Қазақ тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларын байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесі
2.1. Мәтінмен жұмыс байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізгі құралы ретінде
2.2. Бастауыш сынып оқушыларын байланыстырып сөйлеуге үйретуде қолданылатын әдіс . тәсілдер
Эксперимент және оның қорытындысы.
Анықтау эксперименті.
Мәндес сөздер арқылы түсіндіру.
Қарсы мәндес сөздерді түсіндіру.
II . тарау бойынша тұжырымдама
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиетттер тізімі.
2.2. Бастауыш сынып оқушыларын байланыстырып сөйлеуге үйретуде қолданылатын әдіс . тәсілдер
Эксперимент және оның қорытындысы.
Анықтау эксперименті.
Мәндес сөздер арқылы түсіндіру.
Қарсы мәндес сөздерді түсіндіру.
II . тарау бойынша тұжырымдама
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиетттер тізімі.
Жазу жұмысын мақсатқа сай ұйымдастыру оқушылардың лингвистикалық алған білімін қолдана білуге, өз ойын жеткізуде сөйлемдер мен сөздерді орынды пайдаланып, байланыстырып сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастырады.
Оқу бағдарламасында байланыстырып сөйлеу жұмысына «Мазмұндамалар мен шығармалардың тілдік жазу – сөздерді таңдап, дұрыс қолдану, сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс құра білу әрбір сыныпта жетілдіріліп отырылады», – деп көрсетеді.
Қазақ тілі сабағында жүргізілетін байланыстырып сөйлеу жұмысында оқушылардың ауызша және жазбаша сөздік қорларын молайтып, сауаттылығын арттыру мен жазбаша мәтін құрауға дағдыландыру үшін оқушылардың мынадай икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады:
1. Мәтіннің мазмұнын, көлемін анықтау;
2. Мәтінді түсініп оқи біліп, мазмұнын игеру;
3. Мәтіннің тақырыбын нақты белгілеп, материал жинақтап, әңгімелей білу;
4. Жазба жұмысының тақырыбына лайықты өз көзқарасын, ойын білдіріп, жаңа пікір қосуға баулу;
5. Жазба жұмыстарды баяндау, суреттеуге машықтандыру;
6. Жазылған жұмыстарды өңдеу, толықтыру;
7. Сауатты сөйлеп, қатесіз жазуға баулу.
Оқу бағдарламасында байланыстырып сөйлеу жұмысына «Мазмұндамалар мен шығармалардың тілдік жазу – сөздерді таңдап, дұрыс қолдану, сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс құра білу әрбір сыныпта жетілдіріліп отырылады», – деп көрсетеді.
Қазақ тілі сабағында жүргізілетін байланыстырып сөйлеу жұмысында оқушылардың ауызша және жазбаша сөздік қорларын молайтып, сауаттылығын арттыру мен жазбаша мәтін құрауға дағдыландыру үшін оқушылардың мынадай икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады:
1. Мәтіннің мазмұнын, көлемін анықтау;
2. Мәтінді түсініп оқи біліп, мазмұнын игеру;
3. Мәтіннің тақырыбын нақты белгілеп, материал жинақтап, әңгімелей білу;
4. Жазба жұмысының тақырыбына лайықты өз көзқарасын, ойын білдіріп, жаңа пікір қосуға баулу;
5. Жазба жұмыстарды баяндау, суреттеуге машықтандыру;
6. Жазылған жұмыстарды өңдеу, толықтыру;
7. Сауатты сөйлеп, қатесіз жазуға баулу.
1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2005ж.
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. ∕∕ Қазақстан жоғары мектебі, №1, – 10б.
3. Назарбаев Н.Ә. Жаңа кезең – жаңа экономика ∕∕ Егеменді Қазақстан, 2004, 16 желтоқсан, 16б.
4. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім.- Алматы: РОНД, 2003ж.
5. Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалар (1-4 сыныптар). Алматы, Республикалық баспа кабинеті.1997ж.
II. Диссертациялар.
6. Рахметова С. Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми – әдістемелік негіздері ( ауызша және жазбаша тіл дамыту әдістемесі ). Пед.ғыл.докт.дис. Алматы, 1997ж.
7. Әбдікәрімова Т.М. Бастауыш сыныпта текст арқылы ауызша тіл дамыту. Алматы, Пед.ғыл.канд.дис. 1992– 165б
8. Бозжанова К. Қазақ бастауыш мектептерінде 1-3 класс оқушыларының оқу дағдыларын қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис. Алматы, 1973ж.
9. Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектеп сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дис. Алматы:1998ж.
10. Жаппаров А. Қазақ тілін оқыту арқылы тіл дамытудың әдіснамалық және әдістемелік негіздері. Пед.ғыл.док.дис, 2004 – 139 б.
11. Қабатай Б.Т. Ана тілі сабақтарында оқушыларды шығармашылыққа баулу әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дис. Алматы, 2005ж.
12. Мамедов М.К. Пути развития речи учащихся в связи с уроками чтения. 2 кл. Баку -196. (автореф. дис. кан. пед. наук).
13. Жапбарова Г.А. Оқушылардың жазбаша тілін дамыту жолдары: теориялық және әдістемелік негіздері. Пед.ғыл.канд.дис.Шымкент 2006
14. Тұрмаханова С.Ә. Оқушылардың сөздік қорын байытудың теориялық, әдістемелік негіздері. Пед.ғыл.канд.дис, Алматы, 2006ж.
15. Пәзіл Ә.Ә. Оқушылардың ауызша сөйлеу қабілетін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед.ғыл.канд.дис, Алматы, 2005 ж.
16. Мұқамбетқалиев М. Оқу мәтіндері арқылы қазақ тілін үйрету әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дис, Алматы 2003ж.
17. Полосухина В.Н. Развития речи детей шести летнего возраста в условиях школьного обучения. П.к.д.Москва 1985г.
18. Мальцева Е.В. Недастотка речи у детей с задержкой психического развития младщего школьного возроста, П.к.д. Москва 1991г.
19. Әбілдина С.Қ. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис, Қарағанды, 1999,165б.
20. Тойбазарова Н. Бастауыш мектепте қазақ тілін дамыта оқыту арқылы морфологиялық ұғымдар қалыптастыру әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дис, Алматы, 2006ж.
III. Оқулықтар және мақалалар.
21. Жұмабаев М. Педагогика, Алматы: 1991ж.
22. Байтұрсынов А. ∕∕ Тіл тағылымы.- Алматы: Ана тілі, 1992ж.
23. Шонанұлы Т. Тіл дамыту. – Алматы; Қазақстан, 1931-1932ж.
24. Бегалиев Ғ. Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері. Алматы, 1950ж.
25. Бегалиев Ғ, Жиенбаев С т.б. Бастауыш мектепте қазақ тілінің әдісі. Алматы: Қазақстан, 1935ж.
26. Жиенбаев С. Қазақ тілінің методикасы. Алматы, 1946ж.
27. Жиенбаев С. Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы. Алматы: ҚМПБ 1939ж.
28. Жиенбаев С. Жаттығу. Емле. Тіл дамыту.( 1-2 кластарға арналған жаттығулар жинағы ). Алматы, 1942 – 1946ж.
29. Сарыбаев Ш. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. Алматы: 1956ж.
30. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы- 2001ж.
31. Әміров Р.С. 1- класта қазақ тілін оқыту. Алматы: Қазақстан, 1962ж.
32. Әміров Р, Бозжанова К. Бастауыш мектеп қазақ тілін оқыту. Алматы -1964ж.
33. Әбдікәрімова Т.М. Бастауыш мектепте текспен жұмыс істеудің әдістемесі. Алматы: Қазақ университеті, 1993ж.
34. Балақаев М.., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Алматы: ҚМОПБ, 1962ж.
35. Балақаев М.., және т.б. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1966.ж
36. Балақаев М.., Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. Алматы: Мектеп 1989ж.
37. Құлмағамбетова Б. және т.б. Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту. Алматы: РОМК, 1992ж.
38. Уәйісова Г.И. Бастауыш кластарда морфологиялық ұғымдарды оқыту. Алматы: Рауан, 1994 ж.
39. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту.Алматы: Мектеп, 1985ж.
40. Занков А.В. Избранные педагогические труды. Москва: 1990г.
41. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. Москва: Педагогика, 1986 г.
42. Бабанский Ю.К. Педагогика. Просвещение. Москва,1998г.
43. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, 1990ж.
44. Подласый И.Т. Педагогика. Москва, 1996г.
45. Бержанов Қ, Мусин С. Педагогика тарихы. Алматы, 1984ж.
46. Сабыров Т.С. Оқыту теориясының негіздері. Алматы,1993ж.
47. Амонашвили Ш.А. Алты жастан мектепке.∕∕ Бастауыш мектеп, 1989,№9 – 14 -15 б.
48. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1989 ж.
49. Қоянбаев Р.М, Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Астана,1998ж.
50. Қоянбаев Р.М. Қысқаша педагогикалық сөздік. Алматы, 1999ж.
51. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы: Білім, 1993 ж.
52. Аханов Қ. Тіл білімінің негіздері. Алматы: Санат, 1993ж.
53. Жұмажанова Т. Кластан тыс оқу сабағында тіл дамыту. Алматы, Рауан баспасы 1992ж.
54. Ушинский К.Д. Собрание сочинении. Москва: 2 том 1948 – 656 стр.
55. Быкова Л.Н. Развития связной речи глухих учащихся начальних классов. Москва.Просвещение, 1989г.
56. Ладыженская Т.А. Речь,речь,речь. Москва. Педагогика.1990г.
57. Ладыженская Т.А. Речевые секреты. Москва. Просвещение 1992г.
58. Ладыженская Т.А. Система работы по развитие связной устной речи учащихся. Москва.Педагогика, 1974г
59. Ладыженская Т.А, Баранов М.Т. Особенности языка ученических изложений в связанной речи. Москва. Педагогика,1965г.
60. Львов М.Р. Речь младщих школьников и пути её развития. Москва. Просвещение, 1975г.
61. Львов М.Р. Развития речи учащихся хрестоматия.(В начальной школе) Москва. Просвещение,1965г.
62. Львов М.Р. Методика развития речи младщих школьников. Москва. Просвещение,1985г.
63. Титова Н.Ф. Культура речи в начальных обучении. Москва, 1960г.
64. Миртов А.В. Начатки правописания в связи с развитием речи (1,2,3 кл) Кременчуг 1923г.
65. Миртов А.В. Рабочая книга по грамматике и правописанию в связи с развитием речи. Для учащихся 4 года обучения. Москва,1929г.
66. Бархин К.Б. Развития речи в начальной школе. Методическое пособие для учителей. Харков 1934г.
67. Балақаев М., Уәйісова Г.И, Жұмабаева Ә.Е. 3 – cыныпқа арналған қазақ тілі оқулық. Алматы: Атамұра -2005г.
68. Уәйісова Г.И, Әміров Қ, Жұмабаева Ә.Е.
2 сыныпқа арналған қазақ тілі оқулығы. Алматы, Атамұра 2003 ж.
69. Аяпова Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. ∕∕ Бастауыш мектеп 2003 №3.
70. Көшімбаев А. Қазақ әдебиетін оқыту методикасы. Алматы, Мектеп, 1969ж.
71. Тәжібайұлы Т. Бастауыш мектеп оқушысының ауызекі сөзі мен жазба сөзінің салыстырмалы анализі. ∕∕ Халық мұғалімі, 1939, № 8 – 18б
72. Шонанұлы Т. Тіл дамыту ∕∕ Жаңа мектеп 1936 №1,11– 17б.
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. ∕∕ Қазақстан жоғары мектебі, №1, – 10б.
3. Назарбаев Н.Ә. Жаңа кезең – жаңа экономика ∕∕ Егеменді Қазақстан, 2004, 16 желтоқсан, 16б.
4. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім.- Алматы: РОНД, 2003ж.
5. Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалар (1-4 сыныптар). Алматы, Республикалық баспа кабинеті.1997ж.
II. Диссертациялар.
6. Рахметова С. Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми – әдістемелік негіздері ( ауызша және жазбаша тіл дамыту әдістемесі ). Пед.ғыл.докт.дис. Алматы, 1997ж.
7. Әбдікәрімова Т.М. Бастауыш сыныпта текст арқылы ауызша тіл дамыту. Алматы, Пед.ғыл.канд.дис. 1992– 165б
8. Бозжанова К. Қазақ бастауыш мектептерінде 1-3 класс оқушыларының оқу дағдыларын қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис. Алматы, 1973ж.
9. Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектеп сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дис. Алматы:1998ж.
10. Жаппаров А. Қазақ тілін оқыту арқылы тіл дамытудың әдіснамалық және әдістемелік негіздері. Пед.ғыл.док.дис, 2004 – 139 б.
11. Қабатай Б.Т. Ана тілі сабақтарында оқушыларды шығармашылыққа баулу әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дис. Алматы, 2005ж.
12. Мамедов М.К. Пути развития речи учащихся в связи с уроками чтения. 2 кл. Баку -196. (автореф. дис. кан. пед. наук).
13. Жапбарова Г.А. Оқушылардың жазбаша тілін дамыту жолдары: теориялық және әдістемелік негіздері. Пед.ғыл.канд.дис.Шымкент 2006
14. Тұрмаханова С.Ә. Оқушылардың сөздік қорын байытудың теориялық, әдістемелік негіздері. Пед.ғыл.канд.дис, Алматы, 2006ж.
15. Пәзіл Ә.Ә. Оқушылардың ауызша сөйлеу қабілетін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед.ғыл.канд.дис, Алматы, 2005 ж.
16. Мұқамбетқалиев М. Оқу мәтіндері арқылы қазақ тілін үйрету әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дис, Алматы 2003ж.
17. Полосухина В.Н. Развития речи детей шести летнего возраста в условиях школьного обучения. П.к.д.Москва 1985г.
18. Мальцева Е.В. Недастотка речи у детей с задержкой психического развития младщего школьного возроста, П.к.д. Москва 1991г.
19. Әбілдина С.Қ. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис, Қарағанды, 1999,165б.
20. Тойбазарова Н. Бастауыш мектепте қазақ тілін дамыта оқыту арқылы морфологиялық ұғымдар қалыптастыру әдістемесі. Пед.ғыл.канд.дис, Алматы, 2006ж.
III. Оқулықтар және мақалалар.
21. Жұмабаев М. Педагогика, Алматы: 1991ж.
22. Байтұрсынов А. ∕∕ Тіл тағылымы.- Алматы: Ана тілі, 1992ж.
23. Шонанұлы Т. Тіл дамыту. – Алматы; Қазақстан, 1931-1932ж.
24. Бегалиев Ғ. Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері. Алматы, 1950ж.
25. Бегалиев Ғ, Жиенбаев С т.б. Бастауыш мектепте қазақ тілінің әдісі. Алматы: Қазақстан, 1935ж.
26. Жиенбаев С. Қазақ тілінің методикасы. Алматы, 1946ж.
27. Жиенбаев С. Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы. Алматы: ҚМПБ 1939ж.
28. Жиенбаев С. Жаттығу. Емле. Тіл дамыту.( 1-2 кластарға арналған жаттығулар жинағы ). Алматы, 1942 – 1946ж.
29. Сарыбаев Ш. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. Алматы: 1956ж.
30. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы- 2001ж.
31. Әміров Р.С. 1- класта қазақ тілін оқыту. Алматы: Қазақстан, 1962ж.
32. Әміров Р, Бозжанова К. Бастауыш мектеп қазақ тілін оқыту. Алматы -1964ж.
33. Әбдікәрімова Т.М. Бастауыш мектепте текспен жұмыс істеудің әдістемесі. Алматы: Қазақ университеті, 1993ж.
34. Балақаев М.., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Алматы: ҚМОПБ, 1962ж.
35. Балақаев М.., және т.б. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1966.ж
36. Балақаев М.., Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. Алматы: Мектеп 1989ж.
37. Құлмағамбетова Б. және т.б. Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту. Алматы: РОМК, 1992ж.
38. Уәйісова Г.И. Бастауыш кластарда морфологиялық ұғымдарды оқыту. Алматы: Рауан, 1994 ж.
39. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту.Алматы: Мектеп, 1985ж.
40. Занков А.В. Избранные педагогические труды. Москва: 1990г.
41. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. Москва: Педагогика, 1986 г.
42. Бабанский Ю.К. Педагогика. Просвещение. Москва,1998г.
43. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, 1990ж.
44. Подласый И.Т. Педагогика. Москва, 1996г.
45. Бержанов Қ, Мусин С. Педагогика тарихы. Алматы, 1984ж.
46. Сабыров Т.С. Оқыту теориясының негіздері. Алматы,1993ж.
47. Амонашвили Ш.А. Алты жастан мектепке.∕∕ Бастауыш мектеп, 1989,№9 – 14 -15 б.
48. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1989 ж.
49. Қоянбаев Р.М, Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Астана,1998ж.
50. Қоянбаев Р.М. Қысқаша педагогикалық сөздік. Алматы, 1999ж.
51. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы: Білім, 1993 ж.
52. Аханов Қ. Тіл білімінің негіздері. Алматы: Санат, 1993ж.
53. Жұмажанова Т. Кластан тыс оқу сабағында тіл дамыту. Алматы, Рауан баспасы 1992ж.
54. Ушинский К.Д. Собрание сочинении. Москва: 2 том 1948 – 656 стр.
55. Быкова Л.Н. Развития связной речи глухих учащихся начальних классов. Москва.Просвещение, 1989г.
56. Ладыженская Т.А. Речь,речь,речь. Москва. Педагогика.1990г.
57. Ладыженская Т.А. Речевые секреты. Москва. Просвещение 1992г.
58. Ладыженская Т.А. Система работы по развитие связной устной речи учащихся. Москва.Педагогика, 1974г
59. Ладыженская Т.А, Баранов М.Т. Особенности языка ученических изложений в связанной речи. Москва. Педагогика,1965г.
60. Львов М.Р. Речь младщих школьников и пути её развития. Москва. Просвещение, 1975г.
61. Львов М.Р. Развития речи учащихся хрестоматия.(В начальной школе) Москва. Просвещение,1965г.
62. Львов М.Р. Методика развития речи младщих школьников. Москва. Просвещение,1985г.
63. Титова Н.Ф. Культура речи в начальных обучении. Москва, 1960г.
64. Миртов А.В. Начатки правописания в связи с развитием речи (1,2,3 кл) Кременчуг 1923г.
65. Миртов А.В. Рабочая книга по грамматике и правописанию в связи с развитием речи. Для учащихся 4 года обучения. Москва,1929г.
66. Бархин К.Б. Развития речи в начальной школе. Методическое пособие для учителей. Харков 1934г.
67. Балақаев М., Уәйісова Г.И, Жұмабаева Ә.Е. 3 – cыныпқа арналған қазақ тілі оқулық. Алматы: Атамұра -2005г.
68. Уәйісова Г.И, Әміров Қ, Жұмабаева Ә.Е.
2 сыныпқа арналған қазақ тілі оқулығы. Алматы, Атамұра 2003 ж.
69. Аяпова Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. ∕∕ Бастауыш мектеп 2003 №3.
70. Көшімбаев А. Қазақ әдебиетін оқыту методикасы. Алматы, Мектеп, 1969ж.
71. Тәжібайұлы Т. Бастауыш мектеп оқушысының ауызекі сөзі мен жазба сөзінің салыстырмалы анализі. ∕∕ Халық мұғалімі, 1939, № 8 – 18б
72. Шонанұлы Т. Тіл дамыту ∕∕ Жаңа мектеп 1936 №1,11– 17б.
II – ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ
ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Мәтінмен жұмыс байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізгі құралы
ретінде
Жазу жұмысын мақсатқа сай ұйымдастыру оқушылардың лингвистикалық
алған білімін қолдана білуге, өз ойын жеткізуде сөйлемдер мен сөздерді
орынды пайдаланып, байланыстырып сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастырады.
Оқу бағдарламасында байланыстырып сөйлеу жұмысына Мазмұндамалар мен
шығармалардың тілдік жазу – сөздерді таңдап, дұрыс қолдану, сөз тіркестері
мен сөйлемдерді дұрыс құра білу әрбір сыныпта жетілдіріліп отырылады, –
деп көрсетеді.
Қазақ тілі сабағында жүргізілетін байланыстырып сөйлеу жұмысында
оқушылардың ауызша және жазбаша сөздік қорларын молайтып, сауаттылығын
арттыру мен жазбаша мәтін құрауға дағдыландыру үшін оқушылардың мынадай
икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады:
1. Мәтіннің мазмұнын, көлемін анықтау;
2. Мәтінді түсініп оқи біліп, мазмұнын игеру;
3. Мәтіннің тақырыбын нақты белгілеп, материал жинақтап, әңгімелей білу;
4. Жазба жұмысының тақырыбына лайықты өз көзқарасын, ойын білдіріп, жаңа
пікір қосуға баулу;
5. Жазба жұмыстарды баяндау, суреттеуге машықтандыру;
6. Жазылған жұмыстарды өңдеу, толықтыру;
7. Сауатты сөйлеп, қатесіз жазуға баулу.
Мәтін – тек сөйлеудің тыңдау үрдісінің жемісі ғана емес, сонымен
қатар, қабылдау жемісі болып табылады. Сондықтан да мәтінді екі жақты тану
үлкен орын алады: біріншісі – айтушының тұрғысынан, екіншісі – тыңдаушының
тұрғысынан қарастыру. Кейбір ғалымдар мәтіннің байланысын айтушы сөйлеуімен
байланыстырса, мәтіннің сипатын тыңдаушы қабылдау ерекшелігімен
байланыстырады.
Мәтіннің туындауы туралы психолингвист ғалымдардың “ жазушы – оқушы”
жүйесіндегі ерекшеліктер бойынша пікірлері, қазақ тілін оқыту әдістемесінде
жолы бар екені Т.Шонанұлының әдістемелік мұраларынан көруге болады.
Мәтінді түсіну туралы көрнекті психолог ғалым М.М.Мұқанов мынадай
пікір айтады: Тексте ой бар ма ? Әрине, әркімнің ойы өз басында. Сол ойды
қағаз жүзінде түсіргендіктен, бәлкім, текстегі мазмұнды біз ой деп айта
алармыз. Егер тексте ой болса, текстің өзі адамсыз сөйлей ала ма? Әрине,
сөйлей алмайды. Ендеше, тексте ешқандай ой жоқ. Ой дегеніміз – тексті
жазған кісінің жадында қалуы. Егер тексте ешқандай ой жоқ болса, онда оны
өзге кісілер қалай оқып түсіне алады? – деген сұрақ туады. Тексті оқып
түсіне алатын себебі, текстердің қай–қайсысының болса тілде сөйлеушілердің
шарттасқан келісімі сияқты. Сөйтіп, сол келісім нәтижесінде текстегі ойды
бір тілде сөйлейтіндер тегіс танитын болады. Өйткені мәтін – тіл
бірлігінің барлығы өзінің болмысын, қызметін көрсете алатын ерекше өріс.
Ал дәл бір мәтін пайда болып отырған сәттегі сол мәтінде айтушының немесе
жазушының түпкі ойын барлық сол тілде сөйлеушілер бірден түсіне қалады
деген М.М.Мұқановтың пікіріне келісу қиындау, өйткені көп адамдардың
психологиялық жағынан біріне – екіншісі үлеспей, қиындықтардың туындауы –
сол бірінің ойын жеткізген тілін екіншісі өзінің түсіну дәрежесіне
байланысты жеткізеді.
Мәтін – қазақ тілін оқыту барысында үлкен орын алатын оқыту –нысаны.
Біріншіден, тілден білім беретін материал оқыту мәтіндері түрінде берілсе,
екіншіден жаттығулардың тұтас мәтін түрінде берілуі де мәтінмен істелетін
жұмыстардың сараланып жүйеленуін қажет етеді. Мәтіннің қызметін таныту –
оқушыға тіл бірліктерін функционалдық тұрғыдан танып білуге, сол арқылы
оқушының логикалық ойлауы бірізді қалыптасуына мүмкіндік береді. Өйткені,
мәтінде тіл бірліктері (сөз, сөз тіркесі, сөйлем) тегіс қатысады.
Г.Смағұлова өзінің еңбегінде мәтіннің белгілі бір құрамнан тұратынын
айта келіп: Мәтін – тіл жүйесіндегі өзінің мәні мен болмысына сай,
сөйлемдердің жай ғана тізбегі емес, мағыналық – құрылымдық күрделі тұлға.
Ол грамматикалық, логикалық, байланыстарға негізделген, тиянақты мазмұнға
ие біртұтас қарым–қатынас бірлігі, – деп анықтайды.
Ал Р.Ә.Шаханова мәтін бойынша жұмыстардың мынадай түрлерін ұсынады:
─ мәтін бойынша сұрақ жауап ұйымдастыру (әңгіме);
─ мәтінді мағыналық бөлімдерге бөліп, тақырып қойғызу;
─ мәтінге жоспар құрғызу;
─ мәтінмен шығармашылық жұмыс (толықтыру, әңгіме құрастыру сурет
бойынша):
Оқушылардың дүниетанымын дамыту мен қалыптастырудың арнайы
мақсаттары көзделіп, түрлі өмір, ғылым салаларынан арнайы мәтіндер
кездеседі. Оқушылардың мәтін туралы түсінігін арттыру үшін оның түрлері
туралы білім 2–сыныптан бастап–ақ беріле бастайды. Мәтіннің азат жолдарға,
күрделі сөйлем тұтастықтарына, сөйлемдерге бөлшектенетіні белгілі. Сонда
адамның дұрыс құрастырылған сөйлеуінің негізінде, мейлі ол жазбаша түрде
ме, ауызекі түрде ме, жекелеген сөздер емес, жекелеген сөйлемдер емес,
логикалық және композициялық жағынан үйлескен ерекше тұтастық жатады.
Ахмет Байтұрсынұлы Тіл құралы еңбегінде іргелес сөйлемдер, –деген
ерекше термин береді. Бұл термин сөйлеушінің белгілі бір нәрсе туралы
хабарламақ болған ойын бір сөз, болмаса бір сөйлем бере алмайтынын, тек
бірнеше сөйлем болып, тұтас бір ойды бере алатынын дәлелдейді. Сонда, қазақ
тілін оқыту мәселелерін зерттеуде А.Байтұрсынұлы оқушы назарынан маңызды
тіл бірлігі табиғаты тыс қалмауы керек, – деген идеясын танытады.
Мәтінді таныту үшін оқушыларға 2–сыныпта берілген мынадай ертегіні ұсыну
керек:
Бірақ басын құмырадан кері шығара алмай, әлек болады. Егін оруға
шыққан бір әйел құмырасын сүтімен шөптің арасына қояды: Бұны түлкі көреді
де, жасырын келіп, құмыраның ішіне басын сұғып, сүтті ішеді.
(2 сынып,167 жаттығу,1ші азат жолы)
Берілген ертегіде бірнеше сөйлемдер берілген, белгілі бір ойды жинақтай
алмай тұр. Себебі не? Себебі – сөйлемдердің орналасуы қате. Ал олардың
әрқайсысының тұтас мағына құрауда қажет болып табылатын рет орнымен
орналастырсақ, айтылмақ белгілі ой шығады. Негізгі берілген ертегі мынадай:
Егін оруға шыққан бір әйел құмырасын сүтімен шөптің арасына
қояды. Бұны түлкі көреді де, жасырын келіп, құмыраның ішіне басын сұғып,
сүтті ішеді. Бірақ басын құмырадан кері шығара алмай әлек болады.
Осындай мысалдар мәтіннің сөйлемнен анағұрлым мол, айқын, ойды кең, тұтас
етіп беру мүмкіндігі үлкен бірлік екенін танытады. Мәтіндегі сөз бен
сөздің, сөз тіркесі мен сөз тіркесінің, сөйлем мен сөйлемнің өзара
байланысқа түсу мүмкіндіктерін таныту байланыстырып сөйлеу арқылы жүзеге
асады.
Мектепте оқушылардың тілдік құрылымын, сауаттылығын, сөздік қоры мен
тіл дамыту жұмыстары ұдайы жүргізіледі. Мұнда жүйелі жүргізілген жұмыс
міндетті түрде өз нәтижесін береді. Мынадай екі мәтінді талдатып көрелік,
көрнекілік көмегімен: тақтаға плакатқа жазылған екі мәтін ілінеді. Мысалы:
3–сынып оқулығындағы Ас атасы – нан мәтіні.
Тапсырма: Төмендегі екі мәтінді салыстырып, қай мәтінде айтылған ой
анық, әсерлі, бейнелі берілгендігін анықтаңдар.
1– мәтін
Ас атасы – нан.
Бірде Науан әжесіне еріп, егіс даласына келді. Ол шашақты басы иіліп
тұрған бидай сабақтарын көріп әжесінен:
– Мынау өсіп тұрғандарт не? – деп сұрады.
– Науанжан, бұл пісіп тұрған нан, – деп жауап береді әжесі.
– Нан болса, таба наны қайда?
– Таба нанда осы дәннің ішінде.
– Ал тоқаш ше?
– Тоқаш та осы дәннің ішінде.
– Бауырсақ ше?
– Бауырсақта осы дәнге сыйып тұр, Науанжан.
– Әже, кіп – кішкентай қауызды дәнге осынша көп нан қалай сыйып тұр? –
деп Науан таң қалды.
Ас атасы–нан, нан атасы – дән деген Науанжан осынша мол дүние, тоқшылық
әрбір дәннің ішінде, – деді әжесі.
(М.Төремжанов)
2–мәтін
Ас атасы – нан.
Науан бірде әжесімен егіске келді. Ол бидайды көріп әжесінен:
– Мынау не? – деп сұрады.
– Науанжан бұл нан – деді әжесі.
– Нан болса таба нан тоқаш, бауырсақтар қайда? – деді Науанжан.
– Осы дәннің ішінде бәрі де – деді әжесі.
– Әже, кішкентай дәнге қалай сыйады?, – деп таң қалды Науан.
– Ас атасы–нан, нан атасы–дән, – деді әжесі.
(М.Төремжанов).
Осындай салыстырулар оқушылардың мәтін құрау қабілеттерін қалыптастырудың
жақсы жолдарына негіз бола алады. Өйткені, мәтінді салыстыру барысында
оқушы мәтіндегі ойдың қалай кірпіштен өрілетін, лингвистикалық
эксперимент жасау арқылы өзі бақылап отырады. Осындай талдаулар оқушыға
жазушы шеберлігін, ойдың толыққанды берілуіндегі сөздік қордың,
байланыстырып сөйлеудің жетілуінің алатын орны деген ұғымдарды игертеді.
Жоғарыдағы екі мәтінде де ой аяқталған. Бірақ қай мәтіннің беретін ойы
анық, айқын, ашық ауқымды екені салыстыруда анық байқалады. 1–мәтін
сөйлемдердің арасына жаңа сөйлемдерді байланыстырып, ой анық ашық
көрсетілген, мәтін ретінде құрылған; 2– мәтінде өте жай сөйлемдермен
көрсетілген.
Бұл талдау әдістері оқушылардың мәтін туралы түсінігі нығайып, мәтін
құру (әңгіме, шығарма) шеберліктерін шыңдауға жетелейтін қабілеттер
қалыптасуына ықпал етеді. Оқушылардың өздерінің көздерін жеткізуі дұрыс. Ол
үшін мағыналық байланыстары жоқ сөйлемдер тобы мен мәтінді салыстырамыз:
Тапсырма: Төменде берілген екі топтағы сөйлемдердің байланыстарына
назар аударыңдар;
1. Қай топта ой жалғаса айтылады?
Қайсысында ой әртүрлі келеді?
2. Қайсысында сөйлемдерді байланыстырып тұрған ортақ ой бар? Қайсысында
ой білінбейді?
3. Сонда қай топты мәтін деп айта аламыз?
1 – топ
Жолбарыс – жыртқыш аң. Ол негізінен Азияны мекендейді. Оның көп аулайтын
аңдары – бұғы, жабайы шошқа, киік. Жолбарыс тордағы тіршілікке де оңай
үйренеді. Бұл жыртқышты көптеген хайуанаттар паркінен көруге болады. Ол үй
мысығына ұқсас.
Ол кім? Бұл не? кітабынан.
2 – топ
Жолбарыс – ол жыртқыш аң. Жұбанов ағай күй тартатын, ән салатын
жігіттерді қатты құрметтейді. Ескі Ресей Англия емес еді де, Қазақ елі
Индия болған емес. 1924жылы Шалқар қаласынан Әли Құрманов келді.
Бұл талдаудың қорытындысында оқушылармен бірге мынадай ереже шығарылады:
Кез келген сөйлемдер тобы мәтін жасай алмайды. Себебі, мәтіндегі
сөйлемдерде байланыс болуы керек. Ой бірден екі өзара даму үстінде болуы
керек. Сөйлемдер ортақ бір тақырып бойынша байланысуы керек.
Соңынан мәтін туралы түсініктерін бекітуде оқушыларға мынадай
тапсырма беріледі:
1. Оқушыларға қысқаша шығарма жазғызып, оларды бір–бірінен тексерту.
Мәтін құрудағы достарының қателіктерін тану, анықтау арқылы оқушы
өзінен де білімін, қабілетін жетілдіре түседі;
2. Мәтіндегі сөйлемдердің орындарын ауыстырып, мәтіннің құрылымы туралы
түсініктерін бекіту;
3. Мәтіндегі негізгі ойды анықта;
4. Мәтінге тақырып қой;
5. Мәтіннің жоспарын құрастыр.
Мұғалім мәтіннің белгілерін өзі оқып таныстырады:
1. Мәтінде бірден көп сөйлемдер тобы болады.
2. Ол сөйлемдер бір–бірмен мағыналық байланыста болады.
3. Ол сөйлемдердің тақырыбы бір болады.
4. Сөйлемдердің орын тәртібі де мағынаның тұтастығығын, бірлігін
сақтайды.
5. Мәтіннің құрамындағы сөйлемдердің бірі мен екіншісі айтпақ ойды
дамыта түсіп байланыстырып отырады.
Осындай таныстырудан соң, мұғалім Мәтін мен Сөйлемді өзара салыстыруға
көшеді. Бұл жерде мұғалім мәтін тақырыбынан соң, сөйлем тақырыбы
келетінін айта келіп, сөйлем дегеніміз не екенін еске түсіріп алады.
Сөйлем – аяқталған ойды білдіреді.
1. Сөйлемге мысал:
Менің досым Өзбекстанда тұрады.
2. Мәтінге мысал:
Менің досым Өзбекстанда тұрады. Біз хат арқылы таныстық. Мен оған өз
елім туралы мақтанышпен жазамын. Ділбар Алматыға биыл жазда келмекші.
Досымды асыға күтіп жүрмін.
(3-сынып,139–жаттығу)
Бұл салыстырудан келіп шығатын қорытынды Мәтіннің құрамы сөйлемнен көп
болады. Бірақ сөйлемердің тобының саны ғана, мәтін деп аталмайтынын
ұғындыру да аса маңызды. Осындай жаттығу жұмыстарын жүргізу арқылы бастауыш
сынып оқушыларының білімін бекітіп, мәтінді тануға байланыстырып сөйлеу
заңдылықтарын қолдана білуге қалыптастыру мақсаты орындалады.
Оқушылардың байланыстырып сөйлеуде, көп ретте, мәтін туындамай
жататыны белгілі. Бұл жағдай:
1. Оқушылардың сөздік қорының кеңдігінен туындап жатады;
2. Көп жағдайда грамматикалық байланысу тәсілдерін дұрыс қолдана
алмауынан туындайды;
3. Ең бастысы, оқушыларда тұтастықтың құрылуы, сақталуы туралы
ұғым қалыптасуынан болады.
Оқушыға белгілі бір тақырып туралы баланың өмірлік көрген–білген
тәжірибесі анықталады, сол туралы дүниетанымы сол арқылы таңбаланып, оны
сөздік қоры көркемдейді. Содан соң, егер баланың осы тақырып туралы айтайын
дегені көп болса, оқушы қайсысын айтарын білмей, ананың басын бір шалып,
мынаның басын бір шалып отыратын болады. Оның барлығы мәтін туралы
түсінік алмауынан болып жататын қателіктер. Мәтін жасауда адам өзінің
ой–санасында іштей жоспар құрып жатады. Ол – сөзсіз үрдіс (процесс). Бірақ
сол құрылған жоспардың өзі белгілі бір дағдыға айналмай, нәтижесінде,
оқушының сөзі шашыраңқы болады.
Сондықтан мәтінге жоспар құра білуге де көп назар аудару керек.
Жоспар дегеніміз – туындаған немесе туындамақ мәтіннің негізгі
бөліктері сөйлеу не жазу барысында сол тірек ойлар жайылып, толығып, дамып
соның нәтижесінде тұтас, толыққанды мәтін жасалады.
Мәтінге жоспар құрғызуда оқушылар орындайтын, оларды қалыптастырылуы
тиіс деп санайтын логикалық амалдар мыналар:
тұтас мәтінді мағыналық бөлшектерге бөлу; негізгі ойды іріктеп, анықтау;
бөлшектерге тақырыпшалар беру; оларды жоспар түрінде ретке келтіру. Жоспар
құру үшін, сонымен бірге жоспардың түрлерін де тану керек. Олар:
– жоспарды сөзбен құру, мұның өзі жай жоспар, күрделі жоспар,
кеңейтілген жоспар болып бөлінеді;
– сурет арқылы жоспар құру;
– танымдық жоспар құру.
Негізінде жоспар құру барысында оқушылардың ой қызметі жетіледі.
Оқушы мәтіндегі берілген материалдың мазмұнындағы түйінді ой мен қосалқы
ойды ажырата ала ма, ол үрдіс қалай өтіледі, ойлау қызметі қаншалықты өсіп
–жетіледі, жазушы адамның тілдік қызметінің нәтижесі (яғни мәтін) екінші
адамға қалай аударылып шешіледі деген маңызды сұрақтарға мұғалім оқушының
мәтінге жоспар құру қызметінен, соның нәтижесінен жауап іздейді. Бірақ сол
жақсы нәтижеге жету үшін мұғалім соған жететін баспалдақтарды қалауы тиіс
екендігі есте тұрады.
Жоспар құру – ауызша да, жазбаша да жүргізіледі. Сабақ үрдісінде
оқушыға ауызша жоспар құрғыза білуге дағдыландыру маңызды. Бұл оқушының
есте сақтау қабілетін, логикалық ойлау мәдениетін, сөйлеу тілін дамытып,
өзінде бар білімін жаңғыртуда тез қорытынды жасай біледі, байланыстырып
сөйлеу қабілетін жетілдіреді.
Қорыта келгенде, мәтіннің өзіндік мынадай ерекшеліктері бар:
1. Мәтін түзетін сөйлемдер және олардың өзара білдіретін ой–пікірі
бойынша байланыстылығы;
2. Мәтіндегі азат жолдар және олардың тақырып мазмұнына бағыныштылығы;
3. Мәтіннің түрлілігі яғни байланыстырып сөйлеу арқылы көрінетіндігі.
Сондықтан оқушылардың байланыстырып сөйлеу икемділіктері
мен дағдылары мәтін бойынша дамытылады.
2.2. Бастауыш сынып оқушыларын байланыстырып сөйлеуге үйретуде қолданылатын
әдіс – тәсілдер
“ Мектеп жас ұрпақтарды олар болашақта өмір сүріп, жұмыс істейтін
қоғамдық жағдайларды мейлінше ескере отырып, өсіруге, оқытуға және
тәрбиелеуге тиіс, – делінген “ Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп
реформасының негізгі бағыттарында”. Қазіргі кездегі қоғам дамуындағы
өзгерістерге байланысты ерекшеліктерінің бірі – еңбектің шығармашылық сипат
алуы. Осыған орай, егеменді еліміздің қазіргі алдында тұрған ең маңызды
міндет – балалардың жас шағынан бастап, өз бетінше ойлау қабілетін
қалыптастыру, шығармашылық белсенділігін арттыру.
Жалпы білім беретін мектептерде білім мазмұнын жетілдіру, арттыру
барысында әдіс – тәсілдерді дұрыс қолдану – бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі. Себебі, дұрыс ұйымдастырылған оқыту үрдісі білім
мазмұнын меңгертудің бірден бір жолы. Мұғалім сабақ барысында әдістерді,
техникалық құралдарды орынды қолдана білсе, оқушылардың білімді меңгеруі
қарқынды жүреді. Оқушылардың сауаттылығы мұғалімнің тәжірибесінен, оқыту
мақсатына сәйкес әдіс – тәсілдерді дұрыс қолданбауынан келіп шығады.
Ескі қазақ жұртының ғұлама ғалымы Жүсіп Баласағұн: ақылдың көркі –
тіл, тілдің көркі – сөз, – деп тауып айтқан. Мектеп табалдырығын аттап,
оқуға түскеннен кейін бала оқушы болып, онда бірінші сыныптан бастап
жүргізілетін пәндер арқылы дүниетанымын кеңейтіп, тілі байып, қоршаған
дүниеге де белгілі бір өзінше көзқарасы пайда болады. Оқушы қалпына түскен
баланың айналадағы дүниетаным өрісінің аумағы артып, тілінің дамуына,
осының салдарынан тұлғасының жан–жақты қалыптасуына әсер ететін бастауышта
жүретін пәндердің ішінде –Қазақ тілі пәнінің орны ерекше.
Атамұра баспасы шығарған (Қазақ тілі 2 – сынып, Алматы, 2002) авторлары:
Г.И.Уәйісова, Р.С.Әміров, Ә.Е.Жұмабаева жазған оқулық он бөлімге бөлінген.
а) Тіл және сөйлеу
б) Дыбыс және әріп
в) Мәтін
г) Сөйлем
ғ) Сөз және оның құрамы
д) Сөз таптары
е) Зат есім
ж) Етістік
з) Сын есім
и) Сан есім
Атамұра баспасы шығарған (Қазақ тілі 3 – сынып, Алматы, 2003)
авторлары: Г.И.Уәйісова, М.Б.Балақаев, Ә.Е.Жұмабаева жазған оқулық он
бөлімге бөлінген.
а) Тіл және сөйлеу
б) Дыбыс және әріп
в) Мәтін
г) Сөйлем
ғ) Сөйлем мүшелері
д) Жалаң және жайылма
е) Қаратпа сөз
ж) Сөз
з) Сөз құрамы
и) Сөз таптары.
Қазақ тілі сабақтарында мәтінді оқып үйренуге байланысты тіл дамыту
жұмыстарының ішінде байланыстырып сөйлеудің орны ерекше. Байланыстырып
сөйлеу дегеніміз – логика мен грамматиканың заңы бойынша құрылған, белгілі
бір тақырыпта аяқталған ойды білдіретін және байланысты азды–көпті
бөліктерден тұратын біртұтастық. Қазақ тілі сабақтарында оқып үйретудегі
негізгі мақсат – оқушылардың ауызша, жазбаша тіл байлығын арттыру десек, ол
ең алдымен, баланың сөздік қорын молайту арқылы жүзеге асырылады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаушылардың бірі –
Ахмет Байтұрсынов. Оның Қай әдіс жақсы?, Жалпылауды–жалқылау әдісі,
Дыбыстарды жіктеу түрі т.б. қазақ тілін оқыту әдістемесіне арналған.
А.Байтұрсынов Қай әдіс жақсы? деген еңбегінде оқыту әдістерін
қолдану ерекшеліктеріне тоқталады.
А.Байтұрсынов бала тілін дамытуда сөз үйретіп, сөздік қорын молайту
мақсатында өте тиімді әдістер қолданған. А.Байтұрсынов 1912 жылы шыққан
Оқу құралы атты еңбегінде сөздерді тақырыптық топтарға бөліп, әр топқа
бірнеше сөздер жазып көрсетеді. А.Байтұрсынов сөздерді тақырыптарға бөліп
беру тәсілі қазіргі Әліппе оқулығында да қолданылады.
Оқушылардың сөз байлығы олар оқитын бағдарламадағы материалдың және
өз бетімен оқитын көркем шығармалардың негізінде жылма–жыл толысып,
қалыптаса түсетіні мәлім. Оқулықтағы мәтіндердің көпшілігі ұлы жазушылардың
көркем шығармаларынан алынған. Оқулықта мақал–мәтелдер, жұмбақтар,
жаңылтпаштар, сурет бойынша әңгіме құрастыр, әңгімеге ат қой деген
тапсырмалар да мол. Бастауыш сынып оқушыларының ауызша, жазбаша тілі кедей,
сөйлемдердің құрылысы жағынан жұтаң, өз ойын толық жеткізе алмайды. Тегінде
ол кемшіліктердің түрлі себептері бар: Атап айтқанда, біріншіден,
оқушылардың қазақ тілін нашар білуі; екіншіден, сөздік қордың жалаңдығы;
үшіншіден, түрлі жолдармен келіп қосылған сөздерді оқушылардың сөйлегенде
орынды пайдалана білуге үйрету жұмыстарының сапасының төмендігінен деп
білуге болады. Мысалы: белгілі бір мәтінді оқып біткеннен кейін, сыныптағы
оқушының бірі өзіне қойылған сұрақты тез түсініп, жауабын анық, айқын,
толық етіп қайырады.
Екінші бала сұраққа түсінгенімен, оған өз бетімен жауап беруге қиналады
немесе қайтарған жауабы жүйелі болмай шығады. Егер оған қосымша сұрақтар
беріп, демеп жіберсе, оның жауабы алғашқыдан әлде қайда жүйелі, әрі сапалы
болып шығады. Ауызекі сөйлеу дағдылары нашар деп есептелетін оқушының өзіне
сүйемелдеу сұрақтар беріп, жеке сөздердің тура, ауыспалы мағыналарын,
мәтінде қолдану мәнін және оларды түрлендіріп, өзінің айтайын деген ойына
лайықты құру тәртібін сұрай бастасаң, жетегіне ілесіп ойыңды тап басып
отырады. Сөйте – сөйте ол оқушыға арнаулы бір мәтінді әңгімелеуге болады.
Осы қарапайым бақылаудың өзі оқушының сөздік қорына әр сыныпта түрлі жолмен
келіп қосылған сөздер бар да, оларды оқушылардың ауызекі тілде, жазуда
қолдану дәрежесінің сапалық айырмашылықтарын байқатады. Ал бұл өзгешелік әр
баланың оқыған, көрген заттарының атын, түр–түсін, қимылын білдірудегі,
есте сақтау дағдыларына байланысты.
Сөз мағыналарын есте сақтап, оларды толық қайта жаңғырту ісіне
оқушыларды үйретуші – мектепте бастауыш сынып мұғалімі. Бұны мұғалім қазақ
тілі сабақтарында жүргізілетін байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстарының,
оқушыларға мәтін бойынша жоспар құрғызу, мәтінді ауызша, жазбаша
мазмұндату, шығарма жаздырту, әңгіме құрастыру т.б. көптеген жұмыс
түрлеріне байланысты жүзеге асырады. Бастауыш сынып оқушылары сөздердің
мағынасын толық түсінгенде ғана оны ұғымға айналдыра алады және сөздерді
қарым– қатынас әрекетінде қолдана біледі.
Педагогика ғылымның іргетасын қалаған ғалым А.Байтұрсыновтың “жақсы
дерлік те, жаман дерлік те бір әдіс жоқ. Олақтықтың белгісі– бір ғана
әдісті болу; шеберліктің белгісі – түрлі әдісті болу; әдісті көп білуге
тырысу керек; оларды өзіне сүйенетін қолғабыс нәрсе есебінде қолдану
керек”,– дегені дәлел.
Демек, сабақтың нәтижесіздігі мұғалімнің әдістерді білмеуінің ғана
емес, бүкіл сабақ барысында бір ғана сүреңсіз әдісті қолдануынан. Себебі,
бүкіл сабақ бойында бір ғана іс– әрекетті (мысалы, жаттығу жұмыстарын
немесе мұғалімнің монологты сөзі) орындаған оқушылардың сабаққа деген
қызығушылығы бәсеңдеп, білімді игеру деңгейлері төмендейді. Сондықтан
мұғалім оқыту үрдісінде қандай әдіс – тәсілдерді қолданатындығын алдын –
ала ескеруі қажет. Дұрыс іріктелген әдіс тек оқушының білімді игеруіне ғана
әсер етіп қоймайды, сонымен қатар оның шығармашылық қасиеттерін де
арттырады. Осыған орай оқыту барысында қандай әдістер тиімді, қай әдісті
қай әдістен кейін қолдану қажет деген мәселе – бүгінгі күннің талабында
өзекті мәселе.
Педагог ғалымдар оқыту барысында әдістерді пайдалану мұғалімнің алдына
қандай оқыту мақсатын қойғанына байланысты екендігінде,–деп есептейді.
Олай болса, оқыту әдістерін жинақтауда, анықтауда, мұғалім мен оқушының
арасында қандай әдістер іс–әрекеттің орындалатыны, мұғалім мен оқушының
арасында қандай әдістер іс – әрекеттің орындалатыны, мұғалім оқушының
қандай қабілетін жетілдіретіні маңызды роль атқарады. Сондықтан әрбір
педагог – ғалым білім мазмұны мен оқыту мақсатына қарай оқыту әдістерін
анықтауда өзіндік көзқарас ұстаған. Мысалы: А.Байтұрсынов жалқылау,
жалпылау, талдау, жинақтау, ойын, зерттеу, сұрақ –жауап, салыстыру т.б.
әдістерді анықтап, алғаш рет оқыту барысында қолдану жолдарын көрсетті.
С.Жиенбаев оқушыны сөйлеуге жаттықтыратын жұмыс түрлерін, оны жүргізудің
мынадай әдіс жолдарын атап көрсетті:
а) сурет арқылы әңгіме құрастыру;
ә) оқушылар сөйлеген уақытта оларға ойын дәл көрсететін сөзді
таңдап айтуға, мүмкін болғанша жәрдемдесіп отыру;
б) жаңа сөздерді жаздырғанда, тұтас мәтінге сол сөздерді
байланыстыра ендіруді тапсыру т.б.
Ж.Аймауытов талдау, жалпылау, жалқылау, сұрақ – жауап, әңгімелесу,
түсіндіру, көрнекілік, іздендіру т.б. әдістерді айқындап, олардың оқушы
психологиясына әсерін пайымдаған.
Д.Әлімжанов,Ы.Маманов салыстыру, индукция – дедукция, баяндау,
әңгімелесу,жаттығу, интерактивтік, көрнекілік т.б. әдістерін тиімді қолдану
қазақ тілін сапалы оқытудың алғы шарты деп түсінді.
А.Әбілқаев; оқушылардың білім алу кезеңіне қарай – мұғалімнің сөзі,
әңгіме, көрнекілік, жаттығу;
Оқушылардың қатысу дәрежесі мен сыныбына қарай – актив– пассив,
тапсырманы орындау;
Оқушылардың жұмыс сипаты мен орнына қарай – бақылау тапсырмалары,
жұмысты жазбаша орындау, жұмыстың ауызша орындалуы, – деп әдістері оқушының
білім алу, қатынасу, орындау жұмыстарына қарай екшеп саралады.
Ә.Исабаев; Қазақ тілін педагогикалық жақтан үйрету әдістеріне: қазақ тілін
әдебиет материалдарымен байланыстырып өту, түсініксіз сөздерді үйрету,
диалогтық және монологтық сөйлеуді үйрету, ауызша түсіндіру, ауызша
мазмұндау және мәнерлеп оқыту әдістері; хабарлау, тәжірибе, түсіндіру және
кітапты пайдалану әдістерін атап көрсеткен.
Қазақ тілін теориялық – практикалық жақтан үйрету әдістеріне: талдау,
тілдік материалдың түрін өзгерту, мазмұндау, сөйлем құрау, диктант жаздыру
әдістерін жатқызды.
Қазақ тілінде материалдарды толық меңгертіп, оны тиянақты игерту
жолында көбірек қолданылып жүрген өнімді әдістердің бірі–жаттығу әдісі.
К.Д.Ушинский оқушылардың сөйлеу қабілеттілігін жетілдіруді ойлаған
жетекшілер оларды үздіксіз жаттықтырып отыру керек – деген. Ал
Ы.Алтынсарин жаттығу әдісі оқушыны білім алуға үйретіп, дүниетанымын
кеңейтетін әдіс, – деп есептеген.
Аталған ғалымдардың анықтаған әдістері бүгінгі күнде де өз құндылығын
жойған жоқ. Бұлар – оқыту процесінде әдістерді классификациялау мен анықтау
мәселесін дамытқан еңбектер. Сондықтан многообразия подходов к
характеристике методов обучения ... ...отражает их объективную, реальную
многостронность, многогранность которая не может и не должна быть путем
ограничения сущность методов обучения каким –либо видом или одной стороной
их проявления, – деу дұрыс деп білеміз.
Педагогикалық әдебиеттерде грек тілінің методос сөзін тәсіл ретінде
түсіндірулер кездеседі. Бұл әдістеме ғылымында әдіс пен тәсілдің тығыз
байланысынан туындаған. Мысалы, Швейцар энциклопедиясында: Под понятием
метод разумеют способ, как надо поступать при деятельности метод общем
смысле, таким образом, заключается в планомерным поведения для
достижения определенных целей. Метод служит тому, чтобы давать
обоснованное изложение установленной истины или указывать путь к
отысканию новой , – деп көрсетілген.
М.А.Данилов, Б.Л. Есиповтардың Дидактика атты еңбектерінде осыған ұқсас
анықтама берілген: Методы обучения есть способы работы учителя и
руководимых им учащимся, с помощью которых достигается усвоение
последними знаний, умений и навыков, а также формирования мировозрения и
развития познавательных сил
Біздің пікірімізше, әдіс дегеніміз – оқушылардың танымдық қызметін
ұйымдастыруда мұғалім жүргізетін іс–әрекеттер жиынтығы, тәсіл – осы әдістің
бір элементі, құрамдас бөлігі.
Қазақ тілі бойынша байланыстырып сөйлеу жұмыстарын жүргізу барысында
мұғалім түрлі әдіс – тәсілдерді қолданады. Орынды және дұрыс, бірінен кейін
бірі қолданылған әдіс – тәсілдер ғана сабақтың мақсатын анықтайды.
Байланыстырып сөйлеу барысындағы әдістерді біз төмендегіше белгіледік:
1. Салыстыру.
2. Мәндес сөздермен жұмыс.
3. Қарсы мәндес сөздермен жұмыс.
4. Көрнекілік арқылы түсіндіру.
5. INSEPT арқылы түсіндіру.
6. Мюнстенберг әдісімен жұмыс.
Бұл әдістерді жеке түрінде емес, бір – бірімен тығыз байланыста
қолданылғаны нәтижелі болады.
Салыстыру: Мұнда заттар мен құбылыстардың ұқсастығы, айырмашылық
қасиеттері айқындалады. Белгілерді тапқан сияқты, бұл да ақыл – ойдың
аналитикалық жұмысы.Бірақ салыстыру күрделі, мұнда синтез, жалпылау,
қорытындылау элементтері іске асады. Оқушылар заттарға тән белгілерді таба
алатын дәрежеге жеткен кезде ғана салыстырады.
Салыстыру тапсырмасында мынаны ескеру қажет; ортақ белгілері бар заттар
мен құбылыстар беріледі ( трактор мен ағашты, стол мен малды салыстыру
берілмейді).
Салыстыру мақсатты болуға тиіс: мысалы қасқырды итпен салыстырғанда
сыртқы белгілеріне қарай емес, мінез құлықтарына, адамға тигізетін пайда –
зиянына қарай да салыстыруға болады.
Салыстырудың аяғында қорытынды жасауы керек. Бұл жұмыс әуелі екі затты
немесе құбылысты салыстырудан басталып, кейін үш–төрт, тіпті онан да көп
заттарды салыстыруға болады.
Алғашқы кезде, әсіресе 1– сыныпта, заттарды қарама– қарсы белгілеріне
қарай салыстыру оңайға түседі (сүт ақ, көмір қара). Сонымен қатар оларға
салыстыру үлгісі де беріліп отырады. Мұны оқылған материал бойынша
жүргізілген қолайлы.
1–сыныпта салыстыруға мыналарды ұсынуға болады.Өсімдіктерден: алма
ағашы мен қарақат ағашы; қоға мен қамыс; ақ бидай мен қара бидай т.б.
Жануарлардан: ақ тиін мен түлкі; тауық пен үйрек; Адамдардың сыртқы
көрінісі мен мінез–кұлықтары: Мысалы,оқыған әңгімелеріндегі екі кейіпкерді
салыстыруы т.б.
2– сыныпта да, осы көрсетілген сияқты топтағы заттар (өсімдік,
жануарлар, еңбек құралдары) салыстырылады. Бірақ мұнда жұмыс күрделендіріле
жүргізіледі; салыстыруға үш–төрт зат жиі– жиі тапсырылады; адамдардың түрлі
әрекеттері, мінез– құлықтары (оқыған әңгімелері бойынша) салыстырылады.
Мұнда 1–сыныптағыдай сұрақ– жауап арқылы емес, балалар өздіктерінен
әңгімелеп айтады.
3–сыныпта оқушылардың алдыңғы алған дағдылары жетілдіріле береді.
Балалар бақылаған материалдарын өздіктерінен салыстырады. Жыртқыш құстар
(бүркіт, лашын, сұңқар, қаршыға,қырғи т.б.) жөнінде түсінік бергенде
әрқайсысының суретін көрсете отырып, олардың бір–бірінен айырмашылықтарын,
ерекшеліктерін салыстыра отырып түсіндіретін болса, оқушылар жыртқыш деген
сөздің мағынасын жеңіл қабылдайды. Негізінен осы тараудың I–ші бөлімінде
көптеген мәтіндер салыстырылып көрсетілді.
Мәндес сөздермен жұмыс – байланыстырып сөйлеу жұмыстарының үлкен
бір бөлігі. Тілдегі барлық сөздердің лексикалық байланысы – синонимдік
мағынасына байланысты. Заттар, олардың түр–түсі, қимылы, іс–әрекеттің
өзі әртүрлі мағынаға ие бола алады. Қанша синоним сөз болса, біздің тіліміз
де соншалықты бай дей аламыз. Оқушының ойын, тілін, дамытуда мәндес
сөздерді пайдалануға үйрету жұмысының рөлі күшті. Мәтінде мәндес сөз бар
ма, егер болса, олардың мағынасын қалай ұғындыру керек, балалардың
жауаптары ол сөздерді қолдану үшін, қандай сұрақтар қою қажет, – екендігін
анықтайды.
Егер мәтінде синоним сөздер болмаса, мұғалім оны балаларға ұғындырғысы
келсе, оны қалай ұйымдастырған жөн: оқу барысында мәндес сөзді айтып
түсіндіре ме, қорытынды әңгімеде айтып кірістіре ме, сурет арқылы көрсетіле
ме? – осыны қарастырады.
Мысалы, бастауыш сыныпта мәндес сөздермен жұмыс түрлері мынадай:
1- тапсырма. Берілген сөздердің мәндес сөзін тап:
Ажарлы, абырой, нағыз, икемсіз, ықылас т.б.
2-тапсырма. Берілген мақалдардың ішінен қарамен жазылған сөздердің мәндес
сөздерін ата:
1. Түсі игіден түңілме.
2. Жақсының алдында – ізет
Жаманның алдында – күзет.
3. Күз дәнімен көрікті,
Қыс қарқымен көрікті.
4. Талапты, ерге нұр жауар.
( Игі – ізгі, таза, адал; Ізет – әдеп, сыпайылық, кішіпейілдік; Көрікті –
әдемі, сұлу; Талапты – ынталы, ұмтылушылық; Ер – батыр.)
3-тапсырма. Көркем, өлке, ықылас, ақырын, таланты, даңқ.
Берілген сөздерді көп нүктенің орнына қойып, мәндес сөзін тауып, жазыңдар:
1. Адамға мен өз басым бас иемін,
Сақалы емес, ... ... ... ... . өнері үшін.
(Қ.Мырза–Әли)
2. Неткен сұлу, неткен ... ... ... ...,
Осы менің туған ... ... ... ..
3. ... ... ... ... .. естуші едім бұдан бұрын,
Шешілмес бір көргенге сенің сырың
(М.Хакімжанова)
4. ... ... ... .. аяңдап, ана солардың қасына келді.
5. Расында бәйбішенің Нартайға деген ... ... ... ... бөлек еді.
Талант – табиғи дарын, ерекше қабілет.
Көркем – сұлу, әдемі, ажарлы.
Өлке – аймақ, өңір.
Даңқ – атақ, абырой.
Ақырын – жай, баяу.
Ықылас – пиғыл, ниет.
Мәтіндерде кездескен кейбір сөздерді осы ретпен мәндес сөздер арқылы
түсіндірудің пайдасы мол. Оқушылар ондай тапсырманы орындау барысында
жақын, ұқсас мәндес сөздерге түрліше рең беріп тұратындығын байқайды.
Қарсы мәндес сөздер – оқулықта көп кездеседі. Антоним дегеніміз–
мағыналары қарама–қарсы сөздер. Синоним сөздерге қарағанда, антоним
сөздермен жұмыс жасау – өте жеңіл балаларға. Бұл әдістегі басты құрал –
салыстыру. Өйткені, балалар мағыналары қарама–қарсы сөздерді салыстыру
арқылы тезірек табады. Сөз мағыналарын антоним арқылы ұғындыру жұмыстарына
мынадай тапсырмалар беріледі:
1- тапсырма. Берілген сөздердің қарсы мәндес сөзін тап;
Жақын, құлау ,бай, күлу, ыстық, қымбат, жаңа ,пайдалы т.б.
2- тапсырма. Мына сөз тіркестеріне қарсы мәндес сөздер жазыңдар;
Ашық аспан – тынық су –
Қатігез адам – жалған хабар –
3- тапсырма. Берілген сөйлемдердегі қарамен жазылған сөздердің
қарсы мәндес сөздерін жазып көрсетіңдер:
а) Менің жан досым Арман алыс тұрады.
ә) Биік таулар арасында көптеген қызғалдақтар бар екен.
б) Биыл қыс суық болды.
в) Біз апайды өте жақсы көреміз.
г) Үнемі Досжан ауыр жұмыстарды өзіне алады.
Алыс – жақын
Биік – аласа
Суық – жылы, қыс–жаз
Ауыр – жеңіл
Жақсы көреміз – жек көреміз.
Көрнекілік арқылы оқушылардың сөздік қорын, байланыстырып сөйлеуін
жеңілдетуге болады. Сөздердің мағыналарын көрнекіліктер арқылы түсіндіру ─
балалардың ынтасын, сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Балаларға қазақ
тілін үйретуде көрнекіліктің алатын орны зор. Өйткені, 2–3 сыныпта бұл
әдіс өте көп кездеседі. Көрнекілік бақылампаздықты, ойлауды дамытады және
балалардың бақылағандарын сөзбен дұрыс байланыстыра айтып беруге, одан
логикалық қорытындылар шығаруға дағдыландырылады.
Оқу барысында көрнекілікті қолдану мүмкіндігі орасан көп:
қоршаған орта, саябаққа шығу, оқушылардың жинаған заттары, құстардың
тұлыбы, кинофильмдер, диафильмдер, түрлі оқулықтағы суреттер т.б.
Оқушылардың ойын, тілін, дамытады. Көрнекілік арқылы сөйлегенде оқушылардың
сөздерінің байланысына да көңіл бөлу қажет.
Оқу сабақтарындағы көрнекіліктің басты түрі суреттер болып табылады.
2–3 сыныптарда көбінесе суреттер арқылы әңгіме құрастыру тапсырмасы көп
кездеседі.
Бастауыш сынып оқушылардың байланыстырып сөйлеуін меңгертуде көрнекі
құралдар мынадай жолмен пайдаланылады:
1. Сөздерді меңгерту, олардың мағыналарын түсіндіруде табиғи
көрнекіліктер мен заттар бейнелеу көрнекіліктердің алатын орны ерекше.
Балаларға сөз мағынасын түсіндіру барысында сол сөздің мағынасын түрлі
суреттер, тұлыптар, жер бетінің бедері т.б. арқылы түсіндіруге болады.
2. Сөздерді байланысын, сөз құрамын түсіндіруге символикалық
көрнекіліктер қолдану керек. Түрлі сызба мен кеспелерге, карталарға
сөздердің байланысқан жері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ
ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Мәтінмен жұмыс байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізгі құралы
ретінде
Жазу жұмысын мақсатқа сай ұйымдастыру оқушылардың лингвистикалық
алған білімін қолдана білуге, өз ойын жеткізуде сөйлемдер мен сөздерді
орынды пайдаланып, байланыстырып сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастырады.
Оқу бағдарламасында байланыстырып сөйлеу жұмысына Мазмұндамалар мен
шығармалардың тілдік жазу – сөздерді таңдап, дұрыс қолдану, сөз тіркестері
мен сөйлемдерді дұрыс құра білу әрбір сыныпта жетілдіріліп отырылады, –
деп көрсетеді.
Қазақ тілі сабағында жүргізілетін байланыстырып сөйлеу жұмысында
оқушылардың ауызша және жазбаша сөздік қорларын молайтып, сауаттылығын
арттыру мен жазбаша мәтін құрауға дағдыландыру үшін оқушылардың мынадай
икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады:
1. Мәтіннің мазмұнын, көлемін анықтау;
2. Мәтінді түсініп оқи біліп, мазмұнын игеру;
3. Мәтіннің тақырыбын нақты белгілеп, материал жинақтап, әңгімелей білу;
4. Жазба жұмысының тақырыбына лайықты өз көзқарасын, ойын білдіріп, жаңа
пікір қосуға баулу;
5. Жазба жұмыстарды баяндау, суреттеуге машықтандыру;
6. Жазылған жұмыстарды өңдеу, толықтыру;
7. Сауатты сөйлеп, қатесіз жазуға баулу.
Мәтін – тек сөйлеудің тыңдау үрдісінің жемісі ғана емес, сонымен
қатар, қабылдау жемісі болып табылады. Сондықтан да мәтінді екі жақты тану
үлкен орын алады: біріншісі – айтушының тұрғысынан, екіншісі – тыңдаушының
тұрғысынан қарастыру. Кейбір ғалымдар мәтіннің байланысын айтушы сөйлеуімен
байланыстырса, мәтіннің сипатын тыңдаушы қабылдау ерекшелігімен
байланыстырады.
Мәтіннің туындауы туралы психолингвист ғалымдардың “ жазушы – оқушы”
жүйесіндегі ерекшеліктер бойынша пікірлері, қазақ тілін оқыту әдістемесінде
жолы бар екені Т.Шонанұлының әдістемелік мұраларынан көруге болады.
Мәтінді түсіну туралы көрнекті психолог ғалым М.М.Мұқанов мынадай
пікір айтады: Тексте ой бар ма ? Әрине, әркімнің ойы өз басында. Сол ойды
қағаз жүзінде түсіргендіктен, бәлкім, текстегі мазмұнды біз ой деп айта
алармыз. Егер тексте ой болса, текстің өзі адамсыз сөйлей ала ма? Әрине,
сөйлей алмайды. Ендеше, тексте ешқандай ой жоқ. Ой дегеніміз – тексті
жазған кісінің жадында қалуы. Егер тексте ешқандай ой жоқ болса, онда оны
өзге кісілер қалай оқып түсіне алады? – деген сұрақ туады. Тексті оқып
түсіне алатын себебі, текстердің қай–қайсысының болса тілде сөйлеушілердің
шарттасқан келісімі сияқты. Сөйтіп, сол келісім нәтижесінде текстегі ойды
бір тілде сөйлейтіндер тегіс танитын болады. Өйткені мәтін – тіл
бірлігінің барлығы өзінің болмысын, қызметін көрсете алатын ерекше өріс.
Ал дәл бір мәтін пайда болып отырған сәттегі сол мәтінде айтушының немесе
жазушының түпкі ойын барлық сол тілде сөйлеушілер бірден түсіне қалады
деген М.М.Мұқановтың пікіріне келісу қиындау, өйткені көп адамдардың
психологиялық жағынан біріне – екіншісі үлеспей, қиындықтардың туындауы –
сол бірінің ойын жеткізген тілін екіншісі өзінің түсіну дәрежесіне
байланысты жеткізеді.
Мәтін – қазақ тілін оқыту барысында үлкен орын алатын оқыту –нысаны.
Біріншіден, тілден білім беретін материал оқыту мәтіндері түрінде берілсе,
екіншіден жаттығулардың тұтас мәтін түрінде берілуі де мәтінмен істелетін
жұмыстардың сараланып жүйеленуін қажет етеді. Мәтіннің қызметін таныту –
оқушыға тіл бірліктерін функционалдық тұрғыдан танып білуге, сол арқылы
оқушының логикалық ойлауы бірізді қалыптасуына мүмкіндік береді. Өйткені,
мәтінде тіл бірліктері (сөз, сөз тіркесі, сөйлем) тегіс қатысады.
Г.Смағұлова өзінің еңбегінде мәтіннің белгілі бір құрамнан тұратынын
айта келіп: Мәтін – тіл жүйесіндегі өзінің мәні мен болмысына сай,
сөйлемдердің жай ғана тізбегі емес, мағыналық – құрылымдық күрделі тұлға.
Ол грамматикалық, логикалық, байланыстарға негізделген, тиянақты мазмұнға
ие біртұтас қарым–қатынас бірлігі, – деп анықтайды.
Ал Р.Ә.Шаханова мәтін бойынша жұмыстардың мынадай түрлерін ұсынады:
─ мәтін бойынша сұрақ жауап ұйымдастыру (әңгіме);
─ мәтінді мағыналық бөлімдерге бөліп, тақырып қойғызу;
─ мәтінге жоспар құрғызу;
─ мәтінмен шығармашылық жұмыс (толықтыру, әңгіме құрастыру сурет
бойынша):
Оқушылардың дүниетанымын дамыту мен қалыптастырудың арнайы
мақсаттары көзделіп, түрлі өмір, ғылым салаларынан арнайы мәтіндер
кездеседі. Оқушылардың мәтін туралы түсінігін арттыру үшін оның түрлері
туралы білім 2–сыныптан бастап–ақ беріле бастайды. Мәтіннің азат жолдарға,
күрделі сөйлем тұтастықтарына, сөйлемдерге бөлшектенетіні белгілі. Сонда
адамның дұрыс құрастырылған сөйлеуінің негізінде, мейлі ол жазбаша түрде
ме, ауызекі түрде ме, жекелеген сөздер емес, жекелеген сөйлемдер емес,
логикалық және композициялық жағынан үйлескен ерекше тұтастық жатады.
Ахмет Байтұрсынұлы Тіл құралы еңбегінде іргелес сөйлемдер, –деген
ерекше термин береді. Бұл термин сөйлеушінің белгілі бір нәрсе туралы
хабарламақ болған ойын бір сөз, болмаса бір сөйлем бере алмайтынын, тек
бірнеше сөйлем болып, тұтас бір ойды бере алатынын дәлелдейді. Сонда, қазақ
тілін оқыту мәселелерін зерттеуде А.Байтұрсынұлы оқушы назарынан маңызды
тіл бірлігі табиғаты тыс қалмауы керек, – деген идеясын танытады.
Мәтінді таныту үшін оқушыларға 2–сыныпта берілген мынадай ертегіні ұсыну
керек:
Бірақ басын құмырадан кері шығара алмай, әлек болады. Егін оруға
шыққан бір әйел құмырасын сүтімен шөптің арасына қояды: Бұны түлкі көреді
де, жасырын келіп, құмыраның ішіне басын сұғып, сүтті ішеді.
(2 сынып,167 жаттығу,1ші азат жолы)
Берілген ертегіде бірнеше сөйлемдер берілген, белгілі бір ойды жинақтай
алмай тұр. Себебі не? Себебі – сөйлемдердің орналасуы қате. Ал олардың
әрқайсысының тұтас мағына құрауда қажет болып табылатын рет орнымен
орналастырсақ, айтылмақ белгілі ой шығады. Негізгі берілген ертегі мынадай:
Егін оруға шыққан бір әйел құмырасын сүтімен шөптің арасына
қояды. Бұны түлкі көреді де, жасырын келіп, құмыраның ішіне басын сұғып,
сүтті ішеді. Бірақ басын құмырадан кері шығара алмай әлек болады.
Осындай мысалдар мәтіннің сөйлемнен анағұрлым мол, айқын, ойды кең, тұтас
етіп беру мүмкіндігі үлкен бірлік екенін танытады. Мәтіндегі сөз бен
сөздің, сөз тіркесі мен сөз тіркесінің, сөйлем мен сөйлемнің өзара
байланысқа түсу мүмкіндіктерін таныту байланыстырып сөйлеу арқылы жүзеге
асады.
Мектепте оқушылардың тілдік құрылымын, сауаттылығын, сөздік қоры мен
тіл дамыту жұмыстары ұдайы жүргізіледі. Мұнда жүйелі жүргізілген жұмыс
міндетті түрде өз нәтижесін береді. Мынадай екі мәтінді талдатып көрелік,
көрнекілік көмегімен: тақтаға плакатқа жазылған екі мәтін ілінеді. Мысалы:
3–сынып оқулығындағы Ас атасы – нан мәтіні.
Тапсырма: Төмендегі екі мәтінді салыстырып, қай мәтінде айтылған ой
анық, әсерлі, бейнелі берілгендігін анықтаңдар.
1– мәтін
Ас атасы – нан.
Бірде Науан әжесіне еріп, егіс даласына келді. Ол шашақты басы иіліп
тұрған бидай сабақтарын көріп әжесінен:
– Мынау өсіп тұрғандарт не? – деп сұрады.
– Науанжан, бұл пісіп тұрған нан, – деп жауап береді әжесі.
– Нан болса, таба наны қайда?
– Таба нанда осы дәннің ішінде.
– Ал тоқаш ше?
– Тоқаш та осы дәннің ішінде.
– Бауырсақ ше?
– Бауырсақта осы дәнге сыйып тұр, Науанжан.
– Әже, кіп – кішкентай қауызды дәнге осынша көп нан қалай сыйып тұр? –
деп Науан таң қалды.
Ас атасы–нан, нан атасы – дән деген Науанжан осынша мол дүние, тоқшылық
әрбір дәннің ішінде, – деді әжесі.
(М.Төремжанов)
2–мәтін
Ас атасы – нан.
Науан бірде әжесімен егіске келді. Ол бидайды көріп әжесінен:
– Мынау не? – деп сұрады.
– Науанжан бұл нан – деді әжесі.
– Нан болса таба нан тоқаш, бауырсақтар қайда? – деді Науанжан.
– Осы дәннің ішінде бәрі де – деді әжесі.
– Әже, кішкентай дәнге қалай сыйады?, – деп таң қалды Науан.
– Ас атасы–нан, нан атасы–дән, – деді әжесі.
(М.Төремжанов).
Осындай салыстырулар оқушылардың мәтін құрау қабілеттерін қалыптастырудың
жақсы жолдарына негіз бола алады. Өйткені, мәтінді салыстыру барысында
оқушы мәтіндегі ойдың қалай кірпіштен өрілетін, лингвистикалық
эксперимент жасау арқылы өзі бақылап отырады. Осындай талдаулар оқушыға
жазушы шеберлігін, ойдың толыққанды берілуіндегі сөздік қордың,
байланыстырып сөйлеудің жетілуінің алатын орны деген ұғымдарды игертеді.
Жоғарыдағы екі мәтінде де ой аяқталған. Бірақ қай мәтіннің беретін ойы
анық, айқын, ашық ауқымды екені салыстыруда анық байқалады. 1–мәтін
сөйлемдердің арасына жаңа сөйлемдерді байланыстырып, ой анық ашық
көрсетілген, мәтін ретінде құрылған; 2– мәтінде өте жай сөйлемдермен
көрсетілген.
Бұл талдау әдістері оқушылардың мәтін туралы түсінігі нығайып, мәтін
құру (әңгіме, шығарма) шеберліктерін шыңдауға жетелейтін қабілеттер
қалыптасуына ықпал етеді. Оқушылардың өздерінің көздерін жеткізуі дұрыс. Ол
үшін мағыналық байланыстары жоқ сөйлемдер тобы мен мәтінді салыстырамыз:
Тапсырма: Төменде берілген екі топтағы сөйлемдердің байланыстарына
назар аударыңдар;
1. Қай топта ой жалғаса айтылады?
Қайсысында ой әртүрлі келеді?
2. Қайсысында сөйлемдерді байланыстырып тұрған ортақ ой бар? Қайсысында
ой білінбейді?
3. Сонда қай топты мәтін деп айта аламыз?
1 – топ
Жолбарыс – жыртқыш аң. Ол негізінен Азияны мекендейді. Оның көп аулайтын
аңдары – бұғы, жабайы шошқа, киік. Жолбарыс тордағы тіршілікке де оңай
үйренеді. Бұл жыртқышты көптеген хайуанаттар паркінен көруге болады. Ол үй
мысығына ұқсас.
Ол кім? Бұл не? кітабынан.
2 – топ
Жолбарыс – ол жыртқыш аң. Жұбанов ағай күй тартатын, ән салатын
жігіттерді қатты құрметтейді. Ескі Ресей Англия емес еді де, Қазақ елі
Индия болған емес. 1924жылы Шалқар қаласынан Әли Құрманов келді.
Бұл талдаудың қорытындысында оқушылармен бірге мынадай ереже шығарылады:
Кез келген сөйлемдер тобы мәтін жасай алмайды. Себебі, мәтіндегі
сөйлемдерде байланыс болуы керек. Ой бірден екі өзара даму үстінде болуы
керек. Сөйлемдер ортақ бір тақырып бойынша байланысуы керек.
Соңынан мәтін туралы түсініктерін бекітуде оқушыларға мынадай
тапсырма беріледі:
1. Оқушыларға қысқаша шығарма жазғызып, оларды бір–бірінен тексерту.
Мәтін құрудағы достарының қателіктерін тану, анықтау арқылы оқушы
өзінен де білімін, қабілетін жетілдіре түседі;
2. Мәтіндегі сөйлемдердің орындарын ауыстырып, мәтіннің құрылымы туралы
түсініктерін бекіту;
3. Мәтіндегі негізгі ойды анықта;
4. Мәтінге тақырып қой;
5. Мәтіннің жоспарын құрастыр.
Мұғалім мәтіннің белгілерін өзі оқып таныстырады:
1. Мәтінде бірден көп сөйлемдер тобы болады.
2. Ол сөйлемдер бір–бірмен мағыналық байланыста болады.
3. Ол сөйлемдердің тақырыбы бір болады.
4. Сөйлемдердің орын тәртібі де мағынаның тұтастығығын, бірлігін
сақтайды.
5. Мәтіннің құрамындағы сөйлемдердің бірі мен екіншісі айтпақ ойды
дамыта түсіп байланыстырып отырады.
Осындай таныстырудан соң, мұғалім Мәтін мен Сөйлемді өзара салыстыруға
көшеді. Бұл жерде мұғалім мәтін тақырыбынан соң, сөйлем тақырыбы
келетінін айта келіп, сөйлем дегеніміз не екенін еске түсіріп алады.
Сөйлем – аяқталған ойды білдіреді.
1. Сөйлемге мысал:
Менің досым Өзбекстанда тұрады.
2. Мәтінге мысал:
Менің досым Өзбекстанда тұрады. Біз хат арқылы таныстық. Мен оған өз
елім туралы мақтанышпен жазамын. Ділбар Алматыға биыл жазда келмекші.
Досымды асыға күтіп жүрмін.
(3-сынып,139–жаттығу)
Бұл салыстырудан келіп шығатын қорытынды Мәтіннің құрамы сөйлемнен көп
болады. Бірақ сөйлемердің тобының саны ғана, мәтін деп аталмайтынын
ұғындыру да аса маңызды. Осындай жаттығу жұмыстарын жүргізу арқылы бастауыш
сынып оқушыларының білімін бекітіп, мәтінді тануға байланыстырып сөйлеу
заңдылықтарын қолдана білуге қалыптастыру мақсаты орындалады.
Оқушылардың байланыстырып сөйлеуде, көп ретте, мәтін туындамай
жататыны белгілі. Бұл жағдай:
1. Оқушылардың сөздік қорының кеңдігінен туындап жатады;
2. Көп жағдайда грамматикалық байланысу тәсілдерін дұрыс қолдана
алмауынан туындайды;
3. Ең бастысы, оқушыларда тұтастықтың құрылуы, сақталуы туралы
ұғым қалыптасуынан болады.
Оқушыға белгілі бір тақырып туралы баланың өмірлік көрген–білген
тәжірибесі анықталады, сол туралы дүниетанымы сол арқылы таңбаланып, оны
сөздік қоры көркемдейді. Содан соң, егер баланың осы тақырып туралы айтайын
дегені көп болса, оқушы қайсысын айтарын білмей, ананың басын бір шалып,
мынаның басын бір шалып отыратын болады. Оның барлығы мәтін туралы
түсінік алмауынан болып жататын қателіктер. Мәтін жасауда адам өзінің
ой–санасында іштей жоспар құрып жатады. Ол – сөзсіз үрдіс (процесс). Бірақ
сол құрылған жоспардың өзі белгілі бір дағдыға айналмай, нәтижесінде,
оқушының сөзі шашыраңқы болады.
Сондықтан мәтінге жоспар құра білуге де көп назар аудару керек.
Жоспар дегеніміз – туындаған немесе туындамақ мәтіннің негізгі
бөліктері сөйлеу не жазу барысында сол тірек ойлар жайылып, толығып, дамып
соның нәтижесінде тұтас, толыққанды мәтін жасалады.
Мәтінге жоспар құрғызуда оқушылар орындайтын, оларды қалыптастырылуы
тиіс деп санайтын логикалық амалдар мыналар:
тұтас мәтінді мағыналық бөлшектерге бөлу; негізгі ойды іріктеп, анықтау;
бөлшектерге тақырыпшалар беру; оларды жоспар түрінде ретке келтіру. Жоспар
құру үшін, сонымен бірге жоспардың түрлерін де тану керек. Олар:
– жоспарды сөзбен құру, мұның өзі жай жоспар, күрделі жоспар,
кеңейтілген жоспар болып бөлінеді;
– сурет арқылы жоспар құру;
– танымдық жоспар құру.
Негізінде жоспар құру барысында оқушылардың ой қызметі жетіледі.
Оқушы мәтіндегі берілген материалдың мазмұнындағы түйінді ой мен қосалқы
ойды ажырата ала ма, ол үрдіс қалай өтіледі, ойлау қызметі қаншалықты өсіп
–жетіледі, жазушы адамның тілдік қызметінің нәтижесі (яғни мәтін) екінші
адамға қалай аударылып шешіледі деген маңызды сұрақтарға мұғалім оқушының
мәтінге жоспар құру қызметінен, соның нәтижесінен жауап іздейді. Бірақ сол
жақсы нәтижеге жету үшін мұғалім соған жететін баспалдақтарды қалауы тиіс
екендігі есте тұрады.
Жоспар құру – ауызша да, жазбаша да жүргізіледі. Сабақ үрдісінде
оқушыға ауызша жоспар құрғыза білуге дағдыландыру маңызды. Бұл оқушының
есте сақтау қабілетін, логикалық ойлау мәдениетін, сөйлеу тілін дамытып,
өзінде бар білімін жаңғыртуда тез қорытынды жасай біледі, байланыстырып
сөйлеу қабілетін жетілдіреді.
Қорыта келгенде, мәтіннің өзіндік мынадай ерекшеліктері бар:
1. Мәтін түзетін сөйлемдер және олардың өзара білдіретін ой–пікірі
бойынша байланыстылығы;
2. Мәтіндегі азат жолдар және олардың тақырып мазмұнына бағыныштылығы;
3. Мәтіннің түрлілігі яғни байланыстырып сөйлеу арқылы көрінетіндігі.
Сондықтан оқушылардың байланыстырып сөйлеу икемділіктері
мен дағдылары мәтін бойынша дамытылады.
2.2. Бастауыш сынып оқушыларын байланыстырып сөйлеуге үйретуде қолданылатын
әдіс – тәсілдер
“ Мектеп жас ұрпақтарды олар болашақта өмір сүріп, жұмыс істейтін
қоғамдық жағдайларды мейлінше ескере отырып, өсіруге, оқытуға және
тәрбиелеуге тиіс, – делінген “ Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп
реформасының негізгі бағыттарында”. Қазіргі кездегі қоғам дамуындағы
өзгерістерге байланысты ерекшеліктерінің бірі – еңбектің шығармашылық сипат
алуы. Осыған орай, егеменді еліміздің қазіргі алдында тұрған ең маңызды
міндет – балалардың жас шағынан бастап, өз бетінше ойлау қабілетін
қалыптастыру, шығармашылық белсенділігін арттыру.
Жалпы білім беретін мектептерде білім мазмұнын жетілдіру, арттыру
барысында әдіс – тәсілдерді дұрыс қолдану – бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі. Себебі, дұрыс ұйымдастырылған оқыту үрдісі білім
мазмұнын меңгертудің бірден бір жолы. Мұғалім сабақ барысында әдістерді,
техникалық құралдарды орынды қолдана білсе, оқушылардың білімді меңгеруі
қарқынды жүреді. Оқушылардың сауаттылығы мұғалімнің тәжірибесінен, оқыту
мақсатына сәйкес әдіс – тәсілдерді дұрыс қолданбауынан келіп шығады.
Ескі қазақ жұртының ғұлама ғалымы Жүсіп Баласағұн: ақылдың көркі –
тіл, тілдің көркі – сөз, – деп тауып айтқан. Мектеп табалдырығын аттап,
оқуға түскеннен кейін бала оқушы болып, онда бірінші сыныптан бастап
жүргізілетін пәндер арқылы дүниетанымын кеңейтіп, тілі байып, қоршаған
дүниеге де белгілі бір өзінше көзқарасы пайда болады. Оқушы қалпына түскен
баланың айналадағы дүниетаным өрісінің аумағы артып, тілінің дамуына,
осының салдарынан тұлғасының жан–жақты қалыптасуына әсер ететін бастауышта
жүретін пәндердің ішінде –Қазақ тілі пәнінің орны ерекше.
Атамұра баспасы шығарған (Қазақ тілі 2 – сынып, Алматы, 2002) авторлары:
Г.И.Уәйісова, Р.С.Әміров, Ә.Е.Жұмабаева жазған оқулық он бөлімге бөлінген.
а) Тіл және сөйлеу
б) Дыбыс және әріп
в) Мәтін
г) Сөйлем
ғ) Сөз және оның құрамы
д) Сөз таптары
е) Зат есім
ж) Етістік
з) Сын есім
и) Сан есім
Атамұра баспасы шығарған (Қазақ тілі 3 – сынып, Алматы, 2003)
авторлары: Г.И.Уәйісова, М.Б.Балақаев, Ә.Е.Жұмабаева жазған оқулық он
бөлімге бөлінген.
а) Тіл және сөйлеу
б) Дыбыс және әріп
в) Мәтін
г) Сөйлем
ғ) Сөйлем мүшелері
д) Жалаң және жайылма
е) Қаратпа сөз
ж) Сөз
з) Сөз құрамы
и) Сөз таптары.
Қазақ тілі сабақтарында мәтінді оқып үйренуге байланысты тіл дамыту
жұмыстарының ішінде байланыстырып сөйлеудің орны ерекше. Байланыстырып
сөйлеу дегеніміз – логика мен грамматиканың заңы бойынша құрылған, белгілі
бір тақырыпта аяқталған ойды білдіретін және байланысты азды–көпті
бөліктерден тұратын біртұтастық. Қазақ тілі сабақтарында оқып үйретудегі
негізгі мақсат – оқушылардың ауызша, жазбаша тіл байлығын арттыру десек, ол
ең алдымен, баланың сөздік қорын молайту арқылы жүзеге асырылады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаушылардың бірі –
Ахмет Байтұрсынов. Оның Қай әдіс жақсы?, Жалпылауды–жалқылау әдісі,
Дыбыстарды жіктеу түрі т.б. қазақ тілін оқыту әдістемесіне арналған.
А.Байтұрсынов Қай әдіс жақсы? деген еңбегінде оқыту әдістерін
қолдану ерекшеліктеріне тоқталады.
А.Байтұрсынов бала тілін дамытуда сөз үйретіп, сөздік қорын молайту
мақсатында өте тиімді әдістер қолданған. А.Байтұрсынов 1912 жылы шыққан
Оқу құралы атты еңбегінде сөздерді тақырыптық топтарға бөліп, әр топқа
бірнеше сөздер жазып көрсетеді. А.Байтұрсынов сөздерді тақырыптарға бөліп
беру тәсілі қазіргі Әліппе оқулығында да қолданылады.
Оқушылардың сөз байлығы олар оқитын бағдарламадағы материалдың және
өз бетімен оқитын көркем шығармалардың негізінде жылма–жыл толысып,
қалыптаса түсетіні мәлім. Оқулықтағы мәтіндердің көпшілігі ұлы жазушылардың
көркем шығармаларынан алынған. Оқулықта мақал–мәтелдер, жұмбақтар,
жаңылтпаштар, сурет бойынша әңгіме құрастыр, әңгімеге ат қой деген
тапсырмалар да мол. Бастауыш сынып оқушыларының ауызша, жазбаша тілі кедей,
сөйлемдердің құрылысы жағынан жұтаң, өз ойын толық жеткізе алмайды. Тегінде
ол кемшіліктердің түрлі себептері бар: Атап айтқанда, біріншіден,
оқушылардың қазақ тілін нашар білуі; екіншіден, сөздік қордың жалаңдығы;
үшіншіден, түрлі жолдармен келіп қосылған сөздерді оқушылардың сөйлегенде
орынды пайдалана білуге үйрету жұмыстарының сапасының төмендігінен деп
білуге болады. Мысалы: белгілі бір мәтінді оқып біткеннен кейін, сыныптағы
оқушының бірі өзіне қойылған сұрақты тез түсініп, жауабын анық, айқын,
толық етіп қайырады.
Екінші бала сұраққа түсінгенімен, оған өз бетімен жауап беруге қиналады
немесе қайтарған жауабы жүйелі болмай шығады. Егер оған қосымша сұрақтар
беріп, демеп жіберсе, оның жауабы алғашқыдан әлде қайда жүйелі, әрі сапалы
болып шығады. Ауызекі сөйлеу дағдылары нашар деп есептелетін оқушының өзіне
сүйемелдеу сұрақтар беріп, жеке сөздердің тура, ауыспалы мағыналарын,
мәтінде қолдану мәнін және оларды түрлендіріп, өзінің айтайын деген ойына
лайықты құру тәртібін сұрай бастасаң, жетегіне ілесіп ойыңды тап басып
отырады. Сөйте – сөйте ол оқушыға арнаулы бір мәтінді әңгімелеуге болады.
Осы қарапайым бақылаудың өзі оқушының сөздік қорына әр сыныпта түрлі жолмен
келіп қосылған сөздер бар да, оларды оқушылардың ауызекі тілде, жазуда
қолдану дәрежесінің сапалық айырмашылықтарын байқатады. Ал бұл өзгешелік әр
баланың оқыған, көрген заттарының атын, түр–түсін, қимылын білдірудегі,
есте сақтау дағдыларына байланысты.
Сөз мағыналарын есте сақтап, оларды толық қайта жаңғырту ісіне
оқушыларды үйретуші – мектепте бастауыш сынып мұғалімі. Бұны мұғалім қазақ
тілі сабақтарында жүргізілетін байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстарының,
оқушыларға мәтін бойынша жоспар құрғызу, мәтінді ауызша, жазбаша
мазмұндату, шығарма жаздырту, әңгіме құрастыру т.б. көптеген жұмыс
түрлеріне байланысты жүзеге асырады. Бастауыш сынып оқушылары сөздердің
мағынасын толық түсінгенде ғана оны ұғымға айналдыра алады және сөздерді
қарым– қатынас әрекетінде қолдана біледі.
Педагогика ғылымның іргетасын қалаған ғалым А.Байтұрсыновтың “жақсы
дерлік те, жаман дерлік те бір әдіс жоқ. Олақтықтың белгісі– бір ғана
әдісті болу; шеберліктің белгісі – түрлі әдісті болу; әдісті көп білуге
тырысу керек; оларды өзіне сүйенетін қолғабыс нәрсе есебінде қолдану
керек”,– дегені дәлел.
Демек, сабақтың нәтижесіздігі мұғалімнің әдістерді білмеуінің ғана
емес, бүкіл сабақ барысында бір ғана сүреңсіз әдісті қолдануынан. Себебі,
бүкіл сабақ бойында бір ғана іс– әрекетті (мысалы, жаттығу жұмыстарын
немесе мұғалімнің монологты сөзі) орындаған оқушылардың сабаққа деген
қызығушылығы бәсеңдеп, білімді игеру деңгейлері төмендейді. Сондықтан
мұғалім оқыту үрдісінде қандай әдіс – тәсілдерді қолданатындығын алдын –
ала ескеруі қажет. Дұрыс іріктелген әдіс тек оқушының білімді игеруіне ғана
әсер етіп қоймайды, сонымен қатар оның шығармашылық қасиеттерін де
арттырады. Осыған орай оқыту барысында қандай әдістер тиімді, қай әдісті
қай әдістен кейін қолдану қажет деген мәселе – бүгінгі күннің талабында
өзекті мәселе.
Педагог ғалымдар оқыту барысында әдістерді пайдалану мұғалімнің алдына
қандай оқыту мақсатын қойғанына байланысты екендігінде,–деп есептейді.
Олай болса, оқыту әдістерін жинақтауда, анықтауда, мұғалім мен оқушының
арасында қандай әдістер іс–әрекеттің орындалатыны, мұғалім мен оқушының
арасында қандай әдістер іс – әрекеттің орындалатыны, мұғалім оқушының
қандай қабілетін жетілдіретіні маңызды роль атқарады. Сондықтан әрбір
педагог – ғалым білім мазмұны мен оқыту мақсатына қарай оқыту әдістерін
анықтауда өзіндік көзқарас ұстаған. Мысалы: А.Байтұрсынов жалқылау,
жалпылау, талдау, жинақтау, ойын, зерттеу, сұрақ –жауап, салыстыру т.б.
әдістерді анықтап, алғаш рет оқыту барысында қолдану жолдарын көрсетті.
С.Жиенбаев оқушыны сөйлеуге жаттықтыратын жұмыс түрлерін, оны жүргізудің
мынадай әдіс жолдарын атап көрсетті:
а) сурет арқылы әңгіме құрастыру;
ә) оқушылар сөйлеген уақытта оларға ойын дәл көрсететін сөзді
таңдап айтуға, мүмкін болғанша жәрдемдесіп отыру;
б) жаңа сөздерді жаздырғанда, тұтас мәтінге сол сөздерді
байланыстыра ендіруді тапсыру т.б.
Ж.Аймауытов талдау, жалпылау, жалқылау, сұрақ – жауап, әңгімелесу,
түсіндіру, көрнекілік, іздендіру т.б. әдістерді айқындап, олардың оқушы
психологиясына әсерін пайымдаған.
Д.Әлімжанов,Ы.Маманов салыстыру, индукция – дедукция, баяндау,
әңгімелесу,жаттығу, интерактивтік, көрнекілік т.б. әдістерін тиімді қолдану
қазақ тілін сапалы оқытудың алғы шарты деп түсінді.
А.Әбілқаев; оқушылардың білім алу кезеңіне қарай – мұғалімнің сөзі,
әңгіме, көрнекілік, жаттығу;
Оқушылардың қатысу дәрежесі мен сыныбына қарай – актив– пассив,
тапсырманы орындау;
Оқушылардың жұмыс сипаты мен орнына қарай – бақылау тапсырмалары,
жұмысты жазбаша орындау, жұмыстың ауызша орындалуы, – деп әдістері оқушының
білім алу, қатынасу, орындау жұмыстарына қарай екшеп саралады.
Ә.Исабаев; Қазақ тілін педагогикалық жақтан үйрету әдістеріне: қазақ тілін
әдебиет материалдарымен байланыстырып өту, түсініксіз сөздерді үйрету,
диалогтық және монологтық сөйлеуді үйрету, ауызша түсіндіру, ауызша
мазмұндау және мәнерлеп оқыту әдістері; хабарлау, тәжірибе, түсіндіру және
кітапты пайдалану әдістерін атап көрсеткен.
Қазақ тілін теориялық – практикалық жақтан үйрету әдістеріне: талдау,
тілдік материалдың түрін өзгерту, мазмұндау, сөйлем құрау, диктант жаздыру
әдістерін жатқызды.
Қазақ тілінде материалдарды толық меңгертіп, оны тиянақты игерту
жолында көбірек қолданылып жүрген өнімді әдістердің бірі–жаттығу әдісі.
К.Д.Ушинский оқушылардың сөйлеу қабілеттілігін жетілдіруді ойлаған
жетекшілер оларды үздіксіз жаттықтырып отыру керек – деген. Ал
Ы.Алтынсарин жаттығу әдісі оқушыны білім алуға үйретіп, дүниетанымын
кеңейтетін әдіс, – деп есептеген.
Аталған ғалымдардың анықтаған әдістері бүгінгі күнде де өз құндылығын
жойған жоқ. Бұлар – оқыту процесінде әдістерді классификациялау мен анықтау
мәселесін дамытқан еңбектер. Сондықтан многообразия подходов к
характеристике методов обучения ... ...отражает их объективную, реальную
многостронность, многогранность которая не может и не должна быть путем
ограничения сущность методов обучения каким –либо видом или одной стороной
их проявления, – деу дұрыс деп білеміз.
Педагогикалық әдебиеттерде грек тілінің методос сөзін тәсіл ретінде
түсіндірулер кездеседі. Бұл әдістеме ғылымында әдіс пен тәсілдің тығыз
байланысынан туындаған. Мысалы, Швейцар энциклопедиясында: Под понятием
метод разумеют способ, как надо поступать при деятельности метод общем
смысле, таким образом, заключается в планомерным поведения для
достижения определенных целей. Метод служит тому, чтобы давать
обоснованное изложение установленной истины или указывать путь к
отысканию новой , – деп көрсетілген.
М.А.Данилов, Б.Л. Есиповтардың Дидактика атты еңбектерінде осыған ұқсас
анықтама берілген: Методы обучения есть способы работы учителя и
руководимых им учащимся, с помощью которых достигается усвоение
последними знаний, умений и навыков, а также формирования мировозрения и
развития познавательных сил
Біздің пікірімізше, әдіс дегеніміз – оқушылардың танымдық қызметін
ұйымдастыруда мұғалім жүргізетін іс–әрекеттер жиынтығы, тәсіл – осы әдістің
бір элементі, құрамдас бөлігі.
Қазақ тілі бойынша байланыстырып сөйлеу жұмыстарын жүргізу барысында
мұғалім түрлі әдіс – тәсілдерді қолданады. Орынды және дұрыс, бірінен кейін
бірі қолданылған әдіс – тәсілдер ғана сабақтың мақсатын анықтайды.
Байланыстырып сөйлеу барысындағы әдістерді біз төмендегіше белгіледік:
1. Салыстыру.
2. Мәндес сөздермен жұмыс.
3. Қарсы мәндес сөздермен жұмыс.
4. Көрнекілік арқылы түсіндіру.
5. INSEPT арқылы түсіндіру.
6. Мюнстенберг әдісімен жұмыс.
Бұл әдістерді жеке түрінде емес, бір – бірімен тығыз байланыста
қолданылғаны нәтижелі болады.
Салыстыру: Мұнда заттар мен құбылыстардың ұқсастығы, айырмашылық
қасиеттері айқындалады. Белгілерді тапқан сияқты, бұл да ақыл – ойдың
аналитикалық жұмысы.Бірақ салыстыру күрделі, мұнда синтез, жалпылау,
қорытындылау элементтері іске асады. Оқушылар заттарға тән белгілерді таба
алатын дәрежеге жеткен кезде ғана салыстырады.
Салыстыру тапсырмасында мынаны ескеру қажет; ортақ белгілері бар заттар
мен құбылыстар беріледі ( трактор мен ағашты, стол мен малды салыстыру
берілмейді).
Салыстыру мақсатты болуға тиіс: мысалы қасқырды итпен салыстырғанда
сыртқы белгілеріне қарай емес, мінез құлықтарына, адамға тигізетін пайда –
зиянына қарай да салыстыруға болады.
Салыстырудың аяғында қорытынды жасауы керек. Бұл жұмыс әуелі екі затты
немесе құбылысты салыстырудан басталып, кейін үш–төрт, тіпті онан да көп
заттарды салыстыруға болады.
Алғашқы кезде, әсіресе 1– сыныпта, заттарды қарама– қарсы белгілеріне
қарай салыстыру оңайға түседі (сүт ақ, көмір қара). Сонымен қатар оларға
салыстыру үлгісі де беріліп отырады. Мұны оқылған материал бойынша
жүргізілген қолайлы.
1–сыныпта салыстыруға мыналарды ұсынуға болады.Өсімдіктерден: алма
ағашы мен қарақат ағашы; қоға мен қамыс; ақ бидай мен қара бидай т.б.
Жануарлардан: ақ тиін мен түлкі; тауық пен үйрек; Адамдардың сыртқы
көрінісі мен мінез–кұлықтары: Мысалы,оқыған әңгімелеріндегі екі кейіпкерді
салыстыруы т.б.
2– сыныпта да, осы көрсетілген сияқты топтағы заттар (өсімдік,
жануарлар, еңбек құралдары) салыстырылады. Бірақ мұнда жұмыс күрделендіріле
жүргізіледі; салыстыруға үш–төрт зат жиі– жиі тапсырылады; адамдардың түрлі
әрекеттері, мінез– құлықтары (оқыған әңгімелері бойынша) салыстырылады.
Мұнда 1–сыныптағыдай сұрақ– жауап арқылы емес, балалар өздіктерінен
әңгімелеп айтады.
3–сыныпта оқушылардың алдыңғы алған дағдылары жетілдіріле береді.
Балалар бақылаған материалдарын өздіктерінен салыстырады. Жыртқыш құстар
(бүркіт, лашын, сұңқар, қаршыға,қырғи т.б.) жөнінде түсінік бергенде
әрқайсысының суретін көрсете отырып, олардың бір–бірінен айырмашылықтарын,
ерекшеліктерін салыстыра отырып түсіндіретін болса, оқушылар жыртқыш деген
сөздің мағынасын жеңіл қабылдайды. Негізінен осы тараудың I–ші бөлімінде
көптеген мәтіндер салыстырылып көрсетілді.
Мәндес сөздермен жұмыс – байланыстырып сөйлеу жұмыстарының үлкен
бір бөлігі. Тілдегі барлық сөздердің лексикалық байланысы – синонимдік
мағынасына байланысты. Заттар, олардың түр–түсі, қимылы, іс–әрекеттің
өзі әртүрлі мағынаға ие бола алады. Қанша синоним сөз болса, біздің тіліміз
де соншалықты бай дей аламыз. Оқушының ойын, тілін, дамытуда мәндес
сөздерді пайдалануға үйрету жұмысының рөлі күшті. Мәтінде мәндес сөз бар
ма, егер болса, олардың мағынасын қалай ұғындыру керек, балалардың
жауаптары ол сөздерді қолдану үшін, қандай сұрақтар қою қажет, – екендігін
анықтайды.
Егер мәтінде синоним сөздер болмаса, мұғалім оны балаларға ұғындырғысы
келсе, оны қалай ұйымдастырған жөн: оқу барысында мәндес сөзді айтып
түсіндіре ме, қорытынды әңгімеде айтып кірістіре ме, сурет арқылы көрсетіле
ме? – осыны қарастырады.
Мысалы, бастауыш сыныпта мәндес сөздермен жұмыс түрлері мынадай:
1- тапсырма. Берілген сөздердің мәндес сөзін тап:
Ажарлы, абырой, нағыз, икемсіз, ықылас т.б.
2-тапсырма. Берілген мақалдардың ішінен қарамен жазылған сөздердің мәндес
сөздерін ата:
1. Түсі игіден түңілме.
2. Жақсының алдында – ізет
Жаманның алдында – күзет.
3. Күз дәнімен көрікті,
Қыс қарқымен көрікті.
4. Талапты, ерге нұр жауар.
( Игі – ізгі, таза, адал; Ізет – әдеп, сыпайылық, кішіпейілдік; Көрікті –
әдемі, сұлу; Талапты – ынталы, ұмтылушылық; Ер – батыр.)
3-тапсырма. Көркем, өлке, ықылас, ақырын, таланты, даңқ.
Берілген сөздерді көп нүктенің орнына қойып, мәндес сөзін тауып, жазыңдар:
1. Адамға мен өз басым бас иемін,
Сақалы емес, ... ... ... ... . өнері үшін.
(Қ.Мырза–Әли)
2. Неткен сұлу, неткен ... ... ... ...,
Осы менің туған ... ... ... ..
3. ... ... ... ... .. естуші едім бұдан бұрын,
Шешілмес бір көргенге сенің сырың
(М.Хакімжанова)
4. ... ... ... .. аяңдап, ана солардың қасына келді.
5. Расында бәйбішенің Нартайға деген ... ... ... ... бөлек еді.
Талант – табиғи дарын, ерекше қабілет.
Көркем – сұлу, әдемі, ажарлы.
Өлке – аймақ, өңір.
Даңқ – атақ, абырой.
Ақырын – жай, баяу.
Ықылас – пиғыл, ниет.
Мәтіндерде кездескен кейбір сөздерді осы ретпен мәндес сөздер арқылы
түсіндірудің пайдасы мол. Оқушылар ондай тапсырманы орындау барысында
жақын, ұқсас мәндес сөздерге түрліше рең беріп тұратындығын байқайды.
Қарсы мәндес сөздер – оқулықта көп кездеседі. Антоним дегеніміз–
мағыналары қарама–қарсы сөздер. Синоним сөздерге қарағанда, антоним
сөздермен жұмыс жасау – өте жеңіл балаларға. Бұл әдістегі басты құрал –
салыстыру. Өйткені, балалар мағыналары қарама–қарсы сөздерді салыстыру
арқылы тезірек табады. Сөз мағыналарын антоним арқылы ұғындыру жұмыстарына
мынадай тапсырмалар беріледі:
1- тапсырма. Берілген сөздердің қарсы мәндес сөзін тап;
Жақын, құлау ,бай, күлу, ыстық, қымбат, жаңа ,пайдалы т.б.
2- тапсырма. Мына сөз тіркестеріне қарсы мәндес сөздер жазыңдар;
Ашық аспан – тынық су –
Қатігез адам – жалған хабар –
3- тапсырма. Берілген сөйлемдердегі қарамен жазылған сөздердің
қарсы мәндес сөздерін жазып көрсетіңдер:
а) Менің жан досым Арман алыс тұрады.
ә) Биік таулар арасында көптеген қызғалдақтар бар екен.
б) Биыл қыс суық болды.
в) Біз апайды өте жақсы көреміз.
г) Үнемі Досжан ауыр жұмыстарды өзіне алады.
Алыс – жақын
Биік – аласа
Суық – жылы, қыс–жаз
Ауыр – жеңіл
Жақсы көреміз – жек көреміз.
Көрнекілік арқылы оқушылардың сөздік қорын, байланыстырып сөйлеуін
жеңілдетуге болады. Сөздердің мағыналарын көрнекіліктер арқылы түсіндіру ─
балалардың ынтасын, сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Балаларға қазақ
тілін үйретуде көрнекіліктің алатын орны зор. Өйткені, 2–3 сыныпта бұл
әдіс өте көп кездеседі. Көрнекілік бақылампаздықты, ойлауды дамытады және
балалардың бақылағандарын сөзбен дұрыс байланыстыра айтып беруге, одан
логикалық қорытындылар шығаруға дағдыландырылады.
Оқу барысында көрнекілікті қолдану мүмкіндігі орасан көп:
қоршаған орта, саябаққа шығу, оқушылардың жинаған заттары, құстардың
тұлыбы, кинофильмдер, диафильмдер, түрлі оқулықтағы суреттер т.б.
Оқушылардың ойын, тілін, дамытады. Көрнекілік арқылы сөйлегенде оқушылардың
сөздерінің байланысына да көңіл бөлу қажет.
Оқу сабақтарындағы көрнекіліктің басты түрі суреттер болып табылады.
2–3 сыныптарда көбінесе суреттер арқылы әңгіме құрастыру тапсырмасы көп
кездеседі.
Бастауыш сынып оқушылардың байланыстырып сөйлеуін меңгертуде көрнекі
құралдар мынадай жолмен пайдаланылады:
1. Сөздерді меңгерту, олардың мағыналарын түсіндіруде табиғи
көрнекіліктер мен заттар бейнелеу көрнекіліктердің алатын орны ерекше.
Балаларға сөз мағынасын түсіндіру барысында сол сөздің мағынасын түрлі
суреттер, тұлыптар, жер бетінің бедері т.б. арқылы түсіндіруге болады.
2. Сөздерді байланысын, сөз құрамын түсіндіруге символикалық
көрнекіліктер қолдану керек. Түрлі сызба мен кеспелерге, карталарға
сөздердің байланысқан жері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz