От пен судың ертегі жанрындағы қызметі
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.тарау От пен судың ертегі жанрындағы қызметі
2.тарау Ертегіден өзге жанрлардағы су мен оттың көрінісі
Қорытынды
Негізгі бөлім
1.тарау От пен судың ертегі жанрындағы қызметі
2.тарау Ертегіден өзге жанрлардағы су мен оттың көрінісі
Қорытынды
Жұмыстың жалпы сипаты. Адамзаттың рухани дамуында фольклор мен әдебиеттің алатын орны үлкен. Өзара күрделі ұқсатықтары да, елеулі айырмашылықтары да бар құбылыстардың мәні мен өзгешілігін нақтылап отыру – адамзаттың рухани даму жолдарын түсіну үшін ғана емес, мәдени ілгерілеуіміздің болашағы үшін де аса қажет. Фольклор ғылымын жете тануға ғылыми фактілер, түрлі әдіснамалық сенімді тіректер керек. Сөз өнері болуы – фольклордың негізгі сипаты бола тұрса да, оның көп қырлы табиғатын ашу үшін біз басқа да ғылыми пәндермен ұштастыра отырып жұмыс жасайыз. Ауыз әдебиетіндегі қызғылықты жайттарды зерттеу үшін этнографияның, тарихтың, тілдің, философияның, мәдениеттің т.б. ғылымдардың тиісті деректерін салыстыру шарт болады. Жұмыс барысымызда детальды зерттеу басым болатындықтан, от пен су культінің әлем халықтары мен қазақ түсінігінде қалай сақталғаны, халық психологиясына қалай әсер беріп, біздің әлеуметтік өмірде қандай образбен көрініс беретінін анықтаймыз.
Тақырыптың зәрулігі. Уақыт озған сайын ауыз әдебиетінің жекелеген туындылары ғана емес, тұтас жанрлары да эволюцияны бастан кешіреді, бірі жаңаланса, екіншісі ескіріп, үшіншісі тыңнан пайда болады. Елдің дүниетанымындағы, наным – сеніміндегі, мінез – құлқынындағы соны серпілістер фолкьлор туындыларының құрылымына, оқиғалық өріліміне тосын өрнектер қосады. XIX – ғасырдың I –жартысында қазақ даласында болған зерттеушілер мен ғалымдардың атқарған тыңғылықты істерінің үлкен саласы – халықтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жарыққа шығару жұмыстары. Әсіресе қазақтың ескі жазбалары жинақталып, эпостық жырларды, аңыз әңгімелер қағаз бетіне түсірілді. Қазақ фольклорын зерттеуде өз зерттеушілеріміз де айтарлықтай еңбектер атқарды. Ш.Уәлиханов[1], Ә.Диваев [2] тардан бастау алған іргелі зерттеулерді ХХ ғасырда Ә.Қоңыратбаев[3], М.Әуезов [4], Е.Ыcмайылов [5], Р.Бердібаев[6], С.Қасқабасов[7], Ш.Ыбыраев [8] т.б. жүйелі түрде жалғастырды.
Жалпы фольклорлық шығармалар, олардың жанрлары біршама дәрежеде зерттелгіндігін айта келе, халықтардың ауыз әдебиетінде детальды образдардың түрліше көрініске ие болатынын айтқымыз келеді. Жалпы деталь мағынасы, мәні бар ұсақ ерекшелік. Қандай да бір жекелеген қасиеттердің сонау әлем әдебиетінен қазақ әдебиетіне ұқсас кейіпте немесе реконструкцияланып келуі бізді бей-жай қалдырмады. Белгілі бір дәрежеде құбылыстардың символы болып келетін от пен су детальдарының халық танымынан, халық философиясынан, халық тарихы мен мәдениетінен хабардар ететінін ескерсек, қызғылықты әрі айтыла жүретін мәселенің бірі деген ойға келдік. Фольклорлық шығармалар ішіндегі детальдар от пен су арқылы жалқылай зерттеудің арқасында ашылмай жатқан дүниелердің жете тануға мүмкіндік бар екенін ескеріп, тақырып ауқымын қалыптастырды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
ертегі, аңыз-әңгімелер мен мифологияда от пен судың атқаратын қызметтері;
фольклор жанрларында көрініс тапқан от пен судың жалпы табиғаты мен образдылығын көрсету;
типологиялық салыстыру арқылы от пен судың әр халықтың танымында қалыптасқан ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айқындау;
Осы мақсаттарды негізге ала отырып мынадай міндетті қоямыз:
от пен судың әлеуметтік мәнін таныту;
Тақырыптың зәрулігі. Уақыт озған сайын ауыз әдебиетінің жекелеген туындылары ғана емес, тұтас жанрлары да эволюцияны бастан кешіреді, бірі жаңаланса, екіншісі ескіріп, үшіншісі тыңнан пайда болады. Елдің дүниетанымындағы, наным – сеніміндегі, мінез – құлқынындағы соны серпілістер фолкьлор туындыларының құрылымына, оқиғалық өріліміне тосын өрнектер қосады. XIX – ғасырдың I –жартысында қазақ даласында болған зерттеушілер мен ғалымдардың атқарған тыңғылықты істерінің үлкен саласы – халықтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жарыққа шығару жұмыстары. Әсіресе қазақтың ескі жазбалары жинақталып, эпостық жырларды, аңыз әңгімелер қағаз бетіне түсірілді. Қазақ фольклорын зерттеуде өз зерттеушілеріміз де айтарлықтай еңбектер атқарды. Ш.Уәлиханов[1], Ә.Диваев [2] тардан бастау алған іргелі зерттеулерді ХХ ғасырда Ә.Қоңыратбаев[3], М.Әуезов [4], Е.Ыcмайылов [5], Р.Бердібаев[6], С.Қасқабасов[7], Ш.Ыбыраев [8] т.б. жүйелі түрде жалғастырды.
Жалпы фольклорлық шығармалар, олардың жанрлары біршама дәрежеде зерттелгіндігін айта келе, халықтардың ауыз әдебиетінде детальды образдардың түрліше көрініске ие болатынын айтқымыз келеді. Жалпы деталь мағынасы, мәні бар ұсақ ерекшелік. Қандай да бір жекелеген қасиеттердің сонау әлем әдебиетінен қазақ әдебиетіне ұқсас кейіпте немесе реконструкцияланып келуі бізді бей-жай қалдырмады. Белгілі бір дәрежеде құбылыстардың символы болып келетін от пен су детальдарының халық танымынан, халық философиясынан, халық тарихы мен мәдениетінен хабардар ететінін ескерсек, қызғылықты әрі айтыла жүретін мәселенің бірі деген ойға келдік. Фольклорлық шығармалар ішіндегі детальдар от пен су арқылы жалқылай зерттеудің арқасында ашылмай жатқан дүниелердің жете тануға мүмкіндік бар екенін ескеріп, тақырып ауқымын қалыптастырды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
ертегі, аңыз-әңгімелер мен мифологияда от пен судың атқаратын қызметтері;
фольклор жанрларында көрініс тапқан от пен судың жалпы табиғаты мен образдылығын көрсету;
типологиялық салыстыру арқылы от пен судың әр халықтың танымында қалыптасқан ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айқындау;
Осы мақсаттарды негізге ала отырып мынадай міндетті қоямыз:
от пен судың әлеуметтік мәнін таныту;
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты. Адамзаттың рухани дамуында фольклор мен
әдебиеттің алатын орны үлкен. Өзара күрделі ұқсатықтары да, елеулі
айырмашылықтары да бар құбылыстардың мәні мен өзгешілігін нақтылап отыру –
адамзаттың рухани даму жолдарын түсіну үшін ғана емес, мәдени
ілгерілеуіміздің болашағы үшін де аса қажет. Фольклор ғылымын жете тануға
ғылыми фактілер, түрлі әдіснамалық сенімді тіректер керек. Сөз өнері болуы
– фольклордың негізгі сипаты бола тұрса да, оның көп қырлы табиғатын ашу
үшін біз басқа да ғылыми пәндермен ұштастыра отырып жұмыс жасайыз. Ауыз
әдебиетіндегі қызғылықты жайттарды зерттеу үшін этнографияның, тарихтың,
тілдің, философияның, мәдениеттің т.б. ғылымдардың тиісті деректерін
салыстыру шарт болады. Жұмыс барысымызда детальды зерттеу басым
болатындықтан, от пен су культінің әлем халықтары мен қазақ түсінігінде
қалай сақталғаны, халық психологиясына қалай әсер беріп, біздің әлеуметтік
өмірде қандай образбен көрініс беретінін анықтаймыз.
Тақырыптың зәрулігі. Уақыт озған сайын ауыз әдебиетінің жекелеген
туындылары ғана емес, тұтас жанрлары да эволюцияны бастан кешіреді, бірі
жаңаланса, екіншісі ескіріп, үшіншісі тыңнан пайда болады. Елдің
дүниетанымындағы, наным – сеніміндегі, мінез – құлқынындағы соны
серпілістер фолкьлор туындыларының құрылымына, оқиғалық өріліміне тосын
өрнектер қосады. XIX – ғасырдың I –жартысында қазақ даласында болған
зерттеушілер мен ғалымдардың атқарған тыңғылықты істерінің үлкен саласы –
халықтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жарыққа шығару жұмыстары. Әсіресе
қазақтың ескі жазбалары жинақталып, эпостық жырларды, аңыз әңгімелер қағаз
бетіне түсірілді. Қазақ фольклорын зерттеуде өз зерттеушілеріміз де
айтарлықтай еңбектер атқарды. Ш.Уәлиханов[1], Ә.Диваев [2] тардан бастау
алған іргелі зерттеулерді ХХ ғасырда Ә.Қоңыратбаев[3], М.Әуезов [4],
Е.Ыcмайылов [5], Р.Бердібаев[6], С.Қасқабасов[7], Ш.Ыбыраев [8] т.б. жүйелі
түрде жалғастырды.
Жалпы фольклорлық шығармалар, олардың жанрлары біршама дәрежеде
зерттелгіндігін айта келе, халықтардың ауыз әдебиетінде детальды
образдардың түрліше көрініске ие болатынын айтқымыз келеді. Жалпы деталь
мағынасы, мәні бар ұсақ ерекшелік. Қандай да бір жекелеген қасиеттердің
сонау әлем әдебиетінен қазақ әдебиетіне ұқсас кейіпте немесе
реконструкцияланып келуі бізді бей-жай қалдырмады. Белгілі бір дәрежеде
құбылыстардың символы болып келетін от пен су детальдарының халық
танымынан, халық философиясынан, халық тарихы мен мәдениетінен хабардар
ететінін ескерсек, қызғылықты әрі айтыла жүретін мәселенің бірі деген ойға
келдік. Фольклорлық шығармалар ішіндегі детальдар от пен су арқылы жалқылай
зерттеудің арқасында ашылмай жатқан дүниелердің жете тануға мүмкіндік бар
екенін ескеріп, тақырып ауқымын қалыптастырды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
– ертегі, аңыз-әңгімелер мен мифологияда от пен судың атқаратын
қызметтері;
– фольклор жанрларында көрініс тапқан от пен судың жалпы табиғаты
мен образдылығын көрсету;
– типологиялық салыстыру арқылы от пен судың әр халықтың танымында
қалыптасқан ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айқындау;
Осы мақсаттарды негізге ала отырып мынадай міндетті қоямыз:
– от пен судың әлеуметтік мәнін таныту;
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– от фольклорлық жанрларда өмір образында бейнеленеді;
– от тіршіліктің символы бола алады;
– ауыз әдебиетінде от кейіпкерге берілетін сынақ;
– фольклорлық шығармаларда су өмірдің символы;
– су табыстырудың, қайғы-қасіреттің образдылығы бола алады;
Жұмыстың дерек көздері. Н.А.Кун Греция мифтері мен аңыздары[9],
Қазақ ертегілері Т.1. [10], Т.2. [11], Т.3.[12], Т.4.[13], Ә.Марғұлан
Ежелгі жыр аңыздар [14], Ө.Қабатайұлы Құс бегі [15], Ө.Қабатайұлы
Мұса мерген[16], Алтын сырнайертегілер жинағы[17], М.Әуезов
Ертегілер[18], Қытай халық ертегілері [19], Батырлық жырлар Т.1.[20],
Т.2[21], Т.3.[22], Т.4.[23], Қазақтың мифтік әңгімелері [24]т.б.
Жұмыстың методологиялық – теориялық негіздері: Дж.Дж.Фрэзер [25],
Л.Я.Штернберг [26], Юлиус [27], С.А.Токаров [28], С.Каташ [29], С.Суразаков
[30], А.Ф.Лосев [31], Б.А.Тураев [32] секілді шетел ғалымдарымен бірге
Р.Бердібаев [33], С.Қасқабасов[7], Ш.Ыбыраев [8], С.Қоңдыбаев [34] т.б
еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың зерттеу әдісі. Жұмыс барысында баяндау, салыстырмалы -
типологиялық, жинақтау, қорыту әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың практикалық маңызы: Жұмыстың негізгі тұжырымдары мен нәтижелері
этнография саласында, фольклорлық арнаулы курстарда, ашық сабақтарда,
дәстүрлі мерекелерде, жоғарғы оқу орындарында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, От пен судың ертегі
жанрындағы қызметі және Ертегіден өзге жанрлардағы су мен оттың көрінісі
атты 2 тараудан тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
От пен судың ертегі жанрындағы қызметі
Қай елдің ауызша әдеби шығармаларын алсақ та, барлығында ертегі халықтық
шығармалардың мол саласы екенін көреміз. Сол барлық елдер фольклорында
ертегі деген атау әрі саны мол, әрі алуан түрлі шығармалардың тобына
арналған жинақты атау болады. Жалпы барлық ертегілерге ортақ ерекшелік;
бұлар кара сөзбен айтылатын уақиғалы, көркем әңгіме. Ғажайып хал, қиял
әңгімелер түрінде немесе орасан оқиғалы қызғылықты әңгімелер түрінде
құрылған ертегінің бәрі де негізінде шаруа кәсіппен, қоғамдық құрылыс
тартыстармен, тарихпен байланысты болып келеді. Осы аталған қызғылықты
әңгіменің бәрі де ертегінің түріне қосылды.
Көп алуандас тақырыптардан құрылатын ертегілік қор- фольклористика
ғылымының түгел шолып, зерттейтін бұйымдары. Белинский халық шығармасынан
тарихтық жайды аңдау керек екендігін, халық поэзиясында қоғамдық тартыстың
сәулесі барлығын, онан соң, көркем әдебиетті туғызушы және сақтаушы да
халықтың өзі екенін айтқан болатын [35].
Добролюбов та ертегілер жайын сөз еткенде ең алдымен сол ертегілердің
халық ортасында сақталу, айтылу жағдайларын сипаттау керек,- дейді. Сонымен
қатар, ертегіге халықтың өзінің бейілі қандай екенін ашуды шарт етеді.
Добролюбов: Ертегі бізге ең алдымен халықты мінездейтін материал есебінде
қажет,- деген [36].
Адамзат тарихында от пен судың атқаратын қызметтерінің орасан зор екені
белгілі.
Қазақ фольклорында бұл екеуінің рөлдеріне тоқталмас бұрын от пен судың
әлем әдебиетінде қалай көрініс табатынын, басқа халықтың түсінігінде бұл
екеуінің қалайша образ тапқанын сөз еткенді жөн көріп отырмыз.
Гестия- ежелгі гректердің отбасы құдайы есебінде қадір тұтатын тәңір
әйелдерінің бірі. Ал ежелгі Түркілер Ұмай ананы отбасының берекесін
сақтайтын, қасиетті ана тұрғысында қараса, элладалықтар да әр отбасы болып
құралған ерлі-зайыптылар Гестияны шаңырақтың қамқоршысы деп, құрбандық
шалатын болған.
Сонымен қатар, бейбітшілік пен тыныштықтың иесі ретінде, мемлекет немесе
қала бір үлкен отбасы ұғымында қабылданып, өкімет орындарының ғимаратында,
қалалық басқару орталығының үйлерінде Гестияға арнап сыйынатын бөлме, орын
арнайтын болған. Сол сыйынатын орындарда халық Гестияға тәу етіп, бас
иетіндіктен, Грекияда Гестияға арнап зәулім храмдар мен ғибататханалар
салынған. Бұл мемлекеттік ошақ азаматтық бейбітшілік пен берекенің
белгісі,символы болған.
Егер грек алыс сапарға шықса, бөтен елге аттанса, өзімен бірге шет жерде
өз отанының құдайы желеп-жебеп жүреді деген ниетпен Гестияға арналған
сыйынатын орыннан от тұтатып алатын болған. Екіншіден, өзінің отбасына аман-
есен және ешкімге көз тастамай, ақ-пәк күйінде өз үйіне оралуы қажет деген
ой әрдайым ойында болуы керек. Өйткені, от табиғаттың ең таза бөлшегінің
бірі ретінде қарастырылған. Отқа табыну әр халықта бар десек, гректердің
басым бөлігі отты отбасының иесі Гестиямен байланыстырған. От арқылы
жақсылықты, берекелікті жасауға болады деп сенген. Көне грек аңызында
Зевстің қатал әмірі бойынша, құдайларды місе тұтпайтын адамдарға отты
бермей қырғынға ұшырату мақсатын көздегеніне қарамастан Гефестің көрігінен
от ұрлаған Прометей туралы сөз етіліп жүргенін білеміз. Яғни, Прометей
адамзатқа тіршіліктің ең маңыздысы от екендігін көрсете отырып, адамзатты
мәдениет бастауына апарды.
Элладалық қаһарман Мелеагр туралы мифінде, оның дүниеге келгеннен кейін
жеті күн өткен соң, тағдыр құдайлары мойралар отбасындағы жарық сәуле
шашып, жанып тұрған шырақтың жанып бітуімен Мелеагрдің өмірі де өшетінін
болжап береді. Бұны білген шешесі отты сөндіріп, шырақты тығып тастайды.
Бірақ өзінің туған ағаларының өліміне жалғыз баласы Мелеагр себепкер
болғандықтан, ашуға мінген Алфея шырақты қобдидан алып, тұтатады. Шырақ
жанып біткен сала, Мелеагрдің өмірі де таусылады. Сөйтіп отбасының жалғыз
ұлының өліміне, отбасының құрып-бітуіне әкеліп соқтырады.
Әлем халықтарының ертегілерінде оттың қалай пайда болғанын,бір елден бір
елге қалай әкелінгені жайлы әңгімелер көрініс тапқан. Европа халықтарының
ертегілерінің көбісінде оттың шығуы жайлы сөз қозғалады. Мысалы, От қалай
шықты ертегісінде адамзат алғаш өмір сүргенде жер бетінде от жоқ болатын.
Адамзат тамақты піспеген күйінде жей береді екен. Бір күні адам қатты
ағашты аузына салып отыр еді, оның аузынан от ұшқыны шығып, кеуіп тұрған
шөпке барып түседі.Сол жерде қатты қарқынмен от жанады. Адам сасқанынан
қолындағы ағаштарын жанып жатқан отты өшіремін деп отқа лақтыра береді.
Бірақ жанған от жанған үстіне жана түседі. Сол жанған ағаштың бұтағында
жылан қалып қойған екен.Адам піскен жыланның етін жеп көруі мұң еді, піскен
нәрсенің еті әлдеқайда дәмді болатынын болатынын білді. Сол сәттен бастап
адамзат оттың не екенін білетін болды [37].
Торресова аралының тұрғын халықтарының ертегілерінен мынадай қызғылықты
оқиғаларды кездестіруге болады. От қалай әкелінді ертегісінде хайуан
атаулының барлығы адамзаттың досы болған екен. Олар адам кейпіне еніп жүре
береді екен. Бір Нелги деген аралда көп кесірткелер тұрады екен. Бұл жере
айта кететін жайт, от пен күнді бір қарастыру мәселесі бар. Түрлі
философиялық, символдық сөздіктерді қарасақ, әйгілі тоғыз планетаға жылу,
өмір беріп тұрған-Күн. Ежелгі Грекия халықтарында темірден үлкен щеңбер
жасап, оны қыздырып, әлемге өмір беріп тұрған күн бейнесі деп табынатын
болған.
Алғашқы әңгімемізге қайта оралсақ, кесірткелер басшысы Валек Масингару
аралындағы Убу деген туысқан апасынан от ұрлауға барады. Убу әпкесінің
саусақтарының арасында өшпейтін от шоқтары бар екен. Валекке әпкесі жанып
тұрған оттың қалдығын бермекші болады. Ал Валек болса әпкесінің
саусақтарының арасындағы өшпейтін отты ұрлап кетеді. Торресова тұрғындарына
от осылай тараған екен. Кезінде бір ғана Масингару аралында болған от енді
Торресова аралының барлық жеріне араған екен дейді. Бұл ертегілерден от
қажеттілігінің екі көрінісін көруге болады; біріншісі-адамзат отты
кездейсоқ табады, екіншісі-мәңгі өшпес отты аңсағандықтан, басқа бір
аралдан ұрлап әкеледі. Яғни, адамзат жанып жатқан нәрсенің от екенін біліп,
оған піскен тамақтың дәмді болатынын, от бар жерде жылу,жарық болатынын
біледі де, енді сол ғажайып нәрсе мәңгі өз қолымызда болса екен деген
ниетпен оны ұрлайды.
Африка, Рим халықтарының танымында қалыптасқан от сөндірмеу дәстүрі
қалыптасқан, сол түсінікке жақын келеді. Яғни, бұл жерде от өмірдің,
тіршіліктің баламасы әрі бастамасы болып табылады.
Су тышқан мен от ертегісінде кішкене ғана су тышқаны от жағуды
білетін болады. Күндердің күнінде аңдар су тышқанынан оттың қалай пайда
болатынын көрсетші деп жалынады. Бірақ су тышқаны оларға қарамайтын өзімшіл
болып кетеді. Аңдар жалынғаннан ештеңе өнбейтінін біліп, бүркітке жағдай
айтып барады. Бүркіт аңдарға көмектеспекші болады да, тышқанды көтеріп
алып, оған былай дейді:
-Адамзатпен, хайуандармен отыңмен бөліс. Егер бөліссең оларға да,
маған да көп пайдаңды тигізетін боласың,-дейді. Тышқан келіседі.
Содан былай талай жыл өтсе де адамзат оттың алғашқы шығарушысы тышқан
екенін ұмытқан. Себебі, сол күннен бастап тышқан атаулыға ешкімнің мейірімі
түспеген екен дейді[37,238].
Атақты Прометей аңызына ұқсас болып келген бұл ертегідегі оттың мәні –
өмірдің баламасы. Біздің ойымызша, оттың тарихы, онымен қоса оттың қызметі
де жыл өткен сайын жаңарып отырады. Адамзат алғаш өмір сүргенде олардың от
туралы түсінігі өздеріне деген қажеттіліктен туып, оттың жаны бар деп
табынатын болған. Бертін келе от пәле жаладан сақтаушы т.б деген сияқты
түрлі қызметке ие болып келеді.
Жоғарыдағы талдап кеткен Мелеагр туралы мифке қайта оралсақ, ондағы
шырақтың жанып біте салуы, Мелеагр өлімімен тығыз байланысты дедік. Қазақ
халқында түтін түтету деген отбасын құру мағынасында қолданса, түтіні
құрыды деген отбасының жоқ болуы,тұқымы тұздай құруы мағынасында
қолданған. Жоғарыдағы Мелеагрдың өлуі-шырақтың, яғни оттың өшуі бүкіл бір
отбасының құруы деген мағына беретінінен екі халықтың ортақ ұғымы екенін
аңғару қиын емес. Оттың ертедегі халықтың ой-ұғымындағы тіршілік, тіпті
адам жанының сақтаушысы ретінде де әдебиеттерде жиі көрініс табады.
С.Қондыбаев өзінің Арғы қазақ мифологиясы еңбегінде От ана қызметін
анықтауға көмектесетін мынадай сюжеттер келтіреді.
Бір қыздың үйінде ошақтағы оты өшіп қалады.Бұл сюжеті Майлықараша
ертегісінен кездестіруге болады. От іздеп шыққан қыз алыстан көрінген шоқты
(жарықты) немесе тік (қисық) көтерілген түтінді көреді де, соған қарай
жүреді. Барса, ол бір үйдің шаңырағынан шыққан түтін немесе есігінен
көрінген от кемпірдің көзі екен. Қыз үйіндегі ошақ отының өшіп қалғанын
айтып, кемпірден от сұрайды. Ал кемпір болса өз кезегінде қызға отты тек
саусағынан немесе тізесінен (балтырынан) қан сорғызса ғана беретінін
айтады. Қыз көнеді, кемпір қанын сорады.
Бұл ертегілік бейнеден ежелгі От ана немесе Рулық оттың иесі деген
мифтік бейне келтірімін көріп отырмыз.
Сібір және Солтүстік белдеу халықтарының түсінігінде от әйел кейпіндегі
от қожалары (саха- якуттар мен буряттарда –еркек кіндікті от қожасы)
түрінде кейіптеледі. Бұл тек жеке үйдің, отбасының, әулеттің, рудың, жеке
меншік отының ғана кейіптелуі болып табылады.
Монғол халықтарының мифолгиясында Эл-Галахан эхе (Эл отының әже
ханы), От эхе (Од эхе, Ут эхе От әже) делінетін от тәңіриесі бейнесі де
әйел текті (кейде еркек текті) отбасының және рулық от рухтары жөніндегі
түсініктер негізінде қалыптасқан. Яғни арғы қазақтың мифологиясында да
осындай бастапқы келтірімнің болғандығын сенімді түрде айтуға болады.
Сонымен қатар монғолдық бастаудан мифтегі От хан- Галахан, Эл-Галахан
эхе бейнесі мен есімдерінің негізінде монғолдық бастаудан басқа түркілік
те бастаудың жатқандығын ескере отырып, шартты түрде От анасы деп отырған
мифтік бейненің есімін Ал әженемесе Алау әже деп алуға болады,-дейді
[34].
Л.Я.Штернберг те өзінің Первобытная религия еңбегінде де туысқандық
қауымның оты дегенді атап көрсетеді. Ұзақ жасаған жанұяның жылуын, отын
сақтаған қария адам, бөлек жеке отбасын құратын жас отбасыларға от беретін
болған. Бұл атадан балаға мирас болып келе жатқан дәстүр болса, екіншіден
туысқандық қауымның бірлігін, тұтастығын көрсететін көрініс,-деп
түсіндіреді [26].
Ежелгі римдік мифологиядағы мәңгі сөнбейтін культтік от пен үй ошағының
отын Веста (гректер) Гестия деген есімді қатын-тәңірие келбеттеген, қазақ
фольклорындағы кездесетін қан сорғыш, әрі жұтып, әрі қайта қалпына
келтіргіш от ана-мыстан кемпірдің де функцияоналдық қызметін, сипатық
тұрғыдан Веста мен Гестияға ұқсас болатынын болжауға болатын сияқты. Қазақ
халқының Қараүйрек деген ертегісінен де осыны байқауға болады.
... Қараүйрек Сарқыт қарындасына ермек болсын деп оған мысық әкеліп
береді. Аңға кетіп бара жатқанда Қараүйрек қант пен тоқаш тастап кетеді
екен. Оны Сарқыт пен мысық екеуі бөліп жейді екен. Бір күні қант пен
бауырсақ тастап кетеді. Қыз бөлісіп жейін деп мысықты шақырса мысық
келмепті. Сарқыт өзі жеп қойған соң мысық келіп: Тәте, неге шақырдың?-деп
сұрайды. Жаңа мен үй жинап жүріп, қант пен тоқаш тауып алып едім,сен
келмеген соң, өзім жеп қойдым,- дейді Сарқыт. Оған өкпелеген мысық: онда
мен сенің отыңды өшіремін,-деп, құйрығын шелектегі суға малып-малып алады
да, суға шашып жібереді. От сөніп қалған соң, Сарқыт от іздеп далаға
шығады. Алыстан жарқыраған от көрінеді. Сарқыт соған қарай жүреді.
Жарқыраған жерге жетсе ол жеті басты жалмауыз екен, жылтылдаған соның көзі
екен.
- Е, қарағым, жақсы келдің, неғып жүрсің?,-дейді кемпір.
- Шешеке, от алайын деп келдім,-дейді қыз.
- Бармағыңнан бір сорғызсаң от беремін, болмаса от бермеймін. Оған
көнбесең өзіңді жұтып қоямын,-дейді. Сарқыттың қорыққанынан есі
шығып кетеді.
- Жарайды, шешеке!-деп,Сарқыт бармағын сорғызады. Қыздың етегіне
кемпір тұз бен күл түйіп береді. Үйіңе барғанша шеңгел бол, от
бол деп бар, артыңа қарама, Қараүйрекке айтпасаң от болады,-дейді.
Айтқанын орындап барса, жолдың жағасы ит өтпес шеңгел болып, күлі от
болыпты. Отты жағып қыз уайымдап отырғанда, ағалары келеді [11].
Зерттеу барысында көретініміздей әлем халықтарының ертегілерінде бір
елден бір елге отты ұрлап әкеліп немесе сыйға тартып жататын қоян, тышқан,
бүркіт т.б хайуанаттар болады. Көп ертегілерде отты адамзатқа әкеліп
беретін – бүркіт.
Өзіміздің көне түріктердің бүркіт секілді қыран құсты пір тұту оттың
культіне байланысты шыққан. Бүркіт адамдарға күннен от әкеліп беруші
ретінде қастерленген. Осыған байланысты түрік-монғол халықтарында өзінің
шыққан тегін бүркітпен байланыстыру ғұрпы да орын алған. Мысалы, меркіттер
күн күркірегенде ақ киім киіп, боз атқа мініп, Мен меркітпін деп айғайлап
шабады екен. Осылайша өзінің бүркіт руынан екенін білдірсе, найзағай мен
күн күркүреуі тоқтайды деп сенген. Найзағай аспанның, я күннің ашу-ызасынан
туады деп ұққан.
Византия елшісі Земарх қытайлық тақуа Сюань-Цзиннің мәліметтерін одан
әрі нақтылай түсіп, түріктердің отпен аластау, тазалау ғұрпы бар екендігін
хабарлаған.
ҮІІІғ. қырғыздар жайлы парсы тарихшысы Гардизи: Қырғыздар үндістер
секілді өлген адамды өртейді және былай дейді: От ең таза нәрсе. Оған
түскеннің бәрі тазарады, өлген адам да от арқылы жамандықтың және тірі
кезінде жасаған күнәсінен тазаады,-деп жазған.
Бұдан сонау тас, қола дәуірі тайпалары кезінен бастау алатын отқа табыну
көне түріктердің де өмірінен нық орыналғандығын байқау қиын емес.
Көп ертегілерде ханың қызының немесе қарындасының, әйелінің бір тал шашы
суға ағып кетіп жататын сюжеттер кездесіп жатады. Нақтырақ мысалмен
қарастырайық.
Құламерген деген батыр болады. Құламергеннің әйелі бір күні дарияның
жағасына барып басын жуып отырғанда, бір буда алтын шашы суға ағып кетеді.
Бұл шашты мыстан кемпір тауып алып, ханға апарады (Құламерген ертегісі).
Бұрынғы уақытта ерлігі жаннан асқан Аламан деген мерген болыпты. Оның
сұлулығы хор қызындай Қарашаш атты әйелі болыпы. Қарашаш атануы, шашы
алтындай жалтырап, беліне дейін түседі екен. Бір күні Аламан аңға кетсе,
әйелі мен қызы суға түседі.Сонда әйелінің бір тал шашы үзіліп, суға ағып
кетеді. Шашын аламын дейді да ала алмай үйіне қайтып келеді. (Аламан мен
Жоламан ертегісі)
Көкжан батыр деген батыр болады. Күндердің бір күнінде батыр бір байдың
Кімде-кім тігілген алтын қабақты атып түсірсе, кім күресіп балуанымды
жықса, соған қызымды беремін деген жарлығын естиді. Осы шарттың барлығын
орындайды да Көкжан батыр қызды әйелдікке алады. Екеуі келе жатса, ақ
отаудың қасында сарқырап аққан өзен бар екен. Бір күні Көкжан батыр аң
аулауға кеткенде, қыз өзеннің жағасына басын жууға барса, Еділдің ар
жағынан бір кісі келіп, ол да басын жуады. Қыздың бір тал шашы сумен
ағып,жігіттің алдына барады (Көкжан батыр ертегісі)
Осындай мотивтер жайлы С.Қондыбаев былай дейді: Суға басын жуғанда
немесе су жағасында шашын тарығанда бір тал шаштың сумен ағып кетуі сол
шашқа ие Алтыншаш бейнесін басқа бір бейне – Албастымен шендестіреді.
Өйткені, Албасты да өзен жағасында отырып шашын тарайды, осы бір іс-әрекет
күнделікті тұрмыста қарапайым деталь болғанымен, албасты туралы
мақалаларда былай дейді: Албасты обитает вблизи рек или других водных
источников и обычно является людям на берегу [34].
Қытай халықтарының даосизм философиясы бойынша су – тылсым дүниенің
символы. Кез-келген нәрсенің айырылысып, қиыншылықты жеңіп, табысуы су
символының бірі болған. Қазақ халқында да су қайғы- қасіреттің белгісі
болып табылатын жайттар аз емес. Мәселен, Шамшит атты ертегіде Шамшит
деген патша өз тағын Қалқанбай атты бір адамға беріп, екі баласын, әйелін
алып, жөнеліп кете береді. Жолда әйелінің сұлулығына көзі түскен керуенбасы
зорлықпен әйелді алып кетеді. Шамшит қайғырып келе жатса жанындағы екі
еркек баласының біреуі шөлдедім деп су сұрайды. Шамшит баласын жардың
жиегіне қойып, кіші баласын судың жиегіне апарып су береді. Сонда жардың
басында тұрған үлкен баласын бір қасқыр колынан тістеп, иығына салып ала
жөнелді. Қасқырды шамшит қуамын деп тұра ұмтылғанда, кішкене баласы
қолбалақтап жүгіремін деп, ағып жатқан бұлаққа күп беріп түсіп кетіп,суға
кете барады. Шамшит балаларынан айырылып, есінен адасып, ақылы ауып құлап,
біраз заман өзеннің маңайынада жүріп, өз күнін көрейін деп, ел аралап
кетеді.
Арада біраз жыл өтіп, Шамшит қайтадан патша болады. Кезінде әйелін
тартып әкеткен Құсниден патша екен. Сол әйелді екі бала қарауылдайды екен.
Олар өзара әңгімелесіп тұрғанда былай дейді:
-Мен Шамшит деген кісінің баласы екенмін. Ағамды қасқыр алып кеткенде,
мен суға кеткен екенмін. Содан мен сумен ағып бара жатқанымда су
тиірменінің басына ілініп қалған екенмін де, тиірменші мені тірілтіп, адам
қылған екен [11,35].
Бұл ертегіден судың екі түрлі қызметін көреміз. Біріншісі – қайғыға
душар ету, екіншісі – табыстыру. Әлем әдебиетінде тоқалдары көре алмай
бәйбішенің өзін немесе балаларымен қоса үлкен бөшкеге салып, суға ағызып
жіберетін мотивтер көптеп кездеседі. Аталмыш ертегідегі белгілі бір
обьектіден шығып, бір обьектіге жеткізу қызметі судың еншісіне тиіп тұр.
Әлем халықтарының мифтік әңгімелерін саралап қарап отырсақ, ғарыш пен
әлемнің жаратылысы негізінен жұмыртқадан жаратылған дегенге саяды. Яғни, ең
алғашқы адамдар дүниенің жаратылысын домалақ пішінде елестетіп, осы өтіп
жатқан тіршіліктің барлығы сол дүниенің ішіндегі өмір деген ұғым
қалыптастырғандығын көреміз. Ол жайтты Е.Мелетинский былайша түсіндіреді:
Из яйца боги создают различные части вселенной обычно из нижней части
землю, а из верхней – небо. Очень яркая поэтическая картина создания мира
из яйца дана в карело-финских эпических рунах, вошедших в Калевалу.
Қазақтың Ұмай, итала қаздан туатын құмай, алып өгіз туралы мифтерін алып
қарайтын болсақ, Е.Мелетинский айтқан әлемнің жұмыртқадан жаратылуы туралы
тұжырымына бір табан жақын тұрғанын, қазақта да дүниенің жаратылысын
жұмыртқадан шығарудың бар екенін көреміз. Бұл мифтер ең көне, архаикалық
мифтер болғандықтан, олардың жұмыртқадан жаратылғандығы туралы бастапқы
түсініктері көмескіленіп, өзгеріске ұшырап отырған. Ал дүниені су кейпінде
елестету кейінгі миф болса керек. Қазақ ертегілерінің бір сарынды болып
келетін мынадай ертегілік мотивтерге назар аударайық.
Бірінші мысал. Керқұла атты Кендебай батыр өзінің атының ақылын тыңдап,
таудың арғы жағында өзеннің жағасында сиыр бағып жүрген адамды көресің.
Оның жолына пұл беріп, өзінің киім-кешегін беріп босатады да,өзі соның
киімін киіп сиыр бағып қалады. Кешке жақын өзеннен сиырларды өткізейін
десе, сиырлар суға түспейді. Кендебай ашуланып, сирақтарынан ұстап бір-
бірлеп лақтырады. Сол кезде сол елдің ханының қызы Кендебайға
Айрылғырдың суы айрыл десең ортадан жол ашылады дейді.
Екінші мысал. Сарыалатегеш деген атқа мінген Делдаш бір өзеннің
жағасында сиыр бағып жүрген Тазшаға жолығады. Ол Сиырлы байдың малын
бағып жүр екен. Делдаш Тазшаның орнына сиыр бағады. Өзеннен өту үшін, үлкен
қызыл қасқа сиырға мініп алып, Бастағыштың сиыры баста деу керек, сауу
үшін Сауылғырдың сиыры, сауыл, бұзауларды байлау үшін Байланғырдың
бұзауы байлан деу керек екен.
Үшінші мысал. Құйын батыр бір ағынды судың арғы жағасында мың бұзау
бағып жүрген таз балаға жолығады. Бұзаулар Ақбар деген хандыкі екен.Бұл
жерде де Байланғырдың бұзауы байлан деген сөз айту керек екен.
Төртінші мысал. Бір батыр дариядан ғайыптан пайда болған көпір арқылы
өтсе, арғы жағында бір шал түйе бағып жүр екен.
Осы төрт мысалды алып, талдап отырып оқиғалардың сюжеттік схемасын
көрсетеміз.
1. Төрт қаһарман өзен жағасына келеді. Оның жағасында сиыршы немесе
Тазша сиыр бағып жүреді
2. Қаһарман сиыршының орнына, соның киімін киіп сиыр бағады.
3. Сиырларды арғы бетке өткізу үшін белгілі бір сөз айту керек.
4. Қаһарман белгілі бір шарттарды орындаған соң сиыр иесінің қызына
үйленеді.
Біздіңше, Керқұла атты Кендебай ертегісінде Кендебай кішкене баланың әке-
шешесін жаудан босатып алып келуге уәде етеді. Сол ниетпен жолға шыққан
кезде алдынан бакташы шығып, Кендебай оның киімін киіп жүре береді.
Ертегідегі Айрылғырдың суы айрыл деген сөз табыстыру қызметін атқарып
тұрған сияқты. Батырға тән қасиетпен көптеген қиыншылықтан өтіп, туған-
туыстарына жету.
Алтын сақа ертегісіндегі мыстан кемпірдің өкпе болып суда жүзіп жүруі.
Ол өкпе бір байдың баласын аңдып жүреді. Осы мотив жайлы С.Қондыбаев
мынадай тұжырым айтады.
Ертегілік эпостық кемпірдің басты қызметі екі мәселе (бала асырау
және қалыңдық әперу) төңірегінде өрбиді. Сондай-ақ, бұл кемпір-сумен
байланысты: суда өкпе болып жүзіп жүреді, балаларды суға тастайды, суға
батып кетеді, ереннің жанқоймасы-семсерді суға салып жібереді, қалыңдықты
қайыққа мінгізеді. Осыларға қарап-ақ, біздер мифтік кемпір бейнесін
реконструкциялай аламыз. Ол- су стихиясымен байланысқан (су немесе су асты,
яғни о дүниемен, бала беру мен қалыңдық беру мәселесін) реттеп отыратын
ежелгі қатын – тәңірие. Біз оны Қал әже дейміз. Ол-су ана. Су ана мен от
ана, яғни Хал әже мен Ал әже стихиялық тегі (бәрі-сумен, бәрі-отпен)
байланысты болғанына қарамастан, екеуі о бастағы бір бейнеден-(шығып
дамыған мифтің дербес) рудың туп анасы, ұлы анадан өрбіп шығып, дамыған
мифтің дербес бейнелеріне айналған. Сондықтан екеуінің де функциялық
тұрғыдан ұқсас келетін тұсы аз болмаған. Мифтік дәстүрдің сақталған
дәуірінде-ақ олардың бейнесі бір-біріне сәйкестендіріп те немесе керісінше,
тек екі ғана емес, нақты-нақты мифтік қызметтер бойынша дербестелген
бірнеше мифтік бейнелер түрінде көрсетілген де шығар. Ұзақ уақыт үлкен
территория, қаптаған тайпалардың араласуы, оқтын-оқтын қайталанып тұрған
этногенез процестері,т.б бүгінгі күні дәл анықталуы мүмкін емес жағдайда
олардың қай ортада, қай уақытта, қай тайпада нақты қандай есімді, қандай
кескінді, қандай сипатты, қандай функциялық шоғырға ие болғандығы жөнінде
ештеңе айта алмасымыз анық. Сондықтан тек негізгі мифтік бейне қаңқасын
көрсетумен шектелеміз[34,71].
Вода-один из четырех первоэлементов, из которых состоит мир,-деп
көрсетеді символдар сөздігінде. Атақты грек философы Фалес б.з.д 6ғ барлық
тіршіліктің бастауы-су, ал жер шексіз мұхитта жүзіп жүреді деген еді.
Көптеген халықтың мифтік әңгімелерінде әлем жаратылғанға дейін жер бетін су
басып жатқан деген әңгімелер жиі айтылады. Қазақ әдебиетіндегі діни
әңгімелерде кездесетін топан су, әлемді топан су жайлады т.б деп айтылып
жататын әңгімелердің негізі бір мотивтен шыққан сияқты.
Ежелгі шумер халықтарының әңгімелерінде құдай аспан мен жерді суда өмір
сүретін Тиамат деген құбыжықтан жаратты деп айтады.
Австралия халықтарының мынадай әңгімесі бар: Адамдар қауым болып
қалыптаспай тұрған кезде жер бетінде үлкен сілкініс болып, жер бетін топан
су басады. Өте қатты жел тұрып, таулардан шаң көтеріледі. Осылай ұзақ күн
болып тұрады. Бір заматта адамдарға ауа жетпей, олар өле бастайды. Жер
сілкінісі қайта қайталанып, жерді су басады.
Таудың ең биік шыңына шыққан адамдар ғана тірі қалады. Жер бетіндегі су
тараған соң, бұрын-соңды еш адам баласы көрмеген балықтар секіріп жүр екен
дейді. Таулары бар жерлер жазық далаға, жазық жерлер таулы жерлерге ауысқан
екен дейді.
Күннің шығу бағыты да өзгеріпті дейді. Топан су болмай тұрғанда күн
солтүстіктен шығып, оңтүстікке бататын болса, топан судан соң шығыстан
шығып, батысқа бататын болыпты дейді [34,360].
Қазақ фольклортану ғылымында әлі күнге дейін арнайы түрде, өз алдына
зерттелмей келе жатқан саланың біріне мифтік әңгімелер жатады.Тек соңғцы
кезде С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраевтар қазақта мифтің бар екендігі жайлы өз
ойларын айтып, жазып жүр. Әлемнің жаратылысы туралы қазақ мифтері топан су
туралы айтылатын мифтерден бастау алатын сияқты. С.Қасқабасов мифология үш
сипатта болатындығы туралы айта келіп, үшінсішіне топан су туралы мифтер
жататындығы турасында былай дейді: Үшіншісі- топан су туралы мифтер. Мұнда
дүниенің қирауы мен ақырзаман жайында баяндалады. Түптеп келгенде, бұлар-
эсхаталогиялық мифтер. Олардың қарапайым үлгілері сонау алғашқы қауымда
пайда болған және космогониялық сипаттағы мифтермен араласып жүрген. Жалпы,
заманақыр туралы мифтердің бізге жеткен классикалық үлгісі- топан су
жайындағысы. Бұл мифтер алғашқы қауым тұсындағы эсхатологиялық мифтердің
негізінде туған, бірақ кейін діни мазмұнмен толығып, өзінің алғашқы
танымдық сипатын діниге ауыстырған. Сөйтіп, ежелгі құлиеленуші
мемлекеттегі көпқұдайлық діннің негізгі тірегі болған миф кейін,
бірқұдайлық дін кезінде көпқұдайдың адамдарды күнәлары үшін жазалағаны
жайындағы мифке айналған [7].
Көптеген аңыз әңгімелерімізде кездесетін бұндай жайттарды нақтырақ
жұмысымыздың екінші бөлімінде айтатын боламыз.
Судың тағы да бір символикалық мағынасы ол адамдар мен өсімдіктерге өмір
сүру үшін қажеттілігі. Әлем халықтарының ертегілерінде өлейін деп жатқан
адамның аузына тірі су тамызса қайта тірілетіні сияқты сюжеттер кездеседі.
Қытайдың Жэхэ бұлағы немесе Ыстық көл қайнары деген ертегісінде Цзи Жун-
Син деген тәуіп өліп, оның баласы Шан Туң (қайырымды деген мағынада)
кәсібіне иелік етеді. Ауруларды емдейтін шөбі таусылғандықтан шөп іздеуге
шығады. Сонда оның түсіне қария кіріп, былай дейді:
-Қарағым, Шан Туң, ел қамын ойлағаның үшін оған елің де, құдай да риза!
Бірақ, тек мынау тау-тастағы шөптермен жалғыз өзің қалың елді емдеп,
апаттан сақтап қалуың қиын. Енді сен тамырсыз су деген суды тауып, оны
шөпке қосуың керек. Әйтпесе еңбегің еш кетеді,-дейді.
-Ата тамырсыз су дегеніміз деген қандай су? Оны қайдан табамын?-
дейді.
-Тамырсыз су дегеніміз, әлем жаратылысындағы осы жарық дүниені ашқан
ұлығымыз Гангудың ай мен күннің сәулесін, жер мен көктің нұрын араластырып
99 тәулік қайнатып алған ем суы. Бұл су 99 түрлі ауруға ем. Өлген адамды
тірілтеді. Оны табу үшін қандай қауып-қатер болса да именбейтін, қиындықтан
тайсалмайтын ер азамат керек!-дейді [19].
Аман-есен тамырсыз суын алып, қайтып келе жатқанында патша нөкерлері Шан
Туңға арамдық ойлайды. Шан Туң тамырсыз суды арамниетті патша
нөкерлерінен алып қашу үшін үңгірге тығылып қалады, ал патша нөкерлері
болса ол үңгірді топырақпен жапқызып тастайды. Шан Туң патша нөкерлері
кеткен соң, тамырсыз суды бамбук құбыры арқылы сыртқа шығарады. Құбырдан
бұлақтай атқылаған су жинала келіп, шағын көлге айналады. Тамырсыз су
жылы болғандықтан кейінгі ұрпақтар оны Жэ-Хэ деп атап кеткен екен. Ал оның
қайнар қөзін Жэ-Хэ Чуан (Ыстық көл қайнары) дап атап кетеді. Қытайдағы
қазіргі Жэхэ өзенінің төркіні сол бұлақ деген болжам бар.
Сондай-ақ неміс халқының Ағайындылар ертегісінде де өлім аузында
жатқан әкелеріне тірі су әкелу керек болады. Сонда кіші ұлы тұрып егерде
мен осы тірі суды тауып әкелетін болсам, әкем маған бүкіл байлығын беретін
болады деп ойлайды.
Ағайынды үш жігіт үш жаққа тарап кетеді. Екі ағасына жол бойында
менехуне (орман иесі, кішкене адам) кездеседі. Екі ағасы оған мән де
бермейді. Үшінші інілері менехунемен сәлемдесіп, жай сұрасады. Менехуне
балаға сиқырлы таяғын беріп, былай дейді:
-Бұл таяқша сен іздеген тірі суыңа апарады. Діттеген жеріңе жеткен соң
үш рет есікті ұрасың. Есік ашылған соң қарсы алдыңнан екі құбыжық шығады.
Ауыздарын аша бергенде қолыңдағы тамақты бер. Содан соң қолыңдағы шыныңа
тірі судан толтырып ал да есік жабылмай тұрып тезірек шық,-дейді [37,423].
Дәл осындай мотивті ертегілер қазақ халқында да бар. Айталық, Әбдрахман
патша ертегісінде де әкесі үшін тірі суды тауып әкелуге баласы кетеді.
Сонда әкесі:
-Сапарың алыс, әрі қиын балам. Бетің-Шығыс, екі патшалықтан өтіп, үшінші
патшалыққа жетсең, онда үлкен жамбыл бар. Жамбылдың іші сыңсыған қалың екпе
ағаш, ағаштың ортасында шешек атқан гүл, гүлдің жанында екі тұма бар;
біреуінде-өлі су, екіншісінде- тірі су. Сол жерге төрт құс шомылады. Құстың
біреуін ұстап ал, содан соң екі судан да толтырып құйып ал дейді үлкен ұлы
Ахметке. Бұл ертегіде де ағайынды бауырлары қастық ойлайды, Ахмет біраз
қиналады, бірақ өзінің мақсатына жетеді [11,86].
Алғашқы қауымдағы адам санасында судың екі түрлі көрінісі болды.1) Жалпы
жансыз бейнедегі көл, теңіз, бұлақ т. б. 2) Су әлемінде құдайлар бар деп
соларға табыну, қысқасы анимизм. Египеттің Ніл өзені бойындағй тұрғындар
Нілдің тасуы мен қайтуын олар тәңірдің ашулануы, қатулануы деп елестеткен.
Бұлардың әрқайсысының жаны бар, өмірдің жол бастаушысы ретінде қарайтынын
еске алсақ, египеттіктердің Нілге, қытайлықтардың Сары өзенге, үнділердің
Ганг өзеніне, месопотамиялықтардың Ефрат өзеніне не үшін табынатынының
мәнін түсінеміз. Яғни тамырсыз су, өлі су, тірі су дегендерді
кейіпкер бір жағынан мәңгі өмірді аңсаумен іздейтін болса, екінші жағынан
бұл мотивтердің анимизмдік сарқыншақтары бар сияқты. Үшіншіден, өлі суды
іздеп шығып, талай қиыншылықты басынан кешіріп, соңында мақсатына жетіпті
деп кездесетін сюжеттер әлем халықтарының ертегілерімен қоса қазақ
ертегілерінде де кездесіп отырады. Бұған жоғарыда айтылған ертегілеріміз
мысал бола алады. Яғни, өлі суды, тірі суды, тамырсыз суды тауып әкел
деген бұйрық сөздер кейіпкерге берілетін сынақ секілді. Кейіпкер сан қилы
қиыншылықты басынан кешіріп отырады.
Күн астындағы Күнікей қыз ертегісінде ханның уәзірлері баланы киіктің
астына қоятын тақты алып келуге жұмсайды. Сонда уәзірлері:
-Жоқ, бұған сыйлық беруге болмайды. Бұл киіктің астына қоятын бір тақ
болады, оның екі қанаты болады; бірі алтын, бірі күміс иік сол суына
малынған. Киік сол алтын тақтың үстінде тұрып ойнағанда, дүниенің қызығын
көргендей боласыз. Сонда ғана балаға сыйлық беруге болады.
Бала мың ділдә беріп, киік астына қоятын тақты істетіп алады да, еліне
қайтады. Келе жатса, жолында бір үлкен бәйтерек тұр екен, оның түбіне
келсе, екі құдық бар екен, біріншісінде алтын су, екіншісінде күміс су бар.
Бала сол жерде алып келе жатқан тақтың бір қанатын алтын құдыққа, бір
қанатын күміс құдыққа малып-малып алады [13].
Дәл осы секілді сюжет Алтын балық ертегісінде де бар. Бала алтын балық
үстап алады да, ханға тарту етпекші боады. Уәзірлері баланы қөре алмайды.
Сонда уәзірлері:
- Мәртебелі тақсыр, бұл тамаша іс болды.Тек бір келіспейтін жері алтын
балық жай өмір сүре алмайды, оның дүниеде өзіне лайықты суы болуы керек,
енді соны алдырыңыз,-дейді. Аңқау патша оған да иланып, баланы алтын суға
жібереді.
Бала ақылдасып, алтын суды іздеп жолға шығады. Бір жерге келгенде қой
баққан шалға кез болады. Бала шалдан жөн сұрайды. Қойшы шал ұзақ ойланып,
былай дейді:
-Тегі ондай су бары бар, бірақ оған жетіп алған соң, қайту оңай емес,-
дейді ол.Осы арадан қырық күншілік жол жүрсең үлкен дарияға кез боласың,
одан кейін кемеге мінерсің. Дарияның ол шеті мен бұл шеті өте қашық. Кеме
жыл тәулігінде бір оралады. Кеме бергі жағада болса тез өтесің, арғы жағада
болса бір жыл күтуіңе тура келеді және,- дейді қария сөзін жалғап,- содан
соң әрі тағы әрі жүресің. Алдыңнан тас қорған көрінеді, ол көрінгеннен
кейін де он тәулік жол жүресің. Қорғанның биіктігі өте жоғары. Ол қорғанды
билейтін қыз патша және тұрғындары да тек әйелден тұрады. Сол шаһарда алтын
сулы көл бар деп естігенмін,-дейді шал [13,68].
Аталмыш ертегінің алғашқысында алтын мүйізді киіктің бір қанаты күміс
суға, екінші қанаты алтын суға малынған астына қоятын тағына жұмсаса,
екіншісінде алтын балық жай суда жүзе алмайтын болғандықтан балаға алтын су
тауып алып келу тапсырылады. Көріп отырғанымыздай әр нәрсе өзіне лайықты
жерге түссін деген мағынада қолданылып, бұл ертегілердегі алтын сулар
теңдік дәрежесін атқарып тұр. Яғни ханның алтын сарайында алтын мүйізді
киік бар, ол киік алтын тақтың үстінде тұруы керек.
Әр халықтың наным-сенімдерінде, танымында су жайлы қалыптасқан
түсініктері әр түрлі. Мәселен, христиан дінінде жаңарудың, қайғы-қасіреттен
арылудың белгісі болса, мұсылмандарда мейірімділіктің, өмірдің белгісі
ретінде көрінеді. Оңтүстік славян халықтарының мифтік әңгімелерінде бұлақ,
көл, теңіз т.б су көздері Жердің кіндігі, бастауы немесе Жердің ағып жатқан
қаны деген түсінік бар. Қай елде қайғы-қасіреттің белгісі де осы су болып
табылады. Осыған сәйкес мысалды біз Ұшар ханның баласы ертегісінен де
көре аламыз. Бұл ертегінің Жандабатыр деген кейіпкері өзінің сүйген қызын
іздеп, жолға шығады. Жолда әр елде болып жатқан қиыншылықтан қала халқын
құтқарып, жанындағы төрт жолдастарын әр елге хан сайлап, өзі тағы жолға
аттанып кете береді. Жандыбатыр бір шаһарға келсе ол шаһардың тұрғындары
сап-сары екен. Ақырында халықтың барлығының сары болып шығуы мынау болып
шықты: шаһар халқының пайдаланатын үлкен дариясын бір дәу аударып-төңкеріп
бір шұңқырдан екінші шұңқырға ұрттап құяды екен. Өмірінде таза су ішпей,
өне бойы сасық су ішкендіктен, шаһар халқы осындай сап-сары болып кеткен
екен.
Жандыбатыр дәуді өлтіріп, қала халқын қасіреттен құтқарған екен.
Ағын су- мифологиялық дәстүрлерде екі өлшемнің (екі дүниенің) шектесер
тұсы, оларды бір-бірімен жалғап та, ажыратып тұрған мәселесі. Фольклорда
өзен (су, дария, теңіз, мұхит) деген атауларының бірінің орнына бірі
қолданып, жалпылана қолданыла береді.
Мифтік өзен (дария) - әдетте, фольклорлық мәтіндерде линиялық сипаттағы
су нысаны сияқты болып көрінеді, олардың басты сипаты шекаралық қызметпен
шектелгендіктен, о баста миф мифтік судың шеңбер пішінді болғандығын
анықтауға болады. Яғни, бастапқы дәстүрдегі өзен-дария-бастауы мен сағасы
бар сызық бойымен ағып жатқан су емес, басы да аяғы да жоқ шеңбер бойымен
айнала ағып жүрген шеңбер-су кейпінде деп түсінілген. Сондықтан, мұндай
шеңбер пішіні өзен деп те, көл (теңіз) деп те айтыла береді.
Яғни, фольклорлық мәтіндерде өзеннің (дарияның) ар жағына, басқа дүниеге
өту дегеніміз- іс жүзінде шеңбердің ортасындағы нүктеге (кіндікке) жетпек
болу дегенді білдіреді. Шеңбер сызығы- өзен болып есептеледі. Егер,
шеңбердің өзі ғана емес, шеңбердің іші түгелімен су айдыны болып есептелсе,
онда оны көл (теңіз) деп атайды. Бұл жағдайда шеңбер ішіне кіру- көл
(теңіз) астына түсу болып есептеледі, кіндік нүкте де су астында болып
шығады. Ертегілердегі қаһарманның су асты еліне баруы да іс жүзінде өзеннің
арғы жағына өту оқиғасымен бірдей болады.
Адам болған жылан ертегісінде Құрман деген қойшы болады. Құрман
қойшының тапқан табысы киіміне жарымай, сол байдың қойын бағып жүре
беріпті. Құрман қойшы бір күні қойын бағып тұрғанда төрт-бес шақырым жерден
жанған от көрінеді. От жанған қалпында тұра қоймаған, қойшыға қарай
тартады. Құрман қойшы ойлайды, апырмай, мынау от қалай тартады. От болса
жан-жағына тарап жанар еді және қара түтін шығар еді. Ал мына от жайылып
жанбай, тура тартып келе жатқаны несі?! деп тұрғанында, әлгә от та
жақындап, Құрман қойшының жанына келеді. Анықтап қараса, оттың алдында
ұзындығы бір құлаштай ақ жылан қашып келеді екен. Қойшы сол жыланды оттан
аман алып алады [13,235].
Оттан қашқан жылан адам болып шыға келеді де, Құрман қойшыға өлімнен
құтқарғаны үшін өзінің патшалығына апарып, қызын мен байлығын береді. Араға
біраз уақыт салған соң, Құрман қойшы жылан енесінен әңгіме барысында Ене,
анадағы сізді қуған от не, сол маған жұмбақ, соның сырын маған айтыңызшы,-
дейді. Сонда ауыр бір күрсініп алады да, былай дейді: Ол мені жастайымнан
оқытқан молда еді, өзі аса сиқыр адамы еді, мені оқытып өзінің молдалық
дәрежесін жеткізіп, бірақ маған сиқыр оқуын оқытпады. Бір сиқыр кітабы бар
еді, сол кітапты өзінен тастамайтын. Сиқыршы молда әр айда бір жеті
ұйықтайтын еді, мен сол ұйықтағанда сиқыр кітабын алып оқи беретін болдым,
айына жеті күн сабақ оқимын, ол оянар алдында кітабын орнына қоямын. Сонан
қойшы, сиқыр кітапты түгел оқып бітуге жақындадым, бірақ жылан болу және
қайта адам болу өнерін ғана тез үйрендім, басқасын үйрене алмадым. Менің
оқуым бітуге жақындағанда молда айтты: Оқуың бітуге жақындады, енді сен
үйіңе қайтасың,-деді. Мен оқуды бітіргеннен кейін үйіме қайтпадым,сондағы
ойым әлгі сиқыр кітаптың бәрін жатқа біліп алу еді. Мен үйге қайтпаймын
дегенге әлгі құзғын менде кеуілі бар екен деп ойлапты, бір күні маған әйел
бол дегенді айтты. Мен ашуланып, оны тышқан етіп жібердім. Ол менің неге
қайтпай жүргенімді сонда ғана білді де, бармағын тістеп қала берді.
Мен кітапты алып, еліме қайттым. Өзімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаты. Адамзаттың рухани дамуында фольклор мен
әдебиеттің алатын орны үлкен. Өзара күрделі ұқсатықтары да, елеулі
айырмашылықтары да бар құбылыстардың мәні мен өзгешілігін нақтылап отыру –
адамзаттың рухани даму жолдарын түсіну үшін ғана емес, мәдени
ілгерілеуіміздің болашағы үшін де аса қажет. Фольклор ғылымын жете тануға
ғылыми фактілер, түрлі әдіснамалық сенімді тіректер керек. Сөз өнері болуы
– фольклордың негізгі сипаты бола тұрса да, оның көп қырлы табиғатын ашу
үшін біз басқа да ғылыми пәндермен ұштастыра отырып жұмыс жасайыз. Ауыз
әдебиетіндегі қызғылықты жайттарды зерттеу үшін этнографияның, тарихтың,
тілдің, философияның, мәдениеттің т.б. ғылымдардың тиісті деректерін
салыстыру шарт болады. Жұмыс барысымызда детальды зерттеу басым
болатындықтан, от пен су культінің әлем халықтары мен қазақ түсінігінде
қалай сақталғаны, халық психологиясына қалай әсер беріп, біздің әлеуметтік
өмірде қандай образбен көрініс беретінін анықтаймыз.
Тақырыптың зәрулігі. Уақыт озған сайын ауыз әдебиетінің жекелеген
туындылары ғана емес, тұтас жанрлары да эволюцияны бастан кешіреді, бірі
жаңаланса, екіншісі ескіріп, үшіншісі тыңнан пайда болады. Елдің
дүниетанымындағы, наным – сеніміндегі, мінез – құлқынындағы соны
серпілістер фолкьлор туындыларының құрылымына, оқиғалық өріліміне тосын
өрнектер қосады. XIX – ғасырдың I –жартысында қазақ даласында болған
зерттеушілер мен ғалымдардың атқарған тыңғылықты істерінің үлкен саласы –
халықтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жарыққа шығару жұмыстары. Әсіресе
қазақтың ескі жазбалары жинақталып, эпостық жырларды, аңыз әңгімелер қағаз
бетіне түсірілді. Қазақ фольклорын зерттеуде өз зерттеушілеріміз де
айтарлықтай еңбектер атқарды. Ш.Уәлиханов[1], Ә.Диваев [2] тардан бастау
алған іргелі зерттеулерді ХХ ғасырда Ә.Қоңыратбаев[3], М.Әуезов [4],
Е.Ыcмайылов [5], Р.Бердібаев[6], С.Қасқабасов[7], Ш.Ыбыраев [8] т.б. жүйелі
түрде жалғастырды.
Жалпы фольклорлық шығармалар, олардың жанрлары біршама дәрежеде
зерттелгіндігін айта келе, халықтардың ауыз әдебиетінде детальды
образдардың түрліше көрініске ие болатынын айтқымыз келеді. Жалпы деталь
мағынасы, мәні бар ұсақ ерекшелік. Қандай да бір жекелеген қасиеттердің
сонау әлем әдебиетінен қазақ әдебиетіне ұқсас кейіпте немесе
реконструкцияланып келуі бізді бей-жай қалдырмады. Белгілі бір дәрежеде
құбылыстардың символы болып келетін от пен су детальдарының халық
танымынан, халық философиясынан, халық тарихы мен мәдениетінен хабардар
ететінін ескерсек, қызғылықты әрі айтыла жүретін мәселенің бірі деген ойға
келдік. Фольклорлық шығармалар ішіндегі детальдар от пен су арқылы жалқылай
зерттеудің арқасында ашылмай жатқан дүниелердің жете тануға мүмкіндік бар
екенін ескеріп, тақырып ауқымын қалыптастырды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
– ертегі, аңыз-әңгімелер мен мифологияда от пен судың атқаратын
қызметтері;
– фольклор жанрларында көрініс тапқан от пен судың жалпы табиғаты
мен образдылығын көрсету;
– типологиялық салыстыру арқылы от пен судың әр халықтың танымында
қалыптасқан ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айқындау;
Осы мақсаттарды негізге ала отырып мынадай міндетті қоямыз:
– от пен судың әлеуметтік мәнін таныту;
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– от фольклорлық жанрларда өмір образында бейнеленеді;
– от тіршіліктің символы бола алады;
– ауыз әдебиетінде от кейіпкерге берілетін сынақ;
– фольклорлық шығармаларда су өмірдің символы;
– су табыстырудың, қайғы-қасіреттің образдылығы бола алады;
Жұмыстың дерек көздері. Н.А.Кун Греция мифтері мен аңыздары[9],
Қазақ ертегілері Т.1. [10], Т.2. [11], Т.3.[12], Т.4.[13], Ә.Марғұлан
Ежелгі жыр аңыздар [14], Ө.Қабатайұлы Құс бегі [15], Ө.Қабатайұлы
Мұса мерген[16], Алтын сырнайертегілер жинағы[17], М.Әуезов
Ертегілер[18], Қытай халық ертегілері [19], Батырлық жырлар Т.1.[20],
Т.2[21], Т.3.[22], Т.4.[23], Қазақтың мифтік әңгімелері [24]т.б.
Жұмыстың методологиялық – теориялық негіздері: Дж.Дж.Фрэзер [25],
Л.Я.Штернберг [26], Юлиус [27], С.А.Токаров [28], С.Каташ [29], С.Суразаков
[30], А.Ф.Лосев [31], Б.А.Тураев [32] секілді шетел ғалымдарымен бірге
Р.Бердібаев [33], С.Қасқабасов[7], Ш.Ыбыраев [8], С.Қоңдыбаев [34] т.б
еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың зерттеу әдісі. Жұмыс барысында баяндау, салыстырмалы -
типологиялық, жинақтау, қорыту әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың практикалық маңызы: Жұмыстың негізгі тұжырымдары мен нәтижелері
этнография саласында, фольклорлық арнаулы курстарда, ашық сабақтарда,
дәстүрлі мерекелерде, жоғарғы оқу орындарында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, От пен судың ертегі
жанрындағы қызметі және Ертегіден өзге жанрлардағы су мен оттың көрінісі
атты 2 тараудан тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
От пен судың ертегі жанрындағы қызметі
Қай елдің ауызша әдеби шығармаларын алсақ та, барлығында ертегі халықтық
шығармалардың мол саласы екенін көреміз. Сол барлық елдер фольклорында
ертегі деген атау әрі саны мол, әрі алуан түрлі шығармалардың тобына
арналған жинақты атау болады. Жалпы барлық ертегілерге ортақ ерекшелік;
бұлар кара сөзбен айтылатын уақиғалы, көркем әңгіме. Ғажайып хал, қиял
әңгімелер түрінде немесе орасан оқиғалы қызғылықты әңгімелер түрінде
құрылған ертегінің бәрі де негізінде шаруа кәсіппен, қоғамдық құрылыс
тартыстармен, тарихпен байланысты болып келеді. Осы аталған қызғылықты
әңгіменің бәрі де ертегінің түріне қосылды.
Көп алуандас тақырыптардан құрылатын ертегілік қор- фольклористика
ғылымының түгел шолып, зерттейтін бұйымдары. Белинский халық шығармасынан
тарихтық жайды аңдау керек екендігін, халық поэзиясында қоғамдық тартыстың
сәулесі барлығын, онан соң, көркем әдебиетті туғызушы және сақтаушы да
халықтың өзі екенін айтқан болатын [35].
Добролюбов та ертегілер жайын сөз еткенде ең алдымен сол ертегілердің
халық ортасында сақталу, айтылу жағдайларын сипаттау керек,- дейді. Сонымен
қатар, ертегіге халықтың өзінің бейілі қандай екенін ашуды шарт етеді.
Добролюбов: Ертегі бізге ең алдымен халықты мінездейтін материал есебінде
қажет,- деген [36].
Адамзат тарихында от пен судың атқаратын қызметтерінің орасан зор екені
белгілі.
Қазақ фольклорында бұл екеуінің рөлдеріне тоқталмас бұрын от пен судың
әлем әдебиетінде қалай көрініс табатынын, басқа халықтың түсінігінде бұл
екеуінің қалайша образ тапқанын сөз еткенді жөн көріп отырмыз.
Гестия- ежелгі гректердің отбасы құдайы есебінде қадір тұтатын тәңір
әйелдерінің бірі. Ал ежелгі Түркілер Ұмай ананы отбасының берекесін
сақтайтын, қасиетті ана тұрғысында қараса, элладалықтар да әр отбасы болып
құралған ерлі-зайыптылар Гестияны шаңырақтың қамқоршысы деп, құрбандық
шалатын болған.
Сонымен қатар, бейбітшілік пен тыныштықтың иесі ретінде, мемлекет немесе
қала бір үлкен отбасы ұғымында қабылданып, өкімет орындарының ғимаратында,
қалалық басқару орталығының үйлерінде Гестияға арнап сыйынатын бөлме, орын
арнайтын болған. Сол сыйынатын орындарда халық Гестияға тәу етіп, бас
иетіндіктен, Грекияда Гестияға арнап зәулім храмдар мен ғибататханалар
салынған. Бұл мемлекеттік ошақ азаматтық бейбітшілік пен берекенің
белгісі,символы болған.
Егер грек алыс сапарға шықса, бөтен елге аттанса, өзімен бірге шет жерде
өз отанының құдайы желеп-жебеп жүреді деген ниетпен Гестияға арналған
сыйынатын орыннан от тұтатып алатын болған. Екіншіден, өзінің отбасына аман-
есен және ешкімге көз тастамай, ақ-пәк күйінде өз үйіне оралуы қажет деген
ой әрдайым ойында болуы керек. Өйткені, от табиғаттың ең таза бөлшегінің
бірі ретінде қарастырылған. Отқа табыну әр халықта бар десек, гректердің
басым бөлігі отты отбасының иесі Гестиямен байланыстырған. От арқылы
жақсылықты, берекелікті жасауға болады деп сенген. Көне грек аңызында
Зевстің қатал әмірі бойынша, құдайларды місе тұтпайтын адамдарға отты
бермей қырғынға ұшырату мақсатын көздегеніне қарамастан Гефестің көрігінен
от ұрлаған Прометей туралы сөз етіліп жүргенін білеміз. Яғни, Прометей
адамзатқа тіршіліктің ең маңыздысы от екендігін көрсете отырып, адамзатты
мәдениет бастауына апарды.
Элладалық қаһарман Мелеагр туралы мифінде, оның дүниеге келгеннен кейін
жеті күн өткен соң, тағдыр құдайлары мойралар отбасындағы жарық сәуле
шашып, жанып тұрған шырақтың жанып бітуімен Мелеагрдің өмірі де өшетінін
болжап береді. Бұны білген шешесі отты сөндіріп, шырақты тығып тастайды.
Бірақ өзінің туған ағаларының өліміне жалғыз баласы Мелеагр себепкер
болғандықтан, ашуға мінген Алфея шырақты қобдидан алып, тұтатады. Шырақ
жанып біткен сала, Мелеагрдің өмірі де таусылады. Сөйтіп отбасының жалғыз
ұлының өліміне, отбасының құрып-бітуіне әкеліп соқтырады.
Әлем халықтарының ертегілерінде оттың қалай пайда болғанын,бір елден бір
елге қалай әкелінгені жайлы әңгімелер көрініс тапқан. Европа халықтарының
ертегілерінің көбісінде оттың шығуы жайлы сөз қозғалады. Мысалы, От қалай
шықты ертегісінде адамзат алғаш өмір сүргенде жер бетінде от жоқ болатын.
Адамзат тамақты піспеген күйінде жей береді екен. Бір күні адам қатты
ағашты аузына салып отыр еді, оның аузынан от ұшқыны шығып, кеуіп тұрған
шөпке барып түседі.Сол жерде қатты қарқынмен от жанады. Адам сасқанынан
қолындағы ағаштарын жанып жатқан отты өшіремін деп отқа лақтыра береді.
Бірақ жанған от жанған үстіне жана түседі. Сол жанған ағаштың бұтағында
жылан қалып қойған екен.Адам піскен жыланның етін жеп көруі мұң еді, піскен
нәрсенің еті әлдеқайда дәмді болатынын болатынын білді. Сол сәттен бастап
адамзат оттың не екенін білетін болды [37].
Торресова аралының тұрғын халықтарының ертегілерінен мынадай қызғылықты
оқиғаларды кездестіруге болады. От қалай әкелінді ертегісінде хайуан
атаулының барлығы адамзаттың досы болған екен. Олар адам кейпіне еніп жүре
береді екен. Бір Нелги деген аралда көп кесірткелер тұрады екен. Бұл жере
айта кететін жайт, от пен күнді бір қарастыру мәселесі бар. Түрлі
философиялық, символдық сөздіктерді қарасақ, әйгілі тоғыз планетаға жылу,
өмір беріп тұрған-Күн. Ежелгі Грекия халықтарында темірден үлкен щеңбер
жасап, оны қыздырып, әлемге өмір беріп тұрған күн бейнесі деп табынатын
болған.
Алғашқы әңгімемізге қайта оралсақ, кесірткелер басшысы Валек Масингару
аралындағы Убу деген туысқан апасынан от ұрлауға барады. Убу әпкесінің
саусақтарының арасында өшпейтін от шоқтары бар екен. Валекке әпкесі жанып
тұрған оттың қалдығын бермекші болады. Ал Валек болса әпкесінің
саусақтарының арасындағы өшпейтін отты ұрлап кетеді. Торресова тұрғындарына
от осылай тараған екен. Кезінде бір ғана Масингару аралында болған от енді
Торресова аралының барлық жеріне араған екен дейді. Бұл ертегілерден от
қажеттілігінің екі көрінісін көруге болады; біріншісі-адамзат отты
кездейсоқ табады, екіншісі-мәңгі өшпес отты аңсағандықтан, басқа бір
аралдан ұрлап әкеледі. Яғни, адамзат жанып жатқан нәрсенің от екенін біліп,
оған піскен тамақтың дәмді болатынын, от бар жерде жылу,жарық болатынын
біледі де, енді сол ғажайып нәрсе мәңгі өз қолымызда болса екен деген
ниетпен оны ұрлайды.
Африка, Рим халықтарының танымында қалыптасқан от сөндірмеу дәстүрі
қалыптасқан, сол түсінікке жақын келеді. Яғни, бұл жерде от өмірдің,
тіршіліктің баламасы әрі бастамасы болып табылады.
Су тышқан мен от ертегісінде кішкене ғана су тышқаны от жағуды
білетін болады. Күндердің күнінде аңдар су тышқанынан оттың қалай пайда
болатынын көрсетші деп жалынады. Бірақ су тышқаны оларға қарамайтын өзімшіл
болып кетеді. Аңдар жалынғаннан ештеңе өнбейтінін біліп, бүркітке жағдай
айтып барады. Бүркіт аңдарға көмектеспекші болады да, тышқанды көтеріп
алып, оған былай дейді:
-Адамзатпен, хайуандармен отыңмен бөліс. Егер бөліссең оларға да,
маған да көп пайдаңды тигізетін боласың,-дейді. Тышқан келіседі.
Содан былай талай жыл өтсе де адамзат оттың алғашқы шығарушысы тышқан
екенін ұмытқан. Себебі, сол күннен бастап тышқан атаулыға ешкімнің мейірімі
түспеген екен дейді[37,238].
Атақты Прометей аңызына ұқсас болып келген бұл ертегідегі оттың мәні –
өмірдің баламасы. Біздің ойымызша, оттың тарихы, онымен қоса оттың қызметі
де жыл өткен сайын жаңарып отырады. Адамзат алғаш өмір сүргенде олардың от
туралы түсінігі өздеріне деген қажеттіліктен туып, оттың жаны бар деп
табынатын болған. Бертін келе от пәле жаладан сақтаушы т.б деген сияқты
түрлі қызметке ие болып келеді.
Жоғарыдағы талдап кеткен Мелеагр туралы мифке қайта оралсақ, ондағы
шырақтың жанып біте салуы, Мелеагр өлімімен тығыз байланысты дедік. Қазақ
халқында түтін түтету деген отбасын құру мағынасында қолданса, түтіні
құрыды деген отбасының жоқ болуы,тұқымы тұздай құруы мағынасында
қолданған. Жоғарыдағы Мелеагрдың өлуі-шырақтың, яғни оттың өшуі бүкіл бір
отбасының құруы деген мағына беретінінен екі халықтың ортақ ұғымы екенін
аңғару қиын емес. Оттың ертедегі халықтың ой-ұғымындағы тіршілік, тіпті
адам жанының сақтаушысы ретінде де әдебиеттерде жиі көрініс табады.
С.Қондыбаев өзінің Арғы қазақ мифологиясы еңбегінде От ана қызметін
анықтауға көмектесетін мынадай сюжеттер келтіреді.
Бір қыздың үйінде ошақтағы оты өшіп қалады.Бұл сюжеті Майлықараша
ертегісінен кездестіруге болады. От іздеп шыққан қыз алыстан көрінген шоқты
(жарықты) немесе тік (қисық) көтерілген түтінді көреді де, соған қарай
жүреді. Барса, ол бір үйдің шаңырағынан шыққан түтін немесе есігінен
көрінген от кемпірдің көзі екен. Қыз үйіндегі ошақ отының өшіп қалғанын
айтып, кемпірден от сұрайды. Ал кемпір болса өз кезегінде қызға отты тек
саусағынан немесе тізесінен (балтырынан) қан сорғызса ғана беретінін
айтады. Қыз көнеді, кемпір қанын сорады.
Бұл ертегілік бейнеден ежелгі От ана немесе Рулық оттың иесі деген
мифтік бейне келтірімін көріп отырмыз.
Сібір және Солтүстік белдеу халықтарының түсінігінде от әйел кейпіндегі
от қожалары (саха- якуттар мен буряттарда –еркек кіндікті от қожасы)
түрінде кейіптеледі. Бұл тек жеке үйдің, отбасының, әулеттің, рудың, жеке
меншік отының ғана кейіптелуі болып табылады.
Монғол халықтарының мифолгиясында Эл-Галахан эхе (Эл отының әже
ханы), От эхе (Од эхе, Ут эхе От әже) делінетін от тәңіриесі бейнесі де
әйел текті (кейде еркек текті) отбасының және рулық от рухтары жөніндегі
түсініктер негізінде қалыптасқан. Яғни арғы қазақтың мифологиясында да
осындай бастапқы келтірімнің болғандығын сенімді түрде айтуға болады.
Сонымен қатар монғолдық бастаудан мифтегі От хан- Галахан, Эл-Галахан
эхе бейнесі мен есімдерінің негізінде монғолдық бастаудан басқа түркілік
те бастаудың жатқандығын ескере отырып, шартты түрде От анасы деп отырған
мифтік бейненің есімін Ал әженемесе Алау әже деп алуға болады,-дейді
[34].
Л.Я.Штернберг те өзінің Первобытная религия еңбегінде де туысқандық
қауымның оты дегенді атап көрсетеді. Ұзақ жасаған жанұяның жылуын, отын
сақтаған қария адам, бөлек жеке отбасын құратын жас отбасыларға от беретін
болған. Бұл атадан балаға мирас болып келе жатқан дәстүр болса, екіншіден
туысқандық қауымның бірлігін, тұтастығын көрсететін көрініс,-деп
түсіндіреді [26].
Ежелгі римдік мифологиядағы мәңгі сөнбейтін культтік от пен үй ошағының
отын Веста (гректер) Гестия деген есімді қатын-тәңірие келбеттеген, қазақ
фольклорындағы кездесетін қан сорғыш, әрі жұтып, әрі қайта қалпына
келтіргіш от ана-мыстан кемпірдің де функцияоналдық қызметін, сипатық
тұрғыдан Веста мен Гестияға ұқсас болатынын болжауға болатын сияқты. Қазақ
халқының Қараүйрек деген ертегісінен де осыны байқауға болады.
... Қараүйрек Сарқыт қарындасына ермек болсын деп оған мысық әкеліп
береді. Аңға кетіп бара жатқанда Қараүйрек қант пен тоқаш тастап кетеді
екен. Оны Сарқыт пен мысық екеуі бөліп жейді екен. Бір күні қант пен
бауырсақ тастап кетеді. Қыз бөлісіп жейін деп мысықты шақырса мысық
келмепті. Сарқыт өзі жеп қойған соң мысық келіп: Тәте, неге шақырдың?-деп
сұрайды. Жаңа мен үй жинап жүріп, қант пен тоқаш тауып алып едім,сен
келмеген соң, өзім жеп қойдым,- дейді Сарқыт. Оған өкпелеген мысық: онда
мен сенің отыңды өшіремін,-деп, құйрығын шелектегі суға малып-малып алады
да, суға шашып жібереді. От сөніп қалған соң, Сарқыт от іздеп далаға
шығады. Алыстан жарқыраған от көрінеді. Сарқыт соған қарай жүреді.
Жарқыраған жерге жетсе ол жеті басты жалмауыз екен, жылтылдаған соның көзі
екен.
- Е, қарағым, жақсы келдің, неғып жүрсің?,-дейді кемпір.
- Шешеке, от алайын деп келдім,-дейді қыз.
- Бармағыңнан бір сорғызсаң от беремін, болмаса от бермеймін. Оған
көнбесең өзіңді жұтып қоямын,-дейді. Сарқыттың қорыққанынан есі
шығып кетеді.
- Жарайды, шешеке!-деп,Сарқыт бармағын сорғызады. Қыздың етегіне
кемпір тұз бен күл түйіп береді. Үйіңе барғанша шеңгел бол, от
бол деп бар, артыңа қарама, Қараүйрекке айтпасаң от болады,-дейді.
Айтқанын орындап барса, жолдың жағасы ит өтпес шеңгел болып, күлі от
болыпты. Отты жағып қыз уайымдап отырғанда, ағалары келеді [11].
Зерттеу барысында көретініміздей әлем халықтарының ертегілерінде бір
елден бір елге отты ұрлап әкеліп немесе сыйға тартып жататын қоян, тышқан,
бүркіт т.б хайуанаттар болады. Көп ертегілерде отты адамзатқа әкеліп
беретін – бүркіт.
Өзіміздің көне түріктердің бүркіт секілді қыран құсты пір тұту оттың
культіне байланысты шыққан. Бүркіт адамдарға күннен от әкеліп беруші
ретінде қастерленген. Осыған байланысты түрік-монғол халықтарында өзінің
шыққан тегін бүркітпен байланыстыру ғұрпы да орын алған. Мысалы, меркіттер
күн күркірегенде ақ киім киіп, боз атқа мініп, Мен меркітпін деп айғайлап
шабады екен. Осылайша өзінің бүркіт руынан екенін білдірсе, найзағай мен
күн күркүреуі тоқтайды деп сенген. Найзағай аспанның, я күннің ашу-ызасынан
туады деп ұққан.
Византия елшісі Земарх қытайлық тақуа Сюань-Цзиннің мәліметтерін одан
әрі нақтылай түсіп, түріктердің отпен аластау, тазалау ғұрпы бар екендігін
хабарлаған.
ҮІІІғ. қырғыздар жайлы парсы тарихшысы Гардизи: Қырғыздар үндістер
секілді өлген адамды өртейді және былай дейді: От ең таза нәрсе. Оған
түскеннің бәрі тазарады, өлген адам да от арқылы жамандықтың және тірі
кезінде жасаған күнәсінен тазаады,-деп жазған.
Бұдан сонау тас, қола дәуірі тайпалары кезінен бастау алатын отқа табыну
көне түріктердің де өмірінен нық орыналғандығын байқау қиын емес.
Көп ертегілерде ханың қызының немесе қарындасының, әйелінің бір тал шашы
суға ағып кетіп жататын сюжеттер кездесіп жатады. Нақтырақ мысалмен
қарастырайық.
Құламерген деген батыр болады. Құламергеннің әйелі бір күні дарияның
жағасына барып басын жуып отырғанда, бір буда алтын шашы суға ағып кетеді.
Бұл шашты мыстан кемпір тауып алып, ханға апарады (Құламерген ертегісі).
Бұрынғы уақытта ерлігі жаннан асқан Аламан деген мерген болыпты. Оның
сұлулығы хор қызындай Қарашаш атты әйелі болыпы. Қарашаш атануы, шашы
алтындай жалтырап, беліне дейін түседі екен. Бір күні Аламан аңға кетсе,
әйелі мен қызы суға түседі.Сонда әйелінің бір тал шашы үзіліп, суға ағып
кетеді. Шашын аламын дейді да ала алмай үйіне қайтып келеді. (Аламан мен
Жоламан ертегісі)
Көкжан батыр деген батыр болады. Күндердің бір күнінде батыр бір байдың
Кімде-кім тігілген алтын қабақты атып түсірсе, кім күресіп балуанымды
жықса, соған қызымды беремін деген жарлығын естиді. Осы шарттың барлығын
орындайды да Көкжан батыр қызды әйелдікке алады. Екеуі келе жатса, ақ
отаудың қасында сарқырап аққан өзен бар екен. Бір күні Көкжан батыр аң
аулауға кеткенде, қыз өзеннің жағасына басын жууға барса, Еділдің ар
жағынан бір кісі келіп, ол да басын жуады. Қыздың бір тал шашы сумен
ағып,жігіттің алдына барады (Көкжан батыр ертегісі)
Осындай мотивтер жайлы С.Қондыбаев былай дейді: Суға басын жуғанда
немесе су жағасында шашын тарығанда бір тал шаштың сумен ағып кетуі сол
шашқа ие Алтыншаш бейнесін басқа бір бейне – Албастымен шендестіреді.
Өйткені, Албасты да өзен жағасында отырып шашын тарайды, осы бір іс-әрекет
күнделікті тұрмыста қарапайым деталь болғанымен, албасты туралы
мақалаларда былай дейді: Албасты обитает вблизи рек или других водных
источников и обычно является людям на берегу [34].
Қытай халықтарының даосизм философиясы бойынша су – тылсым дүниенің
символы. Кез-келген нәрсенің айырылысып, қиыншылықты жеңіп, табысуы су
символының бірі болған. Қазақ халқында да су қайғы- қасіреттің белгісі
болып табылатын жайттар аз емес. Мәселен, Шамшит атты ертегіде Шамшит
деген патша өз тағын Қалқанбай атты бір адамға беріп, екі баласын, әйелін
алып, жөнеліп кете береді. Жолда әйелінің сұлулығына көзі түскен керуенбасы
зорлықпен әйелді алып кетеді. Шамшит қайғырып келе жатса жанындағы екі
еркек баласының біреуі шөлдедім деп су сұрайды. Шамшит баласын жардың
жиегіне қойып, кіші баласын судың жиегіне апарып су береді. Сонда жардың
басында тұрған үлкен баласын бір қасқыр колынан тістеп, иығына салып ала
жөнелді. Қасқырды шамшит қуамын деп тұра ұмтылғанда, кішкене баласы
қолбалақтап жүгіремін деп, ағып жатқан бұлаққа күп беріп түсіп кетіп,суға
кете барады. Шамшит балаларынан айырылып, есінен адасып, ақылы ауып құлап,
біраз заман өзеннің маңайынада жүріп, өз күнін көрейін деп, ел аралап
кетеді.
Арада біраз жыл өтіп, Шамшит қайтадан патша болады. Кезінде әйелін
тартып әкеткен Құсниден патша екен. Сол әйелді екі бала қарауылдайды екен.
Олар өзара әңгімелесіп тұрғанда былай дейді:
-Мен Шамшит деген кісінің баласы екенмін. Ағамды қасқыр алып кеткенде,
мен суға кеткен екенмін. Содан мен сумен ағып бара жатқанымда су
тиірменінің басына ілініп қалған екенмін де, тиірменші мені тірілтіп, адам
қылған екен [11,35].
Бұл ертегіден судың екі түрлі қызметін көреміз. Біріншісі – қайғыға
душар ету, екіншісі – табыстыру. Әлем әдебиетінде тоқалдары көре алмай
бәйбішенің өзін немесе балаларымен қоса үлкен бөшкеге салып, суға ағызып
жіберетін мотивтер көптеп кездеседі. Аталмыш ертегідегі белгілі бір
обьектіден шығып, бір обьектіге жеткізу қызметі судың еншісіне тиіп тұр.
Әлем халықтарының мифтік әңгімелерін саралап қарап отырсақ, ғарыш пен
әлемнің жаратылысы негізінен жұмыртқадан жаратылған дегенге саяды. Яғни, ең
алғашқы адамдар дүниенің жаратылысын домалақ пішінде елестетіп, осы өтіп
жатқан тіршіліктің барлығы сол дүниенің ішіндегі өмір деген ұғым
қалыптастырғандығын көреміз. Ол жайтты Е.Мелетинский былайша түсіндіреді:
Из яйца боги создают различные части вселенной обычно из нижней части
землю, а из верхней – небо. Очень яркая поэтическая картина создания мира
из яйца дана в карело-финских эпических рунах, вошедших в Калевалу.
Қазақтың Ұмай, итала қаздан туатын құмай, алып өгіз туралы мифтерін алып
қарайтын болсақ, Е.Мелетинский айтқан әлемнің жұмыртқадан жаратылуы туралы
тұжырымына бір табан жақын тұрғанын, қазақта да дүниенің жаратылысын
жұмыртқадан шығарудың бар екенін көреміз. Бұл мифтер ең көне, архаикалық
мифтер болғандықтан, олардың жұмыртқадан жаратылғандығы туралы бастапқы
түсініктері көмескіленіп, өзгеріске ұшырап отырған. Ал дүниені су кейпінде
елестету кейінгі миф болса керек. Қазақ ертегілерінің бір сарынды болып
келетін мынадай ертегілік мотивтерге назар аударайық.
Бірінші мысал. Керқұла атты Кендебай батыр өзінің атының ақылын тыңдап,
таудың арғы жағында өзеннің жағасында сиыр бағып жүрген адамды көресің.
Оның жолына пұл беріп, өзінің киім-кешегін беріп босатады да,өзі соның
киімін киіп сиыр бағып қалады. Кешке жақын өзеннен сиырларды өткізейін
десе, сиырлар суға түспейді. Кендебай ашуланып, сирақтарынан ұстап бір-
бірлеп лақтырады. Сол кезде сол елдің ханының қызы Кендебайға
Айрылғырдың суы айрыл десең ортадан жол ашылады дейді.
Екінші мысал. Сарыалатегеш деген атқа мінген Делдаш бір өзеннің
жағасында сиыр бағып жүрген Тазшаға жолығады. Ол Сиырлы байдың малын
бағып жүр екен. Делдаш Тазшаның орнына сиыр бағады. Өзеннен өту үшін, үлкен
қызыл қасқа сиырға мініп алып, Бастағыштың сиыры баста деу керек, сауу
үшін Сауылғырдың сиыры, сауыл, бұзауларды байлау үшін Байланғырдың
бұзауы байлан деу керек екен.
Үшінші мысал. Құйын батыр бір ағынды судың арғы жағасында мың бұзау
бағып жүрген таз балаға жолығады. Бұзаулар Ақбар деген хандыкі екен.Бұл
жерде де Байланғырдың бұзауы байлан деген сөз айту керек екен.
Төртінші мысал. Бір батыр дариядан ғайыптан пайда болған көпір арқылы
өтсе, арғы жағында бір шал түйе бағып жүр екен.
Осы төрт мысалды алып, талдап отырып оқиғалардың сюжеттік схемасын
көрсетеміз.
1. Төрт қаһарман өзен жағасына келеді. Оның жағасында сиыршы немесе
Тазша сиыр бағып жүреді
2. Қаһарман сиыршының орнына, соның киімін киіп сиыр бағады.
3. Сиырларды арғы бетке өткізу үшін белгілі бір сөз айту керек.
4. Қаһарман белгілі бір шарттарды орындаған соң сиыр иесінің қызына
үйленеді.
Біздіңше, Керқұла атты Кендебай ертегісінде Кендебай кішкене баланың әке-
шешесін жаудан босатып алып келуге уәде етеді. Сол ниетпен жолға шыққан
кезде алдынан бакташы шығып, Кендебай оның киімін киіп жүре береді.
Ертегідегі Айрылғырдың суы айрыл деген сөз табыстыру қызметін атқарып
тұрған сияқты. Батырға тән қасиетпен көптеген қиыншылықтан өтіп, туған-
туыстарына жету.
Алтын сақа ертегісіндегі мыстан кемпірдің өкпе болып суда жүзіп жүруі.
Ол өкпе бір байдың баласын аңдып жүреді. Осы мотив жайлы С.Қондыбаев
мынадай тұжырым айтады.
Ертегілік эпостық кемпірдің басты қызметі екі мәселе (бала асырау
және қалыңдық әперу) төңірегінде өрбиді. Сондай-ақ, бұл кемпір-сумен
байланысты: суда өкпе болып жүзіп жүреді, балаларды суға тастайды, суға
батып кетеді, ереннің жанқоймасы-семсерді суға салып жібереді, қалыңдықты
қайыққа мінгізеді. Осыларға қарап-ақ, біздер мифтік кемпір бейнесін
реконструкциялай аламыз. Ол- су стихиясымен байланысқан (су немесе су асты,
яғни о дүниемен, бала беру мен қалыңдық беру мәселесін) реттеп отыратын
ежелгі қатын – тәңірие. Біз оны Қал әже дейміз. Ол-су ана. Су ана мен от
ана, яғни Хал әже мен Ал әже стихиялық тегі (бәрі-сумен, бәрі-отпен)
байланысты болғанына қарамастан, екеуі о бастағы бір бейнеден-(шығып
дамыған мифтің дербес) рудың туп анасы, ұлы анадан өрбіп шығып, дамыған
мифтің дербес бейнелеріне айналған. Сондықтан екеуінің де функциялық
тұрғыдан ұқсас келетін тұсы аз болмаған. Мифтік дәстүрдің сақталған
дәуірінде-ақ олардың бейнесі бір-біріне сәйкестендіріп те немесе керісінше,
тек екі ғана емес, нақты-нақты мифтік қызметтер бойынша дербестелген
бірнеше мифтік бейнелер түрінде көрсетілген де шығар. Ұзақ уақыт үлкен
территория, қаптаған тайпалардың араласуы, оқтын-оқтын қайталанып тұрған
этногенез процестері,т.б бүгінгі күні дәл анықталуы мүмкін емес жағдайда
олардың қай ортада, қай уақытта, қай тайпада нақты қандай есімді, қандай
кескінді, қандай сипатты, қандай функциялық шоғырға ие болғандығы жөнінде
ештеңе айта алмасымыз анық. Сондықтан тек негізгі мифтік бейне қаңқасын
көрсетумен шектелеміз[34,71].
Вода-один из четырех первоэлементов, из которых состоит мир,-деп
көрсетеді символдар сөздігінде. Атақты грек философы Фалес б.з.д 6ғ барлық
тіршіліктің бастауы-су, ал жер шексіз мұхитта жүзіп жүреді деген еді.
Көптеген халықтың мифтік әңгімелерінде әлем жаратылғанға дейін жер бетін су
басып жатқан деген әңгімелер жиі айтылады. Қазақ әдебиетіндегі діни
әңгімелерде кездесетін топан су, әлемді топан су жайлады т.б деп айтылып
жататын әңгімелердің негізі бір мотивтен шыққан сияқты.
Ежелгі шумер халықтарының әңгімелерінде құдай аспан мен жерді суда өмір
сүретін Тиамат деген құбыжықтан жаратты деп айтады.
Австралия халықтарының мынадай әңгімесі бар: Адамдар қауым болып
қалыптаспай тұрған кезде жер бетінде үлкен сілкініс болып, жер бетін топан
су басады. Өте қатты жел тұрып, таулардан шаң көтеріледі. Осылай ұзақ күн
болып тұрады. Бір заматта адамдарға ауа жетпей, олар өле бастайды. Жер
сілкінісі қайта қайталанып, жерді су басады.
Таудың ең биік шыңына шыққан адамдар ғана тірі қалады. Жер бетіндегі су
тараған соң, бұрын-соңды еш адам баласы көрмеген балықтар секіріп жүр екен
дейді. Таулары бар жерлер жазық далаға, жазық жерлер таулы жерлерге ауысқан
екен дейді.
Күннің шығу бағыты да өзгеріпті дейді. Топан су болмай тұрғанда күн
солтүстіктен шығып, оңтүстікке бататын болса, топан судан соң шығыстан
шығып, батысқа бататын болыпты дейді [34,360].
Қазақ фольклортану ғылымында әлі күнге дейін арнайы түрде, өз алдына
зерттелмей келе жатқан саланың біріне мифтік әңгімелер жатады.Тек соңғцы
кезде С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраевтар қазақта мифтің бар екендігі жайлы өз
ойларын айтып, жазып жүр. Әлемнің жаратылысы туралы қазақ мифтері топан су
туралы айтылатын мифтерден бастау алатын сияқты. С.Қасқабасов мифология үш
сипатта болатындығы туралы айта келіп, үшінсішіне топан су туралы мифтер
жататындығы турасында былай дейді: Үшіншісі- топан су туралы мифтер. Мұнда
дүниенің қирауы мен ақырзаман жайында баяндалады. Түптеп келгенде, бұлар-
эсхаталогиялық мифтер. Олардың қарапайым үлгілері сонау алғашқы қауымда
пайда болған және космогониялық сипаттағы мифтермен араласып жүрген. Жалпы,
заманақыр туралы мифтердің бізге жеткен классикалық үлгісі- топан су
жайындағысы. Бұл мифтер алғашқы қауым тұсындағы эсхатологиялық мифтердің
негізінде туған, бірақ кейін діни мазмұнмен толығып, өзінің алғашқы
танымдық сипатын діниге ауыстырған. Сөйтіп, ежелгі құлиеленуші
мемлекеттегі көпқұдайлық діннің негізгі тірегі болған миф кейін,
бірқұдайлық дін кезінде көпқұдайдың адамдарды күнәлары үшін жазалағаны
жайындағы мифке айналған [7].
Көптеген аңыз әңгімелерімізде кездесетін бұндай жайттарды нақтырақ
жұмысымыздың екінші бөлімінде айтатын боламыз.
Судың тағы да бір символикалық мағынасы ол адамдар мен өсімдіктерге өмір
сүру үшін қажеттілігі. Әлем халықтарының ертегілерінде өлейін деп жатқан
адамның аузына тірі су тамызса қайта тірілетіні сияқты сюжеттер кездеседі.
Қытайдың Жэхэ бұлағы немесе Ыстық көл қайнары деген ертегісінде Цзи Жун-
Син деген тәуіп өліп, оның баласы Шан Туң (қайырымды деген мағынада)
кәсібіне иелік етеді. Ауруларды емдейтін шөбі таусылғандықтан шөп іздеуге
шығады. Сонда оның түсіне қария кіріп, былай дейді:
-Қарағым, Шан Туң, ел қамын ойлағаның үшін оған елің де, құдай да риза!
Бірақ, тек мынау тау-тастағы шөптермен жалғыз өзің қалың елді емдеп,
апаттан сақтап қалуың қиын. Енді сен тамырсыз су деген суды тауып, оны
шөпке қосуың керек. Әйтпесе еңбегің еш кетеді,-дейді.
-Ата тамырсыз су дегеніміз деген қандай су? Оны қайдан табамын?-
дейді.
-Тамырсыз су дегеніміз, әлем жаратылысындағы осы жарық дүниені ашқан
ұлығымыз Гангудың ай мен күннің сәулесін, жер мен көктің нұрын араластырып
99 тәулік қайнатып алған ем суы. Бұл су 99 түрлі ауруға ем. Өлген адамды
тірілтеді. Оны табу үшін қандай қауып-қатер болса да именбейтін, қиындықтан
тайсалмайтын ер азамат керек!-дейді [19].
Аман-есен тамырсыз суын алып, қайтып келе жатқанында патша нөкерлері Шан
Туңға арамдық ойлайды. Шан Туң тамырсыз суды арамниетті патша
нөкерлерінен алып қашу үшін үңгірге тығылып қалады, ал патша нөкерлері
болса ол үңгірді топырақпен жапқызып тастайды. Шан Туң патша нөкерлері
кеткен соң, тамырсыз суды бамбук құбыры арқылы сыртқа шығарады. Құбырдан
бұлақтай атқылаған су жинала келіп, шағын көлге айналады. Тамырсыз су
жылы болғандықтан кейінгі ұрпақтар оны Жэ-Хэ деп атап кеткен екен. Ал оның
қайнар қөзін Жэ-Хэ Чуан (Ыстық көл қайнары) дап атап кетеді. Қытайдағы
қазіргі Жэхэ өзенінің төркіні сол бұлақ деген болжам бар.
Сондай-ақ неміс халқының Ағайындылар ертегісінде де өлім аузында
жатқан әкелеріне тірі су әкелу керек болады. Сонда кіші ұлы тұрып егерде
мен осы тірі суды тауып әкелетін болсам, әкем маған бүкіл байлығын беретін
болады деп ойлайды.
Ағайынды үш жігіт үш жаққа тарап кетеді. Екі ағасына жол бойында
менехуне (орман иесі, кішкене адам) кездеседі. Екі ағасы оған мән де
бермейді. Үшінші інілері менехунемен сәлемдесіп, жай сұрасады. Менехуне
балаға сиқырлы таяғын беріп, былай дейді:
-Бұл таяқша сен іздеген тірі суыңа апарады. Діттеген жеріңе жеткен соң
үш рет есікті ұрасың. Есік ашылған соң қарсы алдыңнан екі құбыжық шығады.
Ауыздарын аша бергенде қолыңдағы тамақты бер. Содан соң қолыңдағы шыныңа
тірі судан толтырып ал да есік жабылмай тұрып тезірек шық,-дейді [37,423].
Дәл осындай мотивті ертегілер қазақ халқында да бар. Айталық, Әбдрахман
патша ертегісінде де әкесі үшін тірі суды тауып әкелуге баласы кетеді.
Сонда әкесі:
-Сапарың алыс, әрі қиын балам. Бетің-Шығыс, екі патшалықтан өтіп, үшінші
патшалыққа жетсең, онда үлкен жамбыл бар. Жамбылдың іші сыңсыған қалың екпе
ағаш, ағаштың ортасында шешек атқан гүл, гүлдің жанында екі тұма бар;
біреуінде-өлі су, екіншісінде- тірі су. Сол жерге төрт құс шомылады. Құстың
біреуін ұстап ал, содан соң екі судан да толтырып құйып ал дейді үлкен ұлы
Ахметке. Бұл ертегіде де ағайынды бауырлары қастық ойлайды, Ахмет біраз
қиналады, бірақ өзінің мақсатына жетеді [11,86].
Алғашқы қауымдағы адам санасында судың екі түрлі көрінісі болды.1) Жалпы
жансыз бейнедегі көл, теңіз, бұлақ т. б. 2) Су әлемінде құдайлар бар деп
соларға табыну, қысқасы анимизм. Египеттің Ніл өзені бойындағй тұрғындар
Нілдің тасуы мен қайтуын олар тәңірдің ашулануы, қатулануы деп елестеткен.
Бұлардың әрқайсысының жаны бар, өмірдің жол бастаушысы ретінде қарайтынын
еске алсақ, египеттіктердің Нілге, қытайлықтардың Сары өзенге, үнділердің
Ганг өзеніне, месопотамиялықтардың Ефрат өзеніне не үшін табынатынының
мәнін түсінеміз. Яғни тамырсыз су, өлі су, тірі су дегендерді
кейіпкер бір жағынан мәңгі өмірді аңсаумен іздейтін болса, екінші жағынан
бұл мотивтердің анимизмдік сарқыншақтары бар сияқты. Үшіншіден, өлі суды
іздеп шығып, талай қиыншылықты басынан кешіріп, соңында мақсатына жетіпті
деп кездесетін сюжеттер әлем халықтарының ертегілерімен қоса қазақ
ертегілерінде де кездесіп отырады. Бұған жоғарыда айтылған ертегілеріміз
мысал бола алады. Яғни, өлі суды, тірі суды, тамырсыз суды тауып әкел
деген бұйрық сөздер кейіпкерге берілетін сынақ секілді. Кейіпкер сан қилы
қиыншылықты басынан кешіріп отырады.
Күн астындағы Күнікей қыз ертегісінде ханның уәзірлері баланы киіктің
астына қоятын тақты алып келуге жұмсайды. Сонда уәзірлері:
-Жоқ, бұған сыйлық беруге болмайды. Бұл киіктің астына қоятын бір тақ
болады, оның екі қанаты болады; бірі алтын, бірі күміс иік сол суына
малынған. Киік сол алтын тақтың үстінде тұрып ойнағанда, дүниенің қызығын
көргендей боласыз. Сонда ғана балаға сыйлық беруге болады.
Бала мың ділдә беріп, киік астына қоятын тақты істетіп алады да, еліне
қайтады. Келе жатса, жолында бір үлкен бәйтерек тұр екен, оның түбіне
келсе, екі құдық бар екен, біріншісінде алтын су, екіншісінде күміс су бар.
Бала сол жерде алып келе жатқан тақтың бір қанатын алтын құдыққа, бір
қанатын күміс құдыққа малып-малып алады [13].
Дәл осы секілді сюжет Алтын балық ертегісінде де бар. Бала алтын балық
үстап алады да, ханға тарту етпекші боады. Уәзірлері баланы қөре алмайды.
Сонда уәзірлері:
- Мәртебелі тақсыр, бұл тамаша іс болды.Тек бір келіспейтін жері алтын
балық жай өмір сүре алмайды, оның дүниеде өзіне лайықты суы болуы керек,
енді соны алдырыңыз,-дейді. Аңқау патша оған да иланып, баланы алтын суға
жібереді.
Бала ақылдасып, алтын суды іздеп жолға шығады. Бір жерге келгенде қой
баққан шалға кез болады. Бала шалдан жөн сұрайды. Қойшы шал ұзақ ойланып,
былай дейді:
-Тегі ондай су бары бар, бірақ оған жетіп алған соң, қайту оңай емес,-
дейді ол.Осы арадан қырық күншілік жол жүрсең үлкен дарияға кез боласың,
одан кейін кемеге мінерсің. Дарияның ол шеті мен бұл шеті өте қашық. Кеме
жыл тәулігінде бір оралады. Кеме бергі жағада болса тез өтесің, арғы жағада
болса бір жыл күтуіңе тура келеді және,- дейді қария сөзін жалғап,- содан
соң әрі тағы әрі жүресің. Алдыңнан тас қорған көрінеді, ол көрінгеннен
кейін де он тәулік жол жүресің. Қорғанның биіктігі өте жоғары. Ол қорғанды
билейтін қыз патша және тұрғындары да тек әйелден тұрады. Сол шаһарда алтын
сулы көл бар деп естігенмін,-дейді шал [13,68].
Аталмыш ертегінің алғашқысында алтын мүйізді киіктің бір қанаты күміс
суға, екінші қанаты алтын суға малынған астына қоятын тағына жұмсаса,
екіншісінде алтын балық жай суда жүзе алмайтын болғандықтан балаға алтын су
тауып алып келу тапсырылады. Көріп отырғанымыздай әр нәрсе өзіне лайықты
жерге түссін деген мағынада қолданылып, бұл ертегілердегі алтын сулар
теңдік дәрежесін атқарып тұр. Яғни ханның алтын сарайында алтын мүйізді
киік бар, ол киік алтын тақтың үстінде тұруы керек.
Әр халықтың наным-сенімдерінде, танымында су жайлы қалыптасқан
түсініктері әр түрлі. Мәселен, христиан дінінде жаңарудың, қайғы-қасіреттен
арылудың белгісі болса, мұсылмандарда мейірімділіктің, өмірдің белгісі
ретінде көрінеді. Оңтүстік славян халықтарының мифтік әңгімелерінде бұлақ,
көл, теңіз т.б су көздері Жердің кіндігі, бастауы немесе Жердің ағып жатқан
қаны деген түсінік бар. Қай елде қайғы-қасіреттің белгісі де осы су болып
табылады. Осыған сәйкес мысалды біз Ұшар ханның баласы ертегісінен де
көре аламыз. Бұл ертегінің Жандабатыр деген кейіпкері өзінің сүйген қызын
іздеп, жолға шығады. Жолда әр елде болып жатқан қиыншылықтан қала халқын
құтқарып, жанындағы төрт жолдастарын әр елге хан сайлап, өзі тағы жолға
аттанып кете береді. Жандыбатыр бір шаһарға келсе ол шаһардың тұрғындары
сап-сары екен. Ақырында халықтың барлығының сары болып шығуы мынау болып
шықты: шаһар халқының пайдаланатын үлкен дариясын бір дәу аударып-төңкеріп
бір шұңқырдан екінші шұңқырға ұрттап құяды екен. Өмірінде таза су ішпей,
өне бойы сасық су ішкендіктен, шаһар халқы осындай сап-сары болып кеткен
екен.
Жандыбатыр дәуді өлтіріп, қала халқын қасіреттен құтқарған екен.
Ағын су- мифологиялық дәстүрлерде екі өлшемнің (екі дүниенің) шектесер
тұсы, оларды бір-бірімен жалғап та, ажыратып тұрған мәселесі. Фольклорда
өзен (су, дария, теңіз, мұхит) деген атауларының бірінің орнына бірі
қолданып, жалпылана қолданыла береді.
Мифтік өзен (дария) - әдетте, фольклорлық мәтіндерде линиялық сипаттағы
су нысаны сияқты болып көрінеді, олардың басты сипаты шекаралық қызметпен
шектелгендіктен, о баста миф мифтік судың шеңбер пішінді болғандығын
анықтауға болады. Яғни, бастапқы дәстүрдегі өзен-дария-бастауы мен сағасы
бар сызық бойымен ағып жатқан су емес, басы да аяғы да жоқ шеңбер бойымен
айнала ағып жүрген шеңбер-су кейпінде деп түсінілген. Сондықтан, мұндай
шеңбер пішіні өзен деп те, көл (теңіз) деп те айтыла береді.
Яғни, фольклорлық мәтіндерде өзеннің (дарияның) ар жағына, басқа дүниеге
өту дегеніміз- іс жүзінде шеңбердің ортасындағы нүктеге (кіндікке) жетпек
болу дегенді білдіреді. Шеңбер сызығы- өзен болып есептеледі. Егер,
шеңбердің өзі ғана емес, шеңбердің іші түгелімен су айдыны болып есептелсе,
онда оны көл (теңіз) деп атайды. Бұл жағдайда шеңбер ішіне кіру- көл
(теңіз) астына түсу болып есептеледі, кіндік нүкте де су астында болып
шығады. Ертегілердегі қаһарманның су асты еліне баруы да іс жүзінде өзеннің
арғы жағына өту оқиғасымен бірдей болады.
Адам болған жылан ертегісінде Құрман деген қойшы болады. Құрман
қойшының тапқан табысы киіміне жарымай, сол байдың қойын бағып жүре
беріпті. Құрман қойшы бір күні қойын бағып тұрғанда төрт-бес шақырым жерден
жанған от көрінеді. От жанған қалпында тұра қоймаған, қойшыға қарай
тартады. Құрман қойшы ойлайды, апырмай, мынау от қалай тартады. От болса
жан-жағына тарап жанар еді және қара түтін шығар еді. Ал мына от жайылып
жанбай, тура тартып келе жатқаны несі?! деп тұрғанында, әлгә от та
жақындап, Құрман қойшының жанына келеді. Анықтап қараса, оттың алдында
ұзындығы бір құлаштай ақ жылан қашып келеді екен. Қойшы сол жыланды оттан
аман алып алады [13,235].
Оттан қашқан жылан адам болып шыға келеді де, Құрман қойшыға өлімнен
құтқарғаны үшін өзінің патшалығына апарып, қызын мен байлығын береді. Араға
біраз уақыт салған соң, Құрман қойшы жылан енесінен әңгіме барысында Ене,
анадағы сізді қуған от не, сол маған жұмбақ, соның сырын маған айтыңызшы,-
дейді. Сонда ауыр бір күрсініп алады да, былай дейді: Ол мені жастайымнан
оқытқан молда еді, өзі аса сиқыр адамы еді, мені оқытып өзінің молдалық
дәрежесін жеткізіп, бірақ маған сиқыр оқуын оқытпады. Бір сиқыр кітабы бар
еді, сол кітапты өзінен тастамайтын. Сиқыршы молда әр айда бір жеті
ұйықтайтын еді, мен сол ұйықтағанда сиқыр кітабын алып оқи беретін болдым,
айына жеті күн сабақ оқимын, ол оянар алдында кітабын орнына қоямын. Сонан
қойшы, сиқыр кітапты түгел оқып бітуге жақындадым, бірақ жылан болу және
қайта адам болу өнерін ғана тез үйрендім, басқасын үйрене алмадым. Менің
оқуым бітуге жақындағанда молда айтты: Оқуың бітуге жақындады, енді сен
үйіңе қайтасың,-деді. Мен оқуды бітіргеннен кейін үйіме қайтпадым,сондағы
ойым әлгі сиқыр кітаптың бәрін жатқа біліп алу еді. Мен үйге қайтпаймын
дегенге әлгі құзғын менде кеуілі бар екен деп ойлапты, бір күні маған әйел
бол дегенді айтты. Мен ашуланып, оны тышқан етіп жібердім. Ол менің неге
қайтпай жүргенімді сонда ғана білді де, бармағын тістеп қала берді.
Мен кітапты алып, еліме қайттым. Өзімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz