілі түркі тілдері семьясына жатады.
4.0 жазба ескерткіштер грек әліпбиімен жазылған кітаптар түрінде сақталған. Бірақ бұл ескерткіштер зерттелмеген. Бұдан басқа ХІХ ғасырдың аяғында жарыққа шыққан. Мариуполь сөйленісінде жазылған кішігірім ұрым мәтіндері бар, сондай-ақ ескі қырым, мангуш, бешев, қаран, игнатьев, янисоль сөйленісінде жазылған ұрым фольклоры жазбаларының ішінара ғана жарық көрген мәтіндері бар. Жұртшылық күнделікті тұрмыста орыс графикасының негізінде жүйесі жасалған жазуды сирек қолданады. Үстіміздегі ғасырдың 30- жылдарындағы мектептерде сабақ өткізуге қолданылған латын әліпбиінің негізіндегі жазу ұрым тілін оқытуды тоқтатқан кезде қолданыстан шықты.
5.0.0 Лингвистикалық сипаттама.
5.1.0 Фонологиялық мәліметтер.
Ұрым тілінде ықшам (қалыпты) және созылыңқы а, , э, э, и, ы, о, о, у, у, (э фонемасы тек қана қыпшақ диалектісінде бар) 10 дауысты фонемасы тек қана қыпшақ диалектісінде бар) 10 дауысты фонемасы бар.
Дауыстылар жасалу жолына қарай былай бөлінеді.
1) еріннің еріндіктерге қатысы /қатыспауы бойынша – 0, о, у, у, езуліктер – а, , э, э, ы, и, 2) тіл арты дыбыстарында тілдің
2.0 Ұрым тілі (Ұ.т.) Украинаның оңтүстігінде, Солтүстік Азов маңында, Донецк обылысының Великоновоселковск, Першотравнев, Старобешевск, Тельман аудандарындағы отыз ауыл мен Запорож обылысының Куйбышев ауданы және Мариуполь қаласы жергілікті тұрғындарының ауызекі-тұрмыстық тілі түрінде тараған. 1980 жылы ұрымдар саны 60 мың адамнан асты. Ұрым тілі этникалық топ ішінде және отбасындағы адамдардың қарым-қатынасы кезінде қоладнылады. Барлық ұрымдар өз тілінен басқа орыс тілін де меңгреген. Жас ұрпақ арасында өз тілін білу әлсіздігі байқалады. Жалпы әдеби Ұрым тілі жоқ. Тек ауызекі-тұрмыстық тілмен салыстырғанда, лексикасы мен морфологиясында оғыз элементтері басым болатын және барлық адамға түсінікті, ұрым фольклорының диалект үстілік тілі ғана бар.
3.0 Ұрым тілі түркі тілдері семьясына жатады.
4.0 жазба ескерткіштер грек әліпбиімен жазылған кітаптар түрінде сақталған. Бірақ бұл ескерткіштер зерттелмеген. Бұдан басқа ХІХ ғасырдың аяғында жарыққа шыққан. Мариуполь сөйленісінде жазылған кішігірім ұрым мәтіндері бар, сондай-ақ ескі қырым, мангуш, бешев, қаран, игнатьев, янисоль сөйленісінде жазылған ұрым фольклоры жазбаларының ішінара ғана жарық көрген мәтіндері бар. Жұртшылық күнделікті тұрмыста орыс графикасының негізінде жүйесі жасалған жазуды сирек қолданады. Үстіміздегі ғасырдың 30- жылдарындағы мектептерде сабақ өткізуге қолданылған латын әліпбиінің негізіндегі жазу ұрым тілін оқытуды тоқтатқан кезде қолданыстан шықты.
5.0.0 Лингвистикалық сипаттама.
5.1.0 Фонологиялық мәліметтер.
Ұрым тілінде ықшам (қалыпты) және созылыңқы а, , э, э, и, ы, о, о, у, у, (э фонемасы тек қана қыпшақ диалектісінде бар) 10 дауысты фонемасы тек қана қыпшақ диалектісінде бар) 10 дауысты фонемасы бар.
Дауыстылар жасалу жолына қарай былай бөлінеді.
1) еріннің еріндіктерге қатысы /қатыспауы бойынша – 0, о, у, у, езуліктер – а, , э, э, ы, и, 2) тіл арты дыбыстарында тілдің
Амзоров М.П. Грамматика шорского языка. Новокузнецк, 1992
Бабушкин Г.Ф. О шорской диалектологии //Вопросы диалектологии тюркских языков. Фрунзе, 1968
Бабушкин Г.Ф., Дониндзе Г.И. Шорский язык //Языка народов СССР. Т.ІІ. Тюркские языки. М., 1966.
Вербицкий В.И. Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка. Казань, 1884.
Донидзе Г.И. Шорский алфавит//Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. М., 1972.
Дыренкова Н.П. Грамматика шорского языка. М.: Л., 1941.
Курпешко –таннаташева Н.Н., Апонькин Ф.Я. Шорско-русский и русско-шорский словарь. Кемерово, 1993.
Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Дзюнграской степи. СПб. 1866. Т.І.
Чиспияков Э.Ф. Шорские причастные обороты в функции дополнительных придаточных предложений//Происхождение аборигенов Сибири и их языков. Томск, 1963.
Бабушкин Г.Ф. О шорской диалектологии //Вопросы диалектологии тюркских языков. Фрунзе, 1968
Бабушкин Г.Ф., Дониндзе Г.И. Шорский язык //Языка народов СССР. Т.ІІ. Тюркские языки. М., 1966.
Вербицкий В.И. Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка. Казань, 1884.
Донидзе Г.И. Шорский алфавит//Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. М., 1972.
Дыренкова Н.П. Грамматика шорского языка. М.: Л., 1941.
Курпешко –таннаташева Н.Н., Апонькин Ф.Я. Шорско-русский и русско-шорский словарь. Кемерово, 1993.
Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Дзюнграской степи. СПб. 1866. Т.І.
Чиспияков Э.Ф. Шорские причастные обороты в функции дополнительных придаточных предложений//Происхождение аборигенов Сибири и их языков. Томск, 1963.
Ұрым тілі
1.0 Түркі тілдес ұрыдар мен грек тілдес румеилер бірлесе отырып,
христиандықты уағыздайтын және Қырымнан Солтүстік Азов маңына 1778-1779
жылдары қоныс аударған, ғылымда мариупольдік гректер атымен белгілі
этникалық топ құрайды. Ұрымдар мен румеи атауларының өзі, біріншіден грек
ұлтына тән фактісіне, екіншіден, Шығыс Рим империясы қол астындағыларының
ресми атына байланысты, ол империя мұсылман дүниесінде Румдер елі (түр.
Rum diyari), ал қол астындағылар – рум тұрғындары, румдықтар (Rumi) деп
аталды. Ұрымдар тілі атауларының нұсқалары: түркі тілдерінің мариупольдік
тіл ерекшелігі, татар, қырым-татар, грек-татар; аға буын өз тілін урим
дили – урум тили деп атайды.
2.0 Ұрым тілі (Ұ.т.) Украинаның оңтүстігінде, Солтүстік Азов маңында,
Донецк обылысының Великоновоселковск, Першотравнев, Старобешевск, Тельман
аудандарындағы отыз ауыл мен Запорож обылысының Куйбышев ауданы және
Мариуполь қаласы жергілікті тұрғындарының ауызекі-тұрмыстық тілі түрінде
тараған. 1980 жылы ұрымдар саны 60 мың адамнан асты. Ұрым тілі этникалық
топ ішінде және отбасындағы адамдардың қарым-қатынасы кезінде қоладнылады.
Барлық ұрымдар өз тілінен басқа орыс тілін де меңгреген. Жас ұрпақ
арасында өз тілін білу әлсіздігі байқалады. Жалпы әдеби Ұрым тілі жоқ.
Тек ауызекі-тұрмыстық тілмен салыстырғанда, лексикасы мен морфологиясында
оғыз элементтері басым болатын және барлық адамға түсінікті, ұрым
фольклорының диалект үстілік тілі ғана бар.
3.0 Ұрым тілі түркі тілдері семьясына жатады.
4.0 жазба ескерткіштер грек әліпбиімен жазылған кітаптар түрінде
сақталған. Бірақ бұл ескерткіштер зерттелмеген. Бұдан басқа ХІХ ғасырдың
аяғында жарыққа шыққан. Мариуполь сөйленісінде жазылған кішігірім ұрым
мәтіндері бар, сондай-ақ ескі қырым, мангуш, бешев, қаран, игнатьев,
янисоль сөйленісінде жазылған ұрым фольклоры жазбаларының ішінара ғана
жарық көрген мәтіндері бар. Жұртшылық күнделікті тұрмыста орыс
графикасының негізінде жүйесі жасалған жазуды сирек қолданады.
Үстіміздегі ғасырдың 30- жылдарындағы мектептерде сабақ өткізуге
қолданылған латын әліпбиінің негізіндегі жазу ұрым тілін оқытуды
тоқтатқан кезде қолданыстан шықты.
5.0.0 Лингвистикалық сипаттама.
5.1.0 Фонологиялық мәліметтер.
Ұрым тілінде ықшам (қалыпты) және созылыңқы а, , э, э, и, ы,
о, о, у, у, (э фонемасы тек қана қыпшақ диалектісінде бар) 10 дауысты
фонемасы тек қана қыпшақ диалектісінде бар) 10 дауысты фонемасы бар.
Дауыстылар жасалу жолына қарай былай бөлінеді.
1) еріннің еріндіктерге қатысы қатыспауы бойынша – 0, о, у, у,
езуліктер – а, , э, э, ы, и, 2) тіл арты дыбыстарында тілдің
орналасуы бойынша – а, ы, о, у, тіл алды - а,э, э, и, о, у; 3)
жақтың қатысына қарай ашық - а, , жартылай ашық- э,о,о, жартылай
қысаң – ы, э; қысаң – и, у, у. Созылыңқы дауыстылар көп қолданылмайды
және олар ұрымның өз сөздерінде, сондай-ақ араб, парсы тілдерінен
енген: уз ( уғыз уыз сүт, маале – мале ( араб. махалла) квартал
орам сияқты сөздерде VCV дыбыстар кешенінің кірігуі нәтижесінде
пайда болған.
Дауыссыз фонемалар 30. Дауыссыз фонемалардың таптастырылуы мына
кестеде көрсетілген:
Дауыссыз
Жасалу тәсілі бойынша Жасалу орны бойынша
Еріндік Тілдік тілшіКөмей
к
ЕріндікЕріндікТіл Тіл Тіл
ерін тіс алды ор- ар-
салдыр тоғысыңқы
Алдыңғы Артқы
Еріндік емес еріндік Еріндік емес еріндік
Қысаң ықшам і, и у ы у
созылыңқы и и у у ы ы у у
Ашық ықшам э (е) ц а о
созылыңқы э э (ее) ц ц а а о о
і, и жұбында і дауыстысы артқа итерілген и-мен салыстырғанда кеңірек,
ашық айтылады.
Барлық созылыңқы дауыстылар, сондай-ақ ықшам і, о, у тек қана хакас
тілінің төл сөздерінде қолданылады, қалғандары хакас тілінде де, басқа
тілдерден енген лексикада да қолданылады.
И, ии дауысты фонемалары хакас тілінің төл сөздерінде негізінен
бірінші буында кездеседі (ир еркек), киме қайық, иир іңір ниибек
қолайсыз және т.б. Сөз ортасында түбір сөздегі дауысты мен қосымшадағы
дауысты қатар келгенде и дыбысы жасалады (пастирға паста-арға бастау
курирге куре-ерге күреу т.б.), ал ии тәуелдік жалғаулары жалғанып, г,
к, ғ, х, ң – дыбысымен аяқталатын көп буынды түбірге, ы, і, у, у қатар
келгенде жасалады (1 ж. жекеше түрінің мысалдары: ізіг ыстық - ізиим
ізіг-ім, изік есік изиим изік-ім, сабығ сап сабиимсабығ-ым, харых
кеңсірік- хариим харых-ым одың отын - өдиим одың-ым және т.б.).
Хакас тілінің созылыңқы дауыстылары морфемалар мен сөздердің
аралығындағы түркі фонетикалық үрдістердің нәтижесінде кейінен пайда
болған құбылыс болып табылады. Мысалы: оол ер бала; ұл, оғыл, пуун
бүгін э (е) пу бұл + кун күн, азаам аяғым азах-ым т.б.
Хакас әдеби тіліндегі дауыссыз фонемаларға б, в, г, ғ, д, ж, з, й,
к, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ және хакас тіліне орыс
тілінен енген л, т, н, д, т.б. жіңішке дауыстылар жатады.
Дауыссыздар
Жасалу тәсілі қарай Жасалу орнына қарай
к Тіл алды Тіл арты
Ерін Ерін
мен мен
ерін тіс
ІлгеріндіАралас Кейінгі
Езулік Еріндік Езулік Езулік Еріндік
Қысаң Қысқа и Э у ы у
Созылыңқы и: э: у: ы(Н.)
Жартылай Қысқа а О о
ашық Созылыңқы е: о: о:
Көтеріңкі Қысқа а
Созылыңқы а:
и және у фонемаларына е (ілгерінді қысаң дауысты) және [у
(ілгерінді қатты артқа қарай ғысқан сүйірленген дауысты) факультативті
варианттары сәйкес: а фонемасының а (ашық е) позициялық варианты бар.
Дауыссыздар
Жасалу тәсіліне қарай Жасалу орнына қарай
Ерін Тіл Тіл ортасы Тіл арты
алды
Қатаң Тоғысыңқы п т к
(б,б) (д,д,) (к.қ.г,г)
Жуысыңқы сш й ғ
(з,з) ж гъ
(ж,ж,)
Аффрикаттар ц(Н) ч(С)
(дз) (дж)
Үнді Мұрын жолды м н ң
Бүйір жолды л
Діріл р
Ескерту: Кестеде тікбұрышты жақша ішінде фонемалардың позициялық
варианттары көрсетілген (қ – увуляр жабысыңқы). Одан бөлек к фонемасның
х, х факультативтік варианттары бар. Дауыссыздардың төбесіндегі нүкте
жіңішкелікті (ілгерінді дауыстылар арасындағы позицияда) білдіреді.
2.1.2. Ш.-т.-т.-де Т. Диалектісі үшін екпінді алғашқы рет А.П.Дульзон
анықтады. Ол оны экспираторлық және сөздің соңғы буынында (әлсіз екпін
бірінші, күшті екпін екінші буында) орнығады (локализденеді) деп
сипатталады. Бірінші және соңғы буындарда дауыстылар аудитивті түрде тең
екпінді болып қабылданатын О. Диалектісінде екпіннің қосекпінділік сипаты
экспериментті түрде дәлелденген. Бірінші буындағы дауысты дыбыс екпінінің
жетекші сыңары – интенсивтілік, соңғы буындағы дауысты дыбыстікі –
тональдылық болып саналады. Функциональды екпін сөз біріктіруші және сөз
ажыратушы тәсіл ретінде қызмет атқарады.
Ш.-т.т. дауыстылар үндестігімен (буын және ерін) сипатталады.
2.1.3. Фонемалардың позициялық жүзеге асуы дауысты және дауыссыз
фонемалар кестесінде берілген.
2.1.4. Буынның негізгі құрылымдық типтері: V, CV, VC, CVC.
Дауыстылардың созылыңқылығының фонемалық, сипаты бар. Дегенмен
Ш.т.т.-де фонемалық мәні жоқ созылыңқы дауыстылы сөздер тоб бар. Бұл
сөздердегі даустылардың созылыңқылығы синхронды түрде түсіндіруге келмейді.
Түркітанымдық әдебиеттерде оларды о бастағы созылыңқы дауысты дыбыстар деп
атау дәстүрі бар. Ш.-т.-т-де о бастағы созылыңқылық: а) бір буынды
сөздерде: о:т от, о:ч өш, у:н үн, қа:т әйел, то:с қабық, са:т
сөз, а:ғ ау, та:с таз, о-с өз, және ә) екі буынды сөздерде па:лық
балық, са:рығ сары, пе:жик бесік, о-дуң отын, ча:рым жарым,
по:рук бөрік, чи:ге жеу, е:жик есік, о:дук етік, ке:ли көлеңке,
сақталған. Дауыстылардың созылыңқылығы экспериментті түрде анықталды.
2.2.0. Морфологиялық мәліметтер.
2.2.1. Мәселе жете зерттелмеген.
2.2.2. Морфологиялық бірліктер мен категорияларды фонологиялық
қарама-қарсы қойып салыстыру жоқ.
2.2.3. мәселе жете зерттелмеген.
2.3.0. Семантика-грамматикалық мәліметтер.
Морфологиялық типтеріне қарай Ш. –т.-т жалғамалы тілдер қатарына
жатады.
2.3.1. Ш.-т.-т.-де төмендегі сөз таптарын бөліп қарайды: зат есім,
сн есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу септеуліктер, демеуліктер.
Аффикстену – универсалды мағыналарды көрсетудің негізгі тәсілі.
2.3.2. Есімдерде тек, класс, жандыжансыз категориялар жоқ.
Адамзатғаламат ким кім, нома не сұрау есімдіктері тұлғаларнан
көрінеді.
2.3.3. Ш.-т.-т.-де көптік екі тұлғамен беріледі: 1) көрсеткішсіз
және 2) –лар-дың фонетикалық варианттары –лар-лер,-нар-нар, -тар-тар,
мелет сөйленісінде –то:р (ағачто:ры оның ағыштары) варианты кездеседі.
–лар-сыз тұлға түр, сан-мөлшер идеясына индифферентті. –Лар-мен және лар-
сыз тұлғалар таңбаланбаған (немаркированный) және таңбаланған
(маркированный) деп формальды түрде қарама-қарсы қойылады. Семантикалық
жағынан –лар-ды тұлға, оған тән көптік маңынаға –лар-сыз тұлға да ие
болғандықтан, оппозицияның күшті мүшесі ретінде қарастырыла алмайды.
2.3.4. Септік мағынасы жеті септік категорияларымен беріледі:
Формальды көрсеткіші жоқ бола тұра негізгі (атау) септік затқа атау береді.
Ілік септік анықталатын заттың иесін білдіреді. Табыс септік объектіні
белгілеу үшін қызмет атқарады. Тәуелдік жалғаулы зат есімнің (іс-әрекет
бағытталған объектіні белгілеуші) күтіліп отырған табыс септігінің орнына
атау септігінде қолданылуы Ш.-т.т-не тән қасиет, мысалы: Ман қарында: жым
апарықман тура Мен (менің) бауырымды қалаға алып кетемін. Барыс септіні
ісәрекет бағытталған іс-әрекет адресатын немесе пунктін білдіреді. Жатыс
септігі тұлғадағы есім мекенді (тұрған жерін) білдіреді және тұрмыстық
етістіктерде, яғни нәрсені тауып алу, бір нәрсенің бар екендігі
предикаттарында, қолданылады. Сондықтан жатыс септігінің тұлғасы
предикативті функцияда болуы мүмкін, мыс: Ме:ң е:рем қолхоста бриғадирда
Менің күйеуім колхозда бригадир. Шығыс септігі: 1) іс-әрекеттің шыққан
орнын; 2) затын, материалын; 3) салыстырылуын, 4) себебін; 5) мезгілін; 6)
мөлшерін білдіреді. Құралдық септік істің қандай құралмен істелгенін,
жолдың маңызды, істің бірлігін, мезгілін білдіреді.
Тәуелдік категориясы тәуелдік, иелік мағынасын, сонымен бірге
бөліктің бүтінге, заттың шығу көзіне, уақыт қатынасын, кеңістікті басқа да
қатынастарды білдіреді. Тәуелдік мағынаны білдіретін үш тәсіл бар:
морфологиялық, морфологиялық-синтаксистік, синтаксистік. Морфологиялық
тәсіл жекеше, көпше түрдің барлық үш жағындағы тәуелдік жалғауларымен
беріледі –(2.4.0. қараңыз). Морфологиялық-синтаксистік тәсіл ме:ң а:дым
менің атым; синтаксистік тәсіл - пистиң адай біздің итіміз.
2.3.5. Шт-т.-т.-де түр категориясы жоқ. Аналитикалық
конструкциялар әр түрлі өзгешеліктерді, іс-әрекеттің өту ерекшеліктерін
білдіреді.
Басқа түркі тілдеріндегідей Ш.-т.-т.-де төмендегідей етістер бар:
негізгі, ортақ, өздік, рықсыз және өзгелік. Ш.-т.-т.-нің аталған етіс
тұлғаларындағы сөз қолданыс тәсілдерінің басқа түркі тілдеріндегі сөз
қолданыс тәсілдерінен айырмашылығы жоқ. Ырықсыз етіс өте сирек қолданылады.
Ырықсыз етіс агентивті қосымшамен қолданылмайды.
Ашық рай шақ тұлғаларымен берілген (2.3.6. қараңыз).
Қалау рай модальдылық байқалатын түрлі дәрежеде жіктелетін –гай-кай
және –галдар-қалдыр тұлғаларымен берілген: екінші тұлғасы ең жоғарғы
дәрежедегі табалын, қалауын білдіреді. Т.диалектіде бірінші тұлға –гай
фонетикалық вариантынды. О. Диалектіде –гач тұлғасында қолданылады.
Шарттылықты білдіру үшін (осы-келер шақ үшін) –са тұлғасы және
өткен шақ үшін алга:м полза егер мен алған болсам Т. Түріндегі тұлға
қолданылады. О. Диалектісінің мелет сөйленісінде: алга:м поган полза егер
мен алған болсам және аллық ползам егер мен алсам түріндегі тағы екі
тұлға көрсетілген. –са тұлғас іс-әрекеттің аяқталу немесе аяқталмау
шарттарын білдіреді: алга:м полза түріндегі тұлға осы және келер шаққа
ататын іске аспайтын шартты, талапты, алга:н полгпн полза түріндегі тұлға
өткен шаққа жататын іске аспайтын шартты, талапты білдіреді. Модальдылық
кестесі бойынша аллық ползам егер мен алған болсам түріндегі тұлға алғам
полза тұлғасына қарама-қарсы тұрады: біріншісінде шындыққа қарсы келмейтін
талап, жорамал берілсе, екіншісінде – іске аспайтын талап, шарт, жорамал
беріледі.
Шартты рай екі: -ар е:ди және –лық е:ди (ман алар е:дим әмен алар
едім және ман аллық е:дим мен алар едім) тұлғаларымен берілген. –лық
е:ди тұлғасындағы біраз дәрежедегі оптативтілік белгісіне қарай-ар е:ди
тұлғасы –лық е:ди тұлғасына қарама қарсы қойылады.
2.3.6. Дейксис категорияларға, сипатталып отырған зат пен
айтушының ара қашықтығын көрсететін белгісі бойынша оппозия құрайтын
етістіктің жақ категориясы (2.4.0. қараңз), сілтеу есімдіктері (пу осы,
теғ сол жатады. Кеңістіктік бағдар кеңістік септіктермен, сонымен қатар,
лексикалық тәсілдермен беріледі: мында мұнда, анда анда, устун
үстінде, то:бун астында т.б.
Белгілікбелгісіздік сөз қолданыстары грамматикалық категория
сипатына ие емес.
Шақ категориясы осы, келер және өткен шақ тұлғаларымен беріледі.
Осы шақ аясында –ады, -тур, -от (Т.), -ыл (О.) – йат (Т.); -чат
(О.), -л+чат (О.) тұлғалар бар. Іс-әрекеттің өту амалына индифферетті деп
саналатын –ады тұлғасы қалған барлық тұлғаларға қарсы тұра алады. Қалған
тұлғалар іс-әрекет амалының әр түрлі типтерін; қарқындылығын, субъектінің
белсенділігін (-тур тұлғалы), қарқынсыздығын, субъектінің белсенділігінің
төмендігін, іс-әрекеттің өтуінің баяулығын (-от, -ыл тұлғалы), ұзақтылығын
(-чат тұлғалы), үздіксіз ұзақтылығын (ыл+чат тұлғалы) білдіреді.
Келер шақ аясында іс-әрекеттің өту амалын сипаттай алатын (үзілді-
кесілділікті, іс-әрекетті жасаудың міндеттілігін) белгімен таңбаланған –лық
тұлғасы (тек Ш.-т.-т-нің сібір ареалында кездесетін) – ар тұлғасына қарама-
қарсы қойылған. Т. Диалектіде келер шақтың үш тұлғасы кездеседі: -ар, -лық
және –гоқ. Бірінші тұлға іс-әрекеттің өту аламын сипаттайтын белгімен
таңбаланбаған, қалған екеуі – таңбаланған. Олар іс-әрекетті жасаудың
міндеттілігінің түрлі дәрежесін сипаттайды. –лақ тұлғасы іс-әрекеттің
басталуына сенімділікті білдіреді, -гоқ тұлғасы айтушының тілегімен
ешқандай байланыссыз болайын деп жатқан іс-әрекетті білдіреді.
Өткен шақ аясында, бір ғана –ган тұлғасы бар. –галақ тұлғасы
ерекше контексті керек етеді және болуы тек жорамалданған, бірақ
орындалмаған іс-әрекетті білдіреді. Т.диалектіде өтіп жатқан іс-әрекетті
білдіретін –диган тұлғасы аталған. Осы диалектідегі –ган тұлғас белгісіз
уақтытта бұрын өтіп кеткен іс-әрекетті білдіреді. Әдебиетте атап өтілген
–ды тұлғасы өте сирек және тек Т. Диалектіде қолданылады.
Болымсыздық –па-ба, -пу-бу болымсыздық демеуліктерінің
көмегімен беріледі. Алайда, осы шақты барлық тұлғалары аясында (-ады, -тур,
-чат, -ыл+чат) есім болымсыздығының (ол калар чоғул ол келмей жатыр)
қолданылуы есте қаларлық. Есім аясында чоғұл және амас болымсыздықтары
қолданылады. Чоғұл бір нәрсенің жоқтығын білдіреді, амас заттың, объектінің
басқа кейбір объектіге тәуелділігін жоққа шығаруды белгілеу үшін
қолданылады: сұғ чогул су емес.
2.3.7. 2.3.1. қараңыз.
2.4.0. Түрлену үлгілері.
Септік жалғаулары
Негізгі Ө
Ілік - ның-нуң, -тың-туң
Таб. –ны-ну, -ты-ту
Бар. –га, -қа, -а:
Жат. –да, -та.
Шығ. –дыңдун, -тың-тун
Құралды -была, -пыла,-ла
(милет сөйленістерінде –наң, -лаң)
Тәуелдік жалғаулары
1-жақ -м, ым-ум -выс-вус
2-жақ -ң, –ың-уң - ың, -нар
3-жақ -зы, -ы-у -зы, -ы-у
(Жалғаулар кейінгі қатар дауыстылары бар түбірлер үшін берілді). Ш.-
т.т.-нің фонетикалық ерекшеліктерін атап өту керек: тәуелдік жалғауы
жалғанғанда сөздері жалғаудң алдында келетін дауысты дыбыс ұзарады:
пала:зым менің ұлым, каранда:жың сенің бауырың, қа:ды оның әйклі,
дегенмен салыст: суду оның сүті.
Етістіктің жіктік жалғаулары
Жекеше түрі
Толық емес жалғаулар
Толық жалғаулар
1-жақ м, -ым-ум
-ман, мын
2-жақ -ң, -ың-уң
-зың-зуң, -сың-суң
3-жақ Ө
Ө
Көпше түрі
1-жақ -быс -бус -пыс-пус
2-жақ -зыңдар-зуңнар, -сыңнар-суңнар
3-жақ (-лар, -тар, -нар)
Осы шақтағы пар бару етістігінің жіктелуі
Жекеше түрі
Орта шұлым диалектісі Төменгі шұлым диалектісі
1-жақ па:рыбылман
па:рвот им
2-жақ па:рыбылсың
па:рвот иң
3-жақ па:рыбыл
па:рвот и
Көпше түрі
1-жақ па:рыбылбыс па:рвот-
ис
2-жақ па:рыбылзыңнар па:рвот-
иннар
3-жақ па:рыбыл (лар) па:рвот
-илар
Толық емес жалғаулар да бар (парга:м мен кеттім)
Бұйрық райдағы ал –ал етістігінің жіктелуі
Жекеше түрі
Көпше түрі
1-жақ ман ал-им мен алайын пис ал-ибыс біз алайық
2-жақ сан ал(ғыл) сен ал силар а:лыш сендер
алыңдар,
сіздер алыңыздар
3-жақ ол алсын ол алсын олар алсын(нар) олар
алсын
2.5.0. Морфосинтаксистік мәліметтер.
2.5.1. Сөз тұлғасының типтік құрылымы басқа түрлі тілдеріндегідей:
есімді сөз тұлғасында түр жалғаулары тәуелдік және септік жалғауларының
алдында келеді: етістікті сөз тұлғасында шақрай алғаулары жақкөптік
жалғауларының алдында келеді.
2.5.2. Басқа түркі тілдеріндегідей аффикстену сөз жасамның негізгі
тәсілі болып саналады.
2.5.3. Ш.-т.-т. Тілдердің номинативті типіне жатады. Тұрақты сөз
тәртібі (субъект – объект-предикат) постулаттанатын басқа түркі тілдерінен
айрмасы Ш. –т.-т-не тек тұрлаусыз мүшелері емес, сонымен бірге тұрлаулы
мұшелерінің белгіленген орналасу моделінің жоқтығы тән.
Мәселе етістіктің жақ тұлғасына жалғанатын –ба демеулігімен
көрінеді: ман парадым ба? мен барамын ба?.
2.5.4. Синтаксистік байланыстардың сыртқы көрсеткіштерінің жоқтығы
Ш.-т.-т.-дегі құрмалас сөйлем синтаксисінің елеулі ерекшелігі болп
саналады. Сөйлемдердің жалғаулықсз қосылып-бірігуін, бір сөйлемді екінші
бір сөйлемге тізу (Ш.-т,т, синтаксисіне тән қасиет) кез-келген синтаксистік
қатнастарды (сабақтастық және салаластық) білдірудің жан-жақты тәсілі болп
саналады.
Егер қазіргі түркі тілдеріне қарағанда көне түркі тілдеріне
жалғаулықсыз байланыстың таралу өрісі ауқмды болғанын және де жалғамалы
тілдер үшін бағыныңқы сөйлем жат екенін есепке алсақ. Ш.т.т. құрмалас
сөйлемнің синтаксистік құрылымының ескіден қалған жай-күйін сақтап қалған
деп шамалауға болады.
2.6.0. Ш.-т.-т.-нің лексикасы арнайы зерттелмеген.
2.7.0. Ш.-т.-т.-де екі диалект бар: төменгі шұлым және екі
сөйленіске – туталь және мәлетке – бөлшектенетін орта шұлым.
Т. Диалектінің таралу территориясы – Асиновский ауданының Таньково
деревныыснан Шұлым өзені бойы мен Томск облысы Зырянский ауданының Перевоз
деревнясына дейін. Т.диалектіде сөйлеушілер, негізінен, Асиновский
ауданының Минаевка деревнясында тұрады.
О.диалектісінің таралу шегі Перевоз деревнясынан Шұлым өзені
бойымен жоғары Томск облысының шекарасынан шыға, Краснояр өлкесінің
территориясындағы Ачинскге дейінгі бір-неше поселкелерді қамтиды.
О.диалектіде сөйлеушілер Томск облысының тегульдет деревнясында, мелет
сөйленісінде сөйлеушілер Краснояр өлкесінің Тюхтетский ауданның Пасечное
поселкесінде шоғырланған.
Фонетикадағы диалектілердің дифференциалды белгілері дауыссыз
дыбыстардың алмасуына саяды: 1) й - ч сөздің бастапқ позициясында: йал ел
(Т.) - чал (О.); 2) ц - ш бастапқы позицияда: цык шық (Т.) - шық (О.);
3) ц ч сөздің соңғы позициясында: уц үш (Т.) – уч (О.); 4) й – з сөз
ортасында: айақ аяқ (Т.) – азақ (О.)
С.диалектісінің басқа говорлардан ерекшелігі дауыссыз
дбыстардың алмасуынан көрінеді (Т. – тұтал говоры, М – мелет говоры): 1)
сөз ортасында ж – з дауыссыздары сәйкеседі: кижи кісі (Т). – кизи (М): 2)
сөз басында ч – ш дауыссызжары алмасады: чал жел (Т). – шал (М.); 3) сөз
баснда ш –с дауссыздары алмасады: шық шқ (Т). – сық (М). 4) сөз аяғында ш
– с дауыссыздары ламасады: қуш құс (Т). – қус (М). Тұтал говорында
дауысты дыбыс дауыссыздардың аралығында келгенде мелет говорында ол
созлыңқы дауыстымен аламасады: суғақ суық (Т). – со:қ (М).
Лексикадағы айырмашылықтар:
Төменгі шұлым диалектісі Орта шұлым диалектісі
ит ит
адай
а:йу аю
моғалақ
цоцвақ шортан
қоғай
Әдебиеттер
Бирюкович Р.М. Морфология чулымско-тюркского языка. М., 1979. Ч.І; Саратов,
1981. Ч.ІІ.
Бирюкович Р.М. Звуковой строй чулымско-тюркского языка. М.: 1979.
Дульзон А.П. Диалекты и говор тюрков Чулыма Советская тюркология. 1973
№2.
Дульзон А.П. Лично-временные формы чулымско-тюркского глагола Учен. Зап.
Хак НИИЯЛИ. 1960. Вып. ҮІІІ.
Дульзон А.П. О происхождении чулымско-тюркского язка Докл. И сообщения Ин-
та Языкознания АН СССР. 1956. №9.
Дульзон А.П. Термин родства и свойства в языках Нарымского края и
Причулымья Учен.зап. Томского пед.инта. 1954. Т.ІІ.
Дульзон А.П. Чулымские татары и их язык Учен. Зап. Томского пед. Ин-та.
1952. Т.ІХ.
Дульзон А.П. Чулымско-тюркский язык Языки народов СССР. –М., 1966. Ч.ІІ.
Малов С.Е. Отчет о командировке студента Восточного факультета Сергея
Ефимоича Малова Изд. Русского комитета для изучения Средней и Восточной
Азии. Апрель 1909. №9.
Шор тілі
1. Жалпы мәліметтер.
1. Шор тілі (Ш т) - әдебиеттерде шор, черн татарлары, мрас, марс
татарлары, кондом, кондом татарлары, мрас және кондом татарлары,
кузнецк татарлары, томск-кузнецк татарлары, абиндер, абалалар
атымен белгілі шорлардың тілі.
2. Ш.т. түркі тілдерінің ұйғыр тобына енеді.
3. Алтайдың (Кузнецк Алатауының) солтүстік қатпарлары мен Том
өзенінің бойы және оның солтүстік саласы Кондом мен мрасс,
сондай-ақ Хакасия және Таулы Алтаймен шекаралас аймақтардағы аз
халықтың арасында мекендейді. 16,7 мың шорлықтардың 9,4 мыңға
жуығы оны ана тілі ретінде қабылдап, сөйлейді (1989 санақ).
2. Лингвогеографиялық мәліметтер.
1. Шор әдеби тілі екі диалектінің негізінде қалыптасқан: мрас
немесе з-мен сөйлеуші, хакас тіліне жақын және кондом немесе й-
мен сөйлеуші, алтай тілінің солтүстік диалектілеріне жақын.
3. Әлеуметтік лингвистикалық мәліметтер.
1. Негізінен күнделікті тұрмыста қолданылады. 1989 жылғы санақ
бойынша, шорлардың 94%-ынан астамы орыс тілінде еркін сөйлейді
екен.
2. Осы ғасырлардың 20-шы жылдарынан бастап, мрас диалектісінің
негізінде әдеби тілі қалыптаса бастады.
3. Мәліметтер жоқ.
1.4.0. Шор тілінде жазу кеңес дәуірінен бастап қалыптасты. 1927-1929
жылдары орыс графикасы негізінде құрастырылған әліпби, ал 1930-1938 жылдары
латын әліпбиі пайдаланылды. 1938 жылдан орыс графикасы негізіндегі әліпбиі
қайтадан қабылданды. Қазіргі шор тілінің әліпбиінде орыс жазуының е-дан
басқа және шор тіліне тән дыбыстарды белгілейтін о,у, нъ таңбаларынан басқа
барлық таңбасы сақталған, ғ және г дыбыстары г әрпімен, қ және к дыбыстары
к әрпімен, ң дыбысы нъ диграфымен, ал йа, йу дыбыс тіркестері я, ю
әріптерімен таңбаланады.
1.5.0. Шор тілінің тарихын дәуірлерге бөлу әлі толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.0 Түркі тілдес ұрыдар мен грек тілдес румеилер бірлесе отырып,
христиандықты уағыздайтын және Қырымнан Солтүстік Азов маңына 1778-1779
жылдары қоныс аударған, ғылымда мариупольдік гректер атымен белгілі
этникалық топ құрайды. Ұрымдар мен румеи атауларының өзі, біріншіден грек
ұлтына тән фактісіне, екіншіден, Шығыс Рим империясы қол астындағыларының
ресми атына байланысты, ол империя мұсылман дүниесінде Румдер елі (түр.
Rum diyari), ал қол астындағылар – рум тұрғындары, румдықтар (Rumi) деп
аталды. Ұрымдар тілі атауларының нұсқалары: түркі тілдерінің мариупольдік
тіл ерекшелігі, татар, қырым-татар, грек-татар; аға буын өз тілін урим
дили – урум тили деп атайды.
2.0 Ұрым тілі (Ұ.т.) Украинаның оңтүстігінде, Солтүстік Азов маңында,
Донецк обылысының Великоновоселковск, Першотравнев, Старобешевск, Тельман
аудандарындағы отыз ауыл мен Запорож обылысының Куйбышев ауданы және
Мариуполь қаласы жергілікті тұрғындарының ауызекі-тұрмыстық тілі түрінде
тараған. 1980 жылы ұрымдар саны 60 мың адамнан асты. Ұрым тілі этникалық
топ ішінде және отбасындағы адамдардың қарым-қатынасы кезінде қоладнылады.
Барлық ұрымдар өз тілінен басқа орыс тілін де меңгреген. Жас ұрпақ
арасында өз тілін білу әлсіздігі байқалады. Жалпы әдеби Ұрым тілі жоқ.
Тек ауызекі-тұрмыстық тілмен салыстырғанда, лексикасы мен морфологиясында
оғыз элементтері басым болатын және барлық адамға түсінікті, ұрым
фольклорының диалект үстілік тілі ғана бар.
3.0 Ұрым тілі түркі тілдері семьясына жатады.
4.0 жазба ескерткіштер грек әліпбиімен жазылған кітаптар түрінде
сақталған. Бірақ бұл ескерткіштер зерттелмеген. Бұдан басқа ХІХ ғасырдың
аяғында жарыққа шыққан. Мариуполь сөйленісінде жазылған кішігірім ұрым
мәтіндері бар, сондай-ақ ескі қырым, мангуш, бешев, қаран, игнатьев,
янисоль сөйленісінде жазылған ұрым фольклоры жазбаларының ішінара ғана
жарық көрген мәтіндері бар. Жұртшылық күнделікті тұрмыста орыс
графикасының негізінде жүйесі жасалған жазуды сирек қолданады.
Үстіміздегі ғасырдың 30- жылдарындағы мектептерде сабақ өткізуге
қолданылған латын әліпбиінің негізіндегі жазу ұрым тілін оқытуды
тоқтатқан кезде қолданыстан шықты.
5.0.0 Лингвистикалық сипаттама.
5.1.0 Фонологиялық мәліметтер.
Ұрым тілінде ықшам (қалыпты) және созылыңқы а, , э, э, и, ы,
о, о, у, у, (э фонемасы тек қана қыпшақ диалектісінде бар) 10 дауысты
фонемасы тек қана қыпшақ диалектісінде бар) 10 дауысты фонемасы бар.
Дауыстылар жасалу жолына қарай былай бөлінеді.
1) еріннің еріндіктерге қатысы қатыспауы бойынша – 0, о, у, у,
езуліктер – а, , э, э, ы, и, 2) тіл арты дыбыстарында тілдің
орналасуы бойынша – а, ы, о, у, тіл алды - а,э, э, и, о, у; 3)
жақтың қатысына қарай ашық - а, , жартылай ашық- э,о,о, жартылай
қысаң – ы, э; қысаң – и, у, у. Созылыңқы дауыстылар көп қолданылмайды
және олар ұрымның өз сөздерінде, сондай-ақ араб, парсы тілдерінен
енген: уз ( уғыз уыз сүт, маале – мале ( араб. махалла) квартал
орам сияқты сөздерде VCV дыбыстар кешенінің кірігуі нәтижесінде
пайда болған.
Дауыссыз фонемалар 30. Дауыссыз фонемалардың таптастырылуы мына
кестеде көрсетілген:
Дауыссыз
Жасалу тәсілі бойынша Жасалу орны бойынша
Еріндік Тілдік тілшіКөмей
к
ЕріндікЕріндікТіл Тіл Тіл
ерін тіс алды ор- ар-
салдыр тоғысыңқы
Алдыңғы Артқы
Еріндік емес еріндік Еріндік емес еріндік
Қысаң ықшам і, и у ы у
созылыңқы и и у у ы ы у у
Ашық ықшам э (е) ц а о
созылыңқы э э (ее) ц ц а а о о
і, и жұбында і дауыстысы артқа итерілген и-мен салыстырғанда кеңірек,
ашық айтылады.
Барлық созылыңқы дауыстылар, сондай-ақ ықшам і, о, у тек қана хакас
тілінің төл сөздерінде қолданылады, қалғандары хакас тілінде де, басқа
тілдерден енген лексикада да қолданылады.
И, ии дауысты фонемалары хакас тілінің төл сөздерінде негізінен
бірінші буында кездеседі (ир еркек), киме қайық, иир іңір ниибек
қолайсыз және т.б. Сөз ортасында түбір сөздегі дауысты мен қосымшадағы
дауысты қатар келгенде и дыбысы жасалады (пастирға паста-арға бастау
курирге куре-ерге күреу т.б.), ал ии тәуелдік жалғаулары жалғанып, г,
к, ғ, х, ң – дыбысымен аяқталатын көп буынды түбірге, ы, і, у, у қатар
келгенде жасалады (1 ж. жекеше түрінің мысалдары: ізіг ыстық - ізиим
ізіг-ім, изік есік изиим изік-ім, сабығ сап сабиимсабығ-ым, харых
кеңсірік- хариим харых-ым одың отын - өдиим одың-ым және т.б.).
Хакас тілінің созылыңқы дауыстылары морфемалар мен сөздердің
аралығындағы түркі фонетикалық үрдістердің нәтижесінде кейінен пайда
болған құбылыс болып табылады. Мысалы: оол ер бала; ұл, оғыл, пуун
бүгін э (е) пу бұл + кун күн, азаам аяғым азах-ым т.б.
Хакас әдеби тіліндегі дауыссыз фонемаларға б, в, г, ғ, д, ж, з, й,
к, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ және хакас тіліне орыс
тілінен енген л, т, н, д, т.б. жіңішке дауыстылар жатады.
Дауыссыздар
Жасалу тәсілі қарай Жасалу орнына қарай
к Тіл алды Тіл арты
Ерін Ерін
мен мен
ерін тіс
ІлгеріндіАралас Кейінгі
Езулік Еріндік Езулік Езулік Еріндік
Қысаң Қысқа и Э у ы у
Созылыңқы и: э: у: ы(Н.)
Жартылай Қысқа а О о
ашық Созылыңқы е: о: о:
Көтеріңкі Қысқа а
Созылыңқы а:
и және у фонемаларына е (ілгерінді қысаң дауысты) және [у
(ілгерінді қатты артқа қарай ғысқан сүйірленген дауысты) факультативті
варианттары сәйкес: а фонемасының а (ашық е) позициялық варианты бар.
Дауыссыздар
Жасалу тәсіліне қарай Жасалу орнына қарай
Ерін Тіл Тіл ортасы Тіл арты
алды
Қатаң Тоғысыңқы п т к
(б,б) (д,д,) (к.қ.г,г)
Жуысыңқы сш й ғ
(з,з) ж гъ
(ж,ж,)
Аффрикаттар ц(Н) ч(С)
(дз) (дж)
Үнді Мұрын жолды м н ң
Бүйір жолды л
Діріл р
Ескерту: Кестеде тікбұрышты жақша ішінде фонемалардың позициялық
варианттары көрсетілген (қ – увуляр жабысыңқы). Одан бөлек к фонемасның
х, х факультативтік варианттары бар. Дауыссыздардың төбесіндегі нүкте
жіңішкелікті (ілгерінді дауыстылар арасындағы позицияда) білдіреді.
2.1.2. Ш.-т.-т.-де Т. Диалектісі үшін екпінді алғашқы рет А.П.Дульзон
анықтады. Ол оны экспираторлық және сөздің соңғы буынында (әлсіз екпін
бірінші, күшті екпін екінші буында) орнығады (локализденеді) деп
сипатталады. Бірінші және соңғы буындарда дауыстылар аудитивті түрде тең
екпінді болып қабылданатын О. Диалектісінде екпіннің қосекпінділік сипаты
экспериментті түрде дәлелденген. Бірінші буындағы дауысты дыбыс екпінінің
жетекші сыңары – интенсивтілік, соңғы буындағы дауысты дыбыстікі –
тональдылық болып саналады. Функциональды екпін сөз біріктіруші және сөз
ажыратушы тәсіл ретінде қызмет атқарады.
Ш.-т.т. дауыстылар үндестігімен (буын және ерін) сипатталады.
2.1.3. Фонемалардың позициялық жүзеге асуы дауысты және дауыссыз
фонемалар кестесінде берілген.
2.1.4. Буынның негізгі құрылымдық типтері: V, CV, VC, CVC.
Дауыстылардың созылыңқылығының фонемалық, сипаты бар. Дегенмен
Ш.т.т.-де фонемалық мәні жоқ созылыңқы дауыстылы сөздер тоб бар. Бұл
сөздердегі даустылардың созылыңқылығы синхронды түрде түсіндіруге келмейді.
Түркітанымдық әдебиеттерде оларды о бастағы созылыңқы дауысты дыбыстар деп
атау дәстүрі бар. Ш.-т.-т-де о бастағы созылыңқылық: а) бір буынды
сөздерде: о:т от, о:ч өш, у:н үн, қа:т әйел, то:с қабық, са:т
сөз, а:ғ ау, та:с таз, о-с өз, және ә) екі буынды сөздерде па:лық
балық, са:рығ сары, пе:жик бесік, о-дуң отын, ча:рым жарым,
по:рук бөрік, чи:ге жеу, е:жик есік, о:дук етік, ке:ли көлеңке,
сақталған. Дауыстылардың созылыңқылығы экспериментті түрде анықталды.
2.2.0. Морфологиялық мәліметтер.
2.2.1. Мәселе жете зерттелмеген.
2.2.2. Морфологиялық бірліктер мен категорияларды фонологиялық
қарама-қарсы қойып салыстыру жоқ.
2.2.3. мәселе жете зерттелмеген.
2.3.0. Семантика-грамматикалық мәліметтер.
Морфологиялық типтеріне қарай Ш. –т.-т жалғамалы тілдер қатарына
жатады.
2.3.1. Ш.-т.-т.-де төмендегі сөз таптарын бөліп қарайды: зат есім,
сн есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу септеуліктер, демеуліктер.
Аффикстену – универсалды мағыналарды көрсетудің негізгі тәсілі.
2.3.2. Есімдерде тек, класс, жандыжансыз категориялар жоқ.
Адамзатғаламат ким кім, нома не сұрау есімдіктері тұлғаларнан
көрінеді.
2.3.3. Ш.-т.-т.-де көптік екі тұлғамен беріледі: 1) көрсеткішсіз
және 2) –лар-дың фонетикалық варианттары –лар-лер,-нар-нар, -тар-тар,
мелет сөйленісінде –то:р (ағачто:ры оның ағыштары) варианты кездеседі.
–лар-сыз тұлға түр, сан-мөлшер идеясына индифферентті. –Лар-мен және лар-
сыз тұлғалар таңбаланбаған (немаркированный) және таңбаланған
(маркированный) деп формальды түрде қарама-қарсы қойылады. Семантикалық
жағынан –лар-ды тұлға, оған тән көптік маңынаға –лар-сыз тұлға да ие
болғандықтан, оппозицияның күшті мүшесі ретінде қарастырыла алмайды.
2.3.4. Септік мағынасы жеті септік категорияларымен беріледі:
Формальды көрсеткіші жоқ бола тұра негізгі (атау) септік затқа атау береді.
Ілік септік анықталатын заттың иесін білдіреді. Табыс септік объектіні
белгілеу үшін қызмет атқарады. Тәуелдік жалғаулы зат есімнің (іс-әрекет
бағытталған объектіні белгілеуші) күтіліп отырған табыс септігінің орнына
атау септігінде қолданылуы Ш.-т.т-не тән қасиет, мысалы: Ман қарында: жым
апарықман тура Мен (менің) бауырымды қалаға алып кетемін. Барыс септіні
ісәрекет бағытталған іс-әрекет адресатын немесе пунктін білдіреді. Жатыс
септігі тұлғадағы есім мекенді (тұрған жерін) білдіреді және тұрмыстық
етістіктерде, яғни нәрсені тауып алу, бір нәрсенің бар екендігі
предикаттарында, қолданылады. Сондықтан жатыс септігінің тұлғасы
предикативті функцияда болуы мүмкін, мыс: Ме:ң е:рем қолхоста бриғадирда
Менің күйеуім колхозда бригадир. Шығыс септігі: 1) іс-әрекеттің шыққан
орнын; 2) затын, материалын; 3) салыстырылуын, 4) себебін; 5) мезгілін; 6)
мөлшерін білдіреді. Құралдық септік істің қандай құралмен істелгенін,
жолдың маңызды, істің бірлігін, мезгілін білдіреді.
Тәуелдік категориясы тәуелдік, иелік мағынасын, сонымен бірге
бөліктің бүтінге, заттың шығу көзіне, уақыт қатынасын, кеңістікті басқа да
қатынастарды білдіреді. Тәуелдік мағынаны білдіретін үш тәсіл бар:
морфологиялық, морфологиялық-синтаксистік, синтаксистік. Морфологиялық
тәсіл жекеше, көпше түрдің барлық үш жағындағы тәуелдік жалғауларымен
беріледі –(2.4.0. қараңыз). Морфологиялық-синтаксистік тәсіл ме:ң а:дым
менің атым; синтаксистік тәсіл - пистиң адай біздің итіміз.
2.3.5. Шт-т.-т.-де түр категориясы жоқ. Аналитикалық
конструкциялар әр түрлі өзгешеліктерді, іс-әрекеттің өту ерекшеліктерін
білдіреді.
Басқа түркі тілдеріндегідей Ш.-т.-т.-де төмендегідей етістер бар:
негізгі, ортақ, өздік, рықсыз және өзгелік. Ш.-т.-т.-нің аталған етіс
тұлғаларындағы сөз қолданыс тәсілдерінің басқа түркі тілдеріндегі сөз
қолданыс тәсілдерінен айырмашылығы жоқ. Ырықсыз етіс өте сирек қолданылады.
Ырықсыз етіс агентивті қосымшамен қолданылмайды.
Ашық рай шақ тұлғаларымен берілген (2.3.6. қараңыз).
Қалау рай модальдылық байқалатын түрлі дәрежеде жіктелетін –гай-кай
және –галдар-қалдыр тұлғаларымен берілген: екінші тұлғасы ең жоғарғы
дәрежедегі табалын, қалауын білдіреді. Т.диалектіде бірінші тұлға –гай
фонетикалық вариантынды. О. Диалектіде –гач тұлғасында қолданылады.
Шарттылықты білдіру үшін (осы-келер шақ үшін) –са тұлғасы және
өткен шақ үшін алга:м полза егер мен алған болсам Т. Түріндегі тұлға
қолданылады. О. Диалектісінің мелет сөйленісінде: алга:м поган полза егер
мен алған болсам және аллық ползам егер мен алсам түріндегі тағы екі
тұлға көрсетілген. –са тұлғас іс-әрекеттің аяқталу немесе аяқталмау
шарттарын білдіреді: алга:м полза түріндегі тұлға осы және келер шаққа
ататын іске аспайтын шартты, талапты, алга:н полгпн полза түріндегі тұлға
өткен шаққа жататын іске аспайтын шартты, талапты білдіреді. Модальдылық
кестесі бойынша аллық ползам егер мен алған болсам түріндегі тұлға алғам
полза тұлғасына қарама-қарсы тұрады: біріншісінде шындыққа қарсы келмейтін
талап, жорамал берілсе, екіншісінде – іске аспайтын талап, шарт, жорамал
беріледі.
Шартты рай екі: -ар е:ди және –лық е:ди (ман алар е:дим әмен алар
едім және ман аллық е:дим мен алар едім) тұлғаларымен берілген. –лық
е:ди тұлғасындағы біраз дәрежедегі оптативтілік белгісіне қарай-ар е:ди
тұлғасы –лық е:ди тұлғасына қарама қарсы қойылады.
2.3.6. Дейксис категорияларға, сипатталып отырған зат пен
айтушының ара қашықтығын көрсететін белгісі бойынша оппозия құрайтын
етістіктің жақ категориясы (2.4.0. қараңз), сілтеу есімдіктері (пу осы,
теғ сол жатады. Кеңістіктік бағдар кеңістік септіктермен, сонымен қатар,
лексикалық тәсілдермен беріледі: мында мұнда, анда анда, устун
үстінде, то:бун астында т.б.
Белгілікбелгісіздік сөз қолданыстары грамматикалық категория
сипатына ие емес.
Шақ категориясы осы, келер және өткен шақ тұлғаларымен беріледі.
Осы шақ аясында –ады, -тур, -от (Т.), -ыл (О.) – йат (Т.); -чат
(О.), -л+чат (О.) тұлғалар бар. Іс-әрекеттің өту амалына индифферетті деп
саналатын –ады тұлғасы қалған барлық тұлғаларға қарсы тұра алады. Қалған
тұлғалар іс-әрекет амалының әр түрлі типтерін; қарқындылығын, субъектінің
белсенділігін (-тур тұлғалы), қарқынсыздығын, субъектінің белсенділігінің
төмендігін, іс-әрекеттің өтуінің баяулығын (-от, -ыл тұлғалы), ұзақтылығын
(-чат тұлғалы), үздіксіз ұзақтылығын (ыл+чат тұлғалы) білдіреді.
Келер шақ аясында іс-әрекеттің өту амалын сипаттай алатын (үзілді-
кесілділікті, іс-әрекетті жасаудың міндеттілігін) белгімен таңбаланған –лық
тұлғасы (тек Ш.-т.-т-нің сібір ареалында кездесетін) – ар тұлғасына қарама-
қарсы қойылған. Т. Диалектіде келер шақтың үш тұлғасы кездеседі: -ар, -лық
және –гоқ. Бірінші тұлға іс-әрекеттің өту аламын сипаттайтын белгімен
таңбаланбаған, қалған екеуі – таңбаланған. Олар іс-әрекетті жасаудың
міндеттілігінің түрлі дәрежесін сипаттайды. –лақ тұлғасы іс-әрекеттің
басталуына сенімділікті білдіреді, -гоқ тұлғасы айтушының тілегімен
ешқандай байланыссыз болайын деп жатқан іс-әрекетті білдіреді.
Өткен шақ аясында, бір ғана –ган тұлғасы бар. –галақ тұлғасы
ерекше контексті керек етеді және болуы тек жорамалданған, бірақ
орындалмаған іс-әрекетті білдіреді. Т.диалектіде өтіп жатқан іс-әрекетті
білдіретін –диган тұлғасы аталған. Осы диалектідегі –ган тұлғас белгісіз
уақтытта бұрын өтіп кеткен іс-әрекетті білдіреді. Әдебиетте атап өтілген
–ды тұлғасы өте сирек және тек Т. Диалектіде қолданылады.
Болымсыздық –па-ба, -пу-бу болымсыздық демеуліктерінің
көмегімен беріледі. Алайда, осы шақты барлық тұлғалары аясында (-ады, -тур,
-чат, -ыл+чат) есім болымсыздығының (ол калар чоғул ол келмей жатыр)
қолданылуы есте қаларлық. Есім аясында чоғұл және амас болымсыздықтары
қолданылады. Чоғұл бір нәрсенің жоқтығын білдіреді, амас заттың, объектінің
басқа кейбір объектіге тәуелділігін жоққа шығаруды белгілеу үшін
қолданылады: сұғ чогул су емес.
2.3.7. 2.3.1. қараңыз.
2.4.0. Түрлену үлгілері.
Септік жалғаулары
Негізгі Ө
Ілік - ның-нуң, -тың-туң
Таб. –ны-ну, -ты-ту
Бар. –га, -қа, -а:
Жат. –да, -та.
Шығ. –дыңдун, -тың-тун
Құралды -была, -пыла,-ла
(милет сөйленістерінде –наң, -лаң)
Тәуелдік жалғаулары
1-жақ -м, ым-ум -выс-вус
2-жақ -ң, –ың-уң - ың, -нар
3-жақ -зы, -ы-у -зы, -ы-у
(Жалғаулар кейінгі қатар дауыстылары бар түбірлер үшін берілді). Ш.-
т.т.-нің фонетикалық ерекшеліктерін атап өту керек: тәуелдік жалғауы
жалғанғанда сөздері жалғаудң алдында келетін дауысты дыбыс ұзарады:
пала:зым менің ұлым, каранда:жың сенің бауырың, қа:ды оның әйклі,
дегенмен салыст: суду оның сүті.
Етістіктің жіктік жалғаулары
Жекеше түрі
Толық емес жалғаулар
Толық жалғаулар
1-жақ м, -ым-ум
-ман, мын
2-жақ -ң, -ың-уң
-зың-зуң, -сың-суң
3-жақ Ө
Ө
Көпше түрі
1-жақ -быс -бус -пыс-пус
2-жақ -зыңдар-зуңнар, -сыңнар-суңнар
3-жақ (-лар, -тар, -нар)
Осы шақтағы пар бару етістігінің жіктелуі
Жекеше түрі
Орта шұлым диалектісі Төменгі шұлым диалектісі
1-жақ па:рыбылман
па:рвот им
2-жақ па:рыбылсың
па:рвот иң
3-жақ па:рыбыл
па:рвот и
Көпше түрі
1-жақ па:рыбылбыс па:рвот-
ис
2-жақ па:рыбылзыңнар па:рвот-
иннар
3-жақ па:рыбыл (лар) па:рвот
-илар
Толық емес жалғаулар да бар (парга:м мен кеттім)
Бұйрық райдағы ал –ал етістігінің жіктелуі
Жекеше түрі
Көпше түрі
1-жақ ман ал-им мен алайын пис ал-ибыс біз алайық
2-жақ сан ал(ғыл) сен ал силар а:лыш сендер
алыңдар,
сіздер алыңыздар
3-жақ ол алсын ол алсын олар алсын(нар) олар
алсын
2.5.0. Морфосинтаксистік мәліметтер.
2.5.1. Сөз тұлғасының типтік құрылымы басқа түрлі тілдеріндегідей:
есімді сөз тұлғасында түр жалғаулары тәуелдік және септік жалғауларының
алдында келеді: етістікті сөз тұлғасында шақрай алғаулары жақкөптік
жалғауларының алдында келеді.
2.5.2. Басқа түркі тілдеріндегідей аффикстену сөз жасамның негізгі
тәсілі болып саналады.
2.5.3. Ш.-т.-т. Тілдердің номинативті типіне жатады. Тұрақты сөз
тәртібі (субъект – объект-предикат) постулаттанатын басқа түркі тілдерінен
айрмасы Ш. –т.-т-не тек тұрлаусыз мүшелері емес, сонымен бірге тұрлаулы
мұшелерінің белгіленген орналасу моделінің жоқтығы тән.
Мәселе етістіктің жақ тұлғасына жалғанатын –ба демеулігімен
көрінеді: ман парадым ба? мен барамын ба?.
2.5.4. Синтаксистік байланыстардың сыртқы көрсеткіштерінің жоқтығы
Ш.-т.-т.-дегі құрмалас сөйлем синтаксисінің елеулі ерекшелігі болп
саналады. Сөйлемдердің жалғаулықсз қосылып-бірігуін, бір сөйлемді екінші
бір сөйлемге тізу (Ш.-т,т, синтаксисіне тән қасиет) кез-келген синтаксистік
қатнастарды (сабақтастық және салаластық) білдірудің жан-жақты тәсілі болп
саналады.
Егер қазіргі түркі тілдеріне қарағанда көне түркі тілдеріне
жалғаулықсыз байланыстың таралу өрісі ауқмды болғанын және де жалғамалы
тілдер үшін бағыныңқы сөйлем жат екенін есепке алсақ. Ш.т.т. құрмалас
сөйлемнің синтаксистік құрылымының ескіден қалған жай-күйін сақтап қалған
деп шамалауға болады.
2.6.0. Ш.-т.-т.-нің лексикасы арнайы зерттелмеген.
2.7.0. Ш.-т.-т.-де екі диалект бар: төменгі шұлым және екі
сөйленіске – туталь және мәлетке – бөлшектенетін орта шұлым.
Т. Диалектінің таралу территориясы – Асиновский ауданының Таньково
деревныыснан Шұлым өзені бойы мен Томск облысы Зырянский ауданының Перевоз
деревнясына дейін. Т.диалектіде сөйлеушілер, негізінен, Асиновский
ауданының Минаевка деревнясында тұрады.
О.диалектісінің таралу шегі Перевоз деревнясынан Шұлым өзені
бойымен жоғары Томск облысының шекарасынан шыға, Краснояр өлкесінің
территориясындағы Ачинскге дейінгі бір-неше поселкелерді қамтиды.
О.диалектіде сөйлеушілер Томск облысының тегульдет деревнясында, мелет
сөйленісінде сөйлеушілер Краснояр өлкесінің Тюхтетский ауданның Пасечное
поселкесінде шоғырланған.
Фонетикадағы диалектілердің дифференциалды белгілері дауыссыз
дыбыстардың алмасуына саяды: 1) й - ч сөздің бастапқ позициясында: йал ел
(Т.) - чал (О.); 2) ц - ш бастапқы позицияда: цык шық (Т.) - шық (О.);
3) ц ч сөздің соңғы позициясында: уц үш (Т.) – уч (О.); 4) й – з сөз
ортасында: айақ аяқ (Т.) – азақ (О.)
С.диалектісінің басқа говорлардан ерекшелігі дауыссыз
дбыстардың алмасуынан көрінеді (Т. – тұтал говоры, М – мелет говоры): 1)
сөз ортасында ж – з дауыссыздары сәйкеседі: кижи кісі (Т). – кизи (М): 2)
сөз басында ч – ш дауыссызжары алмасады: чал жел (Т). – шал (М.); 3) сөз
баснда ш –с дауссыздары алмасады: шық шқ (Т). – сық (М). 4) сөз аяғында ш
– с дауыссыздары ламасады: қуш құс (Т). – қус (М). Тұтал говорында
дауысты дыбыс дауыссыздардың аралығында келгенде мелет говорында ол
созлыңқы дауыстымен аламасады: суғақ суық (Т). – со:қ (М).
Лексикадағы айырмашылықтар:
Төменгі шұлым диалектісі Орта шұлым диалектісі
ит ит
адай
а:йу аю
моғалақ
цоцвақ шортан
қоғай
Әдебиеттер
Бирюкович Р.М. Морфология чулымско-тюркского языка. М., 1979. Ч.І; Саратов,
1981. Ч.ІІ.
Бирюкович Р.М. Звуковой строй чулымско-тюркского языка. М.: 1979.
Дульзон А.П. Диалекты и говор тюрков Чулыма Советская тюркология. 1973
№2.
Дульзон А.П. Лично-временные формы чулымско-тюркского глагола Учен. Зап.
Хак НИИЯЛИ. 1960. Вып. ҮІІІ.
Дульзон А.П. О происхождении чулымско-тюркского язка Докл. И сообщения Ин-
та Языкознания АН СССР. 1956. №9.
Дульзон А.П. Термин родства и свойства в языках Нарымского края и
Причулымья Учен.зап. Томского пед.инта. 1954. Т.ІІ.
Дульзон А.П. Чулымские татары и их язык Учен. Зап. Томского пед. Ин-та.
1952. Т.ІХ.
Дульзон А.П. Чулымско-тюркский язык Языки народов СССР. –М., 1966. Ч.ІІ.
Малов С.Е. Отчет о командировке студента Восточного факультета Сергея
Ефимоича Малова Изд. Русского комитета для изучения Средней и Восточной
Азии. Апрель 1909. №9.
Шор тілі
1. Жалпы мәліметтер.
1. Шор тілі (Ш т) - әдебиеттерде шор, черн татарлары, мрас, марс
татарлары, кондом, кондом татарлары, мрас және кондом татарлары,
кузнецк татарлары, томск-кузнецк татарлары, абиндер, абалалар
атымен белгілі шорлардың тілі.
2. Ш.т. түркі тілдерінің ұйғыр тобына енеді.
3. Алтайдың (Кузнецк Алатауының) солтүстік қатпарлары мен Том
өзенінің бойы және оның солтүстік саласы Кондом мен мрасс,
сондай-ақ Хакасия және Таулы Алтаймен шекаралас аймақтардағы аз
халықтың арасында мекендейді. 16,7 мың шорлықтардың 9,4 мыңға
жуығы оны ана тілі ретінде қабылдап, сөйлейді (1989 санақ).
2. Лингвогеографиялық мәліметтер.
1. Шор әдеби тілі екі диалектінің негізінде қалыптасқан: мрас
немесе з-мен сөйлеуші, хакас тіліне жақын және кондом немесе й-
мен сөйлеуші, алтай тілінің солтүстік диалектілеріне жақын.
3. Әлеуметтік лингвистикалық мәліметтер.
1. Негізінен күнделікті тұрмыста қолданылады. 1989 жылғы санақ
бойынша, шорлардың 94%-ынан астамы орыс тілінде еркін сөйлейді
екен.
2. Осы ғасырлардың 20-шы жылдарынан бастап, мрас диалектісінің
негізінде әдеби тілі қалыптаса бастады.
3. Мәліметтер жоқ.
1.4.0. Шор тілінде жазу кеңес дәуірінен бастап қалыптасты. 1927-1929
жылдары орыс графикасы негізінде құрастырылған әліпби, ал 1930-1938 жылдары
латын әліпбиі пайдаланылды. 1938 жылдан орыс графикасы негізіндегі әліпбиі
қайтадан қабылданды. Қазіргі шор тілінің әліпбиінде орыс жазуының е-дан
басқа және шор тіліне тән дыбыстарды белгілейтін о,у, нъ таңбаларынан басқа
барлық таңбасы сақталған, ғ және г дыбыстары г әрпімен, қ және к дыбыстары
к әрпімен, ң дыбысы нъ диграфымен, ал йа, йу дыбыс тіркестері я, ю
әріптерімен таңбаланады.
1.5.0. Шор тілінің тарихын дәуірлерге бөлу әлі толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz