Жер Жаһанның демографиялық мәселелері

I. Кіріспе бөлім.

Жаһандық мәселе дегеніміз не? Кейбір анықтамаларда жаһандық мәселелерге қоғам объективті дамыған кезде пайда болатын, бүкіл адамзатқа қауіп төндіретін және онымен күресуге Әлем елдерінің бірігуі талап етіледі.

Бұл анықтаманың дұрыстығын қандай мәселелер жаһандыққа жататына тәуелді. Егер бұл планеталық мәселе болса, онда шындыққа сай келеді. Ал, егер мұнда табиғат апаттарының мәселелері кірсе ( бұл мәселе кез - келген аудандарда пайда болғанда ғана жаһандық мәселе бола алады) немесе космосты игеру ( ол тек кейбір мемлекеттерге тән және де бұл адамзатқа қауіп тұндірмейді), онда бұл анықтамада шектеу бар.

II. Жер Жаһанның демографиялық мәселелері .

Адамзаттың басты мәселелерін айтқанда демографиялықтан бастаған жөн, яғни планета халқының өсуіэкономикалық, экологиялық, әлеуметтік мәселелерді туғызады.

ҚазірЖер шарының халқы жылына 80 млн адамға көбейеді. Осы он жылдықта бұд өсім өзгерді, тарихтағы ең жоғарғы көрсеткіш - жылына 90 млн адам. Келесі он жылдықта Жер шарының халқы 8 млрд адамға жетеді. Бұдан кейінгі уақытта өсім азаяды және болашақта шамамен 2100 жылы халық саны тұрақталады.

Қазір адамдар бұрынғыға қарағанда ұзақ өмір сүреді. Өмір ұзақтығы 1970 - 1975 жылдардағы 56, 7 жастан 1985 - 1990 жылғы 61, 5 жасқа өсті, орташа алғанда 5 жасқа өсті. Мысалы, Латын Америкасында өмір ұзақтығы 66 жас болса, Оңтүстік Азияда - 57, ал африкада - тек 52 жыл өмір сүреді.

Өмір ұзақтығының өсу үрдісі өнеркісібі дамыған елдердің арқасында өсті, мұнда 74 жасқа дейін өмір сүреді және 5 жасқа дейінгі мың баладан 9 бала шетінейді.

Дамушы елдер де өлімнің жартысын туғызатын инфекциялық аурулар болып табылады. Көбінесе адамдар респираторлы аурулардан және диариядан қайтыс болады, көп адамдардың өмірін малярия, туберкулез, және холера алып кетеді. Өнеркісіптегі және қолданыстағы химиялық заттар өмірге үлкен қауіп төндіреді.

Қазір адамдар 20 жыл бұрын уақытқа қарағанда таза сумен қамтамасыз етілген. Кәдімгі обаны тоқтатуға мүмкіндік туды. Жылына миллиондаған баланы дәрігерлер арзанәдіспен, тұзды су беру арқылы диспепсия ауруынан сақтап қалды. Негізгі алты балалар ауруларынан егу арқылы жоюға болады - полиомиелита, стобняк, корь, дифтерия, коклюша және туберкулез - балалар өлімі жылына 5 млн- нан 3 млн- ға азайды.

Егер де тың жерлерді игеру төмендемесе немесе өспесе, онда әрбір планета тұрғынына жер тиесілі 2000 жылғы 0, 23 гектардан 2050 жылы 0, 15 гектарға азаяды.

1992 жылы Әлем халқы күніне орташа 254 мың адамға өсті. Олардың ішінде 13 мың адам өнеркәсібі дамыған елдерге тиесілі болса, қалған 241 мың адам - дамушы елдерге тиесілі. Осының 60% - ы Азия елдеріне, 20% - ы Африка елдеріне және 10%-ы - Латын америкаға тиесілі. Ауылдық жерлерде ең жоғарғы туу көрсеткіші сақталып отыр. Жылына миллиондаған адамдар өз ауылдарынан қалаға жақсы өмір іздеуге көшуде, соның арқасында қала халқының саны 60 %-ға жетіп, ең жоғарғы көрсеткішті ұстап тұр.

Дамыған елдер халқының өмір ұзақтығы 74 жасқа жетті, бірақ әйелдер жасы ерлерден 7 жылға артық. Себебі, ерлер өз денсаулығына немқұрайлықпен қарайды. Дамыған елдерде, шамамен қыз бала 20 жасында күйеуге шыығып, бірінші баласын 23 жасында табады. Шамамен жеті жылдан кейін, 30 жасында екәншә баланы туып (соңғысын) ол өзінің туу циклын тоқтатады. Өзі сияқты, онығ балалары да денсаулық сақтау, білім беру және рационалды тамақтанудың дамыған жүйесіне қолдары жетеді. Мұндай туу үлгісі, дені сау, білімді және көлемі жағынан кішкентай отбасыны құрайды.

Ал, дамушы елдерде дүниеге келетін баланы басқа теріс жағдай күтіп тұр. Пропорционал қатынаста дамушы елдерде балалар өлімі, дамыған елдерге қарағанда 5 есе жоғары. Абсолютті айтқанда 90 есе жоғары. Әйелдер шамамен алғанда, еркектерден 3 жыл артық өмір сүріп, өмір жасын 64 жасқа жеткізеді.

Әдетте, қыз бала күйеуге ерте шығып, бірінші баласын 19 жаста, соңғысын - 37 жаста туып, бала туу кезеңін 18 жылға созады. Дамушы елдерде туыцлған балалардың жартысынан жуығын ғана дәрігерлер қарауында болады.

Дүниеде кедейшіліктің ең қайғылы көрінісі - балалар өлімі. Қазірдің өзінде 34 дамушы елдерде әр он баланың екеу -үшеуі 5 жасқа жетпей шетінейді. Осыны көріп, кейбір ата -аналар балалар санына шек қояды. Бұл қызық естілгенмен, халық санынын өсуін тоқтату үшін, өмірдің жақсаруымен және балалар денсаулығын сақталуымен күресу керек. Қазір бұл елдерде 10 млн -ға жуығы аш жүрсе, 20 млн -ға жуығы дұрыс тамақтанбайды.

Екінші Дүние Жүзілік соғыстан кейін басталған жаһандықдемографиялық жарылыс сапалығымен де, сандығымен де алдыңғыларынан ерекшеленеді. Халық өлімінің күрт төмендеуі өте қысқа уақытта болды және көптеген елді жаулап алды. Нітижесінде жылдық орташа мөлшер бойынша халық санының артуы барлық жерде көбейді және 1960 жылдың ортасында әлем бойынша 20% ₀ -ге жетті, ал ел қатарында Орталық және Оңтүстік Америкада, Африкада және Азияда 30% ₀ -ға артты. Бұл елдердің кейбіреулерінде туып көбеюшілік 50% ₀ -ға артты, яғни биологиялық мүмкіншілігіне жаұындады, қалған аудандарда 20 - 30% ₀ -ға дейін төмендеді. Қорыта келгенде 1950 жылдан 1978 жылға дейңн көптеген елдің, тіпті аймақтың халқының саны екі есе өсті. Бұл кезеңде 17 мемлекеттерде халқының саны 2, 5 есе өсті және 68 -інде 2 есе өсті. Осы 28 жылдың ішінде Еуропаның көптеген елдерінде халқының саны бір ширекке өсті. Капиталистік дамыған елдерде соғыстан кейінгі туу көрсеткіші жоғарлады, ер адамдардың соғыстаноралуына байланысты, жанұядағы тоқтатылған қарым -қатынастардың жаңадан қалпына келуі, елдің экономикалық төрлеуі ұзақ және маңызды болып табылады, сондай -ақ туып көбеюдің жоғарлауы кенеттен өнімнің төмендеуімен ере жүрді. Сондықтан капиталистік дамыған елдерде халықтың өсуі бірінші Дүние Жүзілік соғыстан кейінгі он жылдықта маңызды болды.

1960 жылдардың басында көптеген дамыған елдердің жалпы тенденциясы өзгерді, туу көрсеткішінің азайтылуы басталды. Ал, дамушы елдерде демографмялық жағдай басқаша құралды. Соңғы он жылда бұл елдерде халықтың өсу қарқыны, жоғарғы туу көрсеткішінің сақталуымен және өлімнің азюымен маңызды болды. Бұл төмендеу ең алдымен балалар өлімінің азаюымен ескертіледі. Санитарлық -гигиеналық шартттардың жақсартылуы және эпидемиялық пен өткір инфекциялық аурулармен күреске қарсы көптеген елдерде халықаралық ұйымдардың көмегімен өткізілген жігерлі шаралар, қысқа мерзімнің ішінде өлімнің жалпы коэфицентінің екі есе азаюына алып келді. Осы айтылғандар жалпы демографиялық көрсетулер бойынша дамыған елдердің экономикасымен, дамушы мемлекеттермен салыстырғанын көрсетпейді. Өмір жалғасының үлкен жарылысы, жалпы өлім коэфиценті әсіресе, сәбилер өлімі әлі де анықталады. Қазіргі кездегі бір жасқа дейінгі балалар өлімі, Әлем бойынша шамамен 1000 адамға 80 тірі туған балаларды құрайды. Африка елдерінде мыңнан 150 - 200 сәбилер бір жасқа толмай шетінейді. Дамыған елдерге қарағанда дамушы елдерде туу көрсеткіші 2, 0 есе жоғары. Дамыған елдерде халық санының төмендеуіне байланысты, жалпы Дүние Жүзіндегі халық саны 1980 жылдың ортасында 20% -дан, 1998 жылғы 8, 5% -ға дейін кеміді. Көп жылдар ішінде, әлем бойынша туып көбеюдің орташа коэфицентінің салыстырмалы өалыптығын атап өткен жөн. 1960 -1980 жылдары бұл көрсеткіш шамамен 34 -32% ₀ тең болды. Ал, өлім коэфиценті дамыған елдерде тұрақты болып, дамушы елдерде екі он жылдықта бір жарым есе азайды. Бұл халыұ санының 1960 жылы 16% ₀ ға, 1970 жылы 20% ₀ -ге артуына алып келді.

Дамушы елдерде туу көрсеткішінің төмендеуіне ықпал ететін әлеуметтік- экономикалық қиын жағдайдың әсерінен, бұл елдердің балалары кішкентайынан еңбекке жақын болады, аграрлы елдерде балалар тұрмыс хәлін құрушы ретінде қаралады. Бұл дәстүрлер әлеуметтік -экономикалық шарттарда тұрғылықты өзгеріске ұшырасада, өздерінің қуаттылығын сақтап отыр. Сондықтан ғалымдар соңғы кезде туып көбеюдің динамикалық мәселелерін зерттей отырып, халықтың этникалық ерекшеліктерін зерттеуіне, олардың дәстүрлеріне, діни көз қарастарына, тұрмысына, мінезіне, тәртібіне, сондай- ақ әлеуметтік -психологиялық фактор анализіне: көз қарастарына, наным - сенімдеріне көңіл бөледі.

Халық санының табиғи өсуіне, аймақ бойынша 1980 жылдың ортасына арналған мәліметтер №1 кестеде көрсетілген.

Азияның, Африканың, Латын Американың басым көпшілік елдерінде қазіргі кезде табиғи өсім жылына 20% ₀ . Бұған тек Аргентина, Уругвай; Сингапур, Гонконг және басқа да кіші мемлекеттер, сонымен бірге Қытай және орташа немесе туу көрсеткіштері төмен мемлекеттер жатпайды. Ал, дамыған елдерге келсек, оған тек біраз Еуропа мемлекеттері жатады, онда туу коэфиценті 10% ₀ -ден кішкене көп. Біршама жоғарғы орташа жылдық табиғи өсім (30% ₀ -ден көп) көптеген араб елдеріне тән, Иран, Таиланд, Филлиппин, Замбия, Кения, Сенегал, Зимбабве, Венесуэла, гватемала, Гондурас, Доминикан Республикасы, Мексика, Никарагуа, парагвай, Сальвадор. Сонымен бірге соңғы жылдары Еуропаның бірнеше мемлекеттері үшін халық табиғи туу көрсеткіштерінің өте қатты азаюы байқалады.

№1Кесте

Аудан бойынша халықтың табиғи өсімі ( % ₀ )

БҰҰ-ның мамандары бойынша халық өсімі жақын он жылдықта өзгермейді. Олар бойынша халық өсуінің шыңы Еуропада - 1955 жылы, ал бұрынғы КСРО-да, Солтүстік Амерникада және Австралияда 1960 жылы, Шығыс Азияда- 1965 жылы, Азияның басқа бөліктерінде- 1975 жылы, Латын Америкасында- 1980 жылы, Африкада- 1990 жылдары болды. 1985 жылы орташа жылдық табиғи өсім 20% ₀ - дан 17% ₀ - ге төмендеді. Ғасыр соңында бүкіл Дүние Жүзінде туу көрсеткіші 31% ₀ -ден 25% ₀ -ге төмендеді, онымен бірге өлім көрсеткіші де 13% ₀ - ден 8% ₀ - ге азайды. Халық санының тез өсуі дамушы елдердің дұрыс “ дұрыс аяғына тұра алмаған ” экономикасына қатты тиді. Сондықтан да көптеген әлеуметтік - экономикалық даму бағдарламаларында отбасын құру саясаты болады. Әлеуметтік құбылыстардың кешеніне жататын: жедетілген урбанизация ( соңғы 28 жылдың ішінде дамушы елдерде қала халқының тұрғындары үш есе өсті ), білімнің жоғарлауы, өндірістік салаларда әйелдер санының өсуі, ерте неке қиюға қарсы жүргізілген іс- шаралар, жалпы туу кқрсеткішіне, яғни табиғи өсімге ісер етпей қоймады. Бұл көрсеткіштерге басқа факторлар да әсер ететіні де түсінікті, бірінші кезекте этникалық және психологиялық.

Соңғы статистикалық мәліметтерге қарап, біз 1960 жылдардың ортасында немесе соңында бүкіл әлемде халық өсуінің азаюын нақты айта аламыз. Әсіресе, ол дамыған елдерде жүрді де, Шетелдік Азияда және Латын Америкасында аса байқалған жоқ. Африкада 1990 жылдардың бірінші жартысында өсу қарқыны 1980 жылдардағындай болды, оның ішінде солтүстік аудандарда азайып, орталық және оңтүстік аудандарда керісінше өсті.

Біршама нақты суретті, әр он жылдағы Дүние Жүзі аудандарының халқының өсімін салуға болады (№ 2 кесте) .

Сонымен 20 ауданның он үшінде орташа жылдық халықтың өсімі төмендесе, ал кейбіреуінде өзгермесе, қалған алтауында өсті. Бұрынғы КСРО- да 1980- 1988 жылдары табиғи өсім бір қалыпта болды. Әр жылдар сайынғы халықтар өсімі 2, 2 - 2, 4 млн адам болған. КСРО- ның Еуропа бөлігі мен Орта Азия мемлекеттерінің арасында халық санының өсу қарқыны айырмашылықтармен айқындалған, сонымен бірге Әзербайжан да ( мысалы, РСФСР -да табиғи өсім 1980 жылы 5, 9% ₀ болса, 1988 жылы -5, 6% ₀ болды), ал Тәжікстанда тиісінше 28, 4% ₀ -ден 29, 2% ₀ болды.

Бұл сегіз жыл ішінде Шетелдік Еуропа елдерінің туу көрсеткіші одан әрі төмендеп, табиғи өсудің қалпына әсер етті.

Бұл төмендеудің қатты байқалатыны сонша, тіпті халықтың абсолютті өсуі 1980 жылға қарағанда, 1988 жылы 930 мың адамға кем болды. Германияда, Австрияда, Люксембургте өлім көрсеткіші туу көрсеткішінен асып түссе, Ұлыбританияда, Швецияда және Бельгияда бұл екі көрсеткіш теңесіп кетті. Табиғи өсімнің түсуі туу көрсеткішінің төмендеуінен ( 16, 5 % ₀ -ден 14, 4% ₀ -ге) болды. Тек Испанида, Португалияда, Ирландияда және Исландияда демографиялық саясаттың арқасында ( әйелдерге және көп балалы аналарға арналған ұзақ және төленетін демалыс, жас шұбайларға бір бала туса жартысын қайтаратын несие, ал екіншісін туса қайтармайтын және т. б) табиғи өсім артты. Жалпы 1980 - 1988 жылдары арасында 19 мемлекетте табиғи өсім төмендесе, 6 мемлекетте өсті.

Жапонияда, АҚШ -та, Канадада және Жаңа Зеландияда да өсімнің абсолютті өсуі қатты азайды ( АҚШ- та 1, 5 есе), ал ол туу көрсеткішінің азаюынан болды. Егер әр мың адамға 15 туу өте төмен туу көрсеткіш болып саналса, онда одан төмен бүкіл Орталық Еуропа және Солтүстік Еуропа

№ Кесте

Дүние Жүзі аудандарының 1970 - 1988 жж. аралығындағы

халықтың өсімі

Германияда туудың жалпы коэфиценті 9, 3 түсті, Австрия, Люксембург, Швейцария, Швеция, Ұлыбританияда 10 -12% ₀ -ге мемлекеттері тұр, ал АҚШ- та, Канадада, Жапонияда және Австралияда бұл көрсеткішке жақын қалды.

Шетелдік Азияда да халық өсімінің абсолютті көрсеткіші де азайып келеді. Бұл мемлекеттердің қатарына Үндістан, Иран, Индонезия, Таиланд, Филлиппин және басқа елдер кіреді. Қытайда да туу көрсеткішінің азаюы демограф - мамандардың күмәнін туғызбайды. 1980 жылдан 1988 жылға дейін Азияда орташа жылдық туу көрсеткіші 39, 8 - ден 31, 2% ₀ -ге, ал өлім 16, 3- тен 12, 8% ₀ - ге төмендеді. Сонымен 8 жылдың ішінде табиғи өсім 5, 1% ₀ азайды.

Латын Америка елдеріндегі өлім көрсеткішінің қатты түсуі 20 жыл бұрын болып, туу көрсеткіші өзгереген жоқ, бұл оны Дүние Жүзінде бірінші орынға шығарды. Қазір туу бұл жерде түсе бастады ( әсіресе - Кариб бассейн елдері және Оңтүстік Америка) . 1980 жыл мен 1988 жыл арасында Латын Американың туу көрсеткіші 38, 2 -ден 35, 8% ₀ -ге түсті, ал өлім көрсеткіші 10 - нан 8, 6% ₀ -ге түсті, бұл табиғи өсімді бір промильге азайтты.

Африкада бұл мәселе өткір күйінде тұр. Континенттің ең ірір елдерінде - Мысыр, Эфиопия, Заир және Нигерияда соңғы жылдары халық санағы жүргізілген жоқ ( жүргізілседе, олар жарияланған жоқ) . Оған қарамастан Африканың басқа елдерінде статистикалық мәліметтер бар, онда өлім көрсеткіші баяу түсуде, ал туу көрсеткіші тұрақталды немесе ол да баяу түсті. Бәрі бірде Африкада халықтың табиғи өсімі абсолютті өсуде. Африка халқының туу мен өлім көрсеткіштері Азиядағы 1980 жылғы сияқты болуы үшін, оған әлі он жыл керек.

Жалпы Әлемде 1980 - 1988 жылдар аралығында әр жылдағы халық өсімі 70 - 73 млн адамға тұрақталды. Тиісінше әр жылдық халық өсімі 1980 жылғы 19, 5 - тен 1988 жылғы 17, 8% ₀ -ге төмендед.

Әр типті елдерде туу көрсеткішінің төмендеуіне әртүрлі факторлар әсер етеді. Белгілі бір демографиялық саясат жүргізу арқылы бұл түсімді ұстап тұруға болады, тіпті кей жерлерде табиғи өсімді өсіруге болады, бірақ қоғамдық дамуды ескере отырып, Жердің максималды халық өсімі 1950 - 1960 жылдары болды.

Әлеуметтік - экономикалық кқрсеткіштері әртүрлі елдердегі демографиялық үрдістердің белгілі бір заңдылықтарымен дамитынын соғыстан кейінгі демографиялық анализден көруге болады. Ең жоғарғы халықтығ табиғи өсімі бойынша, дамушы елдер арасында Латын Америка елдері қол жеткізді ( Азия мен Африка елдеріне қарағанда экономикасы қарқынды дамыды), бірақ сол елдерде туу көрсеткішінің төмендеуі де ерте басталды. Бірте - бірте “латын американдық ” жағдайы Азияның дамушы елдеріне де жетті. Ал, Африкада артта қалған әлеуметтік - экономикалық жағдайымен, өлім көрсеткішінің түсуі үшін резервтер әлі бар, бұл қарқынды халықтың өсу қарқыны әлі жақын арадағы он жылдықта сақталады.

Ал дамыған елдерге келетін болсақ - олар біреуі ерте, біреуі кеш халық санының тұрақтылығын бастан кешуде.

Көптеген ғалымдардың сөзіне жүгенсек, планета халқының саны ХХІ ғасырдың ортасында 9 млрд жетеді, алғасыр соңында 10 - 12 млрд болмақ. Бұл жағдайға қарап халық өсімінің тұрақтылығын немесе баяу өсетінін көреміз.

Жаңа қоғамдық қатынастарды ескере отырып Жердің халық санының тұрақтану жағдайын Ф. Энгельс былай деген: “ егер де, қоғам адам өндірісін реттейтін болса, онда ол оған дейін зат өндірісін реттеп қояды да, және тек қана сол өндіріс бұнымен күресе алады ”.

1798 жылы ағылшын шіркеу жұмысшысы Т. Р. Мальтус өзінің “Халық санының заңы ” атты кітабында, халық абсолютті өсіп болады, және онда халық саны өмір сүруге қарағанда тез өсіп отыр делінген. Осы заңға сүйене отырып, Мальтусшілер қайыршылық пен кедейшіліктің орын алуы табиғат заңдылықтар мен адамдардың кінәлі, өйткені олар ерте неке қиюдан және көп балалыдан бас тартпай отыр, эпидемия мен соғыс және басқа да табиғи апаттар көп адам өмірін алып кете отырып, халық саны мен өмір сүру саны арасында тепе - теңдікті сақтап отырады.

Адамзаттың әлеуметтік - экономикалық дамуы мальтусшілердің концепциясын қате екндігін дәлелдеді. Ғылыми тұрғыда халық санының өсуі табиғат заңдарына тәуелді емес, ел қоғамының дамуы тәуелді екені дәлелденді.

Екінші Дүние Жүзілік соғыстан кейінгі халық санының үдемелеп өсуі, шет елдерде жаңа мальтусшілірдің пайда болуына әкеліп, авторлар өз кітаптарында келе жатқан апатты Жердегі халық өсуімен байланыстырады. Бұл ғалымдар халық өсімі мен экономикалық өсімнің арасындағы диспропорцияны үлкейтіп, Жер жақын болашақта халықты азық - түлікпен қамтамасыз ететіндігіне күмәндәніп отыр. Мұндай “ теориялар ” ғылымның табыстығына және қоғамның әлеуметтік жағдайдың дамуына сенбеушіліктен туады.

Демограф -ғалымдардың болжауынша, келешекте Жер бетіндегі халықтардың өсу қарқыны бәсеңдейді. Міселен қазір жалпы халықтың өсуі жылына 1, 5 -1, 6% ₀ болса, ғасырдың аяғында 1, 1 -1, 3% ₀ -ге төмендеп, одан соңғы жылдары әрі қарай бәсеңдейді. Белгілі демограф - ғалым Б. Урланистің болжамы бойынша, ғасырымыздың аяңында Жер шарында халық саны 6 млрд - қа жетсе, келесі ғасырдың екінші жартысында 12 -13 млрд -қа жетпек. Сол кезден бастап Жер бетіндегі халықтың санын әрі қарай өсірмей, бір қалыпты ұстап тұру туралы ойлануға болады ( Урланис Б. И 1976 жыл) .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс