Сөз – халық педагогикасындағы тәрбиенің құралы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Сөз - халық педагогикасындағы тәрбиенің құралы
Шешендік сөздер мен термешілердің және ертегілердің тәрбиелік мәні.
Мақал - мәтелдердің тәрбиелік мәні.

«Аталы сөзге - арсыз тоқтар» деп, ата - бабаларымыз сөз құдіретін ерекше бағалаған. Ал, сөз құдіретінің барлық қасиеті ауыз әдебиетінде шоғырландырған. Халқымыздың барлық мәдениетті мен тәлім -тәрбие әдістерімен тәсілдері осы ауыз әдебиеті арқылы жеткен.

Қазақ халқының ауыз әдебиеті өлшеусіз бай. Батырлық остар мен лирикалық поэмалар, толғаулар мен жырлар, мақамдар мен мәтелдер ертегілер мен аңыздар, жұмбақ - жаңылтпаштар, айтыс өнері - халықтық педагогикадан бастау алатын атадан - балаға, аңыздан -ауызға келе жатқан мұралар.

Қазақ халқы ауыз халықтарының ішінде ауыз әдебиетіне ерекше бай. Мысалы, басқа шығыс халқында кездеспейтін ауыз әдебиетінің үлгілері- салт өлеңдері, шешендік сөздер.

Халқымыздың белігі бір жүйемен құрылған бата тілек сөздерінде этникалық эстетикалық және дидактикалық тұтастық бар. Бұл бата әрбір жастың бойында белгілі бір тұтастың - бірлігін, салт - дәстүрін, адамгершілік қасиеттерін сақтауға, адамгершілік қасиеттерін сақтауға бірден - бір әдістемелік құрал болып табылады. Себебі болашақтың тұтқасы иесі ұрпағына амандық, парасаттылық, ізеттілік, ежеттік, мейрім, өнер, білім, құжат - береке, ұзақ өмір үлкен табыс тілеу ежелден адамзаттың асыл мұраты болған. Мысалы:

Айдай жарқыра,

Жұлдыздай жарқыра.

Маңдайың ашық болсын

Дұшпаның қашық болсын - дейді.

Қадірлі Абай атамыз - «Өткірдің жүзі кестенің бізі, өрнегін сендей сала алмас» дегенде өзінен бұрын өткен балалардың ақындығына, сөз маржанынан терген көркем шексіз шеберлігіне таңдай қағып, тамсанған.

Қазақ халық педагогикасында ақыл - ой тәрбиесі ертегілер мен аңыз әңгімелер арқылы іске асады.

2. Шешендік сөздер - ел құралып, халық қалыптаса бастағаннан бері халықтың өнеге тұтып, өмір тәжірибесіне пайдаланып келе жатқан, билер мен хандардың, ақындар мен шешендердің, ел ағасы болған данышпандардың, жастайынан жалындап өскен өткір ойшылдардың аузынан шыкқдн дуалы, өнегелі, кисынды, қасиетті сөздер.

Тарихта Тәуке хан, Төле би, Қазбек би, Әйтеке би, Сырым батыр тағы басқа белгілі адамдармен қатар, Жиренше шешен аңыздары және Досбол, Жидебай, Сауытбек, Қылышбай, т. б. шешендердің аты белгілі. Халық шешендік сөздерді заман өткен сайын әрлеп, әсерлі етіп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде. Қазақ халқы - шешен халық.

Қазақауыз әдебиетіндегі шешендік сөздерді мазмұнына қарай шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау деп үш топқа бөлуге болады, өлеңмен айтылған шешендік сөздер - термелі, қара сөзбен айтылғандары пернелі деп

аталынады.

Арнау шешендік сөздер: әзіл, сықақ, сын, бата, алғыс, естірту, көңіл айту. Шешендік толғау: өсиет, насихат. Шешендік дау: жер дауы, жесір дауы, мал дауы, ар дауы.

Шешеңдік сөздер халықтың түсінік сөздерімен баяндалады. Ол түсінік (кіріспе) сөздердің құрылымының көркемдік дәрежесі шешендік сөздерден төмен болуы мүмкін, дегенмен түсіндірме сөздер шешендік сөздерді жеткізе айтудың құралы болып табылады.

Жиын-тойда, мәжілістерде, бас қосу рәсімдерінде сөз жүйесіне шешендік сөздерді арқау етіп сөйлеу - қазақ қарияларының дәстүріне айналған құбылыс. Өнерпаз, ақын, философ халық шешендігімен де даралық қасиеттерін көрсетеді.

Отбасында ата-ана бала тәрбиесіне үлгі етіп шешендік сөздерден мысал келтіріп, баланы әңгімеге тартып, ойын оятып отыруға міндетті, шешендік сөздерді таңдап отбасында оқуды әдетке айналдырып, әдеттен дағды, дағдыдан дәстүрлі калыптастьтру ләзім. Жырдың үлгі-өнеге, өсиет, насихат ретінде айтылатын түрі - терме деп аталынады. Термеде жырау өмір тәжірибесінен алынған философиялық ой-шешімдерін айтады: адамгершілік қарым-қатынасты, өмірдің философиялық мәнін түсінудің, мақамымен айтылады. Терме айтушы оның әуенін, көбінесе домбыраға, гармонға қосып айтады.

Термеші адамгершілік пен зұлымдықты әділеттілік пен әділетсіздікті жаман мінез бен жақсы мінезді салыстыра жырлап. тыңдаушыны адамгершілікке достыққа, бірлікке, еңбекке, өнерпаздыққа тәрбиелейді.

Халық аузында ертеден айнымай келе жатқан Қазтуған жырау. Жиембет жырау, Бұқар жырау, Майлықожа, Қашанаған жырау, Иманжүсіп жыраумен қатар кеңестік дәуірінде шыққан Жамбыл, Нартай, Кемен ақындардың термелік әуендері (сарындары) тарихтың толқымалы толқындары сияқты өлең жыр өрнектерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін замандар мен заманалардың алтын арқаулы әсем әуендері.

Терме жырлар, көбінесе 7-8 буынмен жеңіл айтылады да, олардың әуендері де жедел жаттап алуға бейім келеді.

Термешілер бұрынғы ақын-жыраулармен қатар, қазіргі акындардың да оспет жырларын термелік әуенге қосыпайтады.

Терма жастарды өрге баулиды адамгершілікке тәрбиелейді.

Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін ертегілерді ойлап шығарган ада. мзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні зор. Қазак ертегілері (торг мыңға жуык) сан алуан. Оларды: хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер. тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер, батырлық ертегілер күлдіргі ертегілердеп бірнеше топқа бөлуге болады.

Хайуанаттар туралы ертегілер көне заманда елдің және андардың, малдың киесі бар деген сенім қалыптасқан кезде пайда болған (ақ касқыр, шопан ата, Шек-шек ата. Ойсыл қара, Зеңгі баба, Қамбар ата, т. б. ) ой дами келе, тыңдаушыны қуантатын, көңілдендіретін ертегілермен толысты. Қазіргі хайуанаттар туралы ертегілерде космосқа ұшып жүрген ("Бәтіңке, шұжық, балқаймақ") хайуанаттар мен төрт түлікті көреміз.

Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, балалықшақтың болашағын елестетіп, келешекке сені. ммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі ертегілер - қиял-ғажайып ертегілері. Ертеде "Ұшқыш кілем" оилап шығарған халық енді "Зымыранның" өмірде бар екенін тілге тиек етіп, жұлдыздар мен планеталарды еркін аралайтын алыптар туралы ертегілер шығарды. Мұндай ертегілердің көпшілігі ғылым болжамдарына сәйкестендіріліп шығарылады. Сондықтан оларды ғылыми-фантастикалық ертегілер деп жүрміз) .

Домаланып иіріліп.

Жатып алып, жүрмейді,

Арыстан, аю, жолбарыс,

Алуын оның білмейді.

Жұмбақтарды жаттап айтумен қатар, кез келген айтушы өз ойынан құрастырып та айта береді, тек жұмбақтың сөздік қисыны, өлеңдік үйлесімі болуға тиіс.

Жұмбақ айтушы неғұрлым көбірек, күрделірек жұмбақтарды тауып айтып, шешушіні жеңуге тырысады. Егер жұмбақ шешуші мүдірмей, айтылған жұмбақтарды дұрыс және толық шеше алса, оның өзі де жұмбақ айтып, жұмбақ айтыс жалғасып, айтушы мен шешуші өз білімдерін сараптайды. Кім көбірек жұмбақ айтып (көбінесе санап отырады), көбірек жұмбақ шешсе, сол жұмбақ айтысуда жеңіп шығып, білімділігін көрсетеді.

Жұмбақ айтысу мен жүмбақ айтысты ажырата білу керек. Жұмбақ айтыста жеңіп шығу ақындық дарынның, білімнің басымдылығына байланысты.

Отбасында балаларға жаңа жұмбақтар үйретіп, жұмбақ айтысуды ұйымдастырып, олардың тапқырлығын сынау, жұмбақ айтысуда жеңіп шыққан балаларды мадақтап отыру - бұрыннан қалыптсқан дәстүр болатын. Отбасында өтетін "туған күн", "ұлыстың ұлы күні", "мереке күні", "думанды кеш" сияқты рәсімдік той-томалақ, тамашаларда ұйымдастырылатын түрлі ойыңдардың бір түрі - жұмбақ айтысу. Ондайда жұмбақ айтысудан үздік шыкқандарға сыйлық беріледі.

Балалар бақшасында "қызықты кеш", "өнерпаздар мен білгіштер жарысы" сияқты думандарды жоспарлы түрде ұйымдастыра білген тәрбиеші, жұмбақ айту, жұмбақ айтысу, жұмбақ айтыс дәстүрлерін қызықты өткізеді. Әрине, жұмбақ айтуды көбінесе тәрбиешінің өзі бастайды да, бұрыннан үйретілген жұмбақтар бойынша жұмбақ айтысу одан әрі жалғасады. Жұмбақты көп білген балдырғанға "білімпаз" деген атақберіледі (оның-2-1 дәрежесі болу керек) . Білімпаз балдырған жұмбақ айтысуды басқаруға да ерікті болады.

Балалар бақшасында өтетін тақырыптық және мерекелік, той-думандық кештердің бір кезеңінде жұмбақ айту мен жұмбақ айтысуды ұйымдастыра білу керек.

Мектеп бағдарламасында ауыз әдебиетінің бір бөлімі ретінде жұмбақтар бірінші кластан бастап оқулықтарға еңдірілген. Әдеби кештерде, мерекеліқ кештерде, өнерпаздар мен ой тапқыштар жарысында жұмбақ айту, жұмбақ айтысу, жұмбақ айтыс ерекше орын алады. Пәндік кештерде сол пәндік кештердің тақырыптарына байланысты жаңа жұмбақтарды, көбінесе, оқушылардың өздері ойлап шығарады, әділ қазылар алқасы жаңадан шығарылған жұмбақтардың мәнін, маңызын, көркемдік сапасын жан-жақты бағалай білуге тиіс.

Пәндік сабақ өтерде (әсіресе биология сабақтарында) тақырыптарына сәйкес, сабақты жұмбақ айтудан бастау керек болады. Жоғары кластарда "жұмбақ айтысу" кешін ұйымдастырып, оны өнерпаздар думанымен жалғастыру қажет.

Жұмбақтардың дүниетанымдық, ой дамытарлық мәнімен қатар, тәрбиелік мәні де ерекше. Өйткені жұмбақ айтысу, жұмбақтарды жаттау кезінде тәрбиеленуші өзінің білімін дәрежесін байқап, көп білуге талпынады, ынта-жігері артады, жауапкершілікке бейімделіп, өнерге талпынушылығы артады.

3. Мақалдар - нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялықой түйіндері, сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Мақал, негізінен, екі бөлімнен (көбінесе екі тармақтан) құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі), екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады ("Еңбек етсең, емесің") . Тура мағынада ("Еңбек етсең ерінбей, тояды карның тіленбей"), ауыспалы мағынада ("Отжақпаған үй - қорамен тең, адам кірмеген үй - моламен тең") қолданылатын мақалдарды, көбінесе халық шығарған. Жыраулар мен ақындар, отбасылары мен батырлар, зиялы адамдар шығарған (авторы белтілі) мақалдар мен мәтелдер де өте көп.

Мәтелдер, негізінен, тұжырым түспалы өлеңде сыңар тармакты, қара сөзде нұсқалы сөз ретінде айтылады "Өлең - сөздің патшасы", "Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда", т. б. Мәтелдер де тура мағынада "Қадіріңді білгенге жұмса" деп және ауыспалы мағынадй «Тікен гүлін қорғайды» деп айтылады.

Қазақ халқы - сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен, терең мағыналы сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан шыққан мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне парықтап пайдалану дәстұрге айналған. Сондықтан да, әсіресе, қариялар мақалдап, маңызды сөйлеуді борышым деп санайды. Мақалсыз, мағынасыз сөйлеген қарт адамның сөзінің қадірі болмайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.