Жастарды отбасылық өмірге дайындаудың физиологиялық және генетикалық негіздері.
1. Тұқымқуалаушылық қасиеттерімен физиологиялық өзгерістері.
2. Жастық кезеңде отбасын құрудан кейінгі генетикалық және физиологиялық өзгерістер.
3. Қазіргі кезеңдегі қоғамда жастардың отбасы құруының кейінгі ұрпақтың физиологиялық және генетикалық дамуына ықпалы.
4. Ұрықтанудың дұрыс жетілуіне әсер ететін факторлар. Медицинада генетиканың жаңа әдістерін пайдаланудағы жетістіктері.
5. Ұрақтың дұрыс жетілуіне кедергі келтіретін факторлар.
6. Акселерация.
Пайдаланылған әдебиеттер
2. Жастық кезеңде отбасын құрудан кейінгі генетикалық және физиологиялық өзгерістер.
3. Қазіргі кезеңдегі қоғамда жастардың отбасы құруының кейінгі ұрпақтың физиологиялық және генетикалық дамуына ықпалы.
4. Ұрықтанудың дұрыс жетілуіне әсер ететін факторлар. Медицинада генетиканың жаңа әдістерін пайдаланудағы жетістіктері.
5. Ұрақтың дұрыс жетілуіне кедергі келтіретін факторлар.
6. Акселерация.
Пайдаланылған әдебиеттер
Отбасы – ерекше педогогикалық жүйе. Әлеуметтану ғылымы отбасын тұтас қоғамдық ағзаның бөлігі, әлеуметтік – тәрбие беретін ұжым ретінде қарастырады. Қоғамның әлеуметтік – экономикалық салада орын алған өзгерістері міндетті түрде отбасының өмірінен көрініс табады. Отбасы моральдық, психологиялық жаңаруы барысында созылмалы, оның үстіне қарама-қайшылықты, күрделі болып келеді. Сондықтан да, отбасында жаңа қатынастар, жаңа моральдық ұғымдар орнығуы экономикалық салаға қарағанда баяу қарқынмен іске асады. Өйткені отбасын болжамдаудың қиындығы қайта құруларға, негізгі әлеуметтік - экономикалық факторлармен бірге биологиялық, психологиялық және демографиялық факторларға байланысты.
Отбасылық өмір байланыстары жан-жақтылығымен сипатталады. Олар әлеуметтік, биологиялық, шаруашылық – экономикалық адамгершілік және психологиялық қатынастар. Отбасы дамуының кезеңдері оның қызметінің сипаты және ауқымының өзгеруімен байланысты. Ол қоғамға және адамға қатысты маңызды қоғамдық қызметтер атқарады.
Отбасының қоғамға қатысты негізгі қызметтері мыналар:
- ұрпақтар алмасуын қамтамасыз ететін бала туу, өсіру қызметі;
- білім, шеберлік рухани құндылықтарды кейінгі ұрпақтарға жеткізетін тәрбиелік қызмет;
- өндірістік – шаруашылық қызмет;
- жұмыстан, оқудан бос уақытын ұйымдастыру қызметі;
Ата-ананың қызметі - отбасының үйлесімді өмірін, олардың зейнет жасындағы игілігін қамтамасыз етеді.
Тұрмысты ұйымдастыру қызметі отбасы тұрмысы психологиялық тұрғыдан алғанда ең жайлы тұрмыс болып есептелінеді.
Отбасының қызметін, оның көп түрлілігімен байланыстыратынын ескеріп, қазіргі отбасы қауымының бағыттарымен бір қатар ерекшеліктеріне тоқталған жөн. Оларды тани білу және ескеріп отыру мұғалімдер мен ата-аналардың отбасының тәрбиелік қызметін іске асыруына көмектеседі.
Ауылдық және қалалық отбасы қауымындағы ерекшеліктер олардың әлеуметтік жағдайына байланысты болмақ. Мысалы: ауылды жердегі бала ауылдастарының қатаң бақылауында болады. Бұл бір жағынан жағымды құбылыс болғанымен, екінші жағынан мұндай әлеуметтік бақылау шектеушілік сипатымен тұлғаның еркін дамуына кедергі жасауы мүмкін.
Ал қалаларда мұндай бақылауға шектеу көп кездесе бермейді.
Ата –аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер орын алады. Мысалы, ата-аналардың білімі жағары болған сайын олардың балалары мектепте жақсы оқиды. Дегенмен, мұндай ата-аналар жұмыс басты болғандықтан бала тәрбиесі көбіне қадағалаусыз да болып жатады.
Отбасылық өмір байланыстары жан-жақтылығымен сипатталады. Олар әлеуметтік, биологиялық, шаруашылық – экономикалық адамгершілік және психологиялық қатынастар. Отбасы дамуының кезеңдері оның қызметінің сипаты және ауқымының өзгеруімен байланысты. Ол қоғамға және адамға қатысты маңызды қоғамдық қызметтер атқарады.
Отбасының қоғамға қатысты негізгі қызметтері мыналар:
- ұрпақтар алмасуын қамтамасыз ететін бала туу, өсіру қызметі;
- білім, шеберлік рухани құндылықтарды кейінгі ұрпақтарға жеткізетін тәрбиелік қызмет;
- өндірістік – шаруашылық қызмет;
- жұмыстан, оқудан бос уақытын ұйымдастыру қызметі;
Ата-ананың қызметі - отбасының үйлесімді өмірін, олардың зейнет жасындағы игілігін қамтамасыз етеді.
Тұрмысты ұйымдастыру қызметі отбасы тұрмысы психологиялық тұрғыдан алғанда ең жайлы тұрмыс болып есептелінеді.
Отбасының қызметін, оның көп түрлілігімен байланыстыратынын ескеріп, қазіргі отбасы қауымының бағыттарымен бір қатар ерекшеліктеріне тоқталған жөн. Оларды тани білу және ескеріп отыру мұғалімдер мен ата-аналардың отбасының тәрбиелік қызметін іске асыруына көмектеседі.
Ауылдық және қалалық отбасы қауымындағы ерекшеліктер олардың әлеуметтік жағдайына байланысты болмақ. Мысалы: ауылды жердегі бала ауылдастарының қатаң бақылауында болады. Бұл бір жағынан жағымды құбылыс болғанымен, екінші жағынан мұндай әлеуметтік бақылау шектеушілік сипатымен тұлғаның еркін дамуына кедергі жасауы мүмкін.
Ал қалаларда мұндай бақылауға шектеу көп кездесе бермейді.
Ата –аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер орын алады. Мысалы, ата-аналардың білімі жағары болған сайын олардың балалары мектепте жақсы оқиды. Дегенмен, мұндай ата-аналар жұмыс басты болғандықтан бала тәрбиесі көбіне қадағалаусыз да болып жатады.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030 «Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-аухатының артуы» атты Жолдауы. Алматы: «Білім». 1998. -66 бет.
2. Капустин М.Я. Образование и здоровье. Казань. 1984.
3. Постановление Правительства РК от 30.06.1999 г. №905 «О комплексной программе – здоровый образ жизни». Астана. 1999.
4. Арғынбаев Х.А. «Қазақ халқындағы семья және неке». Алматы: «Ғылым». 1973.-328 бет.
5. Жақыпов А.Ж. Развитие семьи на брачных отношениях в Казахстане. А-А, 1971. -179 с.
6. Назарбаев Н.Ә. Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына // Егемен Қазақстан 2006 ж. 27 мамыр.
7. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар. 1996. -288 бет.
8. Махамедова Б.Л. Оқушыларды имандылық негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыруға даярлау: пед.ғыл.канд.дис.автореф. – А.-26.12.2003. – Б.-31.
9. С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, А.Бейсенбаева. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. – Алматы: Білім, 2001-224б.
10. Қазақстан Республикасы Азаматтарының жаңа әлеуметтік-экономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. Алматы. Қазақстан, 1998-40б.
11. Дүйсембінова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын оқу-тәрбие процесіне ендіру ғылыми тұжырымдамасы. – Алматы: Қазақстан, 1996. -31 бет.
12. «Отбасы және денсаулық» 2007 ж. №5 2-14 беттер.
13. «Евразия КZ» 2006 ж. 9 қараша. 7 бет.
14. «Қазақстан Zaman» 2006 ж. 4 тамыз, 7 бет.
15. К.В.Ельницкий. Тәрбие жөнінде: /педагогиканың алтын қоры/ Школьная пресса, 2004-192 бет.
16. К.В.Зорин «Грехи молодости или здоровье семьи» - 2004-111 с.
17. Д.В.Попов «Жизнь человека до рождения» Видео «Жизнь» - 97 мин. Әңгіме.
2. Капустин М.Я. Образование и здоровье. Казань. 1984.
3. Постановление Правительства РК от 30.06.1999 г. №905 «О комплексной программе – здоровый образ жизни». Астана. 1999.
4. Арғынбаев Х.А. «Қазақ халқындағы семья және неке». Алматы: «Ғылым». 1973.-328 бет.
5. Жақыпов А.Ж. Развитие семьи на брачных отношениях в Казахстане. А-А, 1971. -179 с.
6. Назарбаев Н.Ә. Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына // Егемен Қазақстан 2006 ж. 27 мамыр.
7. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар. 1996. -288 бет.
8. Махамедова Б.Л. Оқушыларды имандылық негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыруға даярлау: пед.ғыл.канд.дис.автореф. – А.-26.12.2003. – Б.-31.
9. С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, А.Бейсенбаева. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. – Алматы: Білім, 2001-224б.
10. Қазақстан Республикасы Азаматтарының жаңа әлеуметтік-экономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. Алматы. Қазақстан, 1998-40б.
11. Дүйсембінова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын оқу-тәрбие процесіне ендіру ғылыми тұжырымдамасы. – Алматы: Қазақстан, 1996. -31 бет.
12. «Отбасы және денсаулық» 2007 ж. №5 2-14 беттер.
13. «Евразия КZ» 2006 ж. 9 қараша. 7 бет.
14. «Қазақстан Zaman» 2006 ж. 4 тамыз, 7 бет.
15. К.В.Ельницкий. Тәрбие жөнінде: /педагогиканың алтын қоры/ Школьная пресса, 2004-192 бет.
16. К.В.Зорин «Грехи молодости или здоровье семьи» - 2004-111 с.
17. Д.В.Попов «Жизнь человека до рождения» Видео «Жизнь» - 97 мин. Әңгіме.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Курстық жұмыс
Қабылдаған:
б.ғ.к. Исаев Е.Б.
Орындаған: Аликулова К.Б.
Шымкент 2008 ж.
ЖАСТАРДЫ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЙЫНДАУДЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕНЕТИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
- Тұқымқуалаушылық қасиеттерімен физиологиялық өзгерістерін анықтау
- Жастық кезеңде отбасын құрудан кейінгі генетикалық және
физиологиялық өзгерістерге зерттеу және сараптама жасау
- Қазіргі кезеңдегі қоғамда жастардың отбасы құруының кейінгі
ұрпақтың физиологиялық және генетикалық дамуына ықпалы
- Ұрықтанудың дұрыс жетілуіне әсер ететін факторлар. Медицинада
генетиканың жаңа әдістерін пайдаланудағы жетістіктері
- Ұрақтың дұрыс жетілуіне кедергі келтіретін факторлар.
- Акселерация.
Отбасы – ерекше педогогикалық жүйе. Әлеуметтану ғылымы отбасын тұтас
қоғамдық ағзаның бөлігі, әлеуметтік – тәрбие беретін ұжым ретінде
қарастырады. Қоғамның әлеуметтік – экономикалық салада орын алған
өзгерістері міндетті түрде отбасының өмірінен көрініс табады. Отбасы
моральдық, психологиялық жаңаруы барысында созылмалы, оның үстіне қарама-
қайшылықты, күрделі болып келеді. Сондықтан да, отбасында жаңа қатынастар,
жаңа моральдық ұғымдар орнығуы экономикалық салаға қарағанда баяу қарқынмен
іске асады. Өйткені отбасын болжамдаудың қиындығы қайта құруларға, негізгі
әлеуметтік - экономикалық факторлармен бірге биологиялық, психологиялық
және демографиялық факторларға байланысты.
Отбасылық өмір байланыстары жан-жақтылығымен сипатталады. Олар
әлеуметтік, биологиялық, шаруашылық – экономикалық адамгершілік және
психологиялық қатынастар. Отбасы дамуының кезеңдері оның қызметінің сипаты
және ауқымының өзгеруімен байланысты. Ол қоғамға және адамға қатысты
маңызды қоғамдық қызметтер атқарады.
Отбасының қоғамға қатысты негізгі қызметтері мыналар:
- ұрпақтар алмасуын қамтамасыз ететін бала туу, өсіру қызметі;
- білім, шеберлік рухани құндылықтарды кейінгі ұрпақтарға жеткізетін
тәрбиелік қызмет;
- өндірістік – шаруашылық қызмет;
- жұмыстан, оқудан бос уақытын ұйымдастыру қызметі;
Ата-ананың қызметі - отбасының үйлесімді өмірін, олардың зейнет
жасындағы игілігін қамтамасыз етеді.
Тұрмысты ұйымдастыру қызметі отбасы тұрмысы психологиялық тұрғыдан
алғанда ең жайлы тұрмыс болып есептелінеді.
Отбасының қызметін, оның көп түрлілігімен байланыстыратынын ескеріп,
қазіргі отбасы қауымының бағыттарымен бір қатар ерекшеліктеріне тоқталған
жөн. Оларды тани білу және ескеріп отыру мұғалімдер мен ата-аналардың
отбасының тәрбиелік қызметін іске асыруына көмектеседі.
Ауылдық және қалалық отбасы қауымындағы ерекшеліктер олардың
әлеуметтік жағдайына байланысты болмақ. Мысалы: ауылды жердегі бала
ауылдастарының қатаң бақылауында болады. Бұл бір жағынан жағымды құбылыс
болғанымен, екінші жағынан мұндай әлеуметтік бақылау шектеушілік сипатымен
тұлғаның еркін дамуына кедергі жасауы мүмкін.
Ал қалаларда мұндай бақылауға шектеу көп кездесе бермейді.
Ата –аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер
орын алады. Мысалы, ата-аналардың білімі жағары болған сайын олардың
балалары мектепте жақсы оқиды. Дегенмен, мұндай ата-аналар жұмыс басты
болғандықтан бала тәрбиесі көбіне қадағалаусыз да болып жатады.
Қоғам мүшелерінің материалдық жағдайға байланысты жіктелуі отбасы
тәрбиесі, материалдық жағдайы әртүрлі ата-аналардың қарым –қатынасына әсер
етеді. Отбасында балаларға отбасылық бюджеттің 25-51% жұмсалады.
Материалдық кірісі мол отбасыларда бала тәрбиесін ерекше қолға алу
мүмкіндігі мол.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік – экономикалық
мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасында Адам қарымын сақтап, дамыта
берудің үш негізі:
а) физиологиялық (денсаулық жағдайы);
ә) зиялылық-кәсіптік (білімі мен біліктілігі);
б) рухани (адамгершілік принциптерін қалыптастыру) деп атап
көрсетілген.
Экологиялық тәрбие - әлеуметтік, қажетті тиімді даму сапасының негізі.
Оның құрамды бөліктері:
- Жастардың табиғат жөніндегі білімі;
- табиғат пен қарым-қатынасы;
- қоршаған ортаға көмегі;
Қоршаған орта мәдениеті – ол мәдениеттің жаңа дамыған бағалы түрі.
Адамдардың жаңа ғылыми іс-әрекеттерінің тәсілдері арқылы қоршаған орта
мәдениетін материалды және діни бағамен айқындауға болады. Қоршаған орта
мәдениеті – экологиялық білім дәрежесін, адамдардың экологиялық жаңа
технологияларды және барлық системаларды, ойлап шығарудың және қоршаған
ортаның прогрессивті дамуын өзіне қосады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан -2030
стратегиясында жастарға және өсіп келе жатқан жас ұрпаққа аса жоғары көңіл
бөлу қажет және де Инновациялық технологияларды, оқу-тәрбие жұмысында
дамыту қажет деген. Инновация сөзі 1440 жылдан бастап қолданылуда, оны
француз тілінен аударғанда жаңару, жаңа жол деген мағына береді.
Қазіргі таңда инновациялық технологиялардың нәтижесінде көптеген әдебиеттер
мысалыға, білім беру технологиясы, педагогикалық технология, оқу
технологиясы, инновациялық технология, информациялық технология т.б.
пайдаланылуда.
Тәсіл, әдіс оқытудың жаңа атаудағы технологиясы: догматикалық,
өсімталдық және түсіндірмелі, программалы оқыту, дамыта оқыту түрлері де
бар.
- ағымдық білім беру технологиясы (орта деңгейдегі жасөспірімдерге
арналған);
- жан-жақты қамтылған технология деңгейі (тереңдетілген білім беру);
- өте білімді және өте қиын балалармен жұмыс істеу технологиясы.
Бұл инновациялық технологиялар ауыл аймақтарына қарағанда қалалы
аймақтарда көптеп қолданылады, өйткені ауылды елді-мекендерде жетік
жетілмеген. Мысалыға, компьютер, интернет, электрондық почта, слайд, факс,
электронды кітапханалар жоқтың қасы, ал қалалы аймақта мұндай технологиялар
білім берудің негізгі қайнар көзі болып табылады.
Жаңа технологиялардың нәтижесінде әрбір баланың өзіндік санасы дамып,
моральдық психикалық қасиеттері артып, өмірді толық түсінуге деген бірыңғай
талаптары пайда болады. Жасөспірім өзінің жеке өміріне, қабілетіне назар
аударып, қойылатын талаптарға мінез-құлқының сәйкес немесе сейкес еместігін
сезеді. Әрбір мұғаліммен тәрбиеші өзінің қарамағындағы жасөспіріммен
күнделікті жұмыс жасай отырып, олардың қалыпты өсіп, даму процесіне ерекше
көңіл бөлу керек. Баланың өсіп-даму дәрежесіне дұрыс баға беру педагог үшін
жауапты іс. Өсіп-даму процесінде кемшілігі бар балалар ерекше көңіл
аударуды талап етеді. Балалардың бейімділігімен қабілетінің жетілу
ерекшелігін оқыту, тәрбие жұмысының барысында мұғалім, тәрбиеші, ата-ана
үнемі еске алып, олардың дұрыс өсіп, дамуына ықпал жасайды.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басынан дүние жүзі елдерінің
ғалымдары балалардың дене және психикалық дамуының тездеуін – акселерация
құбылысын атап көрсетті. Бұл жағдай ғаламдық қозғалыс немесе
акселерация (лат. Accelero – тездету) деген атаумен сақталған. Бүгінде
акселерация ғалымдардың негізгі зерттеу обьектісіне айналып отыр. Соңғы
жылдары 12-13 жастағы балалардың өткен уақыттағы құрдастарымен
салыстырғанда, олардың бойы 7-8 см-ге биік, салмағы 7-8 кг-ға артық, 16-17
жастағы ер және қыз балалардың бойының 15-20 см-ге биік, салмағының 15-16
кг-дай артық болатыны, жыныс мүшесінің екі, үш жыл бұрын жетіле бастайтыны
байқалды. Акселерация құбылысы бойынша, қазіргі ересек жастағы балалардың
бойы биік, иықтары қысыңқы, кеудесі қысқа, аяқтары ұзын келеді. Акселерант
балалардың ауыруға, суыққа, дене салмағына төзімсіз келетіні анықталды.
2007 жылы 27 шілдесінде Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы алғаш рет өз
баяндамасын шығарды, онда айтылатын негізгі мәселеселе жастардың өсіп-дамып
келе жатқан жасында зиянды әдеттерге және химиялық заттарға құмартуы. Бұл
жаңа басылым Химиялық заттардың әсерімен байланысты балалар денсаулығына
қауіпті бағалау принциптері атты тақырыпта шықты. Бұл жайында Қоршаған
орта тазалығы критериі атты ғылыми мақаласында айтылған. Бұл құжатта
ұсынылған ғылыми принциптер және баға беру, қоршаған ортаның балалар
денсаулығына әсері мен денсаулық сақтау секторларына көмегі мол.
Аймақаралық зерттеу бөлімінің жетекшісі Терри Дамастра Балалар-бұл
кішкентай адамдар, деді.
Қазіргі таңда бұқаралық ақпарат құралдарының тұлғаға әсері айтарлықтай
өсті. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде бүгінгі күні телеарна басты
орында тұр. Егер 70 жылдардың соңы мен 80 жылдардың басында теледидар сәнді
бұйым ретінде болса, қазіргі таңда теледидар көру күнделікті әрбір
отбасында қалыпты жағдайға айналды. Біртіндеп теледидар газеттер мен
журналдарды ығыстырып, радиомен айтарлықтай бәсекелесуде.
Прессамен бәсекелесу теледидарда жаңа компьютерлік, спутниктік және
сандық (цифровой) техника пайда болуымен түсіндіріледі. Осыған орай,
ақпараттық бағдарламаның жарамдылығы және маңыздылығы мен эфирдің тазалығы
да өсуде. Телеарна зерттеуі арқылы ақпарат алу басқа жолмен ақпараттануға
қарағанда айтарлықтай жеңілдеді. Мысалы, телеарнаның 5-12 бағдарламасы
арқылы көрудің жанында, фильмді кинотеатрдан көру қаржылай шығын келтіреді.
Ал қазіргі таңда, Қазақстанның өзінде көптеген телеарналарда жасөспірімдік
заман талабына сай бағдарламалар саны көбеюде.
Жоғарыда айтылғандар телеарнаның ақпарат алудың ең тиімді әдісіне
айналғанын дәлелдейді.
Теларна жай-күйінің жасөспірімдер психикасына әсерін қарастырып
көрейік. Бұл үшін жасөспірімдердің психологиялық жағдайын талдап, біз
жасөспірімдерді адамдардың қай санатын жатқызатынымызды анықтаймыз.
1. Телебағдарламаның психикалық жағдайға әсерінің теориялық аспектілері.
Тұлғаның психологиялық жағдайы.
Жас ерекшелік психологиясының негізгілеріне : балалар психологиясы,
бастауыш сынып оқушысының психологиясы, жасөспірім психологиясы, жастық
шақтық психологиясы, ересек психологиясы жатады.
Ендігі кезекте жасөспірім психологиясын қарастырып көрейік. Адамға
жасөспірімдік кезеңде қоғамдық әсерлердің қаншалықты күшті ықпалын анықтай
келе, жасөспірім өздігінен өмір сүруге дайындығын анықтайтын, дүниеге
көзқарасын, мамандығын таңдауды және азаматтық жеке тұлға болып қалыптасу
кезеңі болып табылады. Осы әлеуметтік – тұлғалық факторлардың ықпалының
нәтижесінде жасөспірімді қоршаған адамдар мен өзіне деген қарым-қатынасының
жүйесі толығымен қайта қалыптасады. Осы әлеуметтік позициядан оның
мектепке, оқуға және қоғамдық пайдалы істерге қарым-қатынасы өзгереді,
болашақ мамандығы мен қызығушылығы арасында екі жақты байланыс қалыптасады.
Психологиялық зерттеулер нәтижесі бойынша адамның жеке дамуы және
оның тұлға болып қалыптасуы, бірінші кезекте, қоршаған ортамен белсенді
қарым-қатынасынан болатыны анықталды.
Адамның өмір кезеңдерінің әр түрлілігінде әлеуметтік және биологиялық
өзара қарым-қатынастар бір мағыналы емес.
Жасөспірімдердің биологиялық және әлеуметтік жетілуінің әр уақытта
болуы, жастық шақтық кезеңде қарама-қайшылықтарды байқалтады.
Н.Ф. Добрынин : Жастық ерекшеліктері, әсіресе, анотомо – физиологиялық
жағынан өсу мен даму кезеңдерінде байқалады. Онымен қоса жасы есейе
келе, өсіп келе жатқан тұлғаның оқуға, қоршаған ортаға көзқарасы, өзінің
қажеттіліктерімен қызығушылықтары өзгереді, – деген.
Өзін-өзі дамытудың өсуі-жоғарғы оқушылар тұлғасының мінез-құлық
ерекшелігі болып табылады. Өзін-өзі дамыту деңгейі жоғарғы оқушылардың
қоршаған адамдар мен өзіне қойылған талабының деңгейін анықтайды. Олар
бұрынғыдан сын тағуға және ересектерге моральдық жағынан жоғары талаптар
қояды.
И.С.Кон: Жастарда сана-сезімнің дамуы мен өзіндік Мендік
көзқарасының өсуі психологиядағы биогенетикалық мектеп санағандай, тек
жыныстық жетілумен ғана байланысты емес, – деп көрсетті. Бұл кезеңде
сыртқы басқарудан өзін-өзі басқаруға ауысады. Міне, осыдан өзін-өзі
басқаруда субъект жөнінде өзі туралы ақпараттарды қажет етеді, яғни ерте
жастықтың бағалы өзгерісі танылады.
Салауаттану – денсаулықты сақтау бағдарламасы бойынша салауатты өмір
салтын қалыптастыруды қамтамасыз ететін негізгі нормативті –құқықтық
құжаттар мыналар:
1. Ел Президентінің халыққа Жолдауы Қазақстан-2030, 4-ші басылымдық:
Қаржы жеткілікті болмай тұрған жағдайда ауруларға қарсы күрес пен
денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз азаматтарымызды
салауатты өмір салты мен дұрыс тамақтануды, тазалықпен санитария
ережелерін насихаттайтын пәрменді ақпараттық іс-шаралар жүргізілуі
қажет.
Салауаттану-тұтасымен алғанда жеке тұлғаның, қоғамның, табиғаттың
денсаулығы туралы ғылым. Адам денсаулығына тән, дене, психологиялық,
имандылық-адамгершілік және әлеуметтік денсаулықтар құраушының өзара
байланысы мен өзара үйлесімді әрекеттерінен қалыптасады.
Әлеумет себепші болған аурулар санының өсуіне, адамның әлеуметтік
биологиялық мәні арасындағы қарама-қайшылықтардың шиеленісуіне байланысты –
салауаттанудың пайда болуы заңдылық.
Салауаттану ғылымы аурудың алғашқы алдын алу әдіснамасын, денсаулықты
сақтау және нығайту амалдары мен әдістерін зерттейтін салауатты өмір салтын
қалыптастырудың ғылыми негізі болып табылады.
Салауаттанудың ролі – адамның ішкі биологиялық табиғатымен, өзін қоршаған
тірі және өлі табиғатпен өзара әсері сапасын өзгерту, кикілжіңнің көзін жою
болып табылады.
Салауаттану ғылымы қалай денсаулықты сақтаудың ұстанымдары мен
тетіктерін зерттейді. Салауаттану нысаны, біріншіден – дені сау адам,
екіншіден - оны қоршағандардың барлығы және денсаулыққа әрекет етуші
факторлар, үшіншіден – аурудың пайда болу себептері, организмнің дені сау
күйге оралу тетігі, қорғануға бейімделу тетіктері, төртіншіден – сақтандыру
және сауықтыру шаралары болып табылады.
Салауаттанудың зерттеу пәні – адам. Зерттеуге организмнің анатомиялық,
физиологиялықнегіздері, бейімделу тетіктері, қорғану тосқауылдары,
организмнің сыртқы ортаға бейімделуі туралы білімдері енеді. Салауаттану
адамның термодинамикалық, денелік, химиялық, антропологиялық, экологиялық
құбылыстарын қамтиды. Адам қоғамның қарапайым мүшесі, әтникалық және
эстетикалық ұстанымдарын жеткізуші жеке тұлға ретінде қарастырылады.
Тіршілік дегеніміз тек адамның ғана емес, кез-келген тірі организмнің
қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі болғандықтан, салауаттану тіршілік етуге
қажетті ортамен өзара әрекеттесуі болғандықтан, салауаттану тіршілік етуге
қажетті ортаның әсерін барлық құрауыштарымен оқып-үйрену міндетін қояды.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының дерегі бойынша халық
денсаулығының 49-53 %-ны өмір салтына, яғни адамың өз денсаулығына қалай
қарайтынына тәуелді, 17-20% қоршаған ортаға 18-22 % тұқым құалау
себептеріне, біздің денсаулығымыздың тек 8-10 % ғана денсаулық ұйымына
тәуелді.
Денсаулық қатерінің негізгі факторлары қозғалыс күшінің кему
салдарынан қимылдың кемуі, дене массасының артуы, жүйесіз тамақтану,
қоршаған орта нысандарының барлығының көптеген уытты заттармен ластануы,
өндірісте және тұрмыста күйзеліс туғызатын жағдайлар,зиянды әдеттердің көп
таралуы.
Салауаттанудың негізгі мақсаты -әрбір жеке адамның және тұтастай
қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Балалармен жастарды жас
ерекшеліктеріне, құндылық бағдарларына және имандылық еріктілігіне сәйкес
салауатты өмір салтының ұғымдарын, дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.
Адам денсаулғы ең алдымен өмірлік сара жолға тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлттық дәстүрлермен тұлғалық бейімделіктер бойынша анықталады.
Денсаулық деген не? Денсаулық ұғымына берілген анықтамалар өте көп.
Үлкен мидициналық энцеклопедияда денсаулық организм мен жүйенің атқаратын
қызметін сыртқы орта теңдестіріп, ещқандай ауырсыну өзгерістері
байқалмайтын адам күйі ретінде сипатталады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымының анықтамасы байынша Денсаулық дегеніміз-бұл аурудың немесе дене
кем тарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік психикалық және әлеуметтік
тұрғыдан ойдағыдай толық күйі.
Академик Н.М.Амосов адам денсаулығы мүшелердің атқаратын қызмет сапасы
толық сақталған кезде олардың барынша көп өнім беретінін бағалауға болатын
мөлшермен анықталады деп жорамалдайды.
Денсаулықтың физиологиялық түрі организмдегі физиологиялық үрдістерді,
олардың өзара әрекеттесуін, организмнің қоршаған орта әсеріне қайтратын
жауабына бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін морфологиялық және
функционалдық сақтамаларды зерттейді.
Тән саулығы –бұл адам мүшелері мен организм жүйесінің ағымдағы күйі. Мұның
негізгі онтогенездік дамудың әр түрлі кезеңдерінде басымдық көрсететін,
базалық қажеттіліктерге негізделген жеке дамудың биологиялық
бағдарламасынан құралады.
Дене саулығы – организм мен мүшелерінің өсуі мен дамуының деңгейі. Мұның
негізгі бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін морфологиялық және
функциялық сақтамалардан құралады.
Жан саулығы – адамның психикалық өріс күйі.
Мұның негізі мінез-құлыққа бара-бар реакцияны қамтамасыз ететін жалпы
рухани қолайлы күйден құралады. Рұхани тазалық – тіршілік әрекетінің уәжді
және ақпаратты мұқтаждық өрісі сипаттамасының кешені. Мұның негізі жеке
тұлғаның қоғамдық құндылық жүйесі мен мінез-құлық түрткілерімен және
уәждерімен анықталады. Денсаулыққа адамның руханилығы себепші болады, яғни
ол адамзаттың байлығы – мейірімділік, намыс, абырой, махаббат,
сүйіспеншілік және әдемілікке негізделеді.
Салауатты өмір салтын қалыптастырудың мазмұны мен ұйымдастыру
формаларымына ұстанымдар негізінде жете зерттеледі:
- ізгілікті бағытта болу, бұл балалар мен жастардың өз денсаулығына
жауапкершілігін тәрбиелеуді көздейді;
- оқушылардың жас ерекшеліктері ескерілетін табиғи сезімталдық;
- тек тексерілген, ғылыми дәлелденген деректерге негізделген
ғылымдық, салауаттық өмір салтын ендіруге осы заманғы әдістерді
жүргізуді пайдалану;
- экологияландыру – қоршаған орта факторларының адам организіміне
әсерін есепке алу;
- түпкілікті халықтың дінін, салт-дәстүрін есепке алатын жалпы
адамзаттық құндылықтарға негізделген мәдениеттілік;
- салауатты өмір салтын қалыптастыру мектепке дейінгі білім беру
ұйымдарынан бастап, жоғары оқу орнынан кейінгі қосымша білімге
дейінгі үздіксіздігі;
- әлеуметтік -әлеуметтік бейімделу және өзі іске жарату дағдыларын
қалыптастыру.
Қазақстанда 1999 жылдан бері Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымының Денсаулықты нығайтуға мүмкіндік беретін Европалық Мектептер
торабы жобасы жүзеге асырылуда. Бұл жобаның мақсаты – балалар мен
жасөспірімдердің денсаулығын нығайту және сақтау үшін мектептік ортада
қолайлы жағдайлар жасау, сондай-ақ зиянды заттарды қолдануға төзімсіздік.
Қазақстанда ДДСҰ жобасы республиканың 115 жалпы білім беретін
мектептерінде, ал Университеттер денсаулығы жобасы 24 жоғары оқу
орындарына енгізіледі.
ҚР І-ші Ұлттық мәжілісінде қаралған мәселе ол мектеп жасындағы және
әскерге шақырылмаған жастардың денсаулығын қорғау мәселелері талқыланды.
Медицина тексерулерінің нәтижесіне көз салатын болсақ, әрбір екінші нәресте
бір немесе бірнеше паталогиялардан зардап шегеді екендігін мәлімдеді
денсаулық сақтау министрі Ерболат Досаев 2004 ж. Жалпы жасөспірімдер
арасындағы ауру 1998 ж салыстырғанда 36%-ке өскен яғни жоғары. Әрбір
төртінші жасөспірім жүйке немесе мінез-құлық зардабына шалдықққан.
Денсаулық сақтау органының статистикалық мәліметтерінің көрсетілімі бойынша
жасөспірімдер арасында жүйке ауруының өсуі 78%, эндокринді жүйемен
ауыратындар саны 55%, сүйек аурулары-100% жоғары, паталогиямен
туылатындардың саны 33,2%-ға жоғарылаған. Мектеп жасындағы балалар арасында
ең көп тараған ауру ол – іш ауруы, тыныс алу және тірек – қимыл аппаратының
бұзылуы.
Денсаулық сақтау басқармасының вице-министрі Сәуле Диханбаеваның
айтуы бойынша мұндай жасөспірімдер арасындағы аурудың өсуі, бұл білім беру
орталықтарындағы шешімін әлі күнге дейін таппаған мәселелер. Ол шешілмеген
мәселелер-мектептердегі әлсіз ұйымдастырылған ыстық тамақ және асханадағы
жеткіліксіз рационның болады.
Мәжілісте осы орын алып отырған жағдайларды астын сызып
жасөспірімдердің денсаулығын қатаң қадағалауды көздеді.
2006 жылы мемлекеттік бюджеттен 2,5 млн қаржы ол 12-18 жас
аралығындағы жастар мен жасөспірімдерді профилактикалық тексерулерден
өткізу мақсатында бөлінген. Сонымен қатар денсаулық сақтау министрлігі
қаржылай және мектептерде медициналық бөлімдердің көбейтетінін атап өтті.
Денсаулық сақтау органының негізгі алаңдататыны – ауылды елді-
мекендердегі медициналық дамуы.
Бірақ 2005-2007 ж ауыл елді мекендеріндегі ауруханалардың метералды-
техникалық базалары жақсарды. Қазіргі таңда ауылдардың барлық аймақтарында
медика санитарлық көмек көрсетілуде.
Екінші кезекте 2008-2010 ж құрылымды өзгерістер болуы қажет.
Қазақстандағы жасанды түсік статистика бойынша қандай?
- Туу өсуде, ал жасанды түсік жасау кемуде. Жыл сайын жасөспірім-қыздар
арасындағы 10 мың жасанды түсік жасау кездесуде, ал үлкендерде -200-ге
жуық. Әрине бұған дейін жасанды түсік өсіп, ал туу төмендеген кездерде
болды, бірақ қазіргі жағдай жөнделуде.
Қазақстандағы темекі шегу -28% - 23 %-ке төмендеді. Олардың ішінде 14% 13-
15 жас жасөспірімдер. 1997 жылы жасанды түсік жасау қыздар арасында 15-
18 жас аралығында 13,0 мың, 2002 жыл олардың саны 6,8 мыңға жетті.
Сұрақнамалардың нәтижесі бойынша, анықталған мәселе ол еркектердің
әйелдерге қарағанда олардың ішінде ауылды жерлердегі
еркектер арасында генеколог мамандар кеңес сұрамайтындығы анықталды.
Ауылды жерлердегі ер кісілердің өз балаларына жыныстық тәрбиелеуді ерсі
көретіні.
Келешек ұрпақтың денсаулығы. Әйелдердің денсаулығына байланысты,
олардың ішінде жас әйелдер арасында. Статистика ғалымдардың зерттеулері
бойынша жасөспірім-қыздардың денсаулығы көңілге қонарлықтай емес екендігін
куәландырады.
Жасөспірім қыздардың 55,4% заңды некеленген, ал бақылау тобында 70
%, азаматтық некеде 28,9 %, бақылау тобында 22,5 %, олардың 15,7 %,
тұрмысқа шықпаған; бақылау тобында7,6 %.
Жасөспірім – қыздар арасында экстрогенитальды паталогия 65,7%,
генекологиялық аурулар 52,4% да кездесті, Экстрогенитальды паталогияларға
тыныс алу жүйесі (16,3 %), ішек-қарын (11,7 %,) баур (10,6%), бүйрек(9,5%)
қабынулары негізгі роль атқарады. Генитальды паталогияның құрылымында
суықтау процесі жүктілік кезіндегі немесе оған денйінгі кездегі жатыр
мойынының ылғалдануы.
Айта кететін мәселе жасөспірім-қыздар арасында 62,6 % венералдық
ауруларға шалдыққан. Олардың ішіндегі 14-де тексеру нәтижесінде сифилис бар
екені анықталған.
Етеккірдің бұзылуы көпшілігінде басым. 15,26%, оған қарама-қайшы 90%
бақылауда (p 0,05) тексерулердің нәтижесі бойынша жасөспірім-қыздар
арасында 20,8% жасанды түсік жасатқан, олардың ішіндегі 4,2% 2-3 –рет
жасанды түсік жасатқан. Жасөспірім туушылар арасында 80,4% өте қиын
босанған.
Жаңадан туылған 60 баланың (6,0%) никотинге ал 7 нәрестенің (0,7% )
есірткіге құмартып туылған.
Адам генетикасы және генетикадағы революция. ХІХ ғ. Биологиядағы
революция деп ғылыми қоғамдастықпен қабылданған эволюция теориясын жасауды
есептеуге болады. Мұның маңызды салдарының бірі адамдардың едәуір дамыған
маймылдардан шыққандығын түсіну, адамзаттың жануарлар әлемінің бір бөлігі
болып табылатындығын және барлық тірі жандылар үшін тән мұрагерлік (
тұқымқуалаушылық адамзатқа да тарайтындығын ұғыну болды. Осыдан кейін
Мендель заңдары адамда белгілі бір белгілерді – негізінен даму кемшіліктері
мен аурулардың тұқым қуалауын түсіндіру үшін қолданылды. Рецессивті ауру,
алкаптонуридің тұқым қуалау сипатын зерттей отырып Геррод (1902) геннің
негізгі әсер ету принципін нақты анықтады: генетикалық факторлар химиялық
реакцияның жүруін детерминдейді. Оның түсініктері қалыпты ғылымның бір
бөлігі болуы үшін 30 жыл қажет болды.
Адамдарда белгілердің тұқымқуалау принциптерін анықтау менделизмнен
басталмады. Басқаша бағытты Гальтон Дарын мен мінездің тұқымқуалауы
еңбегі мен кейінгі еңбектерінде тұжырымдалған болатын. Гальтон бойынша,
тұлғаның жоғары жұмыс қабілеттілік, интелект және сыртқы түрі сияқты
белгілі бір қасиеттерінің тұқымқуалауы туралы қорытынды жасау үшін, осы
қасиеттерді неғұрлым дәлірек түрде сандық бағалау сосын алынған бағалауды
белгілі бір дәрежеде туыстығы бар индивидтер үшін (мысалы, ата-ана мен
балалары, егіздер үшін ) статистикалық әдістерді пайдалана отырып
салыстыру қажет болса керек. Мұндай бағытта тұқымқуалау механизмдерін
түсіндіру мүмкін емес. Сонымен бірге, ол адам мінез-құлқын зерттеуде
Мендель боойынша талдауға қарағанда едәуір пайдалы болуы мүмкін. Адамның
мінез-құлқы, әдетте бірдей айырмашылықтарға ие болмайды және қатар
популяциясында анық ерекшеленетін топтарды түзбейді. Мұнан басқа,
фенотиптің және генетикалық факторға ғана емес, сонымен бірге сыртқы
жағдайға да байланысты болмайтындығы анықталды: ол туа біткен мен
кейіннен не болғанының өзара әрекеттестігінің нәтижесі (Гальтон).
Сондықтан мінез-құлық ерекшеліктерін Мендель заңдарының көмегімен түсіндіру
талпынысы сәтсіздікке ұшырайды. Тұлғаның маңызды деп есептелінетін,
интеллект ( ақыл-ой) және мінез сияқты, сондай-ақ көптеген аурулар мен ақыл
– есінің кемшілігі сияқтықасиеттерін Гальтон ұсынғаны сияқты зерттеу я
болмаса мүлдем зерттемеу мүмкін болды. Адамда тұқымқуалаудың генетикалық
механизмдерін зерттемес бұрын, басқа, дәуір қарапайым ағзалардың генетикасы
туралы түсінік алу қажет болды. Қалыптасқан жағдайда ғалымдар Гальтон жолын
таңдады. Мұндай таңдау тек ғылыми қасиет себептерімен ғана негізделмеді,
оған нақты адамдармен отбасыларға көмек көрсету, белгілі бір аурулардың
пайда болу тәуекелінің дәрежесін анықтау және генетикалық кеңес беру үшін
мықты ( бекем) негіз жасау талпынысы қатты әсер етті. Тағы бір маңызды
себеп кейбір ғалымдардың адамзаттың биологиялық болашағы туралы
мазасыздануы болды, олар табиғи сұрыпталу процесі бұзылуынан азғындау
қатері төніп тұр деп есептеді. Олардың көз-қарастарын мативтеу белгілі бір
дәрежеде болды: рационалистік негізді аурудың пайда болуы жоғары тәуекелі
бар халықтың кейбір топтарының өндірісін шектеу бойынша шараларға құруға
талпыныс жасау.
Адам генетикасының тарихы: екі тұжырым күресі 1900 жылдан осы уақытқа дейін
екі тұжырымдама – ген туралы Мендельдік тұжырымдама мен Гальтонның
биометриялық бағыты – қатар дамыды. Мінез-құлық генетикасына қатысты,
сондай-ақ тұқымқуалау механизмдеріне қатысты көптеген қазіргі проблемаларды
екі тұжырымдаманың күресі ретінде қарауға болады. Бұл Мендельдік және
биометриялық бағыттар бір-бірін жоққа шығарады дегенді білдірмейді.
Мысалы, математикалық анализ көмегімен анықталатын туысқандар арасындағы
коррелеция гендердің белсендігі механизмі тұрғысынан 1918 ж. Фиер мен
түсіндірілді. Адам генетикасы бойынша кейбір мамандар бір кезең бойы бір
концепция шебіндегі зерттеулермен айналысып, кейіннен екінші концепция
шебінде еңбектенеді.
Жалпы айтқанда, бұл екі бағыттың жақындығы аз және екі шектеп өкілдерінің
мамандықтарының дайындық ауқымының тар болуына байланысты неғұрлым алшақтай
түседі.
Біздің ғасырымызың алғашқы он жылдықтарында Гальтон бағыты ғалымдарды
маңызды жетістіктерге әкелді. Дене тұрпаты немесе ақыл-ойы сияқты қалыпты
белгілермен қатар, ақыл-есінің артта қалуы мен психоз, эпилепсия немесе
соматикалық аурулар – диабет, аллергия, тіпті түберкулез сияқты
паталогияның кең шеберінің генетикалық өзгерістігі туралы түсінік пайда
болды. Ол кезде Мендельдік бағыттың қолданбалығы сирек тұқымқуалаушылық
аурулары жағдайлары мен шектелетіндей көрінді, Мендель заңдарын қалыпты
физиологиялық белгілер мен соматикалық аурулардың тұқымқуалауын
түсіндіру үшін қоланудың тұрақты талпыныстары, әдетте, осы бағытты
критикалық бағалаусыз қолданылды. Мендельдік генетиканың алғашқы маңызды
жеңісі 20 жыл. Бернштейн ұсынған, АВО қан тобын үш аллельді тұқымқуалау
гипотезасын тану болды. Кейінгі жетістіктерге Drosorhila, бактерияларының
вирустар сияқты басқа организмдерді, әсіресе бактериофагтерде жүргізілген
еңбектердің арқасында қол жеткізді.
Адам генетикасының дамуына 40-50 ж.ж. пайда болған, жаңа ғылым
молекулярлық биология қатты әсер етті. Полигон мен оның әріптестерінің 1949
жыл орақ тәрізді жасушалық анемия себептерін анықтау негізгі оқиға болды.
Бұл ауру – гемоглабин молекуласы құрылысындағы аномалия салдары.
50жыл соңы – 60-шы ж басында кең тараған, адам хромосомасын зерттеу
екінші маңызды кезеңнің басталуын білдірді. Қазіргі уақытта адам генетикасы
бойынша еңбектердің көпшілігі генетикалық теория шебінде жүргізілетін
зерттелулердің жалпы ағзасында жүр. Экспериментшілер алдын генетикалық
зерттеуге онша сай келмейтін обьект деп есептеген адамның , негізгі
проблемаларды шешу үшін белгілі бір артықшылықтарға ие болатындарға
анықталды. Мұндай артықшылықтарға зерттеуге қажетті популяцияның көптігі,
белгілі мутациялар мен хромосомалардың аномалияладың біршама санымен сан
алуандығы, сондай-ақ адам физиологиясын және биохимясын қалыпты жағдайда
және түрлі аурулар кезінде егжей-тегжейлі біліп жатады. Қол жеткен
жетістіктер Мендель ілімін адам генетикасындағы негізгі теорияға
айналдырады деп күтуге болатын еді. Шындығында да, генетикалық теория қазір
бұрын мүмкін емес деп есептелінген салаларға енуде. Алайда Гальтон бағыты
биометриялық анализ соңғы уақытта тұжырымдаудың жоғары деңгейіне жетті.
Компюьтерлердің дамуы биометриялық әдістердің дамуы мен енуіне қатты әсер
етті. Мұнан басқа, кейбір салаларда, мінез-құлық генетикасында Мендель
заңдарын қолдану біршама кедергілерге ұшырауда және мұнда қазір
биометриялық әдістер басым болуда. Алайда осы салада олар сонымен бірге ең
қатал сынға алынуда.
Адам генетикасының тарихы, осы ғылым концепциясы әлеуметтік және
саяси оқиғаларға жиі әсер етіп отырғандықтан, ерекше назар аудартады.
Сонымен бірге адам генетикасының дамуы түрлі саяси күштердің әсерінің
астында жүрді.
Міне, сондықтан да оған, не таза ғылым ретінде, не болмаса
медициналық мәні бар ғылым ретінде қалып қою қиын болды. Тұқымқуалау және
қулықтың туа біткен нысандарының ақиқаттылығы туралы мәселеге деген
қазіргі таңдағы мүдделер қоғамның назарын қайтадан осы ғылымға аударды.
Сондықтан адам генетикасының тарихын оның қоғамдық күштермен өзара
әрекеттестігіне назар аудар отырып қарастыру маңызды болады.
Адамдар арасындағы айырмашылықтардың тұқымқуалау жолымен берілуі
туралы ғылымға дейінгі түсініктер антикалық уақытта-ақ белгілі болса керек.
Ежелгі грек дәрігерлері мен философтары мұндай бақылаулар туралы хабарлап
қана қоймай, теориялық түсіндірулерді, тіпті евгениялық шараларды да
ұсынған.
Гипократтың пікірлері делінетіндерден мынадай сөздерді табуға болады:
Тұқымға (ұрық) қатысты, мен былай деп ойлаймын, оны бар ағза, оның
барлық бөліктері, жұмсақ және ылғал бөлетін барлық улиарлар мен бөлінеді...
Ұрық бар денені өндіреді, дені сау ұрық дененің сау бөліктерін, ауру ұрық
ауру бөліктерін жасайды. Тазы адамнан – тазы, көккөздіден - көккөзді, ал
қымдан қым туатындықтан, ұзын бастыдан сопақ басты туылуына ештеңе кедергі
болмайды. Бұл маңызды пікірде қалыпты және паталогиялық белгілердің
тұқымқуалауын бақылау ғана емес, сонымен бірге ақпарат жасушасын ұрықты
дененің барлық дені сау және ауру бөліктерінің бәрі өндіретіндігі туралы
болжауда негізделген тұқымқуалаудың теориялық түсіндірмесі де бар. Бұл
теория кейіннен пангенез теориясы ретінде танмыл болды. Афина философы
Анаксогор 500-450 жж. осыған ұқсас көзқараста болды: бір нәрсе өзінде
көрінбейтін болса да шашты, тырнақты, қантамырларын, артерияны, сіңірді
және сүйекті (тасымалдайды) өзінде ұстайды. Өсу кезінде олар біртіндеп, бір-
бірінен ажырайды, шаш қалай шаштан емес, ал тән тәннен басқадан қалай
жаралады? Оның пікірінше ер жыныстылар ұрық, ал әйел жыныстылар тұқым
(ұрық) үшін орын береді. Тұқымқуалаушылықтың тың аяқталған теориясын
Аристотель ұсынды. Ол сондағы бала туудағы еркек және әйел бастамаларының
сапалық ерекше үлесіне де сенімді болды. Ол, еркек ағзасы әрекетті қосады,
ал, әйел ағзасы материал береді деді. Еркек бастамасы күштірек болғанда,
әкесіне көбірек ұқсайтын ұл туылады және керісінше. Міне, сондықтан да
ұлдары әкесіне, ал қыздары анасына ұқсас болады. Бартелластің айтуынша :
осы мәдениет қалдырған мәтіндерді оқу барысында, гректер, өздерінің ұлы
ойылшылдары арнаулы тұқымқуалаушылықтың феноменінің қарағанда, теориялық
проблемаларын ұғынуға жақын келгендігіне көз жеткізесің.
Аристотельдің пікірлері, бақылау алдын-алынған теориялық түсініктерге
байланысты дұрыс емес түсіндірілді мүмкін болатындығына мысал болады.
Ұлдары әкелеріне, қыздары аналарына ұқсамайды. Платон дінің саясат
еңбегінде физикалықта, адамгершілікте тұрғысынана ұлы тұлғалар болатын
балалар тууылуы үшін ерлі-зайыптыларды қалай іріктеу қажеттілігін
түсіндіреді.
Бұлар мұны тек минуттық тыныштықты ғана ойлап, өздеріне ұқсастарды
таңдай отырып, жеткіліксіз негізде жасайды ; өздеріне ұқсас еместерді кері
итереді және тәртіптілікпен ерекшеленетіндерді, өздеріне ұқсас қулықты
іздейді және мүмкіндігінше, өздері сияқты тентек әйел алады, ал қыздарын
осындай жанұяға беруге талпынады. Адамдардың күшті тегі де осыны жасайды,
өз табиғатына жуығын іздейді, ал негізде, екі текте тура қарама-қарсы
әрекет етуі тиіс еді.
... Осы себепті туылғаннан саналы табиғатпен араласпаған көптеген тектердің
ерлігі алдымен күшпен толысады, ал соңынан ессіздікке айналады.
... Шамадан тыс биязылыққа толы және батыл өжеттік пен араласпаған
жан ұрпақтан ұрпаққа беріле отырып, тиісті мөлшерден де енжар бола түседі,
ең ақыры толығымен кейіпссіздікке ұшырайды.
Платон екі жыныстың да ең үздік өкілдері ерекше тиянақтылықпен
тәрбиеленуші тиіс дейді.. Төмен қабат балаларын, керісінше, өз еріктеріне
қалдыру қажет. Демокриттің пікірінше, адамдардың көпшілігінің
қабілеттіліктері негізінен табиғи биімділіктен емес, жаттығулар есебінен
дамиды. Осылайша ежелгі грек философтарының еңбектерінде туа біткені мен
кейіннен қалыптасу проблемалары қарастырылады.
Мендель мен Гальтонға дейігі ғалымдардардың пікірінше орта ғасыр
әдебиетінде тұқымқуалаушылық туралы мәліметтер көп емес. Табиғи
құбылыстар анализі қазіргі ғылымның қалыптасуына және адамға деген жаңа
көзқарастың пайда болуына әкелді. Эмириналық бағыт ең ауы мен
бейорганикалық табиғатты зерттеуде жемісті болды және кейіннен ғана
биологияда жетістік әкелді. Менан (врага) дәрігері Меркадонның тұқым
қуалайтын аурулар атты еңбегінде Аристотельдің әсері басым болғаныменде,
болашақ баланың қандай болатындығын тек әкесі ғана емес, ата-анасының
екеуіде анықтайды деген тұжырым бар. Мальпиги (1628-1694) жұмыртқада
толығымен қалыптасқан организм болады. Оған тек өсу ғана қалады дегенге
саятын преформация (алдын-ала қалыптасу) гипотезасын ұсынды. 1677 ж.
Левенгук сперматозойдтарды анықтағаннан кейін, тұлғаның сонда
қалыптасатындығы және анасы оны тек өсіретіндігі туралы түсінік қалыптасты.
свисттер мен сперматистер арасындағы ұзақ күрес Вульді (1759) екі
жақты да сынға алып, одан әрі эксперименттер жүргізу қажеттігін атап
көрсеткен кезде ғана аяқталды. Аз ғана уақыттан кейін Гартнер (1772-1850)
мен Пелрейттер (1733-1806) өсімдіктердегі тұқымқуалаушылықты
эксперименттік түрде зерттеуді жүргізеді. Олардың еңбектері Мендель
тәжірибелері үшін негізді даярлады.
ХVІІІ-ХІХ ғ.басындағы медициналық әдебиеттерде кейбір зерттеушілердің
аурулардың тұқымқуалау мен байланысты құбылыстарды дұрыс бағалағандығы
туралы мәлімет беретін басымдар бар. Мысалы, 1752 жылы төрт ұрпақтан бері
полидактисис байқалып келген отбасы туралы (Мапертюй, 1752) хабар
жарияланған. Автор бұл аурудың әкесі арқылы да, анасы арқылы да бірдей
дәрежеде берілуі мүмкін деген қорытындыға келеді. Сосын ол ықтималдық
есептеулерге сүйене отырып , бұл отбасыда сосын ол ықтималдық есептеулерге
сүйене отырып , бұл отбасыдағы осы аурудың соншалықты жоғары жиілігін тек
кездейсоқтықпен түсіндіруге болмайтындығын көрсетеді. Аурулардың
тұқымқуалаушылық қасиеттері туралы трактат ерекше назар аударуды қажет
етеді. Оның авторы – ағылшын дәрігері және тамаша зерттеуші Адамс (1756-
1818)... Кітапта бірқатар керемет қорытындылар бар.
1. Туа біткен жанұялық (рецессивтік) және тұқым қуалайтын
(доминантты) факторлар болады.
2. Жанұялық ауру пайда болған жағдайды ата-анасы көбіне туыстық
қатынаста болады.
3. Тұқым қуалайтын аурулар тек туылған кезде ғана байқалмайды, олар
әртүрлі жаста пайда болады береді.
4. Сыртқы факторлардың қосымша әсері болғанда ғана аурудың дамуына
әкелетін, ауруларға бейімділік болады. Алайда аурудың пайда болуына
бейім тұлғалардың өздері ауырмағанменде, олардың ұрпақтары ауыру
қаупіне ұшырайды.
5. Ауру пайда болатын жас сияқты отбасы ішкілік корреляциялар
генетикалық болжауда қолданылуы мүмкін.
6. Өзінің клиникалық көрінісі бойынша бірдей аурулар түрлі генетикалық
негізге ие боуы мүмкін.
7. Оқшауланған популяцияларда жанұялық аурудың пайда болуының жоғары
жиілігі инбриндингпен негізделуі мүмкін.
8. Тұқым қуалайтын ауруы бар көптеген науқастардың репродуктивтік
қабілеті төмен.
Міне, сондықтан да мұндай аурулар уақыт өте жойылуы тиіс.
Адамс негативтік (теріс) Евгениялық шараларға сын мен қарайды. Ол
тұқым қуалайтын ауруы бар отбасыларда тіркеуді енгізуді ұсынды.
1820 ж. Неміс профессоры Нассе гемофилдің тұқым қуалауының маңызды
нысандық белгілерін анықтады және науқастардың типтік кең шежіресін
жасайды. Ол былай деп жазады:
Қан кетуге тұқым қуалайтын бейімділік байқалған отбасылар туралы
хабарлардың барлығы қан кетуге ер жынысты тұлғалар көп ұшырайтындарда
сәйкес келеді. Барлығы осы көзқарасты ұстанады. Мұндай отбасыларда бұл
бейімділікті әйелдер әкелерінің өз балаларына қан кетуге бейім емес
отбасының еркектеріне тұрмысқа шыққан күнде де береді.Сол сияқты әйелдерде
қан кетуге бейімділік еш уақыттада байқалмайды .
Нассе сондай-ақ, бұл әйелдердің кейбір ұлдарына қан кетуге бейімділік
болмайтындығында атап өтеді.
ХІХ ғ. Медициналық әдебиеттерінде тұқымқуалаушылықтың аурудың пайда
болуына әсер ету заңдылықтарын анықтау және бақылауларды қорытындылау
талпыныстары әлдеқайда көп кездеседі.
ХІХ ғ. Зерттеушілерінің көпшілігінің еңбектерінде ақиқат айғақтар мен қате
түсініктер араласып кеткен, ал ақиқатты анықтауға арналған критерилер ол
уақытта әлі болмады. Адам генетикасы негізгі теориялық ережелерге ие
болмады. Ғылым ретінде ол 1865 ж биометрия мен Менделизм пайда болған
кезде қалыптасты.
Жасөспірім қыздардың гендерлік мінез-құлығы және оның репредуктивтік
денсаулыққа әсері.
Ауруды емдегенннен гөрі алдына алудың жақсы екендігі даусыз.
Сондықтан, репродуктивтік функцияны қайта қалпына келтіру және ұрықсыздықты
емдеу саласындағы жетістіктерді атай отырып, халықтың репродуктивтік
денсаулығын сақтауға бағытталған кешендік меедициналық әлеуметтік шараларды
басым міндеттер деп есептеу қажет. Бұл репродуктивтік қулықты реттеу,
қажеттсіз жүктіліктің алдын алу, аборт санын қысқарту, жыныстық индициялау
профилактикасы.
Бұл проблемалар жасөспірім кезеңде ерекше өзектілікке ие болады,
өйткені нақ осы жаста репродуктивтік денсаулық қалыптасады және алдағы
жылдары халық санын дені сау ұрпақтың туылуымен арттыруда жасөспімдерге
(сенім) үміт артылуда.
Сонымен бірге әйелдердің жыныс мүшелерінің көптеген органикалық және
функционалдық аурулары жасөспірім шақта басталады және болашақ жүктіліктің
барысына, бала туудың, ұрпақ денсаулығына теріс әсер етеді.
Жыныстық тәрбие беру қиын әрі күрделі мінет болып табылады, өйткені
ол өзіне моральдық, этикалық және гигиеналық тәрбие элементтерін
үйлестіреді.
Гендірлік мінез-құлықтың қалыптасуы балалық шақтан басталады және
оның негізгі сатысы болып жасөспірімдік кезең болып табылады. Қоғамның
түрлі салаларында болып жатқан әлеуметтік – мәдени өзгерістер әйел мен ер
арасындағы, әсіресе жастар арасындағы жыныстық қатынасардың біршама
демократиялануына әкелді.
Жыныстық өмірдің ерте басталуының себебі балалар мен жасөспірімдердің мінез-
құлықтық реакцияларының стеротиптерінің өзгеруі болып табылады.
Жыныстық өмірді бастау мерзімін реттейтін ережелер жоқ.. Экономика
күйімен, қулықтылық (өнегелік) деңгейімен, этникалық және діни
ұстанымдармен негізделетін, жазылмаған ережелер қалыптасқан. Субъективтік
фактор өте маңызды. Әдебиет мәліметтері бойынша, жыныстық өмірді бастауға
7%-де махаббат негіз болған. Ересек адамдар (бұл сезімге) дербес тәжірибесі
мен (халықты) күнделікті тұрмыстағы тәжірибеден алғашқы махаббаттың ұзаққа
созылмайтындығын ұсынғанымен де, бұл сезімге түсінікпен қарауы тиіс. Басқа
мотивтерге текті жалғастыру (бала сүю); өзінің маңыздылығын бекіту
талпынысы: серіктесіне тәуелділік; сырлас қатынас өмірінің құпияларына
қатынасқан құрбыларына еліктеу: қызығушылықты қанағаттандыру; басқа
себептер сирек кездеседі.
Н.А.Сематко атындағы әлеуметтік гигена, денсаулықты басқару және
экономикасы ҒЗИ мәліметтері бойынша, 40-50% жасөспірім қыздар жыныстық
өмірді орта есеппен 15,5 ± 2,4 жаста бастайды. Олар, әрине, жыныстық жолмен
берілетін аурулар бойынша ғана тәуекел тобын құрып қоймайды, сонымен бірге
болашақта өзінің репродуктивтік потенциялын толығымен жүзеге асыруға
мүмкіндік бермейтін, жыныстық жүйенің паталогиясының пайда болуы бойынша да
тәуекел тобын құрайды. Жыныстық байланыста болған жас қыздарда өздерінің
жыныстық өмір сүрмейтін құрбылары мен салыстырғанда генекологиялық аурулар
3 есе жиі кездеседі. Жасөспірім шақтағы жүктілік пен жасанды
түсік соңғы жылдары өзекті проблема болып тұр. 2002 ж. елде 2,7 млн.
жасанды түсік тіркелген, олардың ішінде кәмелетке толмағандар (14 жасты
қоса есептегенде) 2112, 15-19 жастағылар -280,1 мың. Ресей үшін жас ана
болу әдеттегі құбылысқа айналды, әрбір оныншы нәресте 19 жастан жас
аналарда туылады, олардың көпшілігі перзетханада ана көкірегіне бірде-бір
қоймаған ұрпақ қатарын көбейтіп қалып қояды.
Ресей мемлекетіндегі Красноярск өлкесіндегі қала мен ауылда тұратын
жасөспірім қыздардың гендерлік мінез-құлқы ерекшеліктерін зерттеуді
жүргізілген кезде зерттеуде интервью әдісін қолданылған. Сондай өзекті
мәселені анықтау үшін анкеталау тәсілі аз ақпарат береді, өйткені
жасөспірімдер терминология мен сұрақтың мәнін барлық кезде түсіне бермейді.
Мұнда толық құпиялық пен анонимдік сақталды. Сомотикалық, психологиялық
және әлуметтік дамып жетілу мерзімдерін ескере отырып, ВОЗ эксперттерінің
жасөспірім жоқ деп дүние жүзінің көптеген елдерінде қабылдағандай, 10-20
жас аралығын тану ұсынысы оңтайлы болатын сияқты.
Зерттеу обьектісі 10-18 жастағы жасөспірім қыздар болды, өйткені кәмелеттік
жасқа толғаннан кейін көптеген әлеуметтік мәселелер шешімін табады. Барлығы
303 қала және 210 ауыл қыздары зерттелінді, бұл өлкенің қала және ауыл
халқының арақатынасына сәйкес болады.
Ақпаратты 22 бөлімнен және тұлғалық психологиялық, әлеуметтік-тұрмыстық
және отбасылық - өнегелік (құрылымы) ұстанымдарға қатысты 125 белгіден
тұратын, арнайы жасалған анкеталарға тіркелді.
Жасөспірім қыздардың ең көбі мектеп оқушылары (77,2%) , КТУ оқушылары-
12,9%, колледж студенттері -2,8%, институт студенттері-2,6% техникум- 1,8%
ештеңемен айналыспайтындар және 4 жасөспірім қыздар жұмыс істейтіндер
болды.
Зерттелінген таңдауда 14 қыздар (24,3 ± 0,001%) жыныстық байланыста
болған. Қалалы жерлерде тұратын қыздарда ауыл қыздардана қарағанда ерте
гендерлік белсенділік жиі (19,2% - 17,1%, қарсы) байқалған. Зерттелініп
отырған популяцияда жыныстық өмірді бастаудың орта жасы 15,7 ± 1,4 жасты:
қала қыздарында – 15,9 ± 1,6 жас, ауылда 15,5 ± 2,5 жасты құрайды.
Сексуальдық дебюттің негізгі себебі, бздің зерттеуіміздің деректері
бойынша , махаббат (65,3 % ), екінші орында қызығушылық әуестік (28,9 %)
және үшінші орында кездйсоқтық (15,6% ) болды. Құрбыларынан қалып қоймау
(6,9 %,) мәжбүрлеу (4,6% ), ақы алу (2,9%) аз мәнге и болған. Қала және
ауыл жасөспірім қыздарында ұқсас заңдылық байқалады.
Алайда, қала қыздарының 23,3 %, ал қыздарының 59,3% жыныстық өмірді ерте
бастағандарына өкініш білдірсе, сәйкесінше 43,2 және 22,2% өкініш
білдірмеді. Жоғарыда аталған деректер ауыл қыздарының өнегелік (қулықтық)
ұстанымдарының едәуір жоғары екендігін көрсетеді.
Жыныстық өмірді ерте бастаған жасөспірім қыздар 2 есе жиі бір анасымен
өмір сүрген және әкелері болмаған (35,8% қарсы 17,3%, үлкен жануарларда -
6адамнан жоғары өмір сүргендері жиі кездеседі (21,9% қарсы 13,6% қалады
және 25% қарсы 15,5% ауылда).
Әлеуметтік – тұрмыстық жағдайда отбасының материалдық жағдайының
деңгейімен анықталады, бұл әсіресе әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
кезеңінде қатты байқалады. Ерте жыныстық белсенділік табыс деңгейі төмен
(айына 1 адамға 1000 руб) және табыс деңгейі жоғары (2000 руб жоғары)
отбасыларындағы жасөспірім- қыздарға тән екендігі анықталды. Табыс деңгейі
төмен, қалада тұратын отбасыларында 48,2% жасөспірім-қыздар жыныстық
қатынаста болмаған, ауылда сәйкесінше 47,2% және 14,9% , табыс деңгейі
жоғары отбасыларында бұл ара қатынас қалада 36,5% және 31,1% ауылды жерде
33,3 % және 12% құрайды.
1995 ж №22-ф3 РФ отбасы кодексіне сәйкес некелесу жасы 18 жаста
бекітілген. Орынды себептер болған жағдайда некеге тұруды мемлекеттік
тіркеу орны бойынша жергілікті өзін-өзі басқару органдапры некеге тұруға
тілек білдірген тұлғалардың сұранысы бойынша 16 жасқа толған тұлғаларға
некеге тұруға рұқсат беруі мүмкін. РФ субьектілерінің заңдармен 16
жасқа толғанға дейін некеге тұру рұқсат етілуі мүмкін (13 бап). Біздің
зерттеуіміздің деректері бойынша, жыныстық өмір сүретін қыздардың тек 4-і
ғана өздерін некеге тұрғанбыз деп есептейді, бірақ барлық жағдайда да бұл
азаматтың неке мемлекеттік тіркелмеген ).
Жыныстық өмірді ерте бастаған қыздар үшін қулықтың – интеллектуалдық
ұстанымның төмен деңгейі, айналысатын істерінің қарапайымдылығы,
қызығушылықтарының болмауы тән.
Жыныстық қатынаста бар қыздардың тек 17,3 % , ал ондай байланысы
қыздардың 64,4 % , спортпен айналысады. Жыныстық өмірімен өмір сүретін
қыздардың бос уақытында айналысатын негізгісі (хобби(37,5 % қарсы 26,5 %
жыныстық байланысы жоқ қыздарға ) , Музыка (43,4 % қарсы 34,6 %
сәйкесінше), теледидар (26% қарсы 17,4 % ). Алайда кітап оқуға деген
қызығушылық мұндай қыздарға тек 13,2 % қарсы 20% жағдай бақылау тобында,
басқа хобби (компютер, қол өнер, сурет салу және шығармашылықтың басқада
түрлері) -15% қарсы 19,1% .
Жыныстық өмір сүретін қаланың жасөспірім қыздарының зиянды
әдеттерінің деңгейі өте жоғары -92,7%, ауылда 58,3% ; жыныстық қатынасы
жоқ қыздардың бұл қатынасы сәйкесінше 62,8 % және 26 % құрды. Негізгі
зиянды дағдылары - бұл темекі шегу( 56,6 %), спиртті ішімдік ішу (14,5 %)
және нашақорлық (5,86 %) : таксикамания (3,5% ) сирек кездеседі, негізінен
тек қала қыздарында.
Зерттелінген популяцияда экстра генитальлдық патология жиілігі 34%
құрайды, бұл қалалық жасөспірім қыздарды ауылдағыдан 1,6 есе (38,2% қарсы
23,8%) артық. Экстра генитальдық патология құрылымында алдынғы орнында
асқазан - ішек - қарын жолы аурулары (11,1 %) , тыныс алу мүшелері (4,5
%) аурулары және көз аурулары (3,7 %) алады. Қала жасөспірімдерінде ішек -
қарын жолы аурулары, ал ал ауылды жерлерде - тыныс алу мүшелерінің
аурулары басым болады. Бүйрек және несеп бөлу жүйесі (3.2) мен тірек –
қимыл аппаратытының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Курстық жұмыс
Қабылдаған:
б.ғ.к. Исаев Е.Б.
Орындаған: Аликулова К.Б.
Шымкент 2008 ж.
ЖАСТАРДЫ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЙЫНДАУДЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕНЕТИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ.
- Тұқымқуалаушылық қасиеттерімен физиологиялық өзгерістерін анықтау
- Жастық кезеңде отбасын құрудан кейінгі генетикалық және
физиологиялық өзгерістерге зерттеу және сараптама жасау
- Қазіргі кезеңдегі қоғамда жастардың отбасы құруының кейінгі
ұрпақтың физиологиялық және генетикалық дамуына ықпалы
- Ұрықтанудың дұрыс жетілуіне әсер ететін факторлар. Медицинада
генетиканың жаңа әдістерін пайдаланудағы жетістіктері
- Ұрақтың дұрыс жетілуіне кедергі келтіретін факторлар.
- Акселерация.
Отбасы – ерекше педогогикалық жүйе. Әлеуметтану ғылымы отбасын тұтас
қоғамдық ағзаның бөлігі, әлеуметтік – тәрбие беретін ұжым ретінде
қарастырады. Қоғамның әлеуметтік – экономикалық салада орын алған
өзгерістері міндетті түрде отбасының өмірінен көрініс табады. Отбасы
моральдық, психологиялық жаңаруы барысында созылмалы, оның үстіне қарама-
қайшылықты, күрделі болып келеді. Сондықтан да, отбасында жаңа қатынастар,
жаңа моральдық ұғымдар орнығуы экономикалық салаға қарағанда баяу қарқынмен
іске асады. Өйткені отбасын болжамдаудың қиындығы қайта құруларға, негізгі
әлеуметтік - экономикалық факторлармен бірге биологиялық, психологиялық
және демографиялық факторларға байланысты.
Отбасылық өмір байланыстары жан-жақтылығымен сипатталады. Олар
әлеуметтік, биологиялық, шаруашылық – экономикалық адамгершілік және
психологиялық қатынастар. Отбасы дамуының кезеңдері оның қызметінің сипаты
және ауқымының өзгеруімен байланысты. Ол қоғамға және адамға қатысты
маңызды қоғамдық қызметтер атқарады.
Отбасының қоғамға қатысты негізгі қызметтері мыналар:
- ұрпақтар алмасуын қамтамасыз ететін бала туу, өсіру қызметі;
- білім, шеберлік рухани құндылықтарды кейінгі ұрпақтарға жеткізетін
тәрбиелік қызмет;
- өндірістік – шаруашылық қызмет;
- жұмыстан, оқудан бос уақытын ұйымдастыру қызметі;
Ата-ананың қызметі - отбасының үйлесімді өмірін, олардың зейнет
жасындағы игілігін қамтамасыз етеді.
Тұрмысты ұйымдастыру қызметі отбасы тұрмысы психологиялық тұрғыдан
алғанда ең жайлы тұрмыс болып есептелінеді.
Отбасының қызметін, оның көп түрлілігімен байланыстыратынын ескеріп,
қазіргі отбасы қауымының бағыттарымен бір қатар ерекшеліктеріне тоқталған
жөн. Оларды тани білу және ескеріп отыру мұғалімдер мен ата-аналардың
отбасының тәрбиелік қызметін іске асыруына көмектеседі.
Ауылдық және қалалық отбасы қауымындағы ерекшеліктер олардың
әлеуметтік жағдайына байланысты болмақ. Мысалы: ауылды жердегі бала
ауылдастарының қатаң бақылауында болады. Бұл бір жағынан жағымды құбылыс
болғанымен, екінші жағынан мұндай әлеуметтік бақылау шектеушілік сипатымен
тұлғаның еркін дамуына кедергі жасауы мүмкін.
Ал қалаларда мұндай бақылауға шектеу көп кездесе бермейді.
Ата –аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер
орын алады. Мысалы, ата-аналардың білімі жағары болған сайын олардың
балалары мектепте жақсы оқиды. Дегенмен, мұндай ата-аналар жұмыс басты
болғандықтан бала тәрбиесі көбіне қадағалаусыз да болып жатады.
Қоғам мүшелерінің материалдық жағдайға байланысты жіктелуі отбасы
тәрбиесі, материалдық жағдайы әртүрлі ата-аналардың қарым –қатынасына әсер
етеді. Отбасында балаларға отбасылық бюджеттің 25-51% жұмсалады.
Материалдық кірісі мол отбасыларда бала тәрбиесін ерекше қолға алу
мүмкіндігі мол.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік – экономикалық
мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасында Адам қарымын сақтап, дамыта
берудің үш негізі:
а) физиологиялық (денсаулық жағдайы);
ә) зиялылық-кәсіптік (білімі мен біліктілігі);
б) рухани (адамгершілік принциптерін қалыптастыру) деп атап
көрсетілген.
Экологиялық тәрбие - әлеуметтік, қажетті тиімді даму сапасының негізі.
Оның құрамды бөліктері:
- Жастардың табиғат жөніндегі білімі;
- табиғат пен қарым-қатынасы;
- қоршаған ортаға көмегі;
Қоршаған орта мәдениеті – ол мәдениеттің жаңа дамыған бағалы түрі.
Адамдардың жаңа ғылыми іс-әрекеттерінің тәсілдері арқылы қоршаған орта
мәдениетін материалды және діни бағамен айқындауға болады. Қоршаған орта
мәдениеті – экологиялық білім дәрежесін, адамдардың экологиялық жаңа
технологияларды және барлық системаларды, ойлап шығарудың және қоршаған
ортаның прогрессивті дамуын өзіне қосады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан -2030
стратегиясында жастарға және өсіп келе жатқан жас ұрпаққа аса жоғары көңіл
бөлу қажет және де Инновациялық технологияларды, оқу-тәрбие жұмысында
дамыту қажет деген. Инновация сөзі 1440 жылдан бастап қолданылуда, оны
француз тілінен аударғанда жаңару, жаңа жол деген мағына береді.
Қазіргі таңда инновациялық технологиялардың нәтижесінде көптеген әдебиеттер
мысалыға, білім беру технологиясы, педагогикалық технология, оқу
технологиясы, инновациялық технология, информациялық технология т.б.
пайдаланылуда.
Тәсіл, әдіс оқытудың жаңа атаудағы технологиясы: догматикалық,
өсімталдық және түсіндірмелі, программалы оқыту, дамыта оқыту түрлері де
бар.
- ағымдық білім беру технологиясы (орта деңгейдегі жасөспірімдерге
арналған);
- жан-жақты қамтылған технология деңгейі (тереңдетілген білім беру);
- өте білімді және өте қиын балалармен жұмыс істеу технологиясы.
Бұл инновациялық технологиялар ауыл аймақтарына қарағанда қалалы
аймақтарда көптеп қолданылады, өйткені ауылды елді-мекендерде жетік
жетілмеген. Мысалыға, компьютер, интернет, электрондық почта, слайд, факс,
электронды кітапханалар жоқтың қасы, ал қалалы аймақта мұндай технологиялар
білім берудің негізгі қайнар көзі болып табылады.
Жаңа технологиялардың нәтижесінде әрбір баланың өзіндік санасы дамып,
моральдық психикалық қасиеттері артып, өмірді толық түсінуге деген бірыңғай
талаптары пайда болады. Жасөспірім өзінің жеке өміріне, қабілетіне назар
аударып, қойылатын талаптарға мінез-құлқының сәйкес немесе сейкес еместігін
сезеді. Әрбір мұғаліммен тәрбиеші өзінің қарамағындағы жасөспіріммен
күнделікті жұмыс жасай отырып, олардың қалыпты өсіп, даму процесіне ерекше
көңіл бөлу керек. Баланың өсіп-даму дәрежесіне дұрыс баға беру педагог үшін
жауапты іс. Өсіп-даму процесінде кемшілігі бар балалар ерекше көңіл
аударуды талап етеді. Балалардың бейімділігімен қабілетінің жетілу
ерекшелігін оқыту, тәрбие жұмысының барысында мұғалім, тәрбиеші, ата-ана
үнемі еске алып, олардың дұрыс өсіп, дамуына ықпал жасайды.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басынан дүние жүзі елдерінің
ғалымдары балалардың дене және психикалық дамуының тездеуін – акселерация
құбылысын атап көрсетті. Бұл жағдай ғаламдық қозғалыс немесе
акселерация (лат. Accelero – тездету) деген атаумен сақталған. Бүгінде
акселерация ғалымдардың негізгі зерттеу обьектісіне айналып отыр. Соңғы
жылдары 12-13 жастағы балалардың өткен уақыттағы құрдастарымен
салыстырғанда, олардың бойы 7-8 см-ге биік, салмағы 7-8 кг-ға артық, 16-17
жастағы ер және қыз балалардың бойының 15-20 см-ге биік, салмағының 15-16
кг-дай артық болатыны, жыныс мүшесінің екі, үш жыл бұрын жетіле бастайтыны
байқалды. Акселерация құбылысы бойынша, қазіргі ересек жастағы балалардың
бойы биік, иықтары қысыңқы, кеудесі қысқа, аяқтары ұзын келеді. Акселерант
балалардың ауыруға, суыққа, дене салмағына төзімсіз келетіні анықталды.
2007 жылы 27 шілдесінде Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы алғаш рет өз
баяндамасын шығарды, онда айтылатын негізгі мәселеселе жастардың өсіп-дамып
келе жатқан жасында зиянды әдеттерге және химиялық заттарға құмартуы. Бұл
жаңа басылым Химиялық заттардың әсерімен байланысты балалар денсаулығына
қауіпті бағалау принциптері атты тақырыпта шықты. Бұл жайында Қоршаған
орта тазалығы критериі атты ғылыми мақаласында айтылған. Бұл құжатта
ұсынылған ғылыми принциптер және баға беру, қоршаған ортаның балалар
денсаулығына әсері мен денсаулық сақтау секторларына көмегі мол.
Аймақаралық зерттеу бөлімінің жетекшісі Терри Дамастра Балалар-бұл
кішкентай адамдар, деді.
Қазіргі таңда бұқаралық ақпарат құралдарының тұлғаға әсері айтарлықтай
өсті. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде бүгінгі күні телеарна басты
орында тұр. Егер 70 жылдардың соңы мен 80 жылдардың басында теледидар сәнді
бұйым ретінде болса, қазіргі таңда теледидар көру күнделікті әрбір
отбасында қалыпты жағдайға айналды. Біртіндеп теледидар газеттер мен
журналдарды ығыстырып, радиомен айтарлықтай бәсекелесуде.
Прессамен бәсекелесу теледидарда жаңа компьютерлік, спутниктік және
сандық (цифровой) техника пайда болуымен түсіндіріледі. Осыған орай,
ақпараттық бағдарламаның жарамдылығы және маңыздылығы мен эфирдің тазалығы
да өсуде. Телеарна зерттеуі арқылы ақпарат алу басқа жолмен ақпараттануға
қарағанда айтарлықтай жеңілдеді. Мысалы, телеарнаның 5-12 бағдарламасы
арқылы көрудің жанында, фильмді кинотеатрдан көру қаржылай шығын келтіреді.
Ал қазіргі таңда, Қазақстанның өзінде көптеген телеарналарда жасөспірімдік
заман талабына сай бағдарламалар саны көбеюде.
Жоғарыда айтылғандар телеарнаның ақпарат алудың ең тиімді әдісіне
айналғанын дәлелдейді.
Теларна жай-күйінің жасөспірімдер психикасына әсерін қарастырып
көрейік. Бұл үшін жасөспірімдердің психологиялық жағдайын талдап, біз
жасөспірімдерді адамдардың қай санатын жатқызатынымызды анықтаймыз.
1. Телебағдарламаның психикалық жағдайға әсерінің теориялық аспектілері.
Тұлғаның психологиялық жағдайы.
Жас ерекшелік психологиясының негізгілеріне : балалар психологиясы,
бастауыш сынып оқушысының психологиясы, жасөспірім психологиясы, жастық
шақтық психологиясы, ересек психологиясы жатады.
Ендігі кезекте жасөспірім психологиясын қарастырып көрейік. Адамға
жасөспірімдік кезеңде қоғамдық әсерлердің қаншалықты күшті ықпалын анықтай
келе, жасөспірім өздігінен өмір сүруге дайындығын анықтайтын, дүниеге
көзқарасын, мамандығын таңдауды және азаматтық жеке тұлға болып қалыптасу
кезеңі болып табылады. Осы әлеуметтік – тұлғалық факторлардың ықпалының
нәтижесінде жасөспірімді қоршаған адамдар мен өзіне деген қарым-қатынасының
жүйесі толығымен қайта қалыптасады. Осы әлеуметтік позициядан оның
мектепке, оқуға және қоғамдық пайдалы істерге қарым-қатынасы өзгереді,
болашақ мамандығы мен қызығушылығы арасында екі жақты байланыс қалыптасады.
Психологиялық зерттеулер нәтижесі бойынша адамның жеке дамуы және
оның тұлға болып қалыптасуы, бірінші кезекте, қоршаған ортамен белсенді
қарым-қатынасынан болатыны анықталды.
Адамның өмір кезеңдерінің әр түрлілігінде әлеуметтік және биологиялық
өзара қарым-қатынастар бір мағыналы емес.
Жасөспірімдердің биологиялық және әлеуметтік жетілуінің әр уақытта
болуы, жастық шақтық кезеңде қарама-қайшылықтарды байқалтады.
Н.Ф. Добрынин : Жастық ерекшеліктері, әсіресе, анотомо – физиологиялық
жағынан өсу мен даму кезеңдерінде байқалады. Онымен қоса жасы есейе
келе, өсіп келе жатқан тұлғаның оқуға, қоршаған ортаға көзқарасы, өзінің
қажеттіліктерімен қызығушылықтары өзгереді, – деген.
Өзін-өзі дамытудың өсуі-жоғарғы оқушылар тұлғасының мінез-құлық
ерекшелігі болып табылады. Өзін-өзі дамыту деңгейі жоғарғы оқушылардың
қоршаған адамдар мен өзіне қойылған талабының деңгейін анықтайды. Олар
бұрынғыдан сын тағуға және ересектерге моральдық жағынан жоғары талаптар
қояды.
И.С.Кон: Жастарда сана-сезімнің дамуы мен өзіндік Мендік
көзқарасының өсуі психологиядағы биогенетикалық мектеп санағандай, тек
жыныстық жетілумен ғана байланысты емес, – деп көрсетті. Бұл кезеңде
сыртқы басқарудан өзін-өзі басқаруға ауысады. Міне, осыдан өзін-өзі
басқаруда субъект жөнінде өзі туралы ақпараттарды қажет етеді, яғни ерте
жастықтың бағалы өзгерісі танылады.
Салауаттану – денсаулықты сақтау бағдарламасы бойынша салауатты өмір
салтын қалыптастыруды қамтамасыз ететін негізгі нормативті –құқықтық
құжаттар мыналар:
1. Ел Президентінің халыққа Жолдауы Қазақстан-2030, 4-ші басылымдық:
Қаржы жеткілікті болмай тұрған жағдайда ауруларға қарсы күрес пен
денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз азаматтарымызды
салауатты өмір салты мен дұрыс тамақтануды, тазалықпен санитария
ережелерін насихаттайтын пәрменді ақпараттық іс-шаралар жүргізілуі
қажет.
Салауаттану-тұтасымен алғанда жеке тұлғаның, қоғамның, табиғаттың
денсаулығы туралы ғылым. Адам денсаулығына тән, дене, психологиялық,
имандылық-адамгершілік және әлеуметтік денсаулықтар құраушының өзара
байланысы мен өзара үйлесімді әрекеттерінен қалыптасады.
Әлеумет себепші болған аурулар санының өсуіне, адамның әлеуметтік
биологиялық мәні арасындағы қарама-қайшылықтардың шиеленісуіне байланысты –
салауаттанудың пайда болуы заңдылық.
Салауаттану ғылымы аурудың алғашқы алдын алу әдіснамасын, денсаулықты
сақтау және нығайту амалдары мен әдістерін зерттейтін салауатты өмір салтын
қалыптастырудың ғылыми негізі болып табылады.
Салауаттанудың ролі – адамның ішкі биологиялық табиғатымен, өзін қоршаған
тірі және өлі табиғатпен өзара әсері сапасын өзгерту, кикілжіңнің көзін жою
болып табылады.
Салауаттану ғылымы қалай денсаулықты сақтаудың ұстанымдары мен
тетіктерін зерттейді. Салауаттану нысаны, біріншіден – дені сау адам,
екіншіден - оны қоршағандардың барлығы және денсаулыққа әрекет етуші
факторлар, үшіншіден – аурудың пайда болу себептері, организмнің дені сау
күйге оралу тетігі, қорғануға бейімделу тетіктері, төртіншіден – сақтандыру
және сауықтыру шаралары болып табылады.
Салауаттанудың зерттеу пәні – адам. Зерттеуге организмнің анатомиялық,
физиологиялықнегіздері, бейімделу тетіктері, қорғану тосқауылдары,
организмнің сыртқы ортаға бейімделуі туралы білімдері енеді. Салауаттану
адамның термодинамикалық, денелік, химиялық, антропологиялық, экологиялық
құбылыстарын қамтиды. Адам қоғамның қарапайым мүшесі, әтникалық және
эстетикалық ұстанымдарын жеткізуші жеке тұлға ретінде қарастырылады.
Тіршілік дегеніміз тек адамның ғана емес, кез-келген тірі организмнің
қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі болғандықтан, салауаттану тіршілік етуге
қажетті ортамен өзара әрекеттесуі болғандықтан, салауаттану тіршілік етуге
қажетті ортаның әсерін барлық құрауыштарымен оқып-үйрену міндетін қояды.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының дерегі бойынша халық
денсаулығының 49-53 %-ны өмір салтына, яғни адамың өз денсаулығына қалай
қарайтынына тәуелді, 17-20% қоршаған ортаға 18-22 % тұқым құалау
себептеріне, біздің денсаулығымыздың тек 8-10 % ғана денсаулық ұйымына
тәуелді.
Денсаулық қатерінің негізгі факторлары қозғалыс күшінің кему
салдарынан қимылдың кемуі, дене массасының артуы, жүйесіз тамақтану,
қоршаған орта нысандарының барлығының көптеген уытты заттармен ластануы,
өндірісте және тұрмыста күйзеліс туғызатын жағдайлар,зиянды әдеттердің көп
таралуы.
Салауаттанудың негізгі мақсаты -әрбір жеке адамның және тұтастай
қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Балалармен жастарды жас
ерекшеліктеріне, құндылық бағдарларына және имандылық еріктілігіне сәйкес
салауатты өмір салтының ұғымдарын, дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.
Адам денсаулғы ең алдымен өмірлік сара жолға тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлттық дәстүрлермен тұлғалық бейімделіктер бойынша анықталады.
Денсаулық деген не? Денсаулық ұғымына берілген анықтамалар өте көп.
Үлкен мидициналық энцеклопедияда денсаулық организм мен жүйенің атқаратын
қызметін сыртқы орта теңдестіріп, ещқандай ауырсыну өзгерістері
байқалмайтын адам күйі ретінде сипатталады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымының анықтамасы байынша Денсаулық дегеніміз-бұл аурудың немесе дене
кем тарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік психикалық және әлеуметтік
тұрғыдан ойдағыдай толық күйі.
Академик Н.М.Амосов адам денсаулығы мүшелердің атқаратын қызмет сапасы
толық сақталған кезде олардың барынша көп өнім беретінін бағалауға болатын
мөлшермен анықталады деп жорамалдайды.
Денсаулықтың физиологиялық түрі организмдегі физиологиялық үрдістерді,
олардың өзара әрекеттесуін, организмнің қоршаған орта әсеріне қайтратын
жауабына бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін морфологиялық және
функционалдық сақтамаларды зерттейді.
Тән саулығы –бұл адам мүшелері мен организм жүйесінің ағымдағы күйі. Мұның
негізгі онтогенездік дамудың әр түрлі кезеңдерінде басымдық көрсететін,
базалық қажеттіліктерге негізделген жеке дамудың биологиялық
бағдарламасынан құралады.
Дене саулығы – организм мен мүшелерінің өсуі мен дамуының деңгейі. Мұның
негізгі бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін морфологиялық және
функциялық сақтамалардан құралады.
Жан саулығы – адамның психикалық өріс күйі.
Мұның негізі мінез-құлыққа бара-бар реакцияны қамтамасыз ететін жалпы
рухани қолайлы күйден құралады. Рұхани тазалық – тіршілік әрекетінің уәжді
және ақпаратты мұқтаждық өрісі сипаттамасының кешені. Мұның негізі жеке
тұлғаның қоғамдық құндылық жүйесі мен мінез-құлық түрткілерімен және
уәждерімен анықталады. Денсаулыққа адамның руханилығы себепші болады, яғни
ол адамзаттың байлығы – мейірімділік, намыс, абырой, махаббат,
сүйіспеншілік және әдемілікке негізделеді.
Салауатты өмір салтын қалыптастырудың мазмұны мен ұйымдастыру
формаларымына ұстанымдар негізінде жете зерттеледі:
- ізгілікті бағытта болу, бұл балалар мен жастардың өз денсаулығына
жауапкершілігін тәрбиелеуді көздейді;
- оқушылардың жас ерекшеліктері ескерілетін табиғи сезімталдық;
- тек тексерілген, ғылыми дәлелденген деректерге негізделген
ғылымдық, салауаттық өмір салтын ендіруге осы заманғы әдістерді
жүргізуді пайдалану;
- экологияландыру – қоршаған орта факторларының адам организіміне
әсерін есепке алу;
- түпкілікті халықтың дінін, салт-дәстүрін есепке алатын жалпы
адамзаттық құндылықтарға негізделген мәдениеттілік;
- салауатты өмір салтын қалыптастыру мектепке дейінгі білім беру
ұйымдарынан бастап, жоғары оқу орнынан кейінгі қосымша білімге
дейінгі үздіксіздігі;
- әлеуметтік -әлеуметтік бейімделу және өзі іске жарату дағдыларын
қалыптастыру.
Қазақстанда 1999 жылдан бері Дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымының Денсаулықты нығайтуға мүмкіндік беретін Европалық Мектептер
торабы жобасы жүзеге асырылуда. Бұл жобаның мақсаты – балалар мен
жасөспірімдердің денсаулығын нығайту және сақтау үшін мектептік ортада
қолайлы жағдайлар жасау, сондай-ақ зиянды заттарды қолдануға төзімсіздік.
Қазақстанда ДДСҰ жобасы республиканың 115 жалпы білім беретін
мектептерінде, ал Университеттер денсаулығы жобасы 24 жоғары оқу
орындарына енгізіледі.
ҚР І-ші Ұлттық мәжілісінде қаралған мәселе ол мектеп жасындағы және
әскерге шақырылмаған жастардың денсаулығын қорғау мәселелері талқыланды.
Медицина тексерулерінің нәтижесіне көз салатын болсақ, әрбір екінші нәресте
бір немесе бірнеше паталогиялардан зардап шегеді екендігін мәлімдеді
денсаулық сақтау министрі Ерболат Досаев 2004 ж. Жалпы жасөспірімдер
арасындағы ауру 1998 ж салыстырғанда 36%-ке өскен яғни жоғары. Әрбір
төртінші жасөспірім жүйке немесе мінез-құлық зардабына шалдықққан.
Денсаулық сақтау органының статистикалық мәліметтерінің көрсетілімі бойынша
жасөспірімдер арасында жүйке ауруының өсуі 78%, эндокринді жүйемен
ауыратындар саны 55%, сүйек аурулары-100% жоғары, паталогиямен
туылатындардың саны 33,2%-ға жоғарылаған. Мектеп жасындағы балалар арасында
ең көп тараған ауру ол – іш ауруы, тыныс алу және тірек – қимыл аппаратының
бұзылуы.
Денсаулық сақтау басқармасының вице-министрі Сәуле Диханбаеваның
айтуы бойынша мұндай жасөспірімдер арасындағы аурудың өсуі, бұл білім беру
орталықтарындағы шешімін әлі күнге дейін таппаған мәселелер. Ол шешілмеген
мәселелер-мектептердегі әлсіз ұйымдастырылған ыстық тамақ және асханадағы
жеткіліксіз рационның болады.
Мәжілісте осы орын алып отырған жағдайларды астын сызып
жасөспірімдердің денсаулығын қатаң қадағалауды көздеді.
2006 жылы мемлекеттік бюджеттен 2,5 млн қаржы ол 12-18 жас
аралығындағы жастар мен жасөспірімдерді профилактикалық тексерулерден
өткізу мақсатында бөлінген. Сонымен қатар денсаулық сақтау министрлігі
қаржылай және мектептерде медициналық бөлімдердің көбейтетінін атап өтті.
Денсаулық сақтау органының негізгі алаңдататыны – ауылды елді-
мекендердегі медициналық дамуы.
Бірақ 2005-2007 ж ауыл елді мекендеріндегі ауруханалардың метералды-
техникалық базалары жақсарды. Қазіргі таңда ауылдардың барлық аймақтарында
медика санитарлық көмек көрсетілуде.
Екінші кезекте 2008-2010 ж құрылымды өзгерістер болуы қажет.
Қазақстандағы жасанды түсік статистика бойынша қандай?
- Туу өсуде, ал жасанды түсік жасау кемуде. Жыл сайын жасөспірім-қыздар
арасындағы 10 мың жасанды түсік жасау кездесуде, ал үлкендерде -200-ге
жуық. Әрине бұған дейін жасанды түсік өсіп, ал туу төмендеген кездерде
болды, бірақ қазіргі жағдай жөнделуде.
Қазақстандағы темекі шегу -28% - 23 %-ке төмендеді. Олардың ішінде 14% 13-
15 жас жасөспірімдер. 1997 жылы жасанды түсік жасау қыздар арасында 15-
18 жас аралығында 13,0 мың, 2002 жыл олардың саны 6,8 мыңға жетті.
Сұрақнамалардың нәтижесі бойынша, анықталған мәселе ол еркектердің
әйелдерге қарағанда олардың ішінде ауылды жерлердегі
еркектер арасында генеколог мамандар кеңес сұрамайтындығы анықталды.
Ауылды жерлердегі ер кісілердің өз балаларына жыныстық тәрбиелеуді ерсі
көретіні.
Келешек ұрпақтың денсаулығы. Әйелдердің денсаулығына байланысты,
олардың ішінде жас әйелдер арасында. Статистика ғалымдардың зерттеулері
бойынша жасөспірім-қыздардың денсаулығы көңілге қонарлықтай емес екендігін
куәландырады.
Жасөспірім қыздардың 55,4% заңды некеленген, ал бақылау тобында 70
%, азаматтық некеде 28,9 %, бақылау тобында 22,5 %, олардың 15,7 %,
тұрмысқа шықпаған; бақылау тобында7,6 %.
Жасөспірім – қыздар арасында экстрогенитальды паталогия 65,7%,
генекологиялық аурулар 52,4% да кездесті, Экстрогенитальды паталогияларға
тыныс алу жүйесі (16,3 %), ішек-қарын (11,7 %,) баур (10,6%), бүйрек(9,5%)
қабынулары негізгі роль атқарады. Генитальды паталогияның құрылымында
суықтау процесі жүктілік кезіндегі немесе оған денйінгі кездегі жатыр
мойынының ылғалдануы.
Айта кететін мәселе жасөспірім-қыздар арасында 62,6 % венералдық
ауруларға шалдыққан. Олардың ішіндегі 14-де тексеру нәтижесінде сифилис бар
екені анықталған.
Етеккірдің бұзылуы көпшілігінде басым. 15,26%, оған қарама-қайшы 90%
бақылауда (p 0,05) тексерулердің нәтижесі бойынша жасөспірім-қыздар
арасында 20,8% жасанды түсік жасатқан, олардың ішіндегі 4,2% 2-3 –рет
жасанды түсік жасатқан. Жасөспірім туушылар арасында 80,4% өте қиын
босанған.
Жаңадан туылған 60 баланың (6,0%) никотинге ал 7 нәрестенің (0,7% )
есірткіге құмартып туылған.
Адам генетикасы және генетикадағы революция. ХІХ ғ. Биологиядағы
революция деп ғылыми қоғамдастықпен қабылданған эволюция теориясын жасауды
есептеуге болады. Мұның маңызды салдарының бірі адамдардың едәуір дамыған
маймылдардан шыққандығын түсіну, адамзаттың жануарлар әлемінің бір бөлігі
болып табылатындығын және барлық тірі жандылар үшін тән мұрагерлік (
тұқымқуалаушылық адамзатқа да тарайтындығын ұғыну болды. Осыдан кейін
Мендель заңдары адамда белгілі бір белгілерді – негізінен даму кемшіліктері
мен аурулардың тұқым қуалауын түсіндіру үшін қолданылды. Рецессивті ауру,
алкаптонуридің тұқым қуалау сипатын зерттей отырып Геррод (1902) геннің
негізгі әсер ету принципін нақты анықтады: генетикалық факторлар химиялық
реакцияның жүруін детерминдейді. Оның түсініктері қалыпты ғылымның бір
бөлігі болуы үшін 30 жыл қажет болды.
Адамдарда белгілердің тұқымқуалау принциптерін анықтау менделизмнен
басталмады. Басқаша бағытты Гальтон Дарын мен мінездің тұқымқуалауы
еңбегі мен кейінгі еңбектерінде тұжырымдалған болатын. Гальтон бойынша,
тұлғаның жоғары жұмыс қабілеттілік, интелект және сыртқы түрі сияқты
белгілі бір қасиеттерінің тұқымқуалауы туралы қорытынды жасау үшін, осы
қасиеттерді неғұрлым дәлірек түрде сандық бағалау сосын алынған бағалауды
белгілі бір дәрежеде туыстығы бар индивидтер үшін (мысалы, ата-ана мен
балалары, егіздер үшін ) статистикалық әдістерді пайдалана отырып
салыстыру қажет болса керек. Мұндай бағытта тұқымқуалау механизмдерін
түсіндіру мүмкін емес. Сонымен бірге, ол адам мінез-құлқын зерттеуде
Мендель боойынша талдауға қарағанда едәуір пайдалы болуы мүмкін. Адамның
мінез-құлқы, әдетте бірдей айырмашылықтарға ие болмайды және қатар
популяциясында анық ерекшеленетін топтарды түзбейді. Мұнан басқа,
фенотиптің және генетикалық факторға ғана емес, сонымен бірге сыртқы
жағдайға да байланысты болмайтындығы анықталды: ол туа біткен мен
кейіннен не болғанының өзара әрекеттестігінің нәтижесі (Гальтон).
Сондықтан мінез-құлық ерекшеліктерін Мендель заңдарының көмегімен түсіндіру
талпынысы сәтсіздікке ұшырайды. Тұлғаның маңызды деп есептелінетін,
интеллект ( ақыл-ой) және мінез сияқты, сондай-ақ көптеген аурулар мен ақыл
– есінің кемшілігі сияқтықасиеттерін Гальтон ұсынғаны сияқты зерттеу я
болмаса мүлдем зерттемеу мүмкін болды. Адамда тұқымқуалаудың генетикалық
механизмдерін зерттемес бұрын, басқа, дәуір қарапайым ағзалардың генетикасы
туралы түсінік алу қажет болды. Қалыптасқан жағдайда ғалымдар Гальтон жолын
таңдады. Мұндай таңдау тек ғылыми қасиет себептерімен ғана негізделмеді,
оған нақты адамдармен отбасыларға көмек көрсету, белгілі бір аурулардың
пайда болу тәуекелінің дәрежесін анықтау және генетикалық кеңес беру үшін
мықты ( бекем) негіз жасау талпынысы қатты әсер етті. Тағы бір маңызды
себеп кейбір ғалымдардың адамзаттың биологиялық болашағы туралы
мазасыздануы болды, олар табиғи сұрыпталу процесі бұзылуынан азғындау
қатері төніп тұр деп есептеді. Олардың көз-қарастарын мативтеу белгілі бір
дәрежеде болды: рационалистік негізді аурудың пайда болуы жоғары тәуекелі
бар халықтың кейбір топтарының өндірісін шектеу бойынша шараларға құруға
талпыныс жасау.
Адам генетикасының тарихы: екі тұжырым күресі 1900 жылдан осы уақытқа дейін
екі тұжырымдама – ген туралы Мендельдік тұжырымдама мен Гальтонның
биометриялық бағыты – қатар дамыды. Мінез-құлық генетикасына қатысты,
сондай-ақ тұқымқуалау механизмдеріне қатысты көптеген қазіргі проблемаларды
екі тұжырымдаманың күресі ретінде қарауға болады. Бұл Мендельдік және
биометриялық бағыттар бір-бірін жоққа шығарады дегенді білдірмейді.
Мысалы, математикалық анализ көмегімен анықталатын туысқандар арасындағы
коррелеция гендердің белсендігі механизмі тұрғысынан 1918 ж. Фиер мен
түсіндірілді. Адам генетикасы бойынша кейбір мамандар бір кезең бойы бір
концепция шебіндегі зерттеулермен айналысып, кейіннен екінші концепция
шебінде еңбектенеді.
Жалпы айтқанда, бұл екі бағыттың жақындығы аз және екі шектеп өкілдерінің
мамандықтарының дайындық ауқымының тар болуына байланысты неғұрлым алшақтай
түседі.
Біздің ғасырымызың алғашқы он жылдықтарында Гальтон бағыты ғалымдарды
маңызды жетістіктерге әкелді. Дене тұрпаты немесе ақыл-ойы сияқты қалыпты
белгілермен қатар, ақыл-есінің артта қалуы мен психоз, эпилепсия немесе
соматикалық аурулар – диабет, аллергия, тіпті түберкулез сияқты
паталогияның кең шеберінің генетикалық өзгерістігі туралы түсінік пайда
болды. Ол кезде Мендельдік бағыттың қолданбалығы сирек тұқымқуалаушылық
аурулары жағдайлары мен шектелетіндей көрінді, Мендель заңдарын қалыпты
физиологиялық белгілер мен соматикалық аурулардың тұқымқуалауын
түсіндіру үшін қоланудың тұрақты талпыныстары, әдетте, осы бағытты
критикалық бағалаусыз қолданылды. Мендельдік генетиканың алғашқы маңызды
жеңісі 20 жыл. Бернштейн ұсынған, АВО қан тобын үш аллельді тұқымқуалау
гипотезасын тану болды. Кейінгі жетістіктерге Drosorhila, бактерияларының
вирустар сияқты басқа организмдерді, әсіресе бактериофагтерде жүргізілген
еңбектердің арқасында қол жеткізді.
Адам генетикасының дамуына 40-50 ж.ж. пайда болған, жаңа ғылым
молекулярлық биология қатты әсер етті. Полигон мен оның әріптестерінің 1949
жыл орақ тәрізді жасушалық анемия себептерін анықтау негізгі оқиға болды.
Бұл ауру – гемоглабин молекуласы құрылысындағы аномалия салдары.
50жыл соңы – 60-шы ж басында кең тараған, адам хромосомасын зерттеу
екінші маңызды кезеңнің басталуын білдірді. Қазіргі уақытта адам генетикасы
бойынша еңбектердің көпшілігі генетикалық теория шебінде жүргізілетін
зерттелулердің жалпы ағзасында жүр. Экспериментшілер алдын генетикалық
зерттеуге онша сай келмейтін обьект деп есептеген адамның , негізгі
проблемаларды шешу үшін белгілі бір артықшылықтарға ие болатындарға
анықталды. Мұндай артықшылықтарға зерттеуге қажетті популяцияның көптігі,
белгілі мутациялар мен хромосомалардың аномалияладың біршама санымен сан
алуандығы, сондай-ақ адам физиологиясын және биохимясын қалыпты жағдайда
және түрлі аурулар кезінде егжей-тегжейлі біліп жатады. Қол жеткен
жетістіктер Мендель ілімін адам генетикасындағы негізгі теорияға
айналдырады деп күтуге болатын еді. Шындығында да, генетикалық теория қазір
бұрын мүмкін емес деп есептелінген салаларға енуде. Алайда Гальтон бағыты
биометриялық анализ соңғы уақытта тұжырымдаудың жоғары деңгейіне жетті.
Компюьтерлердің дамуы биометриялық әдістердің дамуы мен енуіне қатты әсер
етті. Мұнан басқа, кейбір салаларда, мінез-құлық генетикасында Мендель
заңдарын қолдану біршама кедергілерге ұшырауда және мұнда қазір
биометриялық әдістер басым болуда. Алайда осы салада олар сонымен бірге ең
қатал сынға алынуда.
Адам генетикасының тарихы, осы ғылым концепциясы әлеуметтік және
саяси оқиғаларға жиі әсер етіп отырғандықтан, ерекше назар аудартады.
Сонымен бірге адам генетикасының дамуы түрлі саяси күштердің әсерінің
астында жүрді.
Міне, сондықтан да оған, не таза ғылым ретінде, не болмаса
медициналық мәні бар ғылым ретінде қалып қою қиын болды. Тұқымқуалау және
қулықтың туа біткен нысандарының ақиқаттылығы туралы мәселеге деген
қазіргі таңдағы мүдделер қоғамның назарын қайтадан осы ғылымға аударды.
Сондықтан адам генетикасының тарихын оның қоғамдық күштермен өзара
әрекеттестігіне назар аудар отырып қарастыру маңызды болады.
Адамдар арасындағы айырмашылықтардың тұқымқуалау жолымен берілуі
туралы ғылымға дейінгі түсініктер антикалық уақытта-ақ белгілі болса керек.
Ежелгі грек дәрігерлері мен философтары мұндай бақылаулар туралы хабарлап
қана қоймай, теориялық түсіндірулерді, тіпті евгениялық шараларды да
ұсынған.
Гипократтың пікірлері делінетіндерден мынадай сөздерді табуға болады:
Тұқымға (ұрық) қатысты, мен былай деп ойлаймын, оны бар ағза, оның
барлық бөліктері, жұмсақ және ылғал бөлетін барлық улиарлар мен бөлінеді...
Ұрық бар денені өндіреді, дені сау ұрық дененің сау бөліктерін, ауру ұрық
ауру бөліктерін жасайды. Тазы адамнан – тазы, көккөздіден - көккөзді, ал
қымдан қым туатындықтан, ұзын бастыдан сопақ басты туылуына ештеңе кедергі
болмайды. Бұл маңызды пікірде қалыпты және паталогиялық белгілердің
тұқымқуалауын бақылау ғана емес, сонымен бірге ақпарат жасушасын ұрықты
дененің барлық дені сау және ауру бөліктерінің бәрі өндіретіндігі туралы
болжауда негізделген тұқымқуалаудың теориялық түсіндірмесі де бар. Бұл
теория кейіннен пангенез теориясы ретінде танмыл болды. Афина философы
Анаксогор 500-450 жж. осыған ұқсас көзқараста болды: бір нәрсе өзінде
көрінбейтін болса да шашты, тырнақты, қантамырларын, артерияны, сіңірді
және сүйекті (тасымалдайды) өзінде ұстайды. Өсу кезінде олар біртіндеп, бір-
бірінен ажырайды, шаш қалай шаштан емес, ал тән тәннен басқадан қалай
жаралады? Оның пікірінше ер жыныстылар ұрық, ал әйел жыныстылар тұқым
(ұрық) үшін орын береді. Тұқымқуалаушылықтың тың аяқталған теориясын
Аристотель ұсынды. Ол сондағы бала туудағы еркек және әйел бастамаларының
сапалық ерекше үлесіне де сенімді болды. Ол, еркек ағзасы әрекетті қосады,
ал, әйел ағзасы материал береді деді. Еркек бастамасы күштірек болғанда,
әкесіне көбірек ұқсайтын ұл туылады және керісінше. Міне, сондықтан да
ұлдары әкесіне, ал қыздары анасына ұқсас болады. Бартелластің айтуынша :
осы мәдениет қалдырған мәтіндерді оқу барысында, гректер, өздерінің ұлы
ойылшылдары арнаулы тұқымқуалаушылықтың феноменінің қарағанда, теориялық
проблемаларын ұғынуға жақын келгендігіне көз жеткізесің.
Аристотельдің пікірлері, бақылау алдын-алынған теориялық түсініктерге
байланысты дұрыс емес түсіндірілді мүмкін болатындығына мысал болады.
Ұлдары әкелеріне, қыздары аналарына ұқсамайды. Платон дінің саясат
еңбегінде физикалықта, адамгершілікте тұрғысынана ұлы тұлғалар болатын
балалар тууылуы үшін ерлі-зайыптыларды қалай іріктеу қажеттілігін
түсіндіреді.
Бұлар мұны тек минуттық тыныштықты ғана ойлап, өздеріне ұқсастарды
таңдай отырып, жеткіліксіз негізде жасайды ; өздеріне ұқсас еместерді кері
итереді және тәртіптілікпен ерекшеленетіндерді, өздеріне ұқсас қулықты
іздейді және мүмкіндігінше, өздері сияқты тентек әйел алады, ал қыздарын
осындай жанұяға беруге талпынады. Адамдардың күшті тегі де осыны жасайды,
өз табиғатына жуығын іздейді, ал негізде, екі текте тура қарама-қарсы
әрекет етуі тиіс еді.
... Осы себепті туылғаннан саналы табиғатпен араласпаған көптеген тектердің
ерлігі алдымен күшпен толысады, ал соңынан ессіздікке айналады.
... Шамадан тыс биязылыққа толы және батыл өжеттік пен араласпаған
жан ұрпақтан ұрпаққа беріле отырып, тиісті мөлшерден де енжар бола түседі,
ең ақыры толығымен кейіпссіздікке ұшырайды.
Платон екі жыныстың да ең үздік өкілдері ерекше тиянақтылықпен
тәрбиеленуші тиіс дейді.. Төмен қабат балаларын, керісінше, өз еріктеріне
қалдыру қажет. Демокриттің пікірінше, адамдардың көпшілігінің
қабілеттіліктері негізінен табиғи биімділіктен емес, жаттығулар есебінен
дамиды. Осылайша ежелгі грек философтарының еңбектерінде туа біткені мен
кейіннен қалыптасу проблемалары қарастырылады.
Мендель мен Гальтонға дейігі ғалымдардардың пікірінше орта ғасыр
әдебиетінде тұқымқуалаушылық туралы мәліметтер көп емес. Табиғи
құбылыстар анализі қазіргі ғылымның қалыптасуына және адамға деген жаңа
көзқарастың пайда болуына әкелді. Эмириналық бағыт ең ауы мен
бейорганикалық табиғатты зерттеуде жемісті болды және кейіннен ғана
биологияда жетістік әкелді. Менан (врага) дәрігері Меркадонның тұқым
қуалайтын аурулар атты еңбегінде Аристотельдің әсері басым болғаныменде,
болашақ баланың қандай болатындығын тек әкесі ғана емес, ата-анасының
екеуіде анықтайды деген тұжырым бар. Мальпиги (1628-1694) жұмыртқада
толығымен қалыптасқан организм болады. Оған тек өсу ғана қалады дегенге
саятын преформация (алдын-ала қалыптасу) гипотезасын ұсынды. 1677 ж.
Левенгук сперматозойдтарды анықтағаннан кейін, тұлғаның сонда
қалыптасатындығы және анасы оны тек өсіретіндігі туралы түсінік қалыптасты.
свисттер мен сперматистер арасындағы ұзақ күрес Вульді (1759) екі
жақты да сынға алып, одан әрі эксперименттер жүргізу қажеттігін атап
көрсеткен кезде ғана аяқталды. Аз ғана уақыттан кейін Гартнер (1772-1850)
мен Пелрейттер (1733-1806) өсімдіктердегі тұқымқуалаушылықты
эксперименттік түрде зерттеуді жүргізеді. Олардың еңбектері Мендель
тәжірибелері үшін негізді даярлады.
ХVІІІ-ХІХ ғ.басындағы медициналық әдебиеттерде кейбір зерттеушілердің
аурулардың тұқымқуалау мен байланысты құбылыстарды дұрыс бағалағандығы
туралы мәлімет беретін басымдар бар. Мысалы, 1752 жылы төрт ұрпақтан бері
полидактисис байқалып келген отбасы туралы (Мапертюй, 1752) хабар
жарияланған. Автор бұл аурудың әкесі арқылы да, анасы арқылы да бірдей
дәрежеде берілуі мүмкін деген қорытындыға келеді. Сосын ол ықтималдық
есептеулерге сүйене отырып , бұл отбасыда сосын ол ықтималдық есептеулерге
сүйене отырып , бұл отбасыдағы осы аурудың соншалықты жоғары жиілігін тек
кездейсоқтықпен түсіндіруге болмайтындығын көрсетеді. Аурулардың
тұқымқуалаушылық қасиеттері туралы трактат ерекше назар аударуды қажет
етеді. Оның авторы – ағылшын дәрігері және тамаша зерттеуші Адамс (1756-
1818)... Кітапта бірқатар керемет қорытындылар бар.
1. Туа біткен жанұялық (рецессивтік) және тұқым қуалайтын
(доминантты) факторлар болады.
2. Жанұялық ауру пайда болған жағдайды ата-анасы көбіне туыстық
қатынаста болады.
3. Тұқым қуалайтын аурулар тек туылған кезде ғана байқалмайды, олар
әртүрлі жаста пайда болады береді.
4. Сыртқы факторлардың қосымша әсері болғанда ғана аурудың дамуына
әкелетін, ауруларға бейімділік болады. Алайда аурудың пайда болуына
бейім тұлғалардың өздері ауырмағанменде, олардың ұрпақтары ауыру
қаупіне ұшырайды.
5. Ауру пайда болатын жас сияқты отбасы ішкілік корреляциялар
генетикалық болжауда қолданылуы мүмкін.
6. Өзінің клиникалық көрінісі бойынша бірдей аурулар түрлі генетикалық
негізге ие боуы мүмкін.
7. Оқшауланған популяцияларда жанұялық аурудың пайда болуының жоғары
жиілігі инбриндингпен негізделуі мүмкін.
8. Тұқым қуалайтын ауруы бар көптеген науқастардың репродуктивтік
қабілеті төмен.
Міне, сондықтан да мұндай аурулар уақыт өте жойылуы тиіс.
Адамс негативтік (теріс) Евгениялық шараларға сын мен қарайды. Ол
тұқым қуалайтын ауруы бар отбасыларда тіркеуді енгізуді ұсынды.
1820 ж. Неміс профессоры Нассе гемофилдің тұқым қуалауының маңызды
нысандық белгілерін анықтады және науқастардың типтік кең шежіресін
жасайды. Ол былай деп жазады:
Қан кетуге тұқым қуалайтын бейімділік байқалған отбасылар туралы
хабарлардың барлығы қан кетуге ер жынысты тұлғалар көп ұшырайтындарда
сәйкес келеді. Барлығы осы көзқарасты ұстанады. Мұндай отбасыларда бұл
бейімділікті әйелдер әкелерінің өз балаларына қан кетуге бейім емес
отбасының еркектеріне тұрмысқа шыққан күнде де береді.Сол сияқты әйелдерде
қан кетуге бейімділік еш уақыттада байқалмайды .
Нассе сондай-ақ, бұл әйелдердің кейбір ұлдарына қан кетуге бейімділік
болмайтындығында атап өтеді.
ХІХ ғ. Медициналық әдебиеттерінде тұқымқуалаушылықтың аурудың пайда
болуына әсер ету заңдылықтарын анықтау және бақылауларды қорытындылау
талпыныстары әлдеқайда көп кездеседі.
ХІХ ғ. Зерттеушілерінің көпшілігінің еңбектерінде ақиқат айғақтар мен қате
түсініктер араласып кеткен, ал ақиқатты анықтауға арналған критерилер ол
уақытта әлі болмады. Адам генетикасы негізгі теориялық ережелерге ие
болмады. Ғылым ретінде ол 1865 ж биометрия мен Менделизм пайда болған
кезде қалыптасты.
Жасөспірім қыздардың гендерлік мінез-құлығы және оның репредуктивтік
денсаулыққа әсері.
Ауруды емдегенннен гөрі алдына алудың жақсы екендігі даусыз.
Сондықтан, репродуктивтік функцияны қайта қалпына келтіру және ұрықсыздықты
емдеу саласындағы жетістіктерді атай отырып, халықтың репродуктивтік
денсаулығын сақтауға бағытталған кешендік меедициналық әлеуметтік шараларды
басым міндеттер деп есептеу қажет. Бұл репродуктивтік қулықты реттеу,
қажеттсіз жүктіліктің алдын алу, аборт санын қысқарту, жыныстық индициялау
профилактикасы.
Бұл проблемалар жасөспірім кезеңде ерекше өзектілікке ие болады,
өйткені нақ осы жаста репродуктивтік денсаулық қалыптасады және алдағы
жылдары халық санын дені сау ұрпақтың туылуымен арттыруда жасөспімдерге
(сенім) үміт артылуда.
Сонымен бірге әйелдердің жыныс мүшелерінің көптеген органикалық және
функционалдық аурулары жасөспірім шақта басталады және болашақ жүктіліктің
барысына, бала туудың, ұрпақ денсаулығына теріс әсер етеді.
Жыныстық тәрбие беру қиын әрі күрделі мінет болып табылады, өйткені
ол өзіне моральдық, этикалық және гигиеналық тәрбие элементтерін
үйлестіреді.
Гендірлік мінез-құлықтың қалыптасуы балалық шақтан басталады және
оның негізгі сатысы болып жасөспірімдік кезең болып табылады. Қоғамның
түрлі салаларында болып жатқан әлеуметтік – мәдени өзгерістер әйел мен ер
арасындағы, әсіресе жастар арасындағы жыныстық қатынасардың біршама
демократиялануына әкелді.
Жыныстық өмірдің ерте басталуының себебі балалар мен жасөспірімдердің мінез-
құлықтық реакцияларының стеротиптерінің өзгеруі болып табылады.
Жыныстық өмірді бастау мерзімін реттейтін ережелер жоқ.. Экономика
күйімен, қулықтылық (өнегелік) деңгейімен, этникалық және діни
ұстанымдармен негізделетін, жазылмаған ережелер қалыптасқан. Субъективтік
фактор өте маңызды. Әдебиет мәліметтері бойынша, жыныстық өмірді бастауға
7%-де махаббат негіз болған. Ересек адамдар (бұл сезімге) дербес тәжірибесі
мен (халықты) күнделікті тұрмыстағы тәжірибеден алғашқы махаббаттың ұзаққа
созылмайтындығын ұсынғанымен де, бұл сезімге түсінікпен қарауы тиіс. Басқа
мотивтерге текті жалғастыру (бала сүю); өзінің маңыздылығын бекіту
талпынысы: серіктесіне тәуелділік; сырлас қатынас өмірінің құпияларына
қатынасқан құрбыларына еліктеу: қызығушылықты қанағаттандыру; басқа
себептер сирек кездеседі.
Н.А.Сематко атындағы әлеуметтік гигена, денсаулықты басқару және
экономикасы ҒЗИ мәліметтері бойынша, 40-50% жасөспірім қыздар жыныстық
өмірді орта есеппен 15,5 ± 2,4 жаста бастайды. Олар, әрине, жыныстық жолмен
берілетін аурулар бойынша ғана тәуекел тобын құрып қоймайды, сонымен бірге
болашақта өзінің репродуктивтік потенциялын толығымен жүзеге асыруға
мүмкіндік бермейтін, жыныстық жүйенің паталогиясының пайда болуы бойынша да
тәуекел тобын құрайды. Жыныстық байланыста болған жас қыздарда өздерінің
жыныстық өмір сүрмейтін құрбылары мен салыстырғанда генекологиялық аурулар
3 есе жиі кездеседі. Жасөспірім шақтағы жүктілік пен жасанды
түсік соңғы жылдары өзекті проблема болып тұр. 2002 ж. елде 2,7 млн.
жасанды түсік тіркелген, олардың ішінде кәмелетке толмағандар (14 жасты
қоса есептегенде) 2112, 15-19 жастағылар -280,1 мың. Ресей үшін жас ана
болу әдеттегі құбылысқа айналды, әрбір оныншы нәресте 19 жастан жас
аналарда туылады, олардың көпшілігі перзетханада ана көкірегіне бірде-бір
қоймаған ұрпақ қатарын көбейтіп қалып қояды.
Ресей мемлекетіндегі Красноярск өлкесіндегі қала мен ауылда тұратын
жасөспірім қыздардың гендерлік мінез-құлқы ерекшеліктерін зерттеуді
жүргізілген кезде зерттеуде интервью әдісін қолданылған. Сондай өзекті
мәселені анықтау үшін анкеталау тәсілі аз ақпарат береді, өйткені
жасөспірімдер терминология мен сұрақтың мәнін барлық кезде түсіне бермейді.
Мұнда толық құпиялық пен анонимдік сақталды. Сомотикалық, психологиялық
және әлуметтік дамып жетілу мерзімдерін ескере отырып, ВОЗ эксперттерінің
жасөспірім жоқ деп дүние жүзінің көптеген елдерінде қабылдағандай, 10-20
жас аралығын тану ұсынысы оңтайлы болатын сияқты.
Зерттеу обьектісі 10-18 жастағы жасөспірім қыздар болды, өйткені кәмелеттік
жасқа толғаннан кейін көптеген әлеуметтік мәселелер шешімін табады. Барлығы
303 қала және 210 ауыл қыздары зерттелінді, бұл өлкенің қала және ауыл
халқының арақатынасына сәйкес болады.
Ақпаратты 22 бөлімнен және тұлғалық психологиялық, әлеуметтік-тұрмыстық
және отбасылық - өнегелік (құрылымы) ұстанымдарға қатысты 125 белгіден
тұратын, арнайы жасалған анкеталарға тіркелді.
Жасөспірім қыздардың ең көбі мектеп оқушылары (77,2%) , КТУ оқушылары-
12,9%, колледж студенттері -2,8%, институт студенттері-2,6% техникум- 1,8%
ештеңемен айналыспайтындар және 4 жасөспірім қыздар жұмыс істейтіндер
болды.
Зерттелінген таңдауда 14 қыздар (24,3 ± 0,001%) жыныстық байланыста
болған. Қалалы жерлерде тұратын қыздарда ауыл қыздардана қарағанда ерте
гендерлік белсенділік жиі (19,2% - 17,1%, қарсы) байқалған. Зерттелініп
отырған популяцияда жыныстық өмірді бастаудың орта жасы 15,7 ± 1,4 жасты:
қала қыздарында – 15,9 ± 1,6 жас, ауылда 15,5 ± 2,5 жасты құрайды.
Сексуальдық дебюттің негізгі себебі, бздің зерттеуіміздің деректері
бойынша , махаббат (65,3 % ), екінші орында қызығушылық әуестік (28,9 %)
және үшінші орында кездйсоқтық (15,6% ) болды. Құрбыларынан қалып қоймау
(6,9 %,) мәжбүрлеу (4,6% ), ақы алу (2,9%) аз мәнге и болған. Қала және
ауыл жасөспірім қыздарында ұқсас заңдылық байқалады.
Алайда, қала қыздарының 23,3 %, ал қыздарының 59,3% жыныстық өмірді ерте
бастағандарына өкініш білдірсе, сәйкесінше 43,2 және 22,2% өкініш
білдірмеді. Жоғарыда аталған деректер ауыл қыздарының өнегелік (қулықтық)
ұстанымдарының едәуір жоғары екендігін көрсетеді.
Жыныстық өмірді ерте бастаған жасөспірім қыздар 2 есе жиі бір анасымен
өмір сүрген және әкелері болмаған (35,8% қарсы 17,3%, үлкен жануарларда -
6адамнан жоғары өмір сүргендері жиі кездеседі (21,9% қарсы 13,6% қалады
және 25% қарсы 15,5% ауылда).
Әлеуметтік – тұрмыстық жағдайда отбасының материалдық жағдайының
деңгейімен анықталады, бұл әсіресе әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
кезеңінде қатты байқалады. Ерте жыныстық белсенділік табыс деңгейі төмен
(айына 1 адамға 1000 руб) және табыс деңгейі жоғары (2000 руб жоғары)
отбасыларындағы жасөспірім- қыздарға тән екендігі анықталды. Табыс деңгейі
төмен, қалада тұратын отбасыларында 48,2% жасөспірім-қыздар жыныстық
қатынаста болмаған, ауылда сәйкесінше 47,2% және 14,9% , табыс деңгейі
жоғары отбасыларында бұл ара қатынас қалада 36,5% және 31,1% ауылды жерде
33,3 % және 12% құрайды.
1995 ж №22-ф3 РФ отбасы кодексіне сәйкес некелесу жасы 18 жаста
бекітілген. Орынды себептер болған жағдайда некеге тұруды мемлекеттік
тіркеу орны бойынша жергілікті өзін-өзі басқару органдапры некеге тұруға
тілек білдірген тұлғалардың сұранысы бойынша 16 жасқа толған тұлғаларға
некеге тұруға рұқсат беруі мүмкін. РФ субьектілерінің заңдармен 16
жасқа толғанға дейін некеге тұру рұқсат етілуі мүмкін (13 бап). Біздің
зерттеуіміздің деректері бойынша, жыныстық өмір сүретін қыздардың тек 4-і
ғана өздерін некеге тұрғанбыз деп есептейді, бірақ барлық жағдайда да бұл
азаматтың неке мемлекеттік тіркелмеген ).
Жыныстық өмірді ерте бастаған қыздар үшін қулықтың – интеллектуалдық
ұстанымның төмен деңгейі, айналысатын істерінің қарапайымдылығы,
қызығушылықтарының болмауы тән.
Жыныстық қатынаста бар қыздардың тек 17,3 % , ал ондай байланысы
қыздардың 64,4 % , спортпен айналысады. Жыныстық өмірімен өмір сүретін
қыздардың бос уақытында айналысатын негізгісі (хобби(37,5 % қарсы 26,5 %
жыныстық байланысы жоқ қыздарға ) , Музыка (43,4 % қарсы 34,6 %
сәйкесінше), теледидар (26% қарсы 17,4 % ). Алайда кітап оқуға деген
қызығушылық мұндай қыздарға тек 13,2 % қарсы 20% жағдай бақылау тобында,
басқа хобби (компютер, қол өнер, сурет салу және шығармашылықтың басқада
түрлері) -15% қарсы 19,1% .
Жыныстық өмір сүретін қаланың жасөспірім қыздарының зиянды
әдеттерінің деңгейі өте жоғары -92,7%, ауылда 58,3% ; жыныстық қатынасы
жоқ қыздардың бұл қатынасы сәйкесінше 62,8 % және 26 % құрды. Негізгі
зиянды дағдылары - бұл темекі шегу( 56,6 %), спиртті ішімдік ішу (14,5 %)
және нашақорлық (5,86 %) : таксикамания (3,5% ) сирек кездеседі, негізінен
тек қала қыздарында.
Зерттелінген популяцияда экстра генитальлдық патология жиілігі 34%
құрайды, бұл қалалық жасөспірім қыздарды ауылдағыдан 1,6 есе (38,2% қарсы
23,8%) артық. Экстра генитальдық патология құрылымында алдынғы орнында
асқазан - ішек - қарын жолы аурулары (11,1 %) , тыныс алу мүшелері (4,5
%) аурулары және көз аурулары (3,7 %) алады. Қала жасөспірімдерінде ішек -
қарын жолы аурулары, ал ал ауылды жерлерде - тыныс алу мүшелерінің
аурулары басым болады. Бүйрек және несеп бөлу жүйесі (3.2) мен тірек –
қимыл аппаратытының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz