Ядролық қарусыздану
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Ядролық қарусызданудың халықаралық құқықтық алғышарты.
1.1 Халықаралық құқықтағы ядролық қарусыздану мәселесіне тарихи шолу.
1.2 Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарусызданудың маңызы.
2. Мемлекеттердің ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты халықаралық құқықтық ынтымақтастығы.
2.1 Ядролық қарусыздануды халықаралық шарттар мен мемлекеттердің ішкі заңнамалары арқылы реттеу.
2.2 Қазақстан Республикасының ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты ұстанымы.
3. Қазіргі заманғы халықаралық қатынастардағы ядролық қарусыздануға қатысты күрделі мәселелер.
3.1 Ядролық қарусыздану және халықаралық терроризм мәселелері.
3.2 Ядролық қарусыздану саласындағы шарттық міндеттемелердің орындалуын халықаралық бақылау.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Ядролық қарусызданудың халықаралық құқықтық алғышарты.
1.1 Халықаралық құқықтағы ядролық қарусыздану мәселесіне тарихи шолу.
1.2 Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарусызданудың маңызы.
2. Мемлекеттердің ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты халықаралық құқықтық ынтымақтастығы.
2.1 Ядролық қарусыздануды халықаралық шарттар мен мемлекеттердің ішкі заңнамалары арқылы реттеу.
2.2 Қазақстан Республикасының ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты ұстанымы.
3. Қазіргі заманғы халықаралық қатынастардағы ядролық қарусыздануға қатысты күрделі мәселелер.
3.1 Ядролық қарусыздану және халықаралық терроризм мәселелері.
3.2 Ядролық қарусыздану саласындағы шарттық міндеттемелердің орындалуын халықаралық бақылау.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
Тақырыптың өзектілігі. Қарусыздану адамзаттың ұлы арманы. ,,Семсерден соқа жасап, бейбіт өмірді бастайық,, деп адам баласы қарусыздануды ежелден аңсаған болса. Қазіргі заманда халықаралық қауымдастық ядролық қарудан бас тарту арқылы атом энергиясының бейбітшілік, денсаулық және жақсы тұрмыс үшін қолданылуын қалайды.
Қазіргі кездегі қарулар—адам денесінің жекелеген мүшелерін зақымдаудан, тұтастай бір құрлықты жойып жіберуге шамасы жететін термоядролық бомбаға дейін дамыды. ІІ дүниежүзілік соғысқа дейін адамның дене күшін пайдалану арқылы қолданылатын суық қару мен оқ дәрінің күшін пайдаланатын атыс қаруы кең таралған болса. 1945ж. ядролық қару алғаш рет АҚШ тарапынан Жапонияға қарсы қолданылды. Қару соғыс кезінде жаудың әскери күшін жою үшін қолданылатын жарақтар мен қондырғылар. Қарулардың тағы да аса қауіпті биологиялық, химиялық түрлері бар. Ал осы қарулардың ішіндегі ядролық қарудың күші жойқын болғандықтан қарусыздану саласындағы өзекті мәселелердің бірі болып ядролық қарусыздану саналады. Халықаралық қауымдастық ядролық қаруды қолдану, өндіру және сынау, сондай-ақ оның барлық қорын жою арқылы ядролық қаруға толық тыйым салуға қол жеткізуі керек. Сөйтіп қос мақсатты материалдар мен технологияларға қолдануға жататын атом энергиясын соқа тәрізді тек бейбіт мақсатта қолданылса жақсы болар еді.
ХХ ғасырда әлемдік саясаттың негізі халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етіп, бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтап отырудың тиімді, әмбебап жолын іздестіру болды.Ал осы халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі қарусызданудың маңызы зор екенін айтқымыз келеді.
Қарусыздану – бұл соғысты жүргізудің материалдық құралдарын азайтуға, ақырында толық жоюға бағытталған мемлекеттермен келісілген шаралар кешені. Ал осы қарусыздануды құқықтық реттеудегі ең өзекті мәселе ядролық қарусыздану болып табылады. Қазіргі заманғы жаппай қырып жою қаруларының ішіндегі ядролық қаруды ең озық үлгісі деп айта алмаймыз, әйткенмен оның потенциалды күші өте қауіпті.Біз сол үшін ядролық қарусыздану, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің өзегі деп білеміз.
Ал енді осы бітіру жұмысымның ғылыми құндылығы мен қолданбалы пайдалылығына келетін болсақ, ядролық қарусыздану мәселелерін зерттеу халықаралық құқықтанушыларды, білікті заңгерлер мен саясаттанушыларды және әскери сала мамандарын қызықтырары сөзсіз. Себебі ядролық қарусыздануды халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікті қамтамасыз етудің басты кепілі деп білеміз. Еңбектің ғылыми құндылығы ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты туындыған халықаралық қатынастарды халықаралық құқықтың реттеу мүмкіндігінің
Қазіргі кездегі қарулар—адам денесінің жекелеген мүшелерін зақымдаудан, тұтастай бір құрлықты жойып жіберуге шамасы жететін термоядролық бомбаға дейін дамыды. ІІ дүниежүзілік соғысқа дейін адамның дене күшін пайдалану арқылы қолданылатын суық қару мен оқ дәрінің күшін пайдаланатын атыс қаруы кең таралған болса. 1945ж. ядролық қару алғаш рет АҚШ тарапынан Жапонияға қарсы қолданылды. Қару соғыс кезінде жаудың әскери күшін жою үшін қолданылатын жарақтар мен қондырғылар. Қарулардың тағы да аса қауіпті биологиялық, химиялық түрлері бар. Ал осы қарулардың ішіндегі ядролық қарудың күші жойқын болғандықтан қарусыздану саласындағы өзекті мәселелердің бірі болып ядролық қарусыздану саналады. Халықаралық қауымдастық ядролық қаруды қолдану, өндіру және сынау, сондай-ақ оның барлық қорын жою арқылы ядролық қаруға толық тыйым салуға қол жеткізуі керек. Сөйтіп қос мақсатты материалдар мен технологияларға қолдануға жататын атом энергиясын соқа тәрізді тек бейбіт мақсатта қолданылса жақсы болар еді.
ХХ ғасырда әлемдік саясаттың негізі халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етіп, бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтап отырудың тиімді, әмбебап жолын іздестіру болды.Ал осы халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі қарусызданудың маңызы зор екенін айтқымыз келеді.
Қарусыздану – бұл соғысты жүргізудің материалдық құралдарын азайтуға, ақырында толық жоюға бағытталған мемлекеттермен келісілген шаралар кешені. Ал осы қарусыздануды құқықтық реттеудегі ең өзекті мәселе ядролық қарусыздану болып табылады. Қазіргі заманғы жаппай қырып жою қаруларының ішіндегі ядролық қаруды ең озық үлгісі деп айта алмаймыз, әйткенмен оның потенциалды күші өте қауіпті.Біз сол үшін ядролық қарусыздану, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің өзегі деп білеміз.
Ал енді осы бітіру жұмысымның ғылыми құндылығы мен қолданбалы пайдалылығына келетін болсақ, ядролық қарусыздану мәселелерін зерттеу халықаралық құқықтанушыларды, білікті заңгерлер мен саясаттанушыларды және әскери сала мамандарын қызықтырары сөзсіз. Себебі ядролық қарусыздануды халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікті қамтамасыз етудің басты кепілі деп білеміз. Еңбектің ғылыми құндылығы ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты туындыған халықаралық қатынастарды халықаралық құқықтың реттеу мүмкіндігінің
1. БҰҰ Жарғысы, 24 қазан 1945ж.
2. Ядролық қаруды таратпау туралы шарт, 1 шілде 1968ж.
3. Ядролық қаруды ғарыш кеңістігінде, атмосферада және су астында сынауға тыйым салу туралы шарт, 5 тамыз 1963ж.
4. Ядролық сынақтарға толық тыйым салу туралы шарт,24 қыркүйек 1996ж.
5. Договор о запрещении ядерного оружия в Латинской Америке, 24 января 1967г.
6. Договор о безъядерной зоне в южной чвсти Тихого океана, 6 августа 1985 г.
7. Договор о зоне, свободной от ядерногооружия в Африке, 11 апреля 1996г.
8. Договор о зоне, свободной от ядерного оружия в Юго Восточной Азии. 15 декабря 1995 г.
9. Договор между СССР и США об ограничении систем противоракетной обороны. 26 мая 1972 г.
10. Договор между СССР и США об ограничении стратегических наступательных вооркжений. 18 июня 1979 г.
11. Договор об Антарктике, 1 декабря 1959 г.
12. Договор об ограничении подземных испытаний ядерного оружия. 5 июня 1974 г.
13. Договор о ядерных взрывах в мирных целях. 28 мая 1976 г.
2. Ядролық қаруды таратпау туралы шарт, 1 шілде 1968ж.
3. Ядролық қаруды ғарыш кеңістігінде, атмосферада және су астында сынауға тыйым салу туралы шарт, 5 тамыз 1963ж.
4. Ядролық сынақтарға толық тыйым салу туралы шарт,24 қыркүйек 1996ж.
5. Договор о запрещении ядерного оружия в Латинской Америке, 24 января 1967г.
6. Договор о безъядерной зоне в южной чвсти Тихого океана, 6 августа 1985 г.
7. Договор о зоне, свободной от ядерногооружия в Африке, 11 апреля 1996г.
8. Договор о зоне, свободной от ядерного оружия в Юго Восточной Азии. 15 декабря 1995 г.
9. Договор между СССР и США об ограничении систем противоракетной обороны. 26 мая 1972 г.
10. Договор между СССР и США об ограничении стратегических наступательных вооркжений. 18 июня 1979 г.
11. Договор об Антарктике, 1 декабря 1959 г.
12. Договор об ограничении подземных испытаний ядерного оружия. 5 июня 1974 г.
13. Договор о ядерных взрывах в мирных целях. 28 мая 1976 г.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Қарусыздану адамзаттың ұлы арманы. ,,Семсерден соқа
жасап, бейбіт өмірді бастайық,, деп адам баласы қарусыздануды ежелден
аңсаған болса. Қазіргі заманда халықаралық қауымдастық ядролық қарудан бас
тарту арқылы атом энергиясының бейбітшілік, денсаулық және жақсы тұрмыс
үшін қолданылуын қалайды.[1]
Қазіргі кездегі қарулар—адам денесінің жекелеген мүшелерін зақымдаудан,
тұтастай бір құрлықты жойып жіберуге шамасы жететін термоядролық бомбаға
дейін дамыды. ІІ дүниежүзілік соғысқа дейін адамның дене күшін пайдалану
арқылы қолданылатын суық қару мен оқ дәрінің күшін пайдаланатын атыс қаруы
кең таралған болса. 1945ж. ядролық қару алғаш рет АҚШ тарапынан Жапонияға
қарсы қолданылды.
Қару соғыс кезінде жаудың
әскери күшін жою үшін қолданылатын жарақтар мен қондырғылар. Қарулардың
тағы да аса қауіпті биологиялық, химиялық түрлері бар. Ал осы қарулардың
ішіндегі ядролық қарудың күші жойқын болғандықтан қарусыздану саласындағы
өзекті мәселелердің бірі болып ядролық қарусыздану саналады. Халықаралық
қауымдастық ядролық қаруды қолдану, өндіру және сынау, сондай-ақ оның
барлық қорын жою арқылы ядролық қаруға толық тыйым салуға қол жеткізуі
керек. Сөйтіп қос мақсатты материалдар мен технологияларға қолдануға
жататын атом энергиясын соқа тәрізді тек бейбіт мақсатта қолданылса жақсы
болар еді.
ХХ ғасырда әлемдік саясаттың негізі халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
етіп, бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтап отырудың тиімді, әмбебап жолын
іздестіру болды.Ал осы халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі
қарусызданудың маңызы зор екенін айтқымыз келеді.
Қарусыздану – бұл соғысты жүргізудің материалдық құралдарын
азайтуға, ақырында толық жоюға бағытталған мемлекеттермен келісілген
шаралар кешені. Ал осы қарусыздануды құқықтық реттеудегі ең өзекті мәселе
ядролық қарусыздану болып табылады. Қазіргі заманғы жаппай қырып жою
қаруларының ішіндегі ядролық қаруды ең озық үлгісі деп айта алмаймыз,
әйткенмен оның потенциалды күші өте қауіпті.Біз сол үшін ядролық
қарусыздану, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің өзегі деп
білеміз.
Ал енді осы бітіру жұмысымның ғылыми құндылығы мен қолданбалы
пайдалылығына келетін болсақ, ядролық қарусыздану мәселелерін зерттеу
халықаралық құқықтанушыларды, білікті заңгерлер мен саясаттанушыларды және
әскери сала мамандарын қызықтырары сөзсіз. Себебі ядролық қарусыздануды
халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікті қамтамасыз етудің басты кепілі
деп білеміз. Еңбектің ғылыми құндылығы ядролық қарусыздану мәселесіне
қатысты туындыған халықаралық қатынастарды халықаралық құқықтың реттеу
мүмкіндігінің тиімді жолдарын зерттеу. Халықаралық құқықтағы қарусыздану
қағидасының негізіне сүйене отырып, ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты
ғылыми тұжырымдамалар мен болжамдарды талдау, салыстыру арқылы жан-жақты
зерттеу мүмкіндігі. Мемлекеттердің ядролық қарусыздануға қатысты саяси
ұстанымынан тәуелсіз нақты мәліметтер мен ақпараттарды жинау мүмкіндігі.
Қолданбалы пайдалылығы ІІ-дүниежүзілік соғыстан кейінгі мемлекеттердің
ядролық қарусыздануға қатысты бірлескен шараларының халықаралық қауіпсіздік
пен бейбітшілікті сақтаудағы жемісін ескерке отырып іс жүзіндегі маңызын
жоғары бағалай отырып теориялық мәселелерге қатыстыілімдерге, тәжірбиеден
жинақталған тың жаңа ой-пікірлер ұсыну.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. ІІ-дүниежүзілік соғыс тек фашизм
сұмдығын жеңіп қана тарихта қалған жоқ, ол сонымен қоса ядролық қарудың
алғаш қолдануымен адамзаттың жаппай қаруланудың бастамасы болды. Негізінде
ядролық қарусызданумен халықаралық құқық мамандары шұғылданады. Кеңестік
және Батыс Еуропалық ғалымдардың зерттеу жұмыстары бар. Ядролық
қарусыздануға қатысты Кеңестік заңгер ғалымдар О.В.Богданов , Г.А.Осиповтың
еңбектерін айтуға болады.
Қазақстандық заң ғылымында халықаралық қауіпсіздік құқығымен
айналысып жүрген, соның ішінде ядролық қарусыздануға тікелей қатысты
еңбектері бар з.ғ.к., доцент Ж.М. Аманжоловты атап өтуге болады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. БҰҰ Жарғысына сәйкес
қарусызданудың алдын алу мен Бас Ассамблея қарарларына сәйкес ядролық
қарудың кең тарауын алдын алатын, мемлекеттер тарапынан халықаралық шарт
шасасу қажеттігін ескере отырып. Халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікті
қамтамасыз ету мақсатында ядролық қарусыздануды кезеңімен реттеу мақсатына
жету үшін мынадай келесі міндеттер орындалуы тиіс деп ойлаймыз:
● Ядролық энергияның, технологиялардың тек бейбіт мақсатта
қолданылуына барлық жағдай жасау және реттеу;
● Ядролық қарудың кең таралуын алдын алатын мемлекеттердің өзара
ынтымақтасуын қолдау;
● Ядролық қарудың кең тарауы, ядролық соғыстың туындауына басты
себеп екенін ескеріп қарулы күштер құрамынан ядролық қаруды жоюды жүзеге
асыру;
● Ядролық қарусызданудың халықаралық-құқықтық негіздерін жан-жақты
зерттеу және жетілдіру;
● Ядролық қаруы жоқ мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігіне ядролық
қаруы бар мемлекеттердің қауіп төндірмеуін қамтамасыз ету шараларын қолға
алу.
Зерттеудің объектісі. Бітіру жұмысымның объектісі болып ядролық
қарусыздану мәселесіне қатысты мемлекеттер арасында туындаған халықаралық
қатынастардың дамуы мен қалыптасуы болып табылады. Сонымен қоса ядролық
қарусызданудың БҰҰ Жарғысымен қоса халықаралық құқықтағы қалыптасқан
қарусыздану мәселелері жөніндегі кешенді нормаларының жасалуы жөніндегі
жүйелі шаралар жиынтығын қарастыру.
Зерттеу пәні. Бітіру жұмысымның зерттеу пәні болып қарусыздану
қағидасының мазмұнын анықтаумен байланысты құқықтық мәселелерді терең
талдау арқылы, ядролық қарусыздану аясындағы халықаралық құқықтық
қатынастар болып табылады.
Зерттеудің әдістемесі. Бітіру жұмысымды орындау барысында төмендегідей
әдістер қолданылды:
● Тарихи шолу;
● Салыстырмалы құқықтық-талдау;
● Сараптама және синтез.
Қорғауға шығарылатын ережелер. БҰҰ Жарғысына сәйкес халықаралық
қатынастарда мемлекеттер өзге мемлекеттердің саяси тәуелсіздігі мен
аумақтық тұтастығына қарсы күш қолданудан бас тарту қажеттігі және БҰҰ
мақсаттарына сәйкес халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікті қамтамасыз
ету үшін, сонымен қатар өте аз адам күші мен экономикалық ресурстарды
қарулануға жұмсауды басты назарда ұстай отырып ядролық қарусыздануды
халықаралық құқықтық реттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізіне Халықаралық
құқық, тарих, философия, саясаттану ілімдері қалыптастырған жаңа бағыттағы
ғылыми ой-пікірлері, осы саладағы жетекші ғалымдар, қоғам және мемлекет
қайраткерлері жазған еңбектері пайдаланылды. Бітіру жұмысты жүргізу
барысында арнайы зерттеулерді, сондай-ақ ядролық қарусыздану саласына
қатысты жазылған заңгерлер , саясаттанушылар, мен басқа да ғылымдардың
енбектерін ғылыми тұрғыдан жинақтау мен сараптау әдісіне сүйендік. Зерттеу
барысында нақты құқықтық саралау, тарихи кезеңдерге саяси шолу, талдау,
жинақтау, қорыту қолданылды. Деректер мен зерттеуге тарих-намалық талдау
жасалды. Бүгінгі халықаралық жағдай—кешегі тарих жемісі. Тарихнамалық
талдаусыз бүгінгі экономика, мемлекеттік құрылыс, халықаралық қатынастар,
мәдениет, саясат түсініксіз. Сол үшін халықтардың тарихи салыстырмалы
әдіспен зерттелуі керек.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Бітіру жұмысымның құрылымы мен көлемі
тақырыпты зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Бітіру жұмымымның
қолжазбасы кіріспеден, 6 бөлімшесі бар 3 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысым ҚР Білім және
Ғылым Министрлігі қойған талаптарға сәйкес дайындалды.
Бітіру жұмысымның жалпы көлемі 50 беттен тұрады.
1. Ядролық қарусызданудың халықаралық құқықтық алғышарты.
1.1 Халықаралық құқықтағы ядролық қарусыздану мәселесіне тарихи шолу.
Қарусыздану халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікті қамтамасыз етудің
бірден бір тиімді жолы. Қарусыздану мемлекеттің немесе оның белгілі бір
аумағының қару-жарағын толық немесе белгілі мөлшерде шектеу. Қарусыздану
халықаралық келісімдермен белгіленеді. Онда мемлекеттің қарулы күштері,
әскери бекіністері мен базалары, әскери өндірісі, т.б. болуына толық немесе
ішінара тыйым салынады.
Ядролық энергияны игеру жаратылыстану ғылымындағы ұлы жетістіктердің
бірі болды. Атом ядроларын ыдырату нәтижесінде алынған мол тәжірибе
нәтижесі еді. Бұл тәжірибе адамзат баласының дамуы жолындағы экономикалық
және саяси жағдайлармен жинақталды. Атом энергиясына қол жеткізген кезде,
бұл қуат көзінің екі бағытта қолданылу мүмкіндігі анық болды. Бірі бейбіт
мақсаттағы қолданыс, екіншісі әскери саладағы қолданыс. 1942ж. алғашқы
ядролық реактордың іске қосылуын бейбіт мақсаттағы үлкен ғылыми жетістік
деп білсек. Аз уақыт өтпей 1945ж. АҚШ тарапынан Жапонияға қарсы тасталған
екі атом бомбасы адамзат баласының көкейіне күдік пен қорқыныш ұялатты.
Сонымен қоса бұл ядролық қарудың ешбір әскери мақсатта қолданылмағандығы
тек саяси мақсатты көздегені мәлім. Себебі соғыс тағдыры шешілген тұста
жойқын қарудың бейбіт қала тұрғындарына қарсы қолданғанын еш ақтауға
болмайды.[2] Біз, заңгер И.И. Лукшуктің қауіпсіздіктің ең тиімді кепілі--
қарусыздану,--деген пікірімен келісеміз. Себебі қауіпсіздік пен бейбіт
өмірге қол жеткізу тек қарусызданған жағдайда ғана мүмкін болады.[3]
Қазіргі кездегі қарулар—адам денесінің жекелеген мүшелерін
зақымдаудан,тұтастай бір құрлықты жойып жіберуге шамасы жететін
термоядролық бомбаға дейін дамыды. Ал осы қарулардың ішіндегі ядролық
қарудың күші жойқын болғандықтан қарусыздану саласындағы өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Халықаралық қауымдастық ядролық қаруды
қолдану, өндіру және сынау, сондай-ақ оның барлық қорын жою арқылы ядролық
қаруға толық тыйым салуға қол жеткізуі керек. Сөйтіп қос мақсатты
материалдар мен технологияларға қолдануға жататын атом энергиясын соқа
тәрізді тек бейбіт мақсатта қолданылса жақсы болар еді.
Кеңестік Әскери Энциклопедия ядролық қаруға мынадай анықтама береді:
Ядролық қару -- сутегі изотоптары ядроларының ( дейтерия, трития )
термоядролық реакция нәтижесінде жеңіл синтезделуі немесе уран мен
плутонидің кейбір изотоптарының тізбектелген реакциясы нәтижесінде
таралған, ауыр ядроларынан бөлінген ішкі энергиясын пайдалануға негізделген
жаппай қырып жою қаруы.
Ядролық қару энергетикалық күшке негізделген аса қауіпті, қырып-жоятын
қару. Ол жау шебін, тылдағы өнеркәсіп орындары мен адамдарды талқандайды.
Ядролық қаруды АҚШ импераликтері алғаш рет 1945 ж. тамыз айында Жапонияның
екі қаласыда Хиросима мен Нагасакиде қолданды. Ядролық қару зарядты
тізбекті ядролық реакция туғызатын жарықшақтанғыш бөлшектерден тұрады.
Жарықшақтанғыш бөлшектер ретінде U (235) және U (238) уран изотоптары
немесе Pu (239) плутониий пайдаланылады. 1 кг U (235) уран изотопының
барлық ядросы жарықшақтанып, ыдырағанда пайда болатын энергия 20 мың тонна
тротиллдың қопарылысынан пайда болатын энергияға тең. Ядро қаруының
қопарылысы кезінде температура 30-40 млн. градусқа, ал қысым 30-40 млрд.
атмосфераға жетеді. Жоғарғы температура мен қысым өте күшті радиоактивті
сәуле шығарды, соққы беретін ауа толқынын, зиянды радиация мен жердің
радиоактивтік элементермен улануын тудырады. Соққы беретін ауа толқыны-
жарылыс қуатының тең жартысы кететін негізгі зақымдаушы фактор. Ол жарылыс
болған жерден барлық жаққа бірдей шапшаң жылдамдықпен таралатын өте
сығымдалған ауаның аймағы болып саналады. Жол жөнекей үйлерді, құрылыстарды
әр түрлі дәрежеде зақымға ұшыратады.
Ядро жарылыс болған жерде шеңбері 5 км. Уран созылатын радиоактивтік көзге
көрінбейтін сәуле толқыны зиянды радиция пайда болады. Ол 15 сек-қа дейін
әсер етеді, үйлердің қабырғаларынан, қорғандардан тез өтіп, адам мен
жануарларға биологиялық зақым келтіреді. Жердің радиоактивтік зақымдануы
ядролық жарылыстың тағы бір зақымдағыш факторы. Ядролық жарылыс кезінде
үлкен радиоактивтік бұлт пайда болады, ол кезде 30 км биіктікке дейін
көтеріледі. Содан соң желдің бағытымен ыдырай бастайды. Бұлттан жерге, су
көздеріне тағы басқа жерлерге радиоактивтік тозаң түседі.[4]
Радиоактивтік зақымданған аймақ пайда болады. Ядро жарылыстың негізгі
зақымдану факторлары: соққы беретін ауа толқыны, сәуле зақымы, радиация,
жердегі уланған радиоактивтік элементтер адамға бір мезгілде әсер етеді.
Ядролық қарудың қазіргі түрлері мыналар:
---атом бомбасы
--- сутегі бомбасы
---- Нейтрон бомбасы [5]
Ядролық қарудың пайда болу тарихы, оның орасан жойқын күші арқасында
басқа қарулардан ерекшелендірді. Бар жоғы алпыс жыл ішінде ядролық қару
бұрын соңды адамзат тарихында болмаған әскери-саяси маңызға ие болды.
ХХ ғасырды әлемдік саясат пен экономикадағы орасан зор ұлы өзгерістер
дәуірі деп әділетті түрде атайды, шынында да бір жағынан материалдық
прогресс, адамзат өркениетінің мәдениет пен өнердегі, ғылым мен техникадағы
көрнекті жетістіктері осы ғасырдың еншісінде. Сондықтан да өткен дәуірдің
бағасы бір мәнді емес,мұның көп қырлы сипаты және сан алуандығы екінші
мыңжылдықтың соңғы жүзжылдығына қатысты толып жатқан теңеулер туғызды.
Осы тұрғыдан алғанда анағұрлым жиі қолданылатын анықтауыштардың бірі
жеткілікті түрде орынды сияқты болып көрінеді, ол атом қуаты мен ядролық
технологиялар ғасыры. Бірақ қарама-қайшылық мынада, осындай алапат қуат
көзінің ашылуы жасампаздықтың пайдалы құралы ғана болған жоқ, сонымен бірге
халықаралық қатынастарда жаппай қырып-жоюдың қорқынышты құралына, қысым
жасау мен бопсалаудың құралына айналды.
Бұл жөнінде Қ.К.Тоқаев “Қазақстан Республикасының Дипломатиясы” атты
еңбегінде: Осындай қарама-қайшылықтың жарқын көрінісі-екі жүйенің,
капиталистік және соиалистік жүйелердің жарты ғасырға жуық уақытқа созылған
текетіресі болды, осы уақытта екі империяның-АҚШ пен Кеңестен Одағы
арасындағы “қырғи-қабақ соғыс” өрістей түсті. Бір мезгілде ғаламдық ядролық
кезең жер шары халқын бірнеше мәрте жойып жіберуге қабілетті, өлім себетін
қарудың қисапсыз көп көлемде жинақталуына әкелді.,-деді.[6]
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін, атом бомбасы
мемлекеттердің қарулы күштеріндегі стратегиялық мақсатқа ие болды. Осылайша
ядролық қару дәуірі басталыпта кетті. Дәлірек айтсақ дүниежүзінде жаппай
қарулану дәуірі басталды. Бұл дәуірдің көшбасшылары АҚШ пен КСРО болды.
Сонымен қоса ядролық державаларға Ұлыбритания, Франция, Қытайды жатқызады.
Біз білетін АҚШ 1945ж. 16 шілдеде алғаш атом бомбасын сынап ядролық дәуірді
бастап берсе, КСРО 1949ж. 29 тамызда сынады,Франция 1960ж. 13 ақпанда,Қытай
болса 1964ж. атом бомбасына қол жеткізді.[7]
Жаппай қарулана бастаған бұл ядролық қарулары бар державалар ядролық
қарусыздану мәселесіне қаншалықты үлес қосты? Деген сұрақ туындайды. Бұл
мемлекеттер сонымен қоса БҰҰ ның Қауіпсіздік Кеңесіндегі тұрақты
мүшелері.Ал Қауіпсіздік Кеңесі халықаралық бейбітшілік пен қауіпсздікті
қолдау,дауларды бейбіт жолмен шешу,мәжбүрлеу шараларын қабылдайтын бас
орган.Сол себепті ядролық қаруы бар бұл мемлекеттердің халықаралық
қауымдастықтың алдындағы жауапкершілігі мол.
Халықаралық құқықтағы ядролық қарусыздану мәселесіне тарихи шолуды
екі бағытта қарастырамыз, біріншісі ядролық қарусыздануға қатысты
халықарлық келісім-шарттар,ал екіншісі ядролық қарусыздануға қатысты
халықаралық ұйымдар. Сонымен қоса мемлекеттердің жасаған ядролық
сынақтарының саны мен сынақ алаңдарының атауын беруді жөн санадық.
Ядролық қарусыздануға қатысты халықарлық келісім-шарттар көбіне
мемлекеттердің бастамасымен жүзеге асты.
Тарихқа көз жүгіртсек КСРО мен АҚШ ядролық қарусыздану мәселесіне
қатысты бірнеше шаралар қолданған.АҚШ тарапынан 1946ж. 14 маусымында БҰҰ
ның атом энергиясына қатысты Комиссиясына ұсынған (Барух жоспары) және КСРО
тарапынан сол жылы 19 маусымда ұсынған атом энегиясын пайдалану арқылы
жаппай қырып жоятын қаруларды өндіру мен қолдануға тыйым салу жөніндегі
конвенцияның нұсқасы. 1954ж. 30 қаңтарында КСРО, АҚШ, Ұлыбритания және
Францияның сыртқы істер министрлерінің Берлиндегі басқосуында Қауіпсіздік
Кеңесінің тұрақты мүшелері ядролық,сутегі және басқа жаппай қырып жоятын
қаруларды қолданудан бас тарту қажеттігі жөнінде мәлімдеді. 50ж. ортасында
жаппай ядролық қарулану күрделі мәселеге айналды. Кеңес Одағы ядролық
қаруды жою немесе пайдаланудан бас тартуды көздеді.Әсіресе ядролық қаруды
сынауға тыйым салуға аса мән берді.
Біріншіден ядролық қаруды сынау қоршаған ортаға орасан зиян
келтіреді.Атмосфераға радиоактивті қалдықтар бөлініп шығады.Екіншіден
ядролық қаруды сынауға тыйым салу арқылы қарудың жойқын күші мен басқа
мемлекеттерге таралмауын қамтамасыз етуге болады.1955ж.мамыр айында КСРО
ядролық мемлекеттердің алғашқысы болып ядролық қаруды сынауға тыйым салу
қажеттігі жөнінде мәлімдеді. 1957ж. 14 қаңтарында БҰҰ қарарына ядролық мен
сутегі қаруларын сынауға тыйым салу жөнінде ұсыныс енгізді.Сонымен қоса
Антаркика жөніндегі 1959ж. шарт.Бұл шарттың төртінші бабында Бұл аймақта
ядролық сынақ пен радиоактивті материалдарды әкелуге тыйым салады деп
көрсетіледі.[8]
60-жылдары ядролық қарусыздануға қатысты бірнеше халықаралық
келісімдер жасалды.Олар ядролық қаруды сынауға тыйым салу мәселелері
ядролық қаруды атмосферада,ғарыш кеңістігінде және су астында сынауға тыйым
салу туралы 1963ж. 5 тамызындағы Мәскеу шартында көрініс тапқан.Ядролық
қаруды таратпау туралы 1968ж. 1 шілдесіндегі шарт қару-жарақты жаппай
шығаруға және қарудың осы түрін халықаралық қауымдастықтың басқыншылық
күштерінің иелену мүмкіндігіне кедергі жасады.
КСРО басқа ядролық державалармен ядролық қауіпті азайту үшін
үкіметаралық шаралар қолданды.1963ж. Мәскеу мен Вашингтон арасында тікелей
байланыс жүйесі іске қосылды, ал 1966ж.Мәскеу мен Париж арасында,1967ж.
Мәскеу мен Лондан арасында іске асырылды.Сонымен қоса “Латын Америкасында
ядролық қаруға тыйым салу туралы шарт”-1967ж. 14 ақпанда қабылданды, күшіне
сәуірдің 25 енді. Көпшілікке ТЛАТЕЛОЛКО шарты атымен танымал. Халықаралық
аренада 70 ші жылдары Кеңес Одағы бастамасымен кеңестік-американдық бірнеше
келісімге қол жеткізілді. 1971 жылы ядролық соғыстың болуы мүмкін қауіпін
азайту жөніндегі мәселелерге қатысты келісім-шарт, сонымен қоса осы жылы
Мұхит пен теңіз қайраңына ядролық қару мен жаппай қырып жою қаруларын
орналастыруға тыйым салу жөніндегі шарт қабылданды.
1972ж. 26 мамырда Кеңес Одағы мен АҚШ арасындағы ракетаға қарсы
қорғаныс жүйесін шектеу жөніндегі келісім-шартқа қол жеткізді (РҚҚ немесе
ПРО), 1973 жылы ядролық соғыстың алдын алу жөніндегі келісім-шарт
жасалды.1974 ж. 3 шілдеде Мәскеуде КСРО мен АҚШ арасында ядролық қаруды жер
астында сынауды шектеу жөніндегі келісім-шартқа қол жеткізді. Ал 1975 жылы
КСРО ядролық қаруды сынауды толық жою жөніндегі келісім-шарттың жобасын БҰҰ-
на ұсынған болатын.
Сонымен қоса стратегиялық қарумен жаппай қарулануғада қатысты
алғашқы қадамдарда жасалды. Олар 1979 жылғы стратегиялық шабуылдаушы
қаруларды шектеу жөніндегі Венада жасақан келісім-шарт(ОСВ-2).
Бұл жасалған келісім шарттар қаншалықты жүзеге асты деген сұрақ
туындайды. Алдына қойған мақсаты, ядролық қарусыздануға қатысты қандай
мәселелерді шешті. Бұл жөнінде В.П.Абаренков Өкінішке орай, АҚШ-тың саяси
ұстанымынан бұл келісім-шарттар стратегиялық мақсаттағы қаруларды шектей
алмады, бірақ бұл жүзеге асуы мүмкін болатын. Сонымен қоса бұл шарттың
ратификациялануы АҚШ конгресінде біраз қарсылықтарға ұшырады деді.[9]
Халықаралық қатынастарда 1980 жылдарғы жаппай қырып жою қаруына
(ЖҚЖҚ),әсіресе ядролық қаруға қатысты екі көзқарас бар.Біріншіден
халықаралық құқық ядролық қарусыздану мәселесін реттей алмауда десе.Екінші
тарап ядролық қарусыздануды құқықтық реттеу мүмкін екенін айтуда.Оған дәлел
ядролық қарусыздануға қатысты жасасқан халықаралық шарттардың көптігі мен
жан-жақтылығында.
Аймақтық тағы бір ядролық қарусыздануға қатысты шарт: Тынық
мұхитының оңтүстік бөлігін ядролық зонаға айналдыру жөніндегі келісім-
шарт.Шарт 1985ж. 6 тамызда Раротонго аралында жасалды.
Осы кезеңдегі КСРО-ның ядролық қарусыздануға қатысты саясатының көрінісі
1986ж. 15 қаңтарда КОКП ОК Бас Хатшысының Жолдауында нақтыланды. М.С.
Горбачев мыңжылдық соңына дейін дүниежүзінде ядролық қаруды жоюдың жаңа
бағдарламасын ұсынды. Бұл бағдарлама үш кезеңнен тұрды.
Бірінші кезеңі. 5-8 жыл ішінде КСРО мен АҚШ бір-біріне жететін
ядролық қаруларды екі есе азайтады.Сонымен қоса ядролық сынақтар
жүргізбейді, қысқа және орта қашықтықтағы ракеталардың басқа мемлекеттерге
таралмауын қатаң бақылауы тиіс.Әрине бұл тараптардың еріктерімен бас
тартқан жағдайда мүмкін.Бұл кезең КСРО мен АҚШ тікелей қатысты. Себебі қос
держава басқа ядролық мемлекеттерге үлгі көрсетуі тиіс.
Екінші кезең. 1990жылдан кеш басталмауы тиіс,ол 5-7 жылға белгіленуі
тиіс.Бұл кезеңде басқа ядролық қаруы бар мемлекеттер қарусызданып, ал КСРО
мен АҚШ қалған 50% ядролық қаруын жоюға кірісу қажет және барлық ядролық
мемлекеттер тактикалық ядролық қаруды,яғни орта қашықтықтағы(әсер ету
радиусы) 1000 шақырымға дейінгі қаруларды жою керек.Ядролық сынаққа мүлдем
тыйым салу қажет. Сонымен қоса ядролық қару мен жаппай қырып жоятын
қаруларға ұқсас жаңа қаруларды жасауға тыйым салу.
Үшінші кезең. 1995 жылдан басталуы тиіс.Бұл кезеңде қалған ядролық
қарулар мүлдем жойылып, 1999 ж. қарсаңында жер шарында ешбір ядролық қару
қалмауы қажет.Сөйтіп осы қарудың қайта жасалмауы үшін әмбебап келісімге
келу қажет.Осы мақсатта мемлкеттер ядролық қаруды жою кезеңдерін, қарудың
көлемі, орны, техникалық жағы мен басқа да мәселелері жөнінде ынтымақтасуы
қажет.
Бұл бағдарлама жөнінде Б.П.Красулин Кеңес Одағы қабылдаған ядролық
қарусыздануға қатысты бұл бағдарлама халықаралық қауіпсіздік пен
бейбітшілік үшін маңызы зор.Екі жақты және көп жақты келісімдерге бағыт
көрсетуші бола алады.Әсіресе алға қойған мақсат пен мерзімді анықтауда,
деп атап көрсетті.[10]
Шынайы қарусыздануға кірісу ғаламдық күрделі мәселелерді шешудің
алғышарты. Бұл экономикалық артта қалу, ашаршылық, қоршаған ортаның
ластануы және т.б.
КСРО мен АҚШ 1987ж. 8 желтоқсанда орта және қысқа қашықтықтағы
ракеталарды жою жөніндегі келісім-шартқа қол жеткізді. Бұл келісім-шарт
1988ж. 1 маусымда күшіне енді.Сонымен бірге ХХғ. 90-шы жылдары КСРО-ның
ыдырауымен ядролық қарумен жасалатын қоқан лоққы азайып, дүниежүзінің басқа
мемлекеттері ядролық қарусыздануға қатысты шаралар қолданды. Олар мыналар:
1995 жылы Тайландта ядролық қарусыз аймақ құру туралы Бангкок
шартына қол қойылып, оған АСЕАН елдері кірді. Оның 1997 жылы наурызда
күшіне енгені мәлім. Алайда Бангкок шарты, сол секілді басқа шарттардан
өзгеше, АСЕАН елдері су кеңістігінің түбінде радиоактивті қалдықтарды
көмуге тыйым салған жоқ.
1995 жылы сәуірде Африкада ядролық қарусыз аймақ құру туралы Каир
шартына қол қойды. Африка бірлігі ұйымының саяси алауыздықтар салдарынан
Шартқа қол қоймаған Мароккадан басқа, бұл шартқа Африка континентінің
барлық елдері қосылды.
1997 жылы 28 тамызда Алматыда біздің ел, Өзбекістан, Қырғыстан,
Түрікменстан және Тәжікстан Алматы декларациясына қол қойып, ол Орталық
Азияны іс жүзінде ядролық қарудан ада аумақ деп жариялады.
Сонымен қоса 1994 жылы қаңтарда қарусыздану жөніндегі Женева
конференция шеңберінде ядролық сынақтарға тыйым салу жөніндегі комитет
құрылып, оған болашақ әмбебап келісімнің мәтінін әзірлеу жүктелді.
Екі жылдан кейін 1996 жылы 24 қыркүйекте Ядролық сынақтарға жаппай
тыйым салу туралы шарт (ЯСЖТШ) қол қою үшін ашылды.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі басты халықаралық ұйым ретінде БҰҰ
құрылса, арнайы бірнеше ұйымдар қарусыздану мәселесімен тікелей
айналысты.Сонымен қоса ядролық қарусыздану мәселесімен айналысатын
халықаралық ұйымдарда құрылды. Олар: Латын Америкасындағы ядролық қаруға
тыйым салу жөніндегі Агенттік (ОПАНАЛ); ядролық құралдарды, материалдарды,
технологияларды экспорттаушы елдердің кеңесі (Лондон клубы); Атом энергисы
жөніндегі халықаралық агенттік (МАГАТЭ).Сонымен қоса БҰҰ ның Бас Ассаблеясы
мен Қауіпсіздік Кеңесіде қарусыздану мәселесімен айналысады. Бұл
халықаралық ұйымдар ядролық қарусыздануды халықаралық құқықтық реттеудің
тиімді әдісі болып саналады. Осы заманғы ғаламдық проблемаларды қарастыру
халықаралық ұйымдардың қызметінде өзекті мәселеге айналып отыр.Осы
халықаралық ұйымдар ядролық қарусыздануға қатысты міндеттерді орындау үшін
халықаралық шарт негізінде құрылған, тұрақты әрекет ететін органдар жүйесі
бар, халықарлық құқық субъектілігіне және халықаралық құқық нормалары мен
қағидалары негізінде құрылған мемлекеттердің тұрақты бірлестігі.
Латын Америкасындағы ядролық қаруға тыйым салу жөніндегі Агенттік
1969ж. қыркүйек айында құрылды. Агенттіктің басты міндеттері ядролық қаруға
Латын Америкасында тыйым салу, шартқа қатысушы мемлекеттердің өз
міндеттерін орындауын бақылау, мемлекеттер арасында ядролық қарусыздануға
қатысты мәселелер бойынша ынтымақтастық. ОПАНАЛ дың орталық мекемесі
Мехикода орналасқан.
1976ж. ядролық құралдар, материалдар мен технологияларды экспорттаушы
мемлекеттер осы өнімдерін экспорттаудағы ортақ келісімге келу үшін және
ядролық қарудың таралмауын бақылау үшін кеңесу ұйымын құрады. Кеңесу
Лондонда өткендіктен Лондон клубыдеп аталады.Бұл кеңесу ұйымына КСРО,
АҚШ, Ұлыбритания, Франция, ГДР, Чехославакия, ФРГ, Япония, Австралия,
Канада, Италия, Греция, Нидерланды, Бельгия, Дания, Швеция, Финляндия,
Швейцария мемлекттері мүше болды.[11]
Атомдық энергия жөніндегі халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) жарғысы
1956ж. қазанда Нью-Йоркте өткен халықаралық конференцияда қабылданды.
МАГАТЭ- нің алғашқы сессиясы 1957ж. Вена қаласында өтті. Атомдық энергия
жөніндегі халықаралық агенттік (МАГАТЭ) өзінің жарғылық ережелеріне сай,
бақылау міндеттеріне ие бола отырып, қандай да бір мемлекеттер бақылауға
қатысты ережелерді сақтамаса, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі мен Бас Ассамблеясына
ол туралы хабарлайды. МАГАТЭ қызметі оның әрекетінің екі бағытымен
қамтамасыз етіледі: біріншіден, атом энергиясының барлық әлемде
бейбітшілік, денсаулық және жақсы тұрмстап тұруға тез және кеңінен
қолданылуына қол жеткізуге ұмтылу; екіншіден, МАГАТЭ-ге немесе оның
өтінішімен берілетін, немесе оның бақылауындағы, немесе қадағалауындағы
көмектерді қолдан келгенше қамтамасыз ету. БҰҰ-ның осы мамандандырылған
ұйымының негізгі міндеті— атом энергиясының барлық әлемде бейбіт
мақсаттарда зерттелуін қолдау және жәрдемдесу, материалдар, қызмет көрсету,
құрал-жабдықтар жеткізуде делдал болу, ғылыми-техникалық мәліметтер
алмасуды дамыту, ғалымдар мен сарапшылар кадрларын алмасу және дайындауды
қолдау, Агенттік көрсететін немесе агенттік арқылы көрсетілетін көмектерді
дұрыс қолданбауға қатысты қауіпсіздік стандарттарын дайындау.
Өткен ғасырдағы екі алып державалардың жаппай қарулануы кезіндегі жасаған
ядролық сынақтары саны жағынан, біз тегінде ғаламдық және аймақтық жойқын
жүздеген ядролық соғыстан өткен болуымыз керек.Өйткені Өлілер алқабындағы
1945ж. 16 шілдедегі алғашқы американ бомбасын сынаудан бастап,осы кезге
дейін жер шары 2053 ядролық жарылысқа төтеп беріпті.[12]
Бұл арада рекорд американдықтар еншісінде. Невада полигонында,
Бикини мен Аляскада (3 жарылыс), Нью-Мексикада (3 жарылыс),Миссисипиде (2
жарылыс) және Колорадода (2 жарылыс) осы кезеңде 1030 атом және сутегі
бомбалары жарылды. Кеңес Одағында Семей полигонында, Жаңа Жер аралында,
Украинада (2 жарылыс ), Өзбекстанда (2 жарылыс) және Түрікменстанда (1
жарылыс)–716 жарылыс жасалды. Оның 340 жарылысы Семей жерінде болды.
Француз Алжирінде, Муруроа, Фангатауфа, Рождество аралдарында (30 жарылыс)
және Полинезияның басқа аралдарында 210 жарылыс. Қытайда Лобнор көлі
маңындағы полигонда – 45 жарылыс. Ақыр аяғында Ұлыбритания Канберрамен,
Вашингтонмен келісе отырып, Австралия аумағында 12 және Невадада 44 ядролық
және термоядролық жарылыс жасады. Сонымен қоса Үндістандық Покхаран – 6
жарылыс (1974 жылды қосқанда), Пәкістандық Чагай-Хиллзде – 7 жарылыс. Бұл
ядролық сынақтардың күші әрине жойқын болды.[13]
1.2 Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарусызданудың
маңызы.
ХХ ғасырда әлемдік саясаттың негізі халықаралық қауіпсіздікті
қамтамасыз етіп, бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтап отырудың тиімді,
әмбебап жолын іздестіру болды.Ал осы халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудегі қарусызданудың маңызы зор екенін айтқымыз келеді. Қарусыздану – бұл
соғысты жүргізудің материалдық құралдарын азайтуға, ақырында толық жоюға
бағытталған мемлекеттермен келісілген шаралар кешені.[14] Ал осы
қарусыздануды құқықтық реттеудегі ең өзекті мәселе ядролық қарусыздану
болып табылады. Қазіргі заманғы жаппай қырып жою қаруларының ішіндегі
ядролық қаруды ең озық үлгісі деп айта алмаймыз, әйткенмен оның потенциалды
күші өте қауіпті.Біз сол үшін ядролық қарусыздану, халықаралық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің өзегі деп білеміз.
Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарусызданудың
маңызын ескеретін мемлекеттердің біршама жинақтаған тәжірибелері бар. Бұл
тәжірбиелер арқылы мемлекеттер қауіпсіздігінің құқықтық кепілдемелерінің
қалыптасу және даму мәселелерін біршама саралауға мүмкіндік туады. Мұндай
жағдайда халықаралық құқық қағидаларының, нормаларының және институттарының
өзара байланысына және өзара келісуге ерекше көңіл аударылғанын айтып өткен
дұрыс болар. Біз, поляк ғалымы М. Добросельскийдің “қауіпсіздік” ұғымына
айқын анықтама беруге әрекеттенген кез келген талпыныс алдын ала
сәтсіздікке ұшырайды және оның ешқандай іс-тәжірбиелік маңызы болмайды,
өйткені барлық жағдайларда қауіпсіздікке кепіл беретін элементтерді,
құрылғыларды немесе процестерді алдын ала білу және ескеру мүмкін емес –
деген пікірімен келісеміз.[15]
Халықаралық қауіпсіздік пен мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздік
мәселелері халықаралық құқық жүйесі тұрғысынан қарастырғанда, мемлекет оның
негізгі субъектісі болғандықтан, қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бірыңғай
тетігі бар деп айтуға болады. Халықаралық қауіпсіздік осы заманғы
халықаралық қатынастарда кез келген мемлекеттің қауіпсіздігі басқа
мемлекеттердің қауіпсіздігімен тығыз байланысты және кез келген жергілікті
дау-жанжал дүниежүзілік соғысқа айналып кетуі мүмкін деген мағынадағы
бейбітшіліктің бөлінбейтіндігі туралы ұғымның бейнеленуі болып табылады.
Біз халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарудың маңызын,
осы бір қарудың пайда болуымен халықаралық қатынастардың жаңа бір деңгейге
көтерілгендігіменде түсіндіре аламыз.Күннен-күнге дамып келе жатқан ядролық
қарусыздану саласындағы халықаралық ынтымақтастық халықаралық қауіпсіздікті
нығайтады деген фактіні көпшілік мойындап үлгерді.Оған сенім мен
мемлекеттер арасындағы өзара түсіністікті тереңдеткен жағдайда қол
жеткізуге болады. Тарихқа көз тастасақ КСРО мен АҚШ арасындағы бір-біріне
деген сенімсіздік кесірінен жаппай қарулану мен қарсыласудың нәтижесі
қандай болғаны мәлім. КСРО экономикалық дағдарысқа ұшырап, терең әлеуметтік
тоқырауға ұшыраған болса. АҚШ ядролық қаруға сеніп, өзінің сыртқы
саясатында күш қолдану әдісін жиі қолданып жүр. АҚШ-тың бұл саясатына қарсы
жауап ретінде бірнеше мемлекеттер ядролық қаруды иеленуді қалайды. Бұлар
Иран, Солтүстік Корея, Ливия, Алжир. Біз өткен ғасырдың 60-ыншы жылдарында
АҚШ пен арадағы салқын саясатының нәтижесінде Францияныңт ядролық қаруға ие
болғандығын терең талдаймыз. Яғни бір мемлекет ядролық қаруының басымдығына
сеніп күш қолдану саясатын ұстанатын болса, басқа мемлекеттер міндетті
түрде қажеттіліктен қарулана бастайды. Мүмкін болса ядролық қаруды
иемденуге тырысады. Сөйтіп кезіндегі КСРО мен АҚШ арасындағы қырғи-қабақ
соғысы дәуіріндегідей тарихи кезеңге қайта оралуымыз әбден мүмкін. Бұл
халықаралық қауіпсіздікке төнген үлкен қауіп болар еді.[16]
С. Микоянның Кариб дағдарысын еске алу атты еңбегінде “Батыс
әлеміне кубадағы ракета дағдарысы деген атпен мәлім Кариб дағдарысы 1962
жылы дүниені дүр сілкіндірді. Қырғи-қабақ соғысы кезіндегі ең ауыр сәт осы
кез болды. Себебі әлем ІІІ-дүниежүзілік соғыстың оты тұтану әбден мүмкін
еді. Тараптар өздерінің ядролық қаруларына барынша сенді. Айта кету қажет
бұл Кариб дағдарысы Н.С.Хрущевтің саяси немқұрайлығының,
атаққұмарлылығының арқасында болды ” деп көрсетеді.
Бұл әрине тарих, ал қазіргі кездегі АҚШ саясатына қандай баға бере
аламыз? Біз АҚШ-тың әлемдік саясатын қолдай алмаймыз. Өйткені бұл саясат
ядролық қарусыздану емес терісінше жаппай қарулануға әкеледі. Сонымен қатар
АҚШ халықаралық құқық нормаларын сақтамауда. Әсіресе күш қолданбау немесе
күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасамау және халықаралық дауларды бейбіт
жолмен шешу қағидасын бұзуда.
Г.И.Тункин күш қолданбау және халықарлық дауларды бейбіт жолмен шешу
қағидасының арақатынасын қозғай отырып, бұл екі қағида бір медальдің екі
жағы іспеттес деп атап өтті. Егер мемлекет өзінің басқа бір мемлекеттермен
қатынасында күш қолдануға тыйым салатын болса, тиісінше мұндай
мемлекеттермен туындаған дауларды да бейбіт жолмен ғана шешуі тиіс. Яғни
АҚШ басқа мемлекеттермен арадағы қарым-қатынасын бейбіт, күш қолданбай
келісімге келіп, шешуі тиіс.Осы ретте А.Нысанбаевтің
“Келісімге—қиындықтарды жеңу жолымен өзара тең тиімділік пен түсіністік
арқылы ғана қол жеткізуге болады, ол үнсіздік пен мәжбүрлеу арқылы жүзеге
аспайды”-дейді. Мемлекеттер туындаған даулы мәселені күш қолданбай,
келісімге келу арқылы шешуі тиіс. Сол кезде ғана мемлекеттер арасында өзара
сенім пайда болады. Тек сол жағдайда ғана халықаралық қауіпсіздіктің кепілі
ядролық қарусыздану жүзеге асуы мүмкін. Біз халықаралық қауымдастық ядролық
қарусызданған жағдайда ғана халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
ехалықартеміз деп айтудан аулақпыз. Өйткені халықаралық дауларды бейбіт
жолмен шешкенде ғана халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мүмкін
болады. Ал ядролық қару болса—осы соғысты жүргізудің материалдық жойқын
құралы ғана. Бұдан шығатын қорытынды қазіргі таңда ядролық қарусыздану
мүмкін емес, егер халықаралық қатынастар осылай жалғаса беретін болса.
Себебі атом бомбасына әлемде сұраныс болса физик ғалымдар аз уақыт ішінде
жасап береді. Ядролық қаруға деген сұраныс, қажеттілік тек қорғану үшін
ғана керек. Адамзат баласы тас дәуірінен, қола дәуірден өтіп,орта ғасырды
артта тастап қазіргі кезде атом энергиясын пайдаланатын дәуірге жетті.
Көптеген ғалымдар АЭС салуға қарсы болуда,оларды түсінеміз.Бірақ дүние
орнында тұрмайды, осы қолда бар мүмкіндікті пайдаланып атом энегиясын
бейбіт тұрмысымызға пайдаланып, күні-ертең таусылатын мұнай үшін соғысудың
қажеттілігі қанша.Себебі соңғы онжылдықта соғыс өрті тек мұнайлы өңірлерде
ғана тұтануда немесе мұнай тасымалы үшін стратегиялық маңызды геосаяси
аймақтарда тұтануда. Кезінде тас дәуірінде алғашқы адамдар отты өз
қажеттілігі үшін пайдаланса, неге қазір атом энергиясын тек бейбіт мақсатқа
пайдаланбасқа. Сөйтіп мұнай мен тағы басқа энергетикалық ресурстарды екінші
кезекке ысырып қоюға мүмкіндік бар. Сол кезде қазіргі парсы шығанағындағы
соғыстар мағынасыз болып қалар еді. Солтүстік Кореяда өз атом энергиясын
тек бейбіт мақсатта ғана қолданған болар еді. Бұл елдің 2003 жылғы 10
қаңтардағы Ядролық қаруды таратпау жөніндегі шарттан шығудыңда себебі осы
еді. Себебі 1953 жылдан бергі екі жүйенің арасындағы салқын, күш қолдану
саясатының болуы. КСРО мен АҚШ кезінде, бірі Ауған жеріне соғыс ашса,
екіншісі Вьетнамға қарсы әскери күш қолданған болатын. Күні кешегі Балқан
түбегі мен Ираққа қарсы соғыстың өзі мемлекеттердің ядролық қарусыздану
емес, терісінше жаппай қарулануына әкеледі. Мүмкіндігінше ядролық қаруды
иемденуге тырысады. Себебі ядролық қаруы бар мемлекеттер әлі өзара соғысқан
емес. Бұл жағдай АҚШ тарапынан қысым көріп отырған мемлекеттер үшін мүмкін
болатын соғыстан қорғанудың бірден-бір жолы.
Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарусызданудың
тағы бір маңызын экономикалық жағдаймен түсіндіреміз. Мемлекет өзінің
ядролық арсеналын жүйелі түрде бақылауында ұстау үшін өте көп шығындарға
ұшырайды. Кеңес Одағы экономикасының 80 пайызы осы қорғаныс саласына қызмет
етуі осыған дәлел бола алады. Нәтижесі экономикалық дағдарыс
болды.Халықаралық экстермизм мен терроризмнің Қазақстанның ұлттық
мүдделеріне қаупі атты мақаласында Е.Б.Жатқанбаев ХХ ғасыр соңында
адамзат атом энергиясын бейбіт мақсатта көп қолдана бастады. Бірақ АҚШ-қа
қарсы жасалған террористік актілерден кейін НАТО мен Ресей басшылары
террористік ұйымдар қолына лас атом бомбаларының түсуінен
қауіптенеді.Себебі көптеген террористік ұйымдардың материалдық жағдайы
жақсы. Заңсыз қаржылық демеушілеріде бар.Солардың бірі Бен Ладен басқаратын
“Аль-Каида” ұйымы кіші ядролық қару жасау үшін қара базардан байытылған
уран өнімдері мен ядролық технологияларды іздестіруде, -дейді.[17]
Бұл жағдайға қатты алаңдаушылық бұрынғы Кеңес елдеріндегі ядролық
нысандардың бос қалуы мен ядролық физика саласындағы мамандардың жұмыссыз
қалуымен түсіндіріледі. Қазақстан, Украина, Беларусь мемлекеттері өз
еріктерімен ядролық қарудан бас тартқаны мәлім. Сол кездері осы елдерде
стратегиялық және тактикалық ядролық арсеналдан, ядролық қару сыналып
келген полигондардан тыс ядролық қарудың белсенді компоненттерін өндіретін
қажетті инфрақұрылым мен ресурстық база да болды. Мұның үсіне, КСРО ыдырап
кеткеннен кейін Қазақстан аумағында атом бомбасын жасауға жарайтын
байытылған уранның жеткілікті мөлшері қалды. Тек Үлбі комбинатының өзінде
600 килограмдай аса байытылған қарулық уран болды. Бұдан оннан астам
ядролық бомба жасауға болатын еді. Ал егер бұл уран өнімдері
террористік ұйымдар қолына түссе, не болар еді. Әрине халықаралық
қауіпсіздікке үлкен нұқсан келер еді. Сол үшінде халықаралық қауымдастық
алдындағы жоғары жауапкершілігін сезінген Қазақстан ядролық қарудан бас
тартты. Сөйтіп ядролық қарусызданудың халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудегі қажеттілігін дәлелдеп берді.
Ядролық қарумен “Ықтимал дұшпанды ” тежеу әдісімен қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің негізгі принципі ретінде жанталаса жарыса қаруланудан
көрінетін өзімшілдік көзқарас 1990 жылдардың басында болашағы баянсыз
екенін әбден-ақ көрсетіп алған-ды. Адамзаттың тарихы, ең алдымен, көптеген
ғасырлар барысында толып жатқан соғыстарды бастан өткерген Еуропа тарихы
“бейбітшілікті қаласаң-соғысқа дайындал” принципі бойынша мемлекет
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бұдан былай мүмкін еместігін көрсетті.
Әскери саланы есепсіз жетілдіру мен жаппай қарулану мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз ете алмайтындығын, қайта халықаралық қауіпсіздікті
тұрақсыздандыру факторы екендігін тарихи тәжірибе көрсетіп отыр.
Шынында да, халықаралық қатынастардың ядролық деңгейдегі дамуы
халықаралық қауіпсіздікке нұқсан келтірді. Халықаралық құқық қағидаларын
бұзып мемлекеттер арасындағы дауларды бейбіт жолмен емес күш қолдану
әдісімен шешуде. Сол үшінде халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
бірден-бір жолы ядролық қарусыздану екенін баса назарда ұстаймыз. Өйткені
атом бомбасының зардабын тек бейбіт халық ғана шегеді.
2. Мемлекеттердің ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты халықаралық
құқықтық ынтымақтастығы.
2.1 Ядролық қарусыздануды халықаралық шарттар мен мемлекеттердің ішкі
заңнамалары арқылы реттеу.
Мемлекеттердің ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты халықаралық
құқықтық ынтымақтастығы тараптардың өз бастамалары арқылы халықаралық
шарттар мен мемлекеттердің ішкі заңнамалары негізінде жүзеге асуда. Біз
халықаралық шарттарды мемлекеттер арасында туындайтын дауларды бейбіт
жолмен шешудің, өзара тиімді келісімге келудің жалғыз құралы деп білеміз.
ІІ-дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде ядролық қаруы бар мемлекеттердің
ядролық қарусыздануға байланысты халықаралық келісім-шарттар жасасудың
басты себебіде осы еді. Сонымен қатар мемлекеттер өздерінің ішкі
заңнамалары арқылы қарусыздануға аса мән берді. Ең алғаш болып атом
бомбасының зардабын көрген Жапония 1947 жылғы Конституциясының 9-бабында
“Халықаралық бейбітшілік пен әділеттілікке шынайы ұмтыла отырып жапон халқы
мәңгілікке соғыстан бас тартады. Сонымен қатар халықаралық дауларды шешу
үшін күш қолданудан бас тартады. Осы мақсаттарға жету үшін жаяу, теңіз, әуе
және тағы басқа әскери күш құрылымдарын жасақтамайды.”-деп көрсеткен
болатын.
Жапонияның соғыстан жеңілгеніменде, атом бомбасы зардабын көргеніне
қарамастан АҚШ пен КСРО тәрізді жарыса қаруланбауының, ядролық қарудан бас
тартуының басты себебі де осы конституцияның арқасында болар.
КСРО өзінің 1977 жылғы Конституциясының сыртқы саясатына бағыталған
28-бабында “КСРО лениндік бейбіт саясатты жүргізе отырып, халықаралық
қауіпсіздік пен халықаралық ынтымақтастық үшін күреседі. КСРО-ның сыртқы
саясаты ...агрессиялық соғыстың алдын алу, толық және жан-жақты
қарусыздануға қол жеткізу. КСРО-да соғысты насихаттауға тыйым салынады. ”-
деп көрсеткен болатын. Егер біз осы заңнан кейін КСРО ядролық қарусыздануды
жүзеге асырды десек қателеспейміз. Себебі 80-ші жылдардан кейін КСРО шын
мәнінде қарусыздануды қолға алды. Оған дәлел халықаралық аренадағы аймақтық
және екі жақты ядролық қарусыздану мәселесін қамтитын халықаралық
шарттардың жасалуы.
Халықаралық құқық теориясы қарусызданудың екі деңгейін белгілейді:
ішінара және түгелдей. Түгелдей қарусыздану жалпылай және толық
қарусыздануды жүзеге асыру деген мағына береді.Жалпылама және толық
қарусыздану идеясы БҰҰ Бас Ассамблеясының 1959 жылғы 20 қарашасындағы 1378
(ХІV) қарарында бекітілген. Кейінірек бұл нормалар ядролық қаруды үш
жағдайда сынауға тыйым салу туралы 1961 ж. 5 тамызындағы Мәскеу шартында,
ядролық қаруды таратпау туралы 1968 ж. 1 шілдесіндегі шартта, Латын
Америкасында ядролық қаруға тыйым салу туралы 1967 ж. (Тлателолко шарты)
шарты және басқалары. Сонымен қоса БҰҰ шеңберінде Ядролық және термоядролық
қаруды қолдануға тыйым салатын 1961 ж. 24 қарашасындағы БҰҰ Бас
Ассамблеясының Декларациясы, Халықаралық қатынастарда күш қолданбау және
ядролық қаруды қолдануға мәңгі тыйым салу туралы 1972 ж. 29 қарашасындағы
қарар, ядролық апаттардың алдын алу туралы 1981 ж. 9 желтоқсанындағы БҰҰ
Бас Ассамблеясының қарары, ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы 1996
ж. шарттар ядролық қарусызданудың алдын алатын нормалар болып табылады.[18]
Ядролық қаруды сынауға тыйым салу мәселелері Ядролық қаруды
атмосферада, ғарыш кеңістігінде және су астында сынауға тыйым салу туралы
1963 ж. 5 тамызындағы Мәскеу шартында көрініс тапқан. Бұл шарт АҚШ, КСРО,
Ұлыбритания елдері арасында жасалып 1963 жылдың 10 қазанында күшіне енді.
Шарт преамбула мен алты баптан тұрады. Осы шарттың 1-ші бабында шартқа
қатысушыларға мынадай міндетемелер бекітілген Мемлекеттер өз
юрисдикциясындағы және бақылауындағы кез-келген жерде ядролық жарылыстардың
алдын алу мен ядролық қаруды сынауға тыйым салуы тиіс. Шарт ядролық қаруды
атмосфереда, ғарыш кеңістігінде және су астында сынауға тыйым салуды
көздейді. Шарт сонымен қоса зардабы басқа мемлекеттерге радиоактивті зиян
келтіретін ядролық сынақтарға тыйым салады.
Шарт мерзімсіз болып табылады. Бірақ 4-ші бабында шартқа
қатысушылардың шарттан шығуға құқы бар, егер шарт тармақтары мемлекеттің
ең жоғарғы мүдделеріне қауіп төндірсе. Ол үшін шығатыны жөнінде басқа
қатысушыларға үш ай мерзімде хабарлауы тиіс,-деп көрсетілген.
Ядролық қаруды таратпау туралы 1968 ж. 1-ші шілдесіндегі шарт қару
жарақты жаппай шығаруға және қарудың осы түрін халықаралық қауымдастықтың
басқыншылық күштерінің иелену мүмкіндігіне кедергі жасады. Біз осы шарттың
қысқаша көшірмесін ұсынып отырмыз:
Ядролық қаруды таратпау туралы шарт
Осы шартты жасауша мемлекеттер төменде бұдан былай Шартқа қатысушылар
Ядролық соғыстың барша адамзатқа талқандаушылық нәтижесін ескере
отырып, осындай соғыстың қауіпін алдын алу үшін және халықтардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін,
Ядролық қарудың кең тарауы ядролық соғыстың туындауына басты себеп
екенін ескере отырып,
БҰҰ Бас Ассамблеясынаң қарарына сәйаес ядролық қарудың кең тарауын
алдын алатын шарт жасасу қажеттігін ескере
Халықаралық атом энергиясы агентігінің кепілдеме мен ядролшық қызметтің
тек бейбіт мақсатта қолданылуна жәрдемдесуге ынтымақтасу міндеттігін
негізге ала отырып,
Халықаралық атом энергиясы агентігінің кепілдеме мен арнайы
материалдар мен құралдардың тиімді жұмыс істеуі үшін зерттеу, жетілдіруге
көмекші болу,
Ядролық технологиялардың тек бейбіт мақсатта ғана пайдалану қағидасын
ескере отырып, мемлекеттер тарапынан ядролық технологиялардың әртүрлі әдіс
–тәсілдерімен алынған өнімдер, ядролық жарылыстар, тек бейбіт мақсатта ғана
қолданылу тиіс. Ол шартқа қатысушы мемілекеттердің ядролық қару бар немесе
жоқ екенініне қарамас тең қол жетімді болуы тиіс екенін ескере,
Осы қағиданың жүзеге асуы үшін мемлекеттер жеке немесе бірлесе
ынтымақтасып ядролық энергияның тек бейбіт мақсатта пайдаланылуы үшін
ғылыми ақпарат алмасуға құқы бар екеніне сенімді бола отырып,
Жаппай ядролық қарулану мен ядролық қарусыздануға қатысты оң нәтижеге
қол жеткізуге көздей отырып,
Осы мақсатқа жету барлық мемлекеттерді ынтымақтастыққа табандылықпен
шақыра отырып,
1963 жылғы ядролық қаруды атмосферада, ғарышта және су астында сынауға
тыйым салу жөніндегі шарт пен оның пеамбуласындағы ядролық қаруды сынауда
мүлдем жою мен осы мақсатта келіс сөздер жүргізуді басты назарда ұстай
отырып,
Халықаралық теке – тіресті азайту мен мемлекеттер арасындағы сенімді
нығайтуға ұмтыла отырып ядролық қаруды жасауды жоюға себепші болу, ядрлық
қалдықтармен ядролық қарудың ұлттық қарулы күштерде болмауын, талық және
жаппай қарусыздану шартына сәйкес тиімді халықаралық бақылауда болуына
жәрдемдесе отырып,
БҰҰ Жарғысына сәйкес халықаралық қатынастарда мемлекеттер өзге
мемлекеттердің саяси тәуелсіздігі мен аумаұтық тұтастығына қарсы күш
қолданудан бас тарту қажеттігі және БҰҰ мақсаттарына сәйкес халықаралық
қауіпсіздік пен бейбітшілікті қамтамасыз ету үшін, сонымен қатар өте аз
адам күшімен экономикалық ресурстарды қарулануға жұмсауды босты назарда
ұстай отырып,
Төмендегілерге келісті:
1-бап. Осы шартқа қатысушы ядролық қару бар мемлекеттер ядролық
қаруды немесе ядролық жарылғыш құрылғыларды ешкімге бермеуге сонымен бірге
ядролық қарумен жарылғыш құрылғыларды тіке және жанма бақылап және ядролық
қару жоқ мемлекеттердің ядролық қаруды немесе басқа да жарылғыш
құрылғыларды ешкімге қандай да бір тәсілдерімен өндіруге немесе алуына
көмектеспеу, қолдамау және түрткі болмау жатады.
2-бап. Осы шартқа қатысушы әрбір ядролық қарулары жоқ мемлекеттер,
ядролық қару және бақда да жарылғыш құрылғыларды ешкімнен алмауға және
тікелей немесе жанама бақылауларда ұстамауға тиіс; ядролық қаруларды және
басқа да бір тәсілдермен өндірм еуге сондай- ақ ядролық қару мен басқа да
ядролық жарылғыш құрылғыларды өндіруге байланысты қандай да бір көмек
қолдануға және көмек алуға міндетті.
3- бап 1-шартқа қатысушы ядролық қару жоқ әрбәр мемлекет Халықаралық
атом энергиясы агенттігінің кепілдемелеріне сәйкес келіссөздер жүргізеді
және кепілдіктерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қарусыздану адамзаттың ұлы арманы. ,,Семсерден соқа
жасап, бейбіт өмірді бастайық,, деп адам баласы қарусыздануды ежелден
аңсаған болса. Қазіргі заманда халықаралық қауымдастық ядролық қарудан бас
тарту арқылы атом энергиясының бейбітшілік, денсаулық және жақсы тұрмыс
үшін қолданылуын қалайды.[1]
Қазіргі кездегі қарулар—адам денесінің жекелеген мүшелерін зақымдаудан,
тұтастай бір құрлықты жойып жіберуге шамасы жететін термоядролық бомбаға
дейін дамыды. ІІ дүниежүзілік соғысқа дейін адамның дене күшін пайдалану
арқылы қолданылатын суық қару мен оқ дәрінің күшін пайдаланатын атыс қаруы
кең таралған болса. 1945ж. ядролық қару алғаш рет АҚШ тарапынан Жапонияға
қарсы қолданылды.
Қару соғыс кезінде жаудың
әскери күшін жою үшін қолданылатын жарақтар мен қондырғылар. Қарулардың
тағы да аса қауіпті биологиялық, химиялық түрлері бар. Ал осы қарулардың
ішіндегі ядролық қарудың күші жойқын болғандықтан қарусыздану саласындағы
өзекті мәселелердің бірі болып ядролық қарусыздану саналады. Халықаралық
қауымдастық ядролық қаруды қолдану, өндіру және сынау, сондай-ақ оның
барлық қорын жою арқылы ядролық қаруға толық тыйым салуға қол жеткізуі
керек. Сөйтіп қос мақсатты материалдар мен технологияларға қолдануға
жататын атом энергиясын соқа тәрізді тек бейбіт мақсатта қолданылса жақсы
болар еді.
ХХ ғасырда әлемдік саясаттың негізі халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
етіп, бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтап отырудың тиімді, әмбебап жолын
іздестіру болды.Ал осы халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі
қарусызданудың маңызы зор екенін айтқымыз келеді.
Қарусыздану – бұл соғысты жүргізудің материалдық құралдарын
азайтуға, ақырында толық жоюға бағытталған мемлекеттермен келісілген
шаралар кешені. Ал осы қарусыздануды құқықтық реттеудегі ең өзекті мәселе
ядролық қарусыздану болып табылады. Қазіргі заманғы жаппай қырып жою
қаруларының ішіндегі ядролық қаруды ең озық үлгісі деп айта алмаймыз,
әйткенмен оның потенциалды күші өте қауіпті.Біз сол үшін ядролық
қарусыздану, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің өзегі деп
білеміз.
Ал енді осы бітіру жұмысымның ғылыми құндылығы мен қолданбалы
пайдалылығына келетін болсақ, ядролық қарусыздану мәселелерін зерттеу
халықаралық құқықтанушыларды, білікті заңгерлер мен саясаттанушыларды және
әскери сала мамандарын қызықтырары сөзсіз. Себебі ядролық қарусыздануды
халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікті қамтамасыз етудің басты кепілі
деп білеміз. Еңбектің ғылыми құндылығы ядролық қарусыздану мәселесіне
қатысты туындыған халықаралық қатынастарды халықаралық құқықтың реттеу
мүмкіндігінің тиімді жолдарын зерттеу. Халықаралық құқықтағы қарусыздану
қағидасының негізіне сүйене отырып, ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты
ғылыми тұжырымдамалар мен болжамдарды талдау, салыстыру арқылы жан-жақты
зерттеу мүмкіндігі. Мемлекеттердің ядролық қарусыздануға қатысты саяси
ұстанымынан тәуелсіз нақты мәліметтер мен ақпараттарды жинау мүмкіндігі.
Қолданбалы пайдалылығы ІІ-дүниежүзілік соғыстан кейінгі мемлекеттердің
ядролық қарусыздануға қатысты бірлескен шараларының халықаралық қауіпсіздік
пен бейбітшілікті сақтаудағы жемісін ескерке отырып іс жүзіндегі маңызын
жоғары бағалай отырып теориялық мәселелерге қатыстыілімдерге, тәжірбиеден
жинақталған тың жаңа ой-пікірлер ұсыну.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. ІІ-дүниежүзілік соғыс тек фашизм
сұмдығын жеңіп қана тарихта қалған жоқ, ол сонымен қоса ядролық қарудың
алғаш қолдануымен адамзаттың жаппай қаруланудың бастамасы болды. Негізінде
ядролық қарусызданумен халықаралық құқық мамандары шұғылданады. Кеңестік
және Батыс Еуропалық ғалымдардың зерттеу жұмыстары бар. Ядролық
қарусыздануға қатысты Кеңестік заңгер ғалымдар О.В.Богданов , Г.А.Осиповтың
еңбектерін айтуға болады.
Қазақстандық заң ғылымында халықаралық қауіпсіздік құқығымен
айналысып жүрген, соның ішінде ядролық қарусыздануға тікелей қатысты
еңбектері бар з.ғ.к., доцент Ж.М. Аманжоловты атап өтуге болады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. БҰҰ Жарғысына сәйкес
қарусызданудың алдын алу мен Бас Ассамблея қарарларына сәйкес ядролық
қарудың кең тарауын алдын алатын, мемлекеттер тарапынан халықаралық шарт
шасасу қажеттігін ескере отырып. Халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікті
қамтамасыз ету мақсатында ядролық қарусыздануды кезеңімен реттеу мақсатына
жету үшін мынадай келесі міндеттер орындалуы тиіс деп ойлаймыз:
● Ядролық энергияның, технологиялардың тек бейбіт мақсатта
қолданылуына барлық жағдай жасау және реттеу;
● Ядролық қарудың кең таралуын алдын алатын мемлекеттердің өзара
ынтымақтасуын қолдау;
● Ядролық қарудың кең тарауы, ядролық соғыстың туындауына басты
себеп екенін ескеріп қарулы күштер құрамынан ядролық қаруды жоюды жүзеге
асыру;
● Ядролық қарусызданудың халықаралық-құқықтық негіздерін жан-жақты
зерттеу және жетілдіру;
● Ядролық қаруы жоқ мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігіне ядролық
қаруы бар мемлекеттердің қауіп төндірмеуін қамтамасыз ету шараларын қолға
алу.
Зерттеудің объектісі. Бітіру жұмысымның объектісі болып ядролық
қарусыздану мәселесіне қатысты мемлекеттер арасында туындаған халықаралық
қатынастардың дамуы мен қалыптасуы болып табылады. Сонымен қоса ядролық
қарусызданудың БҰҰ Жарғысымен қоса халықаралық құқықтағы қалыптасқан
қарусыздану мәселелері жөніндегі кешенді нормаларының жасалуы жөніндегі
жүйелі шаралар жиынтығын қарастыру.
Зерттеу пәні. Бітіру жұмысымның зерттеу пәні болып қарусыздану
қағидасының мазмұнын анықтаумен байланысты құқықтық мәселелерді терең
талдау арқылы, ядролық қарусыздану аясындағы халықаралық құқықтық
қатынастар болып табылады.
Зерттеудің әдістемесі. Бітіру жұмысымды орындау барысында төмендегідей
әдістер қолданылды:
● Тарихи шолу;
● Салыстырмалы құқықтық-талдау;
● Сараптама және синтез.
Қорғауға шығарылатын ережелер. БҰҰ Жарғысына сәйкес халықаралық
қатынастарда мемлекеттер өзге мемлекеттердің саяси тәуелсіздігі мен
аумақтық тұтастығына қарсы күш қолданудан бас тарту қажеттігі және БҰҰ
мақсаттарына сәйкес халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікті қамтамасыз
ету үшін, сонымен қатар өте аз адам күші мен экономикалық ресурстарды
қарулануға жұмсауды басты назарда ұстай отырып ядролық қарусыздануды
халықаралық құқықтық реттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізіне Халықаралық
құқық, тарих, философия, саясаттану ілімдері қалыптастырған жаңа бағыттағы
ғылыми ой-пікірлері, осы саладағы жетекші ғалымдар, қоғам және мемлекет
қайраткерлері жазған еңбектері пайдаланылды. Бітіру жұмысты жүргізу
барысында арнайы зерттеулерді, сондай-ақ ядролық қарусыздану саласына
қатысты жазылған заңгерлер , саясаттанушылар, мен басқа да ғылымдардың
енбектерін ғылыми тұрғыдан жинақтау мен сараптау әдісіне сүйендік. Зерттеу
барысында нақты құқықтық саралау, тарихи кезеңдерге саяси шолу, талдау,
жинақтау, қорыту қолданылды. Деректер мен зерттеуге тарих-намалық талдау
жасалды. Бүгінгі халықаралық жағдай—кешегі тарих жемісі. Тарихнамалық
талдаусыз бүгінгі экономика, мемлекеттік құрылыс, халықаралық қатынастар,
мәдениет, саясат түсініксіз. Сол үшін халықтардың тарихи салыстырмалы
әдіспен зерттелуі керек.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Бітіру жұмысымның құрылымы мен көлемі
тақырыпты зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Бітіру жұмымымның
қолжазбасы кіріспеден, 6 бөлімшесі бар 3 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысым ҚР Білім және
Ғылым Министрлігі қойған талаптарға сәйкес дайындалды.
Бітіру жұмысымның жалпы көлемі 50 беттен тұрады.
1. Ядролық қарусызданудың халықаралық құқықтық алғышарты.
1.1 Халықаралық құқықтағы ядролық қарусыздану мәселесіне тарихи шолу.
Қарусыздану халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікті қамтамасыз етудің
бірден бір тиімді жолы. Қарусыздану мемлекеттің немесе оның белгілі бір
аумағының қару-жарағын толық немесе белгілі мөлшерде шектеу. Қарусыздану
халықаралық келісімдермен белгіленеді. Онда мемлекеттің қарулы күштері,
әскери бекіністері мен базалары, әскери өндірісі, т.б. болуына толық немесе
ішінара тыйым салынады.
Ядролық энергияны игеру жаратылыстану ғылымындағы ұлы жетістіктердің
бірі болды. Атом ядроларын ыдырату нәтижесінде алынған мол тәжірибе
нәтижесі еді. Бұл тәжірибе адамзат баласының дамуы жолындағы экономикалық
және саяси жағдайлармен жинақталды. Атом энергиясына қол жеткізген кезде,
бұл қуат көзінің екі бағытта қолданылу мүмкіндігі анық болды. Бірі бейбіт
мақсаттағы қолданыс, екіншісі әскери саладағы қолданыс. 1942ж. алғашқы
ядролық реактордың іске қосылуын бейбіт мақсаттағы үлкен ғылыми жетістік
деп білсек. Аз уақыт өтпей 1945ж. АҚШ тарапынан Жапонияға қарсы тасталған
екі атом бомбасы адамзат баласының көкейіне күдік пен қорқыныш ұялатты.
Сонымен қоса бұл ядролық қарудың ешбір әскери мақсатта қолданылмағандығы
тек саяси мақсатты көздегені мәлім. Себебі соғыс тағдыры шешілген тұста
жойқын қарудың бейбіт қала тұрғындарына қарсы қолданғанын еш ақтауға
болмайды.[2] Біз, заңгер И.И. Лукшуктің қауіпсіздіктің ең тиімді кепілі--
қарусыздану,--деген пікірімен келісеміз. Себебі қауіпсіздік пен бейбіт
өмірге қол жеткізу тек қарусызданған жағдайда ғана мүмкін болады.[3]
Қазіргі кездегі қарулар—адам денесінің жекелеген мүшелерін
зақымдаудан,тұтастай бір құрлықты жойып жіберуге шамасы жететін
термоядролық бомбаға дейін дамыды. Ал осы қарулардың ішіндегі ядролық
қарудың күші жойқын болғандықтан қарусыздану саласындағы өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Халықаралық қауымдастық ядролық қаруды
қолдану, өндіру және сынау, сондай-ақ оның барлық қорын жою арқылы ядролық
қаруға толық тыйым салуға қол жеткізуі керек. Сөйтіп қос мақсатты
материалдар мен технологияларға қолдануға жататын атом энергиясын соқа
тәрізді тек бейбіт мақсатта қолданылса жақсы болар еді.
Кеңестік Әскери Энциклопедия ядролық қаруға мынадай анықтама береді:
Ядролық қару -- сутегі изотоптары ядроларының ( дейтерия, трития )
термоядролық реакция нәтижесінде жеңіл синтезделуі немесе уран мен
плутонидің кейбір изотоптарының тізбектелген реакциясы нәтижесінде
таралған, ауыр ядроларынан бөлінген ішкі энергиясын пайдалануға негізделген
жаппай қырып жою қаруы.
Ядролық қару энергетикалық күшке негізделген аса қауіпті, қырып-жоятын
қару. Ол жау шебін, тылдағы өнеркәсіп орындары мен адамдарды талқандайды.
Ядролық қаруды АҚШ импераликтері алғаш рет 1945 ж. тамыз айында Жапонияның
екі қаласыда Хиросима мен Нагасакиде қолданды. Ядролық қару зарядты
тізбекті ядролық реакция туғызатын жарықшақтанғыш бөлшектерден тұрады.
Жарықшақтанғыш бөлшектер ретінде U (235) және U (238) уран изотоптары
немесе Pu (239) плутониий пайдаланылады. 1 кг U (235) уран изотопының
барлық ядросы жарықшақтанып, ыдырағанда пайда болатын энергия 20 мың тонна
тротиллдың қопарылысынан пайда болатын энергияға тең. Ядро қаруының
қопарылысы кезінде температура 30-40 млн. градусқа, ал қысым 30-40 млрд.
атмосфераға жетеді. Жоғарғы температура мен қысым өте күшті радиоактивті
сәуле шығарды, соққы беретін ауа толқынын, зиянды радиация мен жердің
радиоактивтік элементермен улануын тудырады. Соққы беретін ауа толқыны-
жарылыс қуатының тең жартысы кететін негізгі зақымдаушы фактор. Ол жарылыс
болған жерден барлық жаққа бірдей шапшаң жылдамдықпен таралатын өте
сығымдалған ауаның аймағы болып саналады. Жол жөнекей үйлерді, құрылыстарды
әр түрлі дәрежеде зақымға ұшыратады.
Ядро жарылыс болған жерде шеңбері 5 км. Уран созылатын радиоактивтік көзге
көрінбейтін сәуле толқыны зиянды радиция пайда болады. Ол 15 сек-қа дейін
әсер етеді, үйлердің қабырғаларынан, қорғандардан тез өтіп, адам мен
жануарларға биологиялық зақым келтіреді. Жердің радиоактивтік зақымдануы
ядролық жарылыстың тағы бір зақымдағыш факторы. Ядролық жарылыс кезінде
үлкен радиоактивтік бұлт пайда болады, ол кезде 30 км биіктікке дейін
көтеріледі. Содан соң желдің бағытымен ыдырай бастайды. Бұлттан жерге, су
көздеріне тағы басқа жерлерге радиоактивтік тозаң түседі.[4]
Радиоактивтік зақымданған аймақ пайда болады. Ядро жарылыстың негізгі
зақымдану факторлары: соққы беретін ауа толқыны, сәуле зақымы, радиация,
жердегі уланған радиоактивтік элементтер адамға бір мезгілде әсер етеді.
Ядролық қарудың қазіргі түрлері мыналар:
---атом бомбасы
--- сутегі бомбасы
---- Нейтрон бомбасы [5]
Ядролық қарудың пайда болу тарихы, оның орасан жойқын күші арқасында
басқа қарулардан ерекшелендірді. Бар жоғы алпыс жыл ішінде ядролық қару
бұрын соңды адамзат тарихында болмаған әскери-саяси маңызға ие болды.
ХХ ғасырды әлемдік саясат пен экономикадағы орасан зор ұлы өзгерістер
дәуірі деп әділетті түрде атайды, шынында да бір жағынан материалдық
прогресс, адамзат өркениетінің мәдениет пен өнердегі, ғылым мен техникадағы
көрнекті жетістіктері осы ғасырдың еншісінде. Сондықтан да өткен дәуірдің
бағасы бір мәнді емес,мұның көп қырлы сипаты және сан алуандығы екінші
мыңжылдықтың соңғы жүзжылдығына қатысты толып жатқан теңеулер туғызды.
Осы тұрғыдан алғанда анағұрлым жиі қолданылатын анықтауыштардың бірі
жеткілікті түрде орынды сияқты болып көрінеді, ол атом қуаты мен ядролық
технологиялар ғасыры. Бірақ қарама-қайшылық мынада, осындай алапат қуат
көзінің ашылуы жасампаздықтың пайдалы құралы ғана болған жоқ, сонымен бірге
халықаралық қатынастарда жаппай қырып-жоюдың қорқынышты құралына, қысым
жасау мен бопсалаудың құралына айналды.
Бұл жөнінде Қ.К.Тоқаев “Қазақстан Республикасының Дипломатиясы” атты
еңбегінде: Осындай қарама-қайшылықтың жарқын көрінісі-екі жүйенің,
капиталистік және соиалистік жүйелердің жарты ғасырға жуық уақытқа созылған
текетіресі болды, осы уақытта екі империяның-АҚШ пен Кеңестен Одағы
арасындағы “қырғи-қабақ соғыс” өрістей түсті. Бір мезгілде ғаламдық ядролық
кезең жер шары халқын бірнеше мәрте жойып жіберуге қабілетті, өлім себетін
қарудың қисапсыз көп көлемде жинақталуына әкелді.,-деді.[6]
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін, атом бомбасы
мемлекеттердің қарулы күштеріндегі стратегиялық мақсатқа ие болды. Осылайша
ядролық қару дәуірі басталыпта кетті. Дәлірек айтсақ дүниежүзінде жаппай
қарулану дәуірі басталды. Бұл дәуірдің көшбасшылары АҚШ пен КСРО болды.
Сонымен қоса ядролық державаларға Ұлыбритания, Франция, Қытайды жатқызады.
Біз білетін АҚШ 1945ж. 16 шілдеде алғаш атом бомбасын сынап ядролық дәуірді
бастап берсе, КСРО 1949ж. 29 тамызда сынады,Франция 1960ж. 13 ақпанда,Қытай
болса 1964ж. атом бомбасына қол жеткізді.[7]
Жаппай қарулана бастаған бұл ядролық қарулары бар державалар ядролық
қарусыздану мәселесіне қаншалықты үлес қосты? Деген сұрақ туындайды. Бұл
мемлекеттер сонымен қоса БҰҰ ның Қауіпсіздік Кеңесіндегі тұрақты
мүшелері.Ал Қауіпсіздік Кеңесі халықаралық бейбітшілік пен қауіпсздікті
қолдау,дауларды бейбіт жолмен шешу,мәжбүрлеу шараларын қабылдайтын бас
орган.Сол себепті ядролық қаруы бар бұл мемлекеттердің халықаралық
қауымдастықтың алдындағы жауапкершілігі мол.
Халықаралық құқықтағы ядролық қарусыздану мәселесіне тарихи шолуды
екі бағытта қарастырамыз, біріншісі ядролық қарусыздануға қатысты
халықарлық келісім-шарттар,ал екіншісі ядролық қарусыздануға қатысты
халықаралық ұйымдар. Сонымен қоса мемлекеттердің жасаған ядролық
сынақтарының саны мен сынақ алаңдарының атауын беруді жөн санадық.
Ядролық қарусыздануға қатысты халықарлық келісім-шарттар көбіне
мемлекеттердің бастамасымен жүзеге асты.
Тарихқа көз жүгіртсек КСРО мен АҚШ ядролық қарусыздану мәселесіне
қатысты бірнеше шаралар қолданған.АҚШ тарапынан 1946ж. 14 маусымында БҰҰ
ның атом энергиясына қатысты Комиссиясына ұсынған (Барух жоспары) және КСРО
тарапынан сол жылы 19 маусымда ұсынған атом энегиясын пайдалану арқылы
жаппай қырып жоятын қаруларды өндіру мен қолдануға тыйым салу жөніндегі
конвенцияның нұсқасы. 1954ж. 30 қаңтарында КСРО, АҚШ, Ұлыбритания және
Францияның сыртқы істер министрлерінің Берлиндегі басқосуында Қауіпсіздік
Кеңесінің тұрақты мүшелері ядролық,сутегі және басқа жаппай қырып жоятын
қаруларды қолданудан бас тарту қажеттігі жөнінде мәлімдеді. 50ж. ортасында
жаппай ядролық қарулану күрделі мәселеге айналды. Кеңес Одағы ядролық
қаруды жою немесе пайдаланудан бас тартуды көздеді.Әсіресе ядролық қаруды
сынауға тыйым салуға аса мән берді.
Біріншіден ядролық қаруды сынау қоршаған ортаға орасан зиян
келтіреді.Атмосфераға радиоактивті қалдықтар бөлініп шығады.Екіншіден
ядролық қаруды сынауға тыйым салу арқылы қарудың жойқын күші мен басқа
мемлекеттерге таралмауын қамтамасыз етуге болады.1955ж.мамыр айында КСРО
ядролық мемлекеттердің алғашқысы болып ядролық қаруды сынауға тыйым салу
қажеттігі жөнінде мәлімдеді. 1957ж. 14 қаңтарында БҰҰ қарарына ядролық мен
сутегі қаруларын сынауға тыйым салу жөнінде ұсыныс енгізді.Сонымен қоса
Антаркика жөніндегі 1959ж. шарт.Бұл шарттың төртінші бабында Бұл аймақта
ядролық сынақ пен радиоактивті материалдарды әкелуге тыйым салады деп
көрсетіледі.[8]
60-жылдары ядролық қарусыздануға қатысты бірнеше халықаралық
келісімдер жасалды.Олар ядролық қаруды сынауға тыйым салу мәселелері
ядролық қаруды атмосферада,ғарыш кеңістігінде және су астында сынауға тыйым
салу туралы 1963ж. 5 тамызындағы Мәскеу шартында көрініс тапқан.Ядролық
қаруды таратпау туралы 1968ж. 1 шілдесіндегі шарт қару-жарақты жаппай
шығаруға және қарудың осы түрін халықаралық қауымдастықтың басқыншылық
күштерінің иелену мүмкіндігіне кедергі жасады.
КСРО басқа ядролық державалармен ядролық қауіпті азайту үшін
үкіметаралық шаралар қолданды.1963ж. Мәскеу мен Вашингтон арасында тікелей
байланыс жүйесі іске қосылды, ал 1966ж.Мәскеу мен Париж арасында,1967ж.
Мәскеу мен Лондан арасында іске асырылды.Сонымен қоса “Латын Америкасында
ядролық қаруға тыйым салу туралы шарт”-1967ж. 14 ақпанда қабылданды, күшіне
сәуірдің 25 енді. Көпшілікке ТЛАТЕЛОЛКО шарты атымен танымал. Халықаралық
аренада 70 ші жылдары Кеңес Одағы бастамасымен кеңестік-американдық бірнеше
келісімге қол жеткізілді. 1971 жылы ядролық соғыстың болуы мүмкін қауіпін
азайту жөніндегі мәселелерге қатысты келісім-шарт, сонымен қоса осы жылы
Мұхит пен теңіз қайраңына ядролық қару мен жаппай қырып жою қаруларын
орналастыруға тыйым салу жөніндегі шарт қабылданды.
1972ж. 26 мамырда Кеңес Одағы мен АҚШ арасындағы ракетаға қарсы
қорғаныс жүйесін шектеу жөніндегі келісім-шартқа қол жеткізді (РҚҚ немесе
ПРО), 1973 жылы ядролық соғыстың алдын алу жөніндегі келісім-шарт
жасалды.1974 ж. 3 шілдеде Мәскеуде КСРО мен АҚШ арасында ядролық қаруды жер
астында сынауды шектеу жөніндегі келісім-шартқа қол жеткізді. Ал 1975 жылы
КСРО ядролық қаруды сынауды толық жою жөніндегі келісім-шарттың жобасын БҰҰ-
на ұсынған болатын.
Сонымен қоса стратегиялық қарумен жаппай қарулануғада қатысты
алғашқы қадамдарда жасалды. Олар 1979 жылғы стратегиялық шабуылдаушы
қаруларды шектеу жөніндегі Венада жасақан келісім-шарт(ОСВ-2).
Бұл жасалған келісім шарттар қаншалықты жүзеге асты деген сұрақ
туындайды. Алдына қойған мақсаты, ядролық қарусыздануға қатысты қандай
мәселелерді шешті. Бұл жөнінде В.П.Абаренков Өкінішке орай, АҚШ-тың саяси
ұстанымынан бұл келісім-шарттар стратегиялық мақсаттағы қаруларды шектей
алмады, бірақ бұл жүзеге асуы мүмкін болатын. Сонымен қоса бұл шарттың
ратификациялануы АҚШ конгресінде біраз қарсылықтарға ұшырады деді.[9]
Халықаралық қатынастарда 1980 жылдарғы жаппай қырып жою қаруына
(ЖҚЖҚ),әсіресе ядролық қаруға қатысты екі көзқарас бар.Біріншіден
халықаралық құқық ядролық қарусыздану мәселесін реттей алмауда десе.Екінші
тарап ядролық қарусыздануды құқықтық реттеу мүмкін екенін айтуда.Оған дәлел
ядролық қарусыздануға қатысты жасасқан халықаралық шарттардың көптігі мен
жан-жақтылығында.
Аймақтық тағы бір ядролық қарусыздануға қатысты шарт: Тынық
мұхитының оңтүстік бөлігін ядролық зонаға айналдыру жөніндегі келісім-
шарт.Шарт 1985ж. 6 тамызда Раротонго аралында жасалды.
Осы кезеңдегі КСРО-ның ядролық қарусыздануға қатысты саясатының көрінісі
1986ж. 15 қаңтарда КОКП ОК Бас Хатшысының Жолдауында нақтыланды. М.С.
Горбачев мыңжылдық соңына дейін дүниежүзінде ядролық қаруды жоюдың жаңа
бағдарламасын ұсынды. Бұл бағдарлама үш кезеңнен тұрды.
Бірінші кезеңі. 5-8 жыл ішінде КСРО мен АҚШ бір-біріне жететін
ядролық қаруларды екі есе азайтады.Сонымен қоса ядролық сынақтар
жүргізбейді, қысқа және орта қашықтықтағы ракеталардың басқа мемлекеттерге
таралмауын қатаң бақылауы тиіс.Әрине бұл тараптардың еріктерімен бас
тартқан жағдайда мүмкін.Бұл кезең КСРО мен АҚШ тікелей қатысты. Себебі қос
держава басқа ядролық мемлекеттерге үлгі көрсетуі тиіс.
Екінші кезең. 1990жылдан кеш басталмауы тиіс,ол 5-7 жылға белгіленуі
тиіс.Бұл кезеңде басқа ядролық қаруы бар мемлекеттер қарусызданып, ал КСРО
мен АҚШ қалған 50% ядролық қаруын жоюға кірісу қажет және барлық ядролық
мемлекеттер тактикалық ядролық қаруды,яғни орта қашықтықтағы(әсер ету
радиусы) 1000 шақырымға дейінгі қаруларды жою керек.Ядролық сынаққа мүлдем
тыйым салу қажет. Сонымен қоса ядролық қару мен жаппай қырып жоятын
қаруларға ұқсас жаңа қаруларды жасауға тыйым салу.
Үшінші кезең. 1995 жылдан басталуы тиіс.Бұл кезеңде қалған ядролық
қарулар мүлдем жойылып, 1999 ж. қарсаңында жер шарында ешбір ядролық қару
қалмауы қажет.Сөйтіп осы қарудың қайта жасалмауы үшін әмбебап келісімге
келу қажет.Осы мақсатта мемлкеттер ядролық қаруды жою кезеңдерін, қарудың
көлемі, орны, техникалық жағы мен басқа да мәселелері жөнінде ынтымақтасуы
қажет.
Бұл бағдарлама жөнінде Б.П.Красулин Кеңес Одағы қабылдаған ядролық
қарусыздануға қатысты бұл бағдарлама халықаралық қауіпсіздік пен
бейбітшілік үшін маңызы зор.Екі жақты және көп жақты келісімдерге бағыт
көрсетуші бола алады.Әсіресе алға қойған мақсат пен мерзімді анықтауда,
деп атап көрсетті.[10]
Шынайы қарусыздануға кірісу ғаламдық күрделі мәселелерді шешудің
алғышарты. Бұл экономикалық артта қалу, ашаршылық, қоршаған ортаның
ластануы және т.б.
КСРО мен АҚШ 1987ж. 8 желтоқсанда орта және қысқа қашықтықтағы
ракеталарды жою жөніндегі келісім-шартқа қол жеткізді. Бұл келісім-шарт
1988ж. 1 маусымда күшіне енді.Сонымен бірге ХХғ. 90-шы жылдары КСРО-ның
ыдырауымен ядролық қарумен жасалатын қоқан лоққы азайып, дүниежүзінің басқа
мемлекеттері ядролық қарусыздануға қатысты шаралар қолданды. Олар мыналар:
1995 жылы Тайландта ядролық қарусыз аймақ құру туралы Бангкок
шартына қол қойылып, оған АСЕАН елдері кірді. Оның 1997 жылы наурызда
күшіне енгені мәлім. Алайда Бангкок шарты, сол секілді басқа шарттардан
өзгеше, АСЕАН елдері су кеңістігінің түбінде радиоактивті қалдықтарды
көмуге тыйым салған жоқ.
1995 жылы сәуірде Африкада ядролық қарусыз аймақ құру туралы Каир
шартына қол қойды. Африка бірлігі ұйымының саяси алауыздықтар салдарынан
Шартқа қол қоймаған Мароккадан басқа, бұл шартқа Африка континентінің
барлық елдері қосылды.
1997 жылы 28 тамызда Алматыда біздің ел, Өзбекістан, Қырғыстан,
Түрікменстан және Тәжікстан Алматы декларациясына қол қойып, ол Орталық
Азияны іс жүзінде ядролық қарудан ада аумақ деп жариялады.
Сонымен қоса 1994 жылы қаңтарда қарусыздану жөніндегі Женева
конференция шеңберінде ядролық сынақтарға тыйым салу жөніндегі комитет
құрылып, оған болашақ әмбебап келісімнің мәтінін әзірлеу жүктелді.
Екі жылдан кейін 1996 жылы 24 қыркүйекте Ядролық сынақтарға жаппай
тыйым салу туралы шарт (ЯСЖТШ) қол қою үшін ашылды.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі басты халықаралық ұйым ретінде БҰҰ
құрылса, арнайы бірнеше ұйымдар қарусыздану мәселесімен тікелей
айналысты.Сонымен қоса ядролық қарусыздану мәселесімен айналысатын
халықаралық ұйымдарда құрылды. Олар: Латын Америкасындағы ядролық қаруға
тыйым салу жөніндегі Агенттік (ОПАНАЛ); ядролық құралдарды, материалдарды,
технологияларды экспорттаушы елдердің кеңесі (Лондон клубы); Атом энергисы
жөніндегі халықаралық агенттік (МАГАТЭ).Сонымен қоса БҰҰ ның Бас Ассаблеясы
мен Қауіпсіздік Кеңесіде қарусыздану мәселесімен айналысады. Бұл
халықаралық ұйымдар ядролық қарусыздануды халықаралық құқықтық реттеудің
тиімді әдісі болып саналады. Осы заманғы ғаламдық проблемаларды қарастыру
халықаралық ұйымдардың қызметінде өзекті мәселеге айналып отыр.Осы
халықаралық ұйымдар ядролық қарусыздануға қатысты міндеттерді орындау үшін
халықаралық шарт негізінде құрылған, тұрақты әрекет ететін органдар жүйесі
бар, халықарлық құқық субъектілігіне және халықаралық құқық нормалары мен
қағидалары негізінде құрылған мемлекеттердің тұрақты бірлестігі.
Латын Америкасындағы ядролық қаруға тыйым салу жөніндегі Агенттік
1969ж. қыркүйек айында құрылды. Агенттіктің басты міндеттері ядролық қаруға
Латын Америкасында тыйым салу, шартқа қатысушы мемлекеттердің өз
міндеттерін орындауын бақылау, мемлекеттер арасында ядролық қарусыздануға
қатысты мәселелер бойынша ынтымақтастық. ОПАНАЛ дың орталық мекемесі
Мехикода орналасқан.
1976ж. ядролық құралдар, материалдар мен технологияларды экспорттаушы
мемлекеттер осы өнімдерін экспорттаудағы ортақ келісімге келу үшін және
ядролық қарудың таралмауын бақылау үшін кеңесу ұйымын құрады. Кеңесу
Лондонда өткендіктен Лондон клубыдеп аталады.Бұл кеңесу ұйымына КСРО,
АҚШ, Ұлыбритания, Франция, ГДР, Чехославакия, ФРГ, Япония, Австралия,
Канада, Италия, Греция, Нидерланды, Бельгия, Дания, Швеция, Финляндия,
Швейцария мемлекттері мүше болды.[11]
Атомдық энергия жөніндегі халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) жарғысы
1956ж. қазанда Нью-Йоркте өткен халықаралық конференцияда қабылданды.
МАГАТЭ- нің алғашқы сессиясы 1957ж. Вена қаласында өтті. Атомдық энергия
жөніндегі халықаралық агенттік (МАГАТЭ) өзінің жарғылық ережелеріне сай,
бақылау міндеттеріне ие бола отырып, қандай да бір мемлекеттер бақылауға
қатысты ережелерді сақтамаса, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі мен Бас Ассамблеясына
ол туралы хабарлайды. МАГАТЭ қызметі оның әрекетінің екі бағытымен
қамтамасыз етіледі: біріншіден, атом энергиясының барлық әлемде
бейбітшілік, денсаулық және жақсы тұрмстап тұруға тез және кеңінен
қолданылуына қол жеткізуге ұмтылу; екіншіден, МАГАТЭ-ге немесе оның
өтінішімен берілетін, немесе оның бақылауындағы, немесе қадағалауындағы
көмектерді қолдан келгенше қамтамасыз ету. БҰҰ-ның осы мамандандырылған
ұйымының негізгі міндеті— атом энергиясының барлық әлемде бейбіт
мақсаттарда зерттелуін қолдау және жәрдемдесу, материалдар, қызмет көрсету,
құрал-жабдықтар жеткізуде делдал болу, ғылыми-техникалық мәліметтер
алмасуды дамыту, ғалымдар мен сарапшылар кадрларын алмасу және дайындауды
қолдау, Агенттік көрсететін немесе агенттік арқылы көрсетілетін көмектерді
дұрыс қолданбауға қатысты қауіпсіздік стандарттарын дайындау.
Өткен ғасырдағы екі алып державалардың жаппай қарулануы кезіндегі жасаған
ядролық сынақтары саны жағынан, біз тегінде ғаламдық және аймақтық жойқын
жүздеген ядролық соғыстан өткен болуымыз керек.Өйткені Өлілер алқабындағы
1945ж. 16 шілдедегі алғашқы американ бомбасын сынаудан бастап,осы кезге
дейін жер шары 2053 ядролық жарылысқа төтеп беріпті.[12]
Бұл арада рекорд американдықтар еншісінде. Невада полигонында,
Бикини мен Аляскада (3 жарылыс), Нью-Мексикада (3 жарылыс),Миссисипиде (2
жарылыс) және Колорадода (2 жарылыс) осы кезеңде 1030 атом және сутегі
бомбалары жарылды. Кеңес Одағында Семей полигонында, Жаңа Жер аралында,
Украинада (2 жарылыс ), Өзбекстанда (2 жарылыс) және Түрікменстанда (1
жарылыс)–716 жарылыс жасалды. Оның 340 жарылысы Семей жерінде болды.
Француз Алжирінде, Муруроа, Фангатауфа, Рождество аралдарында (30 жарылыс)
және Полинезияның басқа аралдарында 210 жарылыс. Қытайда Лобнор көлі
маңындағы полигонда – 45 жарылыс. Ақыр аяғында Ұлыбритания Канберрамен,
Вашингтонмен келісе отырып, Австралия аумағында 12 және Невадада 44 ядролық
және термоядролық жарылыс жасады. Сонымен қоса Үндістандық Покхаран – 6
жарылыс (1974 жылды қосқанда), Пәкістандық Чагай-Хиллзде – 7 жарылыс. Бұл
ядролық сынақтардың күші әрине жойқын болды.[13]
1.2 Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарусызданудың
маңызы.
ХХ ғасырда әлемдік саясаттың негізі халықаралық қауіпсіздікті
қамтамасыз етіп, бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтап отырудың тиімді,
әмбебап жолын іздестіру болды.Ал осы халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудегі қарусызданудың маңызы зор екенін айтқымыз келеді. Қарусыздану – бұл
соғысты жүргізудің материалдық құралдарын азайтуға, ақырында толық жоюға
бағытталған мемлекеттермен келісілген шаралар кешені.[14] Ал осы
қарусыздануды құқықтық реттеудегі ең өзекті мәселе ядролық қарусыздану
болып табылады. Қазіргі заманғы жаппай қырып жою қаруларының ішіндегі
ядролық қаруды ең озық үлгісі деп айта алмаймыз, әйткенмен оның потенциалды
күші өте қауіпті.Біз сол үшін ядролық қарусыздану, халықаралық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің өзегі деп білеміз.
Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарусызданудың
маңызын ескеретін мемлекеттердің біршама жинақтаған тәжірибелері бар. Бұл
тәжірбиелер арқылы мемлекеттер қауіпсіздігінің құқықтық кепілдемелерінің
қалыптасу және даму мәселелерін біршама саралауға мүмкіндік туады. Мұндай
жағдайда халықаралық құқық қағидаларының, нормаларының және институттарының
өзара байланысына және өзара келісуге ерекше көңіл аударылғанын айтып өткен
дұрыс болар. Біз, поляк ғалымы М. Добросельскийдің “қауіпсіздік” ұғымына
айқын анықтама беруге әрекеттенген кез келген талпыныс алдын ала
сәтсіздікке ұшырайды және оның ешқандай іс-тәжірбиелік маңызы болмайды,
өйткені барлық жағдайларда қауіпсіздікке кепіл беретін элементтерді,
құрылғыларды немесе процестерді алдын ала білу және ескеру мүмкін емес –
деген пікірімен келісеміз.[15]
Халықаралық қауіпсіздік пен мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздік
мәселелері халықаралық құқық жүйесі тұрғысынан қарастырғанда, мемлекет оның
негізгі субъектісі болғандықтан, қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бірыңғай
тетігі бар деп айтуға болады. Халықаралық қауіпсіздік осы заманғы
халықаралық қатынастарда кез келген мемлекеттің қауіпсіздігі басқа
мемлекеттердің қауіпсіздігімен тығыз байланысты және кез келген жергілікті
дау-жанжал дүниежүзілік соғысқа айналып кетуі мүмкін деген мағынадағы
бейбітшіліктің бөлінбейтіндігі туралы ұғымның бейнеленуі болып табылады.
Біз халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарудың маңызын,
осы бір қарудың пайда болуымен халықаралық қатынастардың жаңа бір деңгейге
көтерілгендігіменде түсіндіре аламыз.Күннен-күнге дамып келе жатқан ядролық
қарусыздану саласындағы халықаралық ынтымақтастық халықаралық қауіпсіздікті
нығайтады деген фактіні көпшілік мойындап үлгерді.Оған сенім мен
мемлекеттер арасындағы өзара түсіністікті тереңдеткен жағдайда қол
жеткізуге болады. Тарихқа көз тастасақ КСРО мен АҚШ арасындағы бір-біріне
деген сенімсіздік кесірінен жаппай қарулану мен қарсыласудың нәтижесі
қандай болғаны мәлім. КСРО экономикалық дағдарысқа ұшырап, терең әлеуметтік
тоқырауға ұшыраған болса. АҚШ ядролық қаруға сеніп, өзінің сыртқы
саясатында күш қолдану әдісін жиі қолданып жүр. АҚШ-тың бұл саясатына қарсы
жауап ретінде бірнеше мемлекеттер ядролық қаруды иеленуді қалайды. Бұлар
Иран, Солтүстік Корея, Ливия, Алжир. Біз өткен ғасырдың 60-ыншы жылдарында
АҚШ пен арадағы салқын саясатының нәтижесінде Францияныңт ядролық қаруға ие
болғандығын терең талдаймыз. Яғни бір мемлекет ядролық қаруының басымдығына
сеніп күш қолдану саясатын ұстанатын болса, басқа мемлекеттер міндетті
түрде қажеттіліктен қарулана бастайды. Мүмкін болса ядролық қаруды
иемденуге тырысады. Сөйтіп кезіндегі КСРО мен АҚШ арасындағы қырғи-қабақ
соғысы дәуіріндегідей тарихи кезеңге қайта оралуымыз әбден мүмкін. Бұл
халықаралық қауіпсіздікке төнген үлкен қауіп болар еді.[16]
С. Микоянның Кариб дағдарысын еске алу атты еңбегінде “Батыс
әлеміне кубадағы ракета дағдарысы деген атпен мәлім Кариб дағдарысы 1962
жылы дүниені дүр сілкіндірді. Қырғи-қабақ соғысы кезіндегі ең ауыр сәт осы
кез болды. Себебі әлем ІІІ-дүниежүзілік соғыстың оты тұтану әбден мүмкін
еді. Тараптар өздерінің ядролық қаруларына барынша сенді. Айта кету қажет
бұл Кариб дағдарысы Н.С.Хрущевтің саяси немқұрайлығының,
атаққұмарлылығының арқасында болды ” деп көрсетеді.
Бұл әрине тарих, ал қазіргі кездегі АҚШ саясатына қандай баға бере
аламыз? Біз АҚШ-тың әлемдік саясатын қолдай алмаймыз. Өйткені бұл саясат
ядролық қарусыздану емес терісінше жаппай қарулануға әкеледі. Сонымен қатар
АҚШ халықаралық құқық нормаларын сақтамауда. Әсіресе күш қолданбау немесе
күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасамау және халықаралық дауларды бейбіт
жолмен шешу қағидасын бұзуда.
Г.И.Тункин күш қолданбау және халықарлық дауларды бейбіт жолмен шешу
қағидасының арақатынасын қозғай отырып, бұл екі қағида бір медальдің екі
жағы іспеттес деп атап өтті. Егер мемлекет өзінің басқа бір мемлекеттермен
қатынасында күш қолдануға тыйым салатын болса, тиісінше мұндай
мемлекеттермен туындаған дауларды да бейбіт жолмен ғана шешуі тиіс. Яғни
АҚШ басқа мемлекеттермен арадағы қарым-қатынасын бейбіт, күш қолданбай
келісімге келіп, шешуі тиіс.Осы ретте А.Нысанбаевтің
“Келісімге—қиындықтарды жеңу жолымен өзара тең тиімділік пен түсіністік
арқылы ғана қол жеткізуге болады, ол үнсіздік пен мәжбүрлеу арқылы жүзеге
аспайды”-дейді. Мемлекеттер туындаған даулы мәселені күш қолданбай,
келісімге келу арқылы шешуі тиіс. Сол кезде ғана мемлекеттер арасында өзара
сенім пайда болады. Тек сол жағдайда ғана халықаралық қауіпсіздіктің кепілі
ядролық қарусыздану жүзеге асуы мүмкін. Біз халықаралық қауымдастық ядролық
қарусызданған жағдайда ғана халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
ехалықартеміз деп айтудан аулақпыз. Өйткені халықаралық дауларды бейбіт
жолмен шешкенде ғана халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мүмкін
болады. Ал ядролық қару болса—осы соғысты жүргізудің материалдық жойқын
құралы ғана. Бұдан шығатын қорытынды қазіргі таңда ядролық қарусыздану
мүмкін емес, егер халықаралық қатынастар осылай жалғаса беретін болса.
Себебі атом бомбасына әлемде сұраныс болса физик ғалымдар аз уақыт ішінде
жасап береді. Ядролық қаруға деген сұраныс, қажеттілік тек қорғану үшін
ғана керек. Адамзат баласы тас дәуірінен, қола дәуірден өтіп,орта ғасырды
артта тастап қазіргі кезде атом энергиясын пайдаланатын дәуірге жетті.
Көптеген ғалымдар АЭС салуға қарсы болуда,оларды түсінеміз.Бірақ дүние
орнында тұрмайды, осы қолда бар мүмкіндікті пайдаланып атом энегиясын
бейбіт тұрмысымызға пайдаланып, күні-ертең таусылатын мұнай үшін соғысудың
қажеттілігі қанша.Себебі соңғы онжылдықта соғыс өрті тек мұнайлы өңірлерде
ғана тұтануда немесе мұнай тасымалы үшін стратегиялық маңызды геосаяси
аймақтарда тұтануда. Кезінде тас дәуірінде алғашқы адамдар отты өз
қажеттілігі үшін пайдаланса, неге қазір атом энергиясын тек бейбіт мақсатқа
пайдаланбасқа. Сөйтіп мұнай мен тағы басқа энергетикалық ресурстарды екінші
кезекке ысырып қоюға мүмкіндік бар. Сол кезде қазіргі парсы шығанағындағы
соғыстар мағынасыз болып қалар еді. Солтүстік Кореяда өз атом энергиясын
тек бейбіт мақсатта ғана қолданған болар еді. Бұл елдің 2003 жылғы 10
қаңтардағы Ядролық қаруды таратпау жөніндегі шарттан шығудыңда себебі осы
еді. Себебі 1953 жылдан бергі екі жүйенің арасындағы салқын, күш қолдану
саясатының болуы. КСРО мен АҚШ кезінде, бірі Ауған жеріне соғыс ашса,
екіншісі Вьетнамға қарсы әскери күш қолданған болатын. Күні кешегі Балқан
түбегі мен Ираққа қарсы соғыстың өзі мемлекеттердің ядролық қарусыздану
емес, терісінше жаппай қарулануына әкеледі. Мүмкіндігінше ядролық қаруды
иемденуге тырысады. Себебі ядролық қаруы бар мемлекеттер әлі өзара соғысқан
емес. Бұл жағдай АҚШ тарапынан қысым көріп отырған мемлекеттер үшін мүмкін
болатын соғыстан қорғанудың бірден-бір жолы.
Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарусызданудың
тағы бір маңызын экономикалық жағдаймен түсіндіреміз. Мемлекет өзінің
ядролық арсеналын жүйелі түрде бақылауында ұстау үшін өте көп шығындарға
ұшырайды. Кеңес Одағы экономикасының 80 пайызы осы қорғаныс саласына қызмет
етуі осыған дәлел бола алады. Нәтижесі экономикалық дағдарыс
болды.Халықаралық экстермизм мен терроризмнің Қазақстанның ұлттық
мүдделеріне қаупі атты мақаласында Е.Б.Жатқанбаев ХХ ғасыр соңында
адамзат атом энергиясын бейбіт мақсатта көп қолдана бастады. Бірақ АҚШ-қа
қарсы жасалған террористік актілерден кейін НАТО мен Ресей басшылары
террористік ұйымдар қолына лас атом бомбаларының түсуінен
қауіптенеді.Себебі көптеген террористік ұйымдардың материалдық жағдайы
жақсы. Заңсыз қаржылық демеушілеріде бар.Солардың бірі Бен Ладен басқаратын
“Аль-Каида” ұйымы кіші ядролық қару жасау үшін қара базардан байытылған
уран өнімдері мен ядролық технологияларды іздестіруде, -дейді.[17]
Бұл жағдайға қатты алаңдаушылық бұрынғы Кеңес елдеріндегі ядролық
нысандардың бос қалуы мен ядролық физика саласындағы мамандардың жұмыссыз
қалуымен түсіндіріледі. Қазақстан, Украина, Беларусь мемлекеттері өз
еріктерімен ядролық қарудан бас тартқаны мәлім. Сол кездері осы елдерде
стратегиялық және тактикалық ядролық арсеналдан, ядролық қару сыналып
келген полигондардан тыс ядролық қарудың белсенді компоненттерін өндіретін
қажетті инфрақұрылым мен ресурстық база да болды. Мұның үсіне, КСРО ыдырап
кеткеннен кейін Қазақстан аумағында атом бомбасын жасауға жарайтын
байытылған уранның жеткілікті мөлшері қалды. Тек Үлбі комбинатының өзінде
600 килограмдай аса байытылған қарулық уран болды. Бұдан оннан астам
ядролық бомба жасауға болатын еді. Ал егер бұл уран өнімдері
террористік ұйымдар қолына түссе, не болар еді. Әрине халықаралық
қауіпсіздікке үлкен нұқсан келер еді. Сол үшінде халықаралық қауымдастық
алдындағы жоғары жауапкершілігін сезінген Қазақстан ядролық қарудан бас
тартты. Сөйтіп ядролық қарусызданудың халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудегі қажеттілігін дәлелдеп берді.
Ядролық қарумен “Ықтимал дұшпанды ” тежеу әдісімен қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің негізгі принципі ретінде жанталаса жарыса қаруланудан
көрінетін өзімшілдік көзқарас 1990 жылдардың басында болашағы баянсыз
екенін әбден-ақ көрсетіп алған-ды. Адамзаттың тарихы, ең алдымен, көптеген
ғасырлар барысында толып жатқан соғыстарды бастан өткерген Еуропа тарихы
“бейбітшілікті қаласаң-соғысқа дайындал” принципі бойынша мемлекет
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бұдан былай мүмкін еместігін көрсетті.
Әскери саланы есепсіз жетілдіру мен жаппай қарулану мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз ете алмайтындығын, қайта халықаралық қауіпсіздікті
тұрақсыздандыру факторы екендігін тарихи тәжірибе көрсетіп отыр.
Шынында да, халықаралық қатынастардың ядролық деңгейдегі дамуы
халықаралық қауіпсіздікке нұқсан келтірді. Халықаралық құқық қағидаларын
бұзып мемлекеттер арасындағы дауларды бейбіт жолмен емес күш қолдану
әдісімен шешуде. Сол үшінде халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
бірден-бір жолы ядролық қарусыздану екенін баса назарда ұстаймыз. Өйткені
атом бомбасының зардабын тек бейбіт халық ғана шегеді.
2. Мемлекеттердің ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты халықаралық
құқықтық ынтымақтастығы.
2.1 Ядролық қарусыздануды халықаралық шарттар мен мемлекеттердің ішкі
заңнамалары арқылы реттеу.
Мемлекеттердің ядролық қарусыздану мәселесіне қатысты халықаралық
құқықтық ынтымақтастығы тараптардың өз бастамалары арқылы халықаралық
шарттар мен мемлекеттердің ішкі заңнамалары негізінде жүзеге асуда. Біз
халықаралық шарттарды мемлекеттер арасында туындайтын дауларды бейбіт
жолмен шешудің, өзара тиімді келісімге келудің жалғыз құралы деп білеміз.
ІІ-дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде ядролық қаруы бар мемлекеттердің
ядролық қарусыздануға байланысты халықаралық келісім-шарттар жасасудың
басты себебіде осы еді. Сонымен қатар мемлекеттер өздерінің ішкі
заңнамалары арқылы қарусыздануға аса мән берді. Ең алғаш болып атом
бомбасының зардабын көрген Жапония 1947 жылғы Конституциясының 9-бабында
“Халықаралық бейбітшілік пен әділеттілікке шынайы ұмтыла отырып жапон халқы
мәңгілікке соғыстан бас тартады. Сонымен қатар халықаралық дауларды шешу
үшін күш қолданудан бас тартады. Осы мақсаттарға жету үшін жаяу, теңіз, әуе
және тағы басқа әскери күш құрылымдарын жасақтамайды.”-деп көрсеткен
болатын.
Жапонияның соғыстан жеңілгеніменде, атом бомбасы зардабын көргеніне
қарамастан АҚШ пен КСРО тәрізді жарыса қаруланбауының, ядролық қарудан бас
тартуының басты себебі де осы конституцияның арқасында болар.
КСРО өзінің 1977 жылғы Конституциясының сыртқы саясатына бағыталған
28-бабында “КСРО лениндік бейбіт саясатты жүргізе отырып, халықаралық
қауіпсіздік пен халықаралық ынтымақтастық үшін күреседі. КСРО-ның сыртқы
саясаты ...агрессиялық соғыстың алдын алу, толық және жан-жақты
қарусыздануға қол жеткізу. КСРО-да соғысты насихаттауға тыйым салынады. ”-
деп көрсеткен болатын. Егер біз осы заңнан кейін КСРО ядролық қарусыздануды
жүзеге асырды десек қателеспейміз. Себебі 80-ші жылдардан кейін КСРО шын
мәнінде қарусыздануды қолға алды. Оған дәлел халықаралық аренадағы аймақтық
және екі жақты ядролық қарусыздану мәселесін қамтитын халықаралық
шарттардың жасалуы.
Халықаралық құқық теориясы қарусызданудың екі деңгейін белгілейді:
ішінара және түгелдей. Түгелдей қарусыздану жалпылай және толық
қарусыздануды жүзеге асыру деген мағына береді.Жалпылама және толық
қарусыздану идеясы БҰҰ Бас Ассамблеясының 1959 жылғы 20 қарашасындағы 1378
(ХІV) қарарында бекітілген. Кейінірек бұл нормалар ядролық қаруды үш
жағдайда сынауға тыйым салу туралы 1961 ж. 5 тамызындағы Мәскеу шартында,
ядролық қаруды таратпау туралы 1968 ж. 1 шілдесіндегі шартта, Латын
Америкасында ядролық қаруға тыйым салу туралы 1967 ж. (Тлателолко шарты)
шарты және басқалары. Сонымен қоса БҰҰ шеңберінде Ядролық және термоядролық
қаруды қолдануға тыйым салатын 1961 ж. 24 қарашасындағы БҰҰ Бас
Ассамблеясының Декларациясы, Халықаралық қатынастарда күш қолданбау және
ядролық қаруды қолдануға мәңгі тыйым салу туралы 1972 ж. 29 қарашасындағы
қарар, ядролық апаттардың алдын алу туралы 1981 ж. 9 желтоқсанындағы БҰҰ
Бас Ассамблеясының қарары, ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы 1996
ж. шарттар ядролық қарусызданудың алдын алатын нормалар болып табылады.[18]
Ядролық қаруды сынауға тыйым салу мәселелері Ядролық қаруды
атмосферада, ғарыш кеңістігінде және су астында сынауға тыйым салу туралы
1963 ж. 5 тамызындағы Мәскеу шартында көрініс тапқан. Бұл шарт АҚШ, КСРО,
Ұлыбритания елдері арасында жасалып 1963 жылдың 10 қазанында күшіне енді.
Шарт преамбула мен алты баптан тұрады. Осы шарттың 1-ші бабында шартқа
қатысушыларға мынадай міндетемелер бекітілген Мемлекеттер өз
юрисдикциясындағы және бақылауындағы кез-келген жерде ядролық жарылыстардың
алдын алу мен ядролық қаруды сынауға тыйым салуы тиіс. Шарт ядролық қаруды
атмосфереда, ғарыш кеңістігінде және су астында сынауға тыйым салуды
көздейді. Шарт сонымен қоса зардабы басқа мемлекеттерге радиоактивті зиян
келтіретін ядролық сынақтарға тыйым салады.
Шарт мерзімсіз болып табылады. Бірақ 4-ші бабында шартқа
қатысушылардың шарттан шығуға құқы бар, егер шарт тармақтары мемлекеттің
ең жоғарғы мүдделеріне қауіп төндірсе. Ол үшін шығатыны жөнінде басқа
қатысушыларға үш ай мерзімде хабарлауы тиіс,-деп көрсетілген.
Ядролық қаруды таратпау туралы 1968 ж. 1-ші шілдесіндегі шарт қару
жарақты жаппай шығаруға және қарудың осы түрін халықаралық қауымдастықтың
басқыншылық күштерінің иелену мүмкіндігіне кедергі жасады. Біз осы шарттың
қысқаша көшірмесін ұсынып отырмыз:
Ядролық қаруды таратпау туралы шарт
Осы шартты жасауша мемлекеттер төменде бұдан былай Шартқа қатысушылар
Ядролық соғыстың барша адамзатқа талқандаушылық нәтижесін ескере
отырып, осындай соғыстың қауіпін алдын алу үшін және халықтардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін,
Ядролық қарудың кең тарауы ядролық соғыстың туындауына басты себеп
екенін ескере отырып,
БҰҰ Бас Ассамблеясынаң қарарына сәйаес ядролық қарудың кең тарауын
алдын алатын шарт жасасу қажеттігін ескере
Халықаралық атом энергиясы агентігінің кепілдеме мен ядролшық қызметтің
тек бейбіт мақсатта қолданылуна жәрдемдесуге ынтымақтасу міндеттігін
негізге ала отырып,
Халықаралық атом энергиясы агентігінің кепілдеме мен арнайы
материалдар мен құралдардың тиімді жұмыс істеуі үшін зерттеу, жетілдіруге
көмекші болу,
Ядролық технологиялардың тек бейбіт мақсатта ғана пайдалану қағидасын
ескере отырып, мемлекеттер тарапынан ядролық технологиялардың әртүрлі әдіс
–тәсілдерімен алынған өнімдер, ядролық жарылыстар, тек бейбіт мақсатта ғана
қолданылу тиіс. Ол шартқа қатысушы мемілекеттердің ядролық қару бар немесе
жоқ екенініне қарамас тең қол жетімді болуы тиіс екенін ескере,
Осы қағиданың жүзеге асуы үшін мемлекеттер жеке немесе бірлесе
ынтымақтасып ядролық энергияның тек бейбіт мақсатта пайдаланылуы үшін
ғылыми ақпарат алмасуға құқы бар екеніне сенімді бола отырып,
Жаппай ядролық қарулану мен ядролық қарусыздануға қатысты оң нәтижеге
қол жеткізуге көздей отырып,
Осы мақсатқа жету барлық мемлекеттерді ынтымақтастыққа табандылықпен
шақыра отырып,
1963 жылғы ядролық қаруды атмосферада, ғарышта және су астында сынауға
тыйым салу жөніндегі шарт пен оның пеамбуласындағы ядролық қаруды сынауда
мүлдем жою мен осы мақсатта келіс сөздер жүргізуді басты назарда ұстай
отырып,
Халықаралық теке – тіресті азайту мен мемлекеттер арасындағы сенімді
нығайтуға ұмтыла отырып ядролық қаруды жасауды жоюға себепші болу, ядрлық
қалдықтармен ядролық қарудың ұлттық қарулы күштерде болмауын, талық және
жаппай қарусыздану шартына сәйкес тиімді халықаралық бақылауда болуына
жәрдемдесе отырып,
БҰҰ Жарғысына сәйкес халықаралық қатынастарда мемлекеттер өзге
мемлекеттердің саяси тәуелсіздігі мен аумаұтық тұтастығына қарсы күш
қолданудан бас тарту қажеттігі және БҰҰ мақсаттарына сәйкес халықаралық
қауіпсіздік пен бейбітшілікті қамтамасыз ету үшін, сонымен қатар өте аз
адам күшімен экономикалық ресурстарды қарулануға жұмсауды босты назарда
ұстай отырып,
Төмендегілерге келісті:
1-бап. Осы шартқа қатысушы ядролық қару бар мемлекеттер ядролық
қаруды немесе ядролық жарылғыш құрылғыларды ешкімге бермеуге сонымен бірге
ядролық қарумен жарылғыш құрылғыларды тіке және жанма бақылап және ядролық
қару жоқ мемлекеттердің ядролық қаруды немесе басқа да жарылғыш
құрылғыларды ешкімге қандай да бір тәсілдерімен өндіруге немесе алуына
көмектеспеу, қолдамау және түрткі болмау жатады.
2-бап. Осы шартқа қатысушы әрбір ядролық қарулары жоқ мемлекеттер,
ядролық қару және бақда да жарылғыш құрылғыларды ешкімнен алмауға және
тікелей немесе жанама бақылауларда ұстамауға тиіс; ядролық қаруларды және
басқа да бір тәсілдермен өндірм еуге сондай- ақ ядролық қару мен басқа да
ядролық жарылғыш құрылғыларды өндіруге байланысты қандай да бір көмек
қолдануға және көмек алуға міндетті.
3- бап 1-шартқа қатысушы ядролық қару жоқ әрбәр мемлекет Халықаралық
атом энергиясы агенттігінің кепілдемелеріне сәйкес келіссөздер жүргізеді
және кепілдіктерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz