Қазақстан Республикасының аймақтық даму мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Аймақтық экономиканың қалыптасуындағы ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Аймақтық экономика ғылымының тарихи генезисі және оның даму сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Аймақ және аймақтық экономика: мәні, құрылымы және атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Аймақтық экономикалық дамуды мемлекеттік реттеу теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Казақстан Республикасындагы нарықтық реформалар кезеңінің аймақтық экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Елдің жалпы стратегиясындағы аймақтық экономиканың потенциалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Кәсіпкерліктің аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері
2.3. Қазақстан және әлемдік аймақтық экономиканың интеграциялық топтардың ерекшеліктеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Аймақтық экономиканың қалыптасуындағы ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Аймақтық экономика ғылымының тарихи генезисі және оның даму сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Аймақ және аймақтық экономика: мәні, құрылымы және атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Аймақтық экономикалық дамуды мемлекеттік реттеу теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Казақстан Республикасындагы нарықтық реформалар кезеңінің аймақтық экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Елдің жалпы стратегиясындағы аймақтық экономиканың потенциалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Кәсіпкерліктің аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері
2.3. Қазақстан және әлемдік аймақтық экономиканың интеграциялық топтардың ерекшеліктеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан XXI ғасырдың баспалдағында нарықтық экономикаға бейімделіп, көптеген жетістіктерге қол жеткізіп, әлемдік сахнада таныла бастады. Жақын арада президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында өтпелі кезеңдегі жетістіктерімізді атап, осы уақыттағы және болашақта ұстанатын жолымыздың, яғни экономика саласындағы атқаратын қызметіміздің негізгі мақсаттары мен міндеттерін айқындап көрсетті. Ал, біз жас жеткіншек оқымыстылар, ғалымдар жаңа теорияның ізденістерін тереңдетіп, жетілген және жетілмеген тұстарына көңіл бөліп, одан ары дамытып, қазақ ғылымына өз үлестерімізді қосатынымызға ешқандай шүбә жоқ.
Аймақтық экономика ілімі жас мемлекетіміздің экономикалық жүйесіне байланысты енді-енді ғалымдар тарапынан қызығушылық туғызып, жан-жақты зерттеп қарастыруда ерекше орны бар. Сондықтан да мен бұл тақырыпқа қызығушылық танытып дипломдық жұмыс ретінде таңдап алдым.
Дипломдық еңбегімнің тақырыбы: «Қазақстан Республикасының аймақтық даму мәселелері»,- негізгі міндет-мақсатым аймақтық экономикаға жақын танысып, теориялық бағыттарына көңіл бөліп, сонау классиктердің еңбектеріне назар аударып, қазіргі кездегі теориялардың қалыптасуындағы көзқарастармен таныстым. Бірінші таруда «Аймақтық экономика ғылымының теориялық негіздеріне Батыс Европа ғалымдарының аумақтық экономикаға және аймақтардың экономикалық өсу теорияларына, динамикасының берілген талдаулары мен анықтамаларын жинақтап ерекшеліктерін көрсеттім. Жалпы Батыста XX ғасырдың 50 жылдары «аймақтық білім» қалыптасқанын, оның идеолығы және ұйымдастырушысы У.Айзардтың еңбектеріндегі синтетикалық бағытты ұстанып, басымдылықты пән аралық зерттеулерге бере отырып, аймақтарды тұтас жүйе ретінде зерттейді. Ал бізде 60-70-ші жылдары аймақтық деңгейіндегі экономикалық қатынастарын кеңестік одақ кезіндегі зерттеулер жолға қойыла бастады.
Аймақтық экономика ілімі жас мемлекетіміздің экономикалық жүйесіне байланысты енді-енді ғалымдар тарапынан қызығушылық туғызып, жан-жақты зерттеп қарастыруда ерекше орны бар. Сондықтан да мен бұл тақырыпқа қызығушылық танытып дипломдық жұмыс ретінде таңдап алдым.
Дипломдық еңбегімнің тақырыбы: «Қазақстан Республикасының аймақтық даму мәселелері»,- негізгі міндет-мақсатым аймақтық экономикаға жақын танысып, теориялық бағыттарына көңіл бөліп, сонау классиктердің еңбектеріне назар аударып, қазіргі кездегі теориялардың қалыптасуындағы көзқарастармен таныстым. Бірінші таруда «Аймақтық экономика ғылымының теориялық негіздеріне Батыс Европа ғалымдарының аумақтық экономикаға және аймақтардың экономикалық өсу теорияларына, динамикасының берілген талдаулары мен анықтамаларын жинақтап ерекшеліктерін көрсеттім. Жалпы Батыста XX ғасырдың 50 жылдары «аймақтық білім» қалыптасқанын, оның идеолығы және ұйымдастырушысы У.Айзардтың еңбектеріндегі синтетикалық бағытты ұстанып, басымдылықты пән аралық зерттеулерге бере отырып, аймақтарды тұтас жүйе ретінде зерттейді. Ал бізде 60-70-ші жылдары аймақтық деңгейіндегі экономикалық қатынастарын кеңестік одақ кезіндегі зерттеулер жолға қойыла бастады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Аймақтық экономиканың қалыптасуындағы ғылыми-теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Аймақтық экономика ғылымының тарихи генезисі және оның даму
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Аймақ және аймақтық экономика: мәні, құрылымы және атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Аймақтық экономикалық дамуды мемлекеттік реттеу
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Казақстан Республикасындагы нарықтық реформалар кезеңінің аймақтық
экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
2.1. Елдің жалпы стратегиясындағы аймақтық экономиканың
потенциалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Кәсіпкерліктің аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері
2.3. Қазақстан және әлемдік аймақтық экономиканың интеграциялық
топтардың ерекшеліктеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Кіріспе
Қазақстан XXI ғасырдың баспалдағында нарықтық экономикаға
бейімделіп, көптеген жетістіктерге қол жеткізіп, әлемдік сахнада таныла
бастады. Жақын арада президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында
өтпелі кезеңдегі жетістіктерімізді атап, осы уақыттағы және
болашақта ұстанатын жолымыздың, яғни экономика саласындағы атқаратын
қызметіміздің негізгі мақсаттары мен міндеттерін айқындап көрсетті. Ал, біз
жас жеткіншек оқымыстылар, ғалымдар жаңа теорияның ізденістерін тереңдетіп,
жетілген және жетілмеген тұстарына көңіл бөліп, одан ары дамытып, қазақ
ғылымына өз үлестерімізді қосатынымызға ешқандай шүбә жоқ.
Аймақтық экономика ілімі жас мемлекетіміздің экономикалық жүйесіне
байланысты енді-енді ғалымдар тарапынан қызығушылық туғызып, жан-жақты
зерттеп қарастыруда ерекше орны бар. Сондықтан да мен бұл тақырыпқа
қызығушылық танытып дипломдық жұмыс ретінде таңдап алдым.
Дипломдық еңбегімнің тақырыбы: Қазақстан Республикасының аймақтық
даму мәселелері,- негізгі міндет-мақсатым аймақтық экономикаға жақын
танысып, теориялық бағыттарына көңіл бөліп, сонау классиктердің еңбектеріне
назар аударып, қазіргі кездегі теориялардың қалыптасуындағы көзқарастармен
таныстым. Бірінші таруда Аймақтық экономика ғылымының теориялық
негіздеріне Батыс Европа ғалымдарының аумақтық экономикаға және аймақтардың
экономикалық өсу теорияларына, динамикасының берілген талдаулары мен
анықтамаларын жинақтап ерекшеліктерін көрсеттім. Жалпы Батыста XX ғасырдың
50 жылдары аймақтық білім қалыптасқанын, оның идеолығы және
ұйымдастырушысы У.Айзардтың еңбектеріндегі синтетикалық бағытты ұстанып,
басымдылықты пән аралық зерттеулерге бере отырып, аймақтарды тұтас жүйе
ретінде зерттейді. Ал бізде 60-70-ші жылдары аймақтық деңгейіндегі
экономикалық қатынастарын кеңестік одақ кезіндегі зерттеулер жолға қойыла
бастады.
Алғашқы ірге тасын Н.Н.Некрасов экономикалық әдебиеттерге тиісті
аймақ түсінігін айналымға енгізді. Оның анықтауынша Аймақтық экономика
елдің әрбір аумағындағы экономикалық және әлеуметтік факторларды атап,
өндіргіш күштерін орналастыруға көңіл бөлді. Қазіргі кезде Ресей ғалымдары
бізге қарағанда аймақ экономикаға едәуір көңіл бөліп теоретикалық
мәселелерде көш ілгері.
Сонымен ең алдымен аймақ және аймақтық экономика түсініктерін жинақтап
өзара байланыстық ерекшеліктерін, яғни экономикаялық ілім мен географиялык
аспектілеріне көңіл аудардым. Бұл категориялардың мәні мен мазмұның ғылыми
категория ретінде бір-біріне алшақ жатпайтынын, аталып көрсетілген
ғалымдардың концепцияларының ерекшеліктерін көрсетуге тырыстым. Мысалы
аймақ жайында Некрасовпен қоса Чистобевті, Кистоновті, Павленконы және
т.с.с. ғалымдардың анықтамаларына мән берілді.
Аймақты жүйелік тұрғысынан жеке ұдайы өндірісті жеке әлеуметтік
-экономикалық жақтарын, шаруашылықты, басқа аймақтармен өзара
байланыстарын, өзара себепшіліктеріне жеке-жеке тәсілдеріне тоқталып талдау
жасалды. Аймақтық жүйе бірнеше басты ерекшеліктерін атап, ондағы әлеуметтік
- экономикалық жайында тек экономикаға ғана байланысты емес әлеуметтік
көрсеткіштеріне нысаналы көңіл аударылды. Әрине, кез-келген саясат алдымен
халықтың әл-ауқатының дамуына және де әлеуметтік прогреске ұмтылатынына
қолдау қажет. Аймақтық жүйеде тұрақтылық (мықтылық) оның параметрлері
талдап көрсетілді.
Екінші тарау - еліміздің жалпы даму стратегиясындағы аймақтық
экономиканың потенциалына және Қазақстанның әлемдік аймақтың экономикасының
интеграциясына сипаттама жасалды.
Қазақстан өзінің нысаналы дамуын Қазақстан 2030 ұзақ мерзімді
стретегиясына толық сәйкес жалғастырып келеді. Ендігі жерде Н.
Ә.Назарбаевтың былтырғы жолдауында Қазақстанда барлық салалардың
бәсекелестігін арттыру қажеттілігін атап өтті. Қазіргі заманда Батыс
елдерінің пікіріне сүйенсек, кез-келген елдің кенрі дамуы аймақ арасындағы
әлеуметтік-экономика саласындағы айырмашылық болып табылады. Сондықтан да
әрбір елдің бәсекелестік қабілеті оның экономикалық даму жүйесінің
қаншалықты күштілігін және аймақтық деңгейге мемлекеттің ықпалы, нақты
аумақтың ерекшеліктеріне және мүдделерінің тереңділігіне байланысты.
Қазақстан Республикасындағы реформалар кезеңіндегі аймақтық
экономикасының концепциясына аймақтағы қол жеткізген жетістіктері мен
кемшіліктеріне, жергілікті ұйымдастыру процесіндегі жаңа үрдіске назар
аудардым. Қазақстан потенциалы айтарлықтай ауқымды, табиғи ресурстарды
тиімді пайдалану адами ресурстардың біліктілігін көтеру міндетімізге
жүктелген. Ел ішіндегі әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін теңестіру
процесі ұлттық өндірістік күшінің стратегиялық мақсаттарын жүйелей отырып,
аумақтық бірлестіктерінің шаруашылығының мәселелерін шешуге ыкпалын тигізіп
отыр және республика аймақтарындағы деңгейді көтеру қажет болып отыр.
Аймақтық шаруашылық ұйымдастыруды тиімді түрде қалыптастыру-өте
күрделі, ұзақ мерзімді процесс және мемлекеттік, жергілікті деңгейге сай
реттеуді талап етеді. Елдегі әлеуметтік-экономикалық дамудағы аймақтық
айырмашылықтар экономиканың болашағына қызмет істейді. Президент
Н.Ә.Назарбаев, ТМД елдері үшін төрт түрлі: тауар, жұмыс күші, қызмет және
капитал қозғалыстары еркіндігіне негізделген Еуропалық Одақ мысалын үлгі
етулері қажет екендігін атап айтты. ТМД елдерінің төңірегінде өзара
байланыстарды қайта жаңғыртып,тиімді жолдарын іздестіріп экономикалық
дамуына ықпал ету қажет. Сондықтан да әлемдегі әр салада экономикалық
интеграцияларын үлгі ретінде жетістіктеріне көңіл бөліп, талдап,
қарастыруды қажет етеді. Қазіргі уақытта әлемде 85-тен астам ірі аймақтық
экономикалық келісімдер мен шарттар жүзеге асырылуда. Бұл тарау өзекті
мәселелерді аймақтық тұрғыдан (мемлекет) шешу мәселелерін сарастырады.
Аймақ, Қазақстан Республикасы үшін сыртқы және ішкі байланыстардың
проблемаларын шешуге өз септігін тигізеді. Мемлекет тарапынан да барлық
мүмкіншіліктерді іске асырып, реформа саясатын жүзеге асыруда. Бұл тақырып
өз-өздігінен көптеген проблемаларға байланысты жүйелі шешуге жэне де әлі де
терең ғылыми зерттеулерді жүргізуді талап етеді.
1. Аймақтық экономиканың қалыптауындағы ғылыми-теориялық негіздері.
1.1. Аймақтық экономика ғылымының тарихи генезисі және оның даму
сипаты
Қазақ ілімінің өрісінде аймақтық теорияны зерттеп оқып үйренуде Ресей
және батыс елдерінің ілімдерімен салыстырсақ ойдағыдай дами қойған жоқ аз
көңіл бөлінеді. Әрине бұл жағдай аймақтық экономика ілімінің беделі төмен
деген сөз емес, соңғы он жылдық аралығында енді ғана аяқтанған жас ілім
ретінде қабылдауымыз тиіс. Аймақтық экономика жайында бірталай оқулықтар
болғанымен, олардың тек бір шамасы ғана аймақтық
экономиканың теоретикалық негіздерін қарастырады. Біздің
мақсат-міндетіміз аймақтық теорияға байланысты қаланған үлгілерін
зерттеп, Қазақстан аймағында экономикалық дамуының оңтайлы шешімдерін
тауып мүмкіндігінше пайдаланып іске асыруымыз қажет.
Аймақтық ілімнің бастауы сонау антикалық ойшылдардың еңбектерінде,
кейіннен біздің заманымызда социал-утопистер, ХҮІІ-ХҮІІ ғасырдың
аралығындағы экономикалық теорияның құрылымында жиі кездесіп, аумақтың
ретіндегі байланыстарын әр жақты қарастырады. Аймақтық экономика көптеген
теориялық ілімдермен үйлесіп экономикалык ілімдер жүйесінде орнықты орнын
тапты. Айталық, оның эволюциясын және қазіргі құрылымдық теориясын түсіну
үшін жалпы экономикалық теорияны, теоретикалық географияны және де басқа
пән аралық теориялардың әсерін талдап бағалау қажет.
Сонымен, аймақтық теорияның негізін қалаушылар, батыс елдерінде
жарияланған алғашқы көзқарастарына көңіл бөлейік. Аймақтық теорияның
бағыттары әр елде әр түрлі басымдылыққа ие болды. Ең белгілі, беделді
ғылыми мектептер Германия, Швеция, Ұлыбритания, АҚШ және Францияда
қалыптасты. Германияда дәстүрлі ең көп көңіл бөлінген орналатыру теориясы
(Й.Г.фон Тюнен, В. Лаунхардт, А. Вегер, А.Предель, А. Лещ, Р.Гроц және
басқалар); аймақтық өсу проблемасын зерттеген (Х.Зиберт) және аумақтық
дамуды зерттеу (В.Кристаллер және А. Лещ) көбінесе тек басқа ұлттық
мектептердің өкілдерінің идеясын дамытып жалғастырды.
XX ғасырдың бірінші жартысында орналастыру теориясымен қарқынды
шұғылданылды, Швецияда смокгомдық мектеп экономикалық ілімінің ішінде 1920-
1930-шы жылдары ең әйгілі, танымалы Т.Палландар еңбегі атанды. Кейіннен
Г.Мюрдаль аймақтық өсу базалық үлгісінің бірін құрды. Швед ғалым-
аймақшылардың арасынан және де Т.Хэгерстрандты атауға олады, оның орны
орналастыру ретіндегі даму теориясында да, сонымен аумақтық дамуды реттеуде
де ерекше мәнге ие.
Британдық мектеп аймақтық теорияның барлық бағытындағы зерттеулерімен
ерекшеленеді. (Д.Смит, Х.Ричардсон, С.Деннисон, Г.Камерон және бірнеше
басқа ғалымдар). Мұнда бұлар американдық мектеппен ұқсас. (орналастыру
теориясына басымды үлестерін қоскан: Х.Хотеллинг, Р.Вернон, М.Сторпер,
Р.Уолкер, аймақтық өсу теориясына - Дж.Фридман, Э.Таафе, аумақтық дамудың
мемлекеттік реттеу теориясын - Э. Гувер болып табылады.) Дегенмен, англо-
саксондық аймақтық проблемаларды зерттеуде Германия классикалық орналастыру
теориясының деңгейінде толықтырып қалыптастыра алмады.
Француз экономистері және экономгеогрофтары барлық уақытта әлеуметтік
сұрақтарға жоғарғы талпыныстық қызығушылықпен қарады, аймақтық теориясында
олардың урбанистикамен байланысты-өсу полюстары және даму өсі (Ф.Перру,
Ж-Р. Будвиль, П.Потье) концепциялары ғылыми даму бағытында ең көп үлестерін
қосты.
Аймақтық теория төңірегінде зерттеудегі жетістіктерге орыс
экономистері мен географтары да ерісті. Ең басты ерекшеліктері
университеттік жергілікті гайондық мектептердің экономикалық және
әлеуметтік географтардың өкілдерінің еңбектері болып табылады. Оның
нығаюына қосқан ауқымды үлестері бар Н.Н.Барановский, Н.Н.Колоссовский,
И.А.Витвер және Ю.Г.Саушкин.
Ал шығыс елдеріндегі әлеуметтік-экономикалық сараптаудың өзгешелігі
бар. Қазақстан аймағында экономика ілімі қалыптаспағанымен, тарихи-
эономикалық ілімге және алғашқы институционалистерге сәйкес ғылыми
шығармашылық еңбектерді кездестіруге болады. Ғұлама философ әл-Фарабиден
бастап, ХІХ-XX ғасырдың ағартушы ғалымдары Ш.Уалиханов, А.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов және т.б. ғалымдардың еңбектерінде аймақтық экономикаға жақын
концептуалды жетістіктерін атауға болады.
Қазақ қоғамының дамуының объективті шарттары өмірдің көшіп-қону
салтымен және кең дала кеңістігін пайдаланудағы мал шаруашылығымен
айналысатын экстенсивтілігімен айқындалады. Мысалы Ш.Уалиханов жайлау
аумағының кесілуіне байланысты (Ресей саясаты) жерді пайдалану жүйесін
қайта құру міндетін алға қойды. Оның кеңесі Аз жердің кеңістігінен көп
пайда алуға болатындығын[18.Т.1-533б] - айтады. Сонымен, аймақтық
экономика және экономикалық география, экономика мен географияның қиылысқан
жері ретінде қарастырады (дұрысы: физикалық география және қоғамдық ілім
бөлігі.) [20.256]. Яғни, қорыта келсек жеке ғалым тұлғаларының еңбектерінде
қазақтың аймақтық теория ретінде талдап аталып өткеніне куә болып отырмыз.
Ал енді қайта батыс елдерінің аймақтық теория концепцияларын
қарастырайық. Жоғарыда аталган аймақшылардың басым бөлігі орналастыру
теориясына тоқталады. Барлық орналастыру теориясы статикалықка және
динамикаға бөлінеді. [12.75 б]. Статикалық теория ХІХ-шы ғасырдың бірінші
жартысында, динамикалық жобамен бір ғасыр аралығында-ХХ-шы ғасырдың басында
пайда болды. Алғашқы орналастыру теориясы, қазір классикалық штандартты
теория деп санайды, И.Г.Фон Тюнен, В Лаунхарт және А.Вегер аттарымен
байланысты. Бұл теорияның негізгі ерекшеліктері:
- ауыл шаруашылығындағы немесе өнерәсіптік кәсіпорынды жеке бөлек
алумен қарастырады.
- Кәсіпорын құрылысының үйлесімді , орнықты орны жайында өндіріс
факторларының барлық көрсеткіштерін жинау, біріктіру және нақты жауабын
алудағы алдын ала мүмкіндігі (өндірісті орналастыру). И.Г.фон Тюнен өндіріс
тауарларын орналастырудың объективті заңдылықтарының барлығын көрсеткен
алғашкылардың бірі болып саналады (оның бірінші еңбегі 1826 ж. жарық
көрді). Тюнен ауыл шаруашылық өнімдерін өткізу және өндірістік тауарды
жеткізу нарығына арналған орналастыру моделін, мамандандыру және қалаға
дейінгі аралыққа байланысты ауыл шаруасын жүргізу тәсілдерін таңдауды
ұсынды. Тюнен моделінде орналастыру негізгі факторы ретінде транспорттық
шығындар енеді.
Өнеркәсіптік кәсіпорынды қарастырушы В.Лаунхартта
транспортты факторды шешуші деп санады. Оларды орналастыру үшін орынды
дұрыс таңдау, шикізатты, көмекші материалдарды және даяр өнімдерді
жеткізудегі транспортты шығындарды минимизациялауды негіздеді.
А.Вебер өнеркәсіптік орналастыру теориясының тұтастығын алғашқы
қарастырушы болып саналады. (XX ғ. басында пайда болды.) Үйлесімді
орналастыру негізгі критериясын Вебер теориясымен сәйкес өндіру мен өткізу
шығындарының қосындысын минимизациялау болып табылады. Бұл жағдайда да
транспорттың және еңбек шығындары, шикізат, энергия шығындары және де
агломерация факторы есепке алынады ( агломерациядан пайда, өндірістің
техникалық және кеңістік үйлесімділігімен, мамандандырылған жөндеу
базалары, инфрақұрылымдармен анықталады).
Классикалық штандартты теория 1920-шы жылдары А.Предел және
Е.Паландера тарапынан сынға ұшырады. Предел орналастырудың көптеген ең
ұлымды орындарын көрсетті, яғни локализациялау орнының үйлесімділігін
математикалық анықтау мүмкіндігін терістеді. Паландер арнаулы ( әр түрлі
саладагы кәсіпорындар үшін) және жалпы штандартты теорияларды ұсынды. Одан
алдындағылардың қарастырған орналастыру факторларынан басқа, ол сұраныстағы
әр-түрлі аумақтарға, ресурстарға баға дифференциациясы және де кәсіпорынның
орналастыру орнына байланысты альтернативті технологияларды пайдалану
мүмкіншілігіне ерекше көңіл бөлді. Предел жэне Паландер еңбектері
орналастыру теориясының дамуындағы жаңа кезеңге өтуін көрсетті.
Ескерту:
Standart – жақсы орналасқан орны, орналастыру (нем.), статикалық
теорияда қолданатын термин синонимі орналастыру теориясы.
Орналастыру теориясының дамуындағы жаңа кезеңінің ең басты өкілдері (
бастауы жобамен ХХғ. ортасында) Август Лещ және Дэвид Смит-олардың
теориясын жаңа немесе неоклассикалық штандарт. (Тағы неоклассикалық
анықтамасы неоклассикалық экономикалық теорияға мүлде қатысы жоқ) [4.92б]
Неоклассиктердің классиктерден принципиалды айырмашылығы-өндірушілерге
үйлесімді аумақтық аллокацияны қамтамасыз ете алатын, өнеркәсіптік
өндірісті жалпы орналастыру теориясын құру мүлде мүмкін еместігін түсінді.
Сәйкесінше өндірісті орналастыру орнын таңдау жеке кәсіпкерлер әр уақытта
субъективті іске асырылады. Үйлесімді орналастыру критериясы таза пайданы
максимизациялау болып табылады. Мұнда неоклассикалық теория, классиктер
сияқты жеке өнеркәсіптік кәсіпорындармен іс беттес болды.
Берілген штандарттық теория дамуы кәсіпорынды орналастыру орнын
таңдауда есепке алынатын факторлардың көп саны қарастырылды. А.Лещ салық
жүйесін, мемлекеттік шекараны, техникалық прогресті есепке алу кажеттілігін
айтты, Д.Смит:-қоршаған ортаны күзету проблемаларын, Б.Зимин: - орналастыру
инерция факторын ( жаңа орналастыруға ескі қуаттылық орнының әсері)
қарастырды.
Статикалық теория дамуы осы уақытқа дейін ұласып, негізінде
кәсіпорынды орналастырудағы есепке алынатын факторлардың саны өсу бағытында
келеді. Сонымен бірге, бір заводты ғана емес, көп заводты өнеркәсіп
фирмаларын да қарастыра бастады. (1980 жылдың басындағы Райнхольд Гроц
еңбектері). Атап айтқанда көп заводты өнеркәсіп фирмалар, шын мәнінде, жиі
олардың құрамына кәсіпорынның үшінші экономика секторына кіруі басымдау.
Осындай компанияларда үйлесімді орналастыру проблемалары бірзаводтылармен
салыстырғанда түбегейлі өзгеруде. Көп заводты фирмалардың басты мақсаты -
жалпы компанияның ең төменгі шығынымен және ең жоғарғы пайдаға жету үшін
жеке кәсіпорынның орналасуын айтады.
Динамикалық орналастыру теориясы жоғарыда айтылғандай ХХғ. бірінші
жартысында пайда болды.
Біріншісі, өте қарапайым ескі динамикалық концепциясы деп атауға
болатын Х.Хотеллинг моделі, өндірушілердің өзара бәсекелесуіндегі екі
кәсіпорынның үйлесімді орналасу 1920-шы жылдың соңындағы еңбектерінде орын
алған. Статикалықтан ерекшелігі динамикалық теория шеңберінде бірзаводты
компаниялар емес, көбінесе көпзаводтылықты қарастырады. Динамикалық
орналастыру теориясын Р.Вернон өнімдік-өндіріс цикл концепцичсын санауға
болады (1960 жылдары пайда болды) Дегенмен, әрине ол аймақтық теория
шеңберінен тыс алыста жатыр.
Р.Вернон негізі болып табылатын тезисі - кез-келген өнім шектеулі
өмірлік циклы бар, оны өндіру процесіндегі оның ағымындағы өзгеріс сипаты,
сонымен қоса және оны орналастыру үйлесімділігіндегі өзгерісі көрінеді.
Жаңа өнімнің өмірлік циклы бірнеше сатыны қамтиды - өңдеу, менгеру,
жетілуі, стандарттанылуы-орналастыру негізгі факторлар қатынасына
байланысты айрықша өзгешеленеді.
Вернон концепциясы технологиялық детерменизмі үшін және әлеуметтік-
экономикалық факторлардың ролін бағаламау және өнеркәсіп фирмаларының өзін
сынға ұшырады. Сондықтан келесі теориялардың авторлары сырткы жағдайларына
және орналастыру факторларына емес, өнеркәсіптегі фирмалармен
кәсіпорындардың (алдымен өндірісті ұйымдастыру және өткізу) пайда болуымен
дамуындағы ерекшеліктерге, өзінің дамуы үшін жағдайдың құрудағы олардың
активті роліне ерекше көңіл аудара бастады.
Қазіргі динамикалық теория салыстырмалы көп санды емес, олардың
зерттеуі онша таныс емес зерттеушілердің аттарымен байланысты. Динамикалык
концепция шеңберінде өнеркәсіптік фирмалар аумақтық даму сатыларында
бөлінеді, компаниялардың әрбіреуі өз іс-әрекетінде орналастыру
критерияларын басшылыққа алады. Осымен, Сторпер және Уолкер сондай төрт
кезеңге бөледі. Бірінші- локализация (таратпаушылық) - жаңа аумактарға
жаңа өнеркәсіптік фирмалармен кәсіпорындарды орналастыру. Екінші-
селективті субурбанизация (қалалану маңайында өзгерту арқылы асылдандыру)
- бастан таңдалған аумақта фирманың нарықтық позициясы нығайту шамасына
байланысты олардың қуаттылығы өсе береді. Үшінші - дисперсия (бытырау,
шашылу)- өнеркәсіптік фирмалардың қозғалуы кейіннен периферия (орталық
орыннан алшақтау). Сонымен, төртінші- орналастыруда орталық ауырлығының
ауыстырылуы. -өнеркәсіптік құрылымды жаңарту әсерімен өндірісті
тасымалдау, мысалы технологиялық жаңалықты енгізу, сұраныс құрылымының
өзгеруінен, ескі салалар және өндіріс эволюциясы негізінде. Фирмалар -
жаңғырту процестерін алып жүрушілер - алдын пайда болған ірі өнеркәсіптік
орталықтан тыс жерлерге жиі орналасады, процесс локализация сатысына алып
келеді.
Тікелей шетел инвестицияларына қолданбалы А.Кузнецов инвестицияны
қабылдаушы, елдің аумағы бойынша әр түрлі мемлекеттерден кәсіпорын
фирмалардың таралуының екі негізгі типі бар. Бірінші, ұзақ қашықтықтағы
елдердің компанияларына тән, өз іс-әрекетін елдің ірі экономикалық
орталықтарынан бастап, кейіннен жақын жатқан қалаларға таралады, немесе
елдің басқа райондарында иераркиалық деңгейі төмен орталықтарында. Екінші -
жақын арадағы фирмалар үшін, алғашқы ашылып Жатқан ірі кәсіпорындар ірі
қалаларда ғана емес, сонымен және географиялық және мәдени-тарихи жақындығы
салдарынан кішігірім орталықтарда да ашылып жатады. Қаншалықты дегенмен
тұтас динамикалық орналастыру теориясы қазіргі уақытта өкінішке орай
қалыптаса койған жоқ.
Келесі кезек аймақтық экономиканың негізгі өзекті мәселелерінің бірі
аймақтық өсу теориясы болып табылады. Алдымен жеке аймақтың өсу теориясын
талдаудан бұрын, осыған байланысты екі сұрақты қарастыру қажет. Бірінші-
өсу жэне даму категорияларының қатынасы, екінші-аймақтардың шекарасын
анықтау, онда қолдануға болатын өсу проблемаларын қарастырады. Өсу мен
дамудың арақатынасына не тиесілі, онда жалпы мойындатылган мемлекеттік
реттеудің басты мақсаты даму болып табылады, жай өсу емес. Сонымен,
П.Самульсон жазғандай тек өндірістің жай сандық өсуіне ғана талпынуына
болмайды (халықтың адам басына есептеуде де болсын). Сонымен бірге барлық
қорғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымының ішкі дамуы да қажетті
[15.93б] Кейіннен көптеген шетел және отандық авторлардың ескерткеніндей,
қадағалаусыз сандық өсу барлық адамзат тіршілігіне қауіп төндіруі мүмкін,
солай болғандықтан ол экологиялық, энергетикалық шикізат және де басқа
жақандық проблемаларды туғызады [13.67б].
Осы қиыншылыққа қарамастан, аймақтық теория шеңберінде және аймақтық
саясат шараларын тәжірибе болсын, сөз даму жайында емес, көбірек
экономикалық өсу туралы айтылады. Біріншіден, экономикалық өсу дамудан
өзгешелігі сандық бағалауға келеді және сондықтан да оны көбірек
зерттеулерде және тәжірибеге қолдануға әлде қайда ыңғайлы. Екіншіден, бір
елдің төңірегінде, ереже бойынша даму емес, экономикалық өсу қарқынында
аймақтық диспропорциялар жайында айтылуы әділеттілеу. Тағы бір айта кететін
жайт, бір қатар зерттеушілер өсуді даму деп түсінеді. Бұл айрықша Француз
экономикалық мектебіне тән. Олар өсуді, қоғам құрылымын трансформациялау
ретінде анықталады, бірақ жиі динамикасымен өлшенеді [25.Т1.53 б].
Аймақтардың шекарасын анықтау Х.Зиберт кез-келген аумақтық даму
теориясының қажетті алғышарты күрделілігіне көңіл бөле отырып осы
проблемаларды шешу әрекетінде пайда болатындығын айтты. Жекелей алсақ, шын
мәнінде жасанды шекараны қалыптастыру мүмкіншілігі жайында ( оған шынында,
ол ерекше көңіл бөлмеуді ұсынды - экономикалық ілімде жиі тұтас елге нүкте
ретінде қарастырылады, бұл әрине нақты экономикалық байланыстарының
бейнесін бұрмалайды) және елдің аумағын аймақтарға идеалды бөлу мүмкін
еместігі туралы айтады, себебі кез-келген орында өте көп ұсақ қатысушылар
жиынтығы ретінде көруге болады.
Аймақтық өсу теориялары дамушы батыс елдерінде мемлекеттің
тәжірибесіндегі іс-әрекетпен тығыз байланысты болды және бар статистикалық
көрсеткіштерге сүйенеді.
Сондықтан олар аймақ ретінде қарастыруға мәжбүр болды - зерттеу
объектісі - әр-түрлі иеарахия деңгейіндегі әкімшілдік-аумақтық бірліктер
немесе солардың негізінде құрылған аталмыш бағдарламалы (немесе жоспарлы)
райондар [14.Т1.5б]. Сонымен бірге жиі еленбей қалатындығы ондағы аймақтық
шекаралар әлеуметтік-экономикалық райондардың басты торап аумақтарын кесіп
өтеді, яғни ресурсты және басқа ағымды, жинақтаушысы немесе бөлушісі,
орталығымен (ядро) объективті тіршілік ететін ареалдар. Ричардсон
бағдарламалы райондар объективті тіршілік ететін райондар торабының
базасында туындайды . Тораптық райондар ылғи тек эконом-географтардың
зерттеу объектісі болатын және негізінде танымдылық мақсатты ұстанатын.
Аймақтық өсу теориясын екі топқа бөлуге болады:
- неоекейнеиандық, инстиционалды және эконом-географиялық модельдердің
синтезі болып табылатын, өндірістік функциясфнда және кумулятивті өсу
теориясында негізделген неоклассикалық теория ( анығы бірінші кумулятивті
өсу моделін институционалистер ұсынды, эконом-геогрофтар басты болып
дамытты, ал оларға неокейнеландықтар аймақтық саясат шарасын тәжірибеде
іске асыруда сүйенеді.)
Неоклассикалық мектепке тиісті, алғашқы аймақтық қарқынды өсуде
зерттеу айырмашылығы мұнда жалпы ұлттық экономикалық өсуді түсіндіру үшін
және пайдаланылатын теорияға негізделген. Алғашқы аталған қағиданы
қолданған Дж Бортс. Мұндай амал 1960 жылдың ортасына дейін билік етті,
бірақ ол қазіргі уақытта да пайдаланылады. Негізгі сүйеніші мұнда
экономикалық жүйенің өндірістік потенциалын көтеруші факторларды айтады.
Осы тәсілге сәйкес аймақтық өсу көрсеткіштері табиғи ресурстардың сапасы
немесе санына, еңбек ресурстарының квалификациясымен санына, капитал
қорымен технология деңгейінде анықталады [16.Т1.87б]. Әрі аймақтардың
экономикалық даму деңгейін теңестіруге алып келетін өндіріс факторларына
оның тұсындағы мобилдігі бағаның жақындауы болжанады.
Ескерту:
Географияда бірнеше райондар типтеріне бөледі. Біртекті (гомогенді)
район-ареал әр нүктеде райондалатын объект немесе кұбылыс біркелкі немесе
жиынтық белгілермен сипатталады. Торапты (подальды ) район- ареал
орталығының ағымдарды жинақтаушысы және бөлушісі. Тораптык райондар
өндірушілік, әлеуметтік мәдениетпен және басқа кәсіпорындармен және
ұжымдар, әкімшілікпен және мемлекеттік органдар аралығындағы кеңістікті
бөлу нәтижесінде пайда болады. (Советская энциклопедия М:1988).
Осындай қорытынды шектеулі ресурстар үшін аймақтық бәсеке жайында
орамалдау негізінде істеледі. Осыған байланысты ұлттық экономика дамуы
аймақтар арасында ресурстарды тиімді бөлу нәтижесі ретінде түсіндіріледі.
Осыған байланысты ұлттық экономиканың даму қарқыны априорно берілген, ал
бір аймақтың дамуы барлық кезде тек басқалар есебінен мүмкін [17. 127б].
Ертедегі неоклассиктер теориялары аймақтық ерекшеліктерін жеткіліксіз
есептегені үшін сынға ұшырады. Және 1960-шы жылдары У.Айзард кеңістіктік
құраушы зиянына динамикалы аспектілерімен экономис-теоретиктердің көбейуі
жайында жазды. Сол уақыттағы неоклассикалық экономикалық теорияның негізін
қалаушы болып табылатын Д.Маршалл аумақтық аспектілердің өте зор
маңыздылығы бар екеніне сенімін білдіріп, математикалық есептеу олардың
әсерінің күрделілігі үшін оны қарастыруды кейінгі кезеңге қалдырды. Шынында
да ол, тұрған орнының айрықша құны барлығын көрсете отырып, сыртқы
экономия концепциясын өндірісті орналастыру факторларын түсіндіру үшін
енгізді. Неоклассикалық мектеп соңғы онжылдықта көбінесе осы базада
техникалық прогресті қоса әр түрлі өндірістік факторлардың ондағы мүмкін
болатын есепке алу ролін, өндірістік функцияны және де пайдаланылатын, жеке
аймақтық өсу теориясын дамытты.
Ең басты аяқталған концепцияны Х.Зиберт ұсынды. Ол өндірістік
функцияға сүйенеді, өндірістің мүмкін борлатын потенциалды көлемі районда
капитал, еңбек, жер және техникалық білім ретіндегі осындай шығын
түрлерімен байланыстылықта тұрады. Зиберт аймақтың географиялық
ерекшеліктерін есептеу үшін моделге қосымша транспорттық шығыстарды және
әлеуметтік жүйе ерекшеліктеріне әсерін қосымша енгізеді. Мұндағы
транспортты шығыстар еңбек капитал және жер көрсеткіштеріне сәйкес
байланысты, үш құрамдас бөлікке бөлінеді,- дәл осылай аумақтың біркелкі
емес кеңістігін есепке алады. Аймақтың әлеуметтік жүйе ерекшелігі
экономикалық өсудің ішкі детерминанттарымен мойындатылды. Бұдан басқа жеке
факторлардың өзара орын ауыстыру мүмкіншілігіне мүмкіндік беріледі:
агрегировты өсудегі олардың үлесі аймақтар бойынша әр түрлі болуы мүмкін.
Жеке районнан бөлек, Зиберт баска елдердің аймақтарын және шетел
мемлекеттерімен тығыз экономикалық байланыстары бар аймақтың экономикалык
өсу сыртқы детерминанттарын зерттеді.
Өсудің көптеген соңғы неоклассикалық моделдерінде ертедегі сияқты
аймақ аралық өзгешеліктерін теңестіру үрдісін жоғары дамыған райондарда
инвестиция пайдалылығының төменділігінен, дамуы төмен капитал салымдарының
табыстылығы жоғарылылығымен ерекшелінетін капиталдың ауыспалылық жолын
түсіндіреді.
Еңбек ақы деңгейі керісінше кемірек дамыған райондарда төмен,
сондыктан еңбек ресурстары жоғары дамыған аймақтарға ауысады. Бірақ Соңғы
неоклассикалық моделдер үшін аймақтардың экономикалық даму денгейіне жетуде
көбірек сақтық- ұқыпты қатынаста сипатталады. Тағы Лещ белгілегендей,
теңесу үрдісіне тек стихиялы нарықтық күш әсерінен өте жай іске асырылуы
мүмкін [22. 78б].
Зиберттің негізгі қорытындысы оның енгізген моделінен алатын болсак
келесіні айтуға болады. Біріншіден, аймақтық экономика өсу қарқынындағы
дифференцияциясы ішкі детерминанттар дамуы сандық өзгеріс жылдамдығымен
анықталады, ондағы жұмысшы күшінің ұсынысының ұлғаюы және оның
квалификациясының көтерілуі, қорлану капиталының жылдамдығы, техникалык
инновацияның жиіленуі болып табылады. Екіншіден, аймақаралық диспропорциясы
әрқилы аумақтарда (елдің ішінде және мемлекет аралығында) өндіріс
факторларды жұмылдыру деңгейіне байланысыт өзгереді, және де ресурстар
миграциясының бағыты да басты роль атқарады. Ерекше көңіл бөлетін үрдіс
әлеуметтік сипатты нификациялауда факторларды жұмылдыруды үдетеді.
Үшіншіден, өсуді жеделдетуде сонымен әрбір детерминанттың үлесін бағалау
қажет, өндірістік фунция базасында Зиберттің құрған моделіндегі
коэффицентті көрсетеді.
Менің ойымша, аймақтық өсу неоклассикалық теориясында аймақаралық
жұмылдыру факторларының өсуі ең көп пікір таласты болып келеді. Еңбек
ресурстар миграциясы, шын мәнінде тәжірибеде әлсіз дамыған экономикалық
аймақтарға негативті әсер етеді, халықтың білімді және жас бөлігі бұл
жерден кетуге тырысады.
Кумулятивті өсу теориясында негізгі базалы моделі Т.Мюрдалға тиесілі.
Көбінесе, тұтас ел мысалы ретінде ол, мамандандыру көмегімен және әрекеті
масштабы аумақтың кішігірім артықшылықтары, уақыт өте ұлғайып, көбеюі
мүмкін. Бұл жағдайдың аймақтағы іске асырылуы мынадай нәтижеге алып келеді,
орталықтың (полюс) өсу деп аталатын белгілі орындардың артықшылығы олардың
дамуын жеделдетуге себепші болады, осы уақытша әлсіз дамушы аймақтардың
артта қалуы одан әрі тереңделе беруі мүмкін. Осы концепцияның формалды
нұсқасы Н.Калдордың және басқа зерттеушілердің еңбектерінде қаланды.
Х.Ричардсон қалалардың шоғырланып пайда болуымен ірі өнеркәсіптік
орталықтарының тұрақтануы ерекше өсу полюстар қалыптасатындығы жайында
жазды. Оның ойынша, нақ аймақтық агломерациялы экономия басты ролді
атқарады, яғни кәсіпорындардың орналасу процесіне күшті әсер ете отырып
техникалық прогресті және еңбек өнімділігінің өсуін ынталандырады.
Ричардсонның моделінің негізінде неоклассиктерге ұқсас өсу қарқыны
қорлану капиталының қарқынымен, еңбек ұсынысының артуымен және техникалық
прогрестің жылдамдығымен байланысты бейнелену функциясы жатыр. Дегенмен
оның айырмашылығы: агломерация эффектісінен, Локализация қалаушылығы,
аймақтағы және тұтас елдегі факторлар бағасының айырмашылығынан, және де
басқа аймақтардың индивидуальды ерекшеліктеріне байланысты әрбір ұсыныс
факторы жеке қызметтерінен көрінеді.
Қорыта келе, біз аймақтық экономиканың өзекті мәселелерін қарастырған
бірнеше бағыттағы теориялар концепциясын жинақтап, олардың жетістіктерімен
кемшіліктеріне көңіл бөлдік. Әрине бұл қорытынды жинақтар қазіргі
проблемеларды шешуге өз септігін тигізетіні анық.
1.2.Аймақ және аймақтық экономика: мәні, құрылымы және атқаратын
қызметі.
Қазақстан XXI ғасырдың баспалдағында нарықтық экономикаға бейімделіп,
көптеген жетістіктерге қол жеткізіп әлемдік сахнада таныла бастады. Ұлттық
экономикамыздың жетістігін - ең алдымен табиғи және адам ресурстарының
молдығымен біліктілігі, нарықтық реформаларды іске асыруда тек қана заң
шығаратын өкімет қана емес, атқарушы өкіметтің де енбектерінің
үйлесімділігімен байланыстыруға болады. Кеңістік кезеңнен кейінгі
кеңістікте Орталық Азия өңірінде Қазақстанның рөлі мен беделі күшейе түсті,
біздің еліміздің әлемнің саяси және экономикалық кеңістігінде маңызы да
артып келеді.
Президенттің Қазақстан халқына жолдауында: Ендігі жерде күн
тәртібіндегі мәселе әлемдік қоғамдастықта Қазақстанның бәсекеге
кабілеттілігі туралы, біздің экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігі туралы
және қазақстандық ғалымдардың, менеджерлердің, бизнесшілердің, мамандардың,
жұмысшылардың бәсекеге қабілеттілігі туралы болып отыр[3.1]. ұлағатты
нысаны алдағы мақсат міндетімізді көздеп отыр. Сондықтан да ғалымдардың
оның ішінде экономист ғалымдардың жаңа теориялық ізденістерін тереңдетіп,
жетілген және жетілмеген тұстарына көңіл бөлуді талап етеді.
Аймақтық экономика ілімі жас мемлекетіміздің экономикалық жүйесіне
байланысты енді-енді ғалымдар тарапынан қызығушылық туғызып, жан-жақты
зерттеп қарастыруда ғылыми айналымға еніп қолданып келеді.' Аймақ -
область, район; халықтың ұлттық құрамының ерекшеліктерімен жиі үйлесетін,
біршама тұрақты экономика-географиялық және басқа ерекшеліктері, табиғи
және тарихи қалыптасқан жиынтығы басқа облыстардан өзгешелігі бар ел
бөлігі. [23.355].
Әлемнің көптеген елдердің экономикалық кеңістігі бір т9тас болғанымен
біріңғай емес әр текті. (Мысал ретінде Қазақстанды алуға болады.) Осындай
әр-текті әлеуметтік-экономикалық салдарын қарастыруда аймақтың дамуын
тиімді басқару үшін қажет.
Батыста XX ғасырдың 50 жылдары аймақтық ілім қалыптасты, оның
идеологы және ұйымдастырушысы У.Айзард. Бұл синтетикалық ғылыми бағыт,
аймақтық экономиканы толығымен өзіне қосып алады, басымдылықты пәнаралық
зерттеулерге бере отырып аймақтарды тұтас жүйеретінде зерттеуге
бағытталады. Ал бізде, кеңестік одақ кезеңінде өткен ғасырдың 60-70-ші
жылдары аймақ деңгейіндегі экономикалық қатынастарын зерттеуі жолға қойылып
дами бастады.
Аймақтық экономиканы алғашқылардың академик Н.Н.Некрасов экономикалық
әдебиеттергетиісті аймақ түсінігін ғылыми айналымға енгізді. Ол Аймақтық
экономика елдің әрбір аймағында экономикалық және әлеуметтік факторлардың
жиынтығын зерттеп тану қажет және белгілі аумақта аймақтық өндіргіш
күштерін орналастыру аймақтық экономиканың басты құрамдас бөлігі болып
табылады - деп санады. Аймақ табиғи жағдайы азды-көпті біркелкі, ең
алдымен табиғи ресурстары және материалдық техникалық базасы, өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымы лайықты калыптасқан және перспективті
комплекстік үйлестіру негізіндегі өндірістік
күштердің даму бағытын сипаттайды.[6.47]. Орыс экономикалық оқулықтарында
басқа анықтамалар мен түсініктемелер ретінде де беріледі. Жиі аймақты
(регион) район түсінігімен теңестіреді, бірнеше ұлттық жүйенің таралып
орналасуындағы бірлестіруші географиялық ортаны айтады. Басқа да дәлірек
анықтамасында аймак деп - экономикалық районға, бірнеше шекаралас
областарда немесе республика аумақтарына (мысалы Ресей) сәйкес айтылады.
Мысалы И№ Кистонов айқындағандай аймақ - бұл елдің өзіндік мамандануымен
және өндіріс құрылымының ерекшелігі, ішкі байланыстылығы шаруашылығының
тұтастық аумақ бөлігі ретінде санайды. Бірақ, берілген түсініктің өз
шикілігі бар. Егер, мысалы аймақ республика, областар шекарасында өз
аумақтық басқаруы бар болса онда кең аумақты орталық немесе оңтүстік
Қазақстанда қалай жатнатты жайында сұрақ туады. Кейбір экономистер (мысалы
В.Ф.Павленко) аймақтық экономика түсінігіне елдің жеке салаларын және жалпы
өндіргіш күштерін орналастыру сұрақтарын кіргізбейді, аймақтық экономиканы
салалық экономика аналогы ретінде анықтайды (ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп
және т.б.), сондықтан да олардың ойы бойынша, ол елдің жеке райондарының
нақты экономикасын оқыту қажеттілігін айтады. Басқа экономистер (мысалы
Н.И.Чистобель) экономикалық аймақ - бұл бар ресурстарды комплекстік
пайдалану жолымен әлеуметтік-экономиканың әсері ең маңызды жетістікті
қамтамасыздандыратын, ішкі байланыстарының дамуымен, бүкілодақтық көлемдегі
өндірістің мамандануымен елдің өндірістік астарлы жүйесін айтады.
Сондықтан, аймақ деп халық шаруашылығының белгілі астарлы жүйесін
түсіндіріледі, онда салалық және аумақтық еңбек бөлінісінің өзара
байланысының негізінде ұйымдастырылады.
Жүйелік тәсіл тұрғысынан аймақ бұл:
- жеке ұдайы өндіріс жүйесі жайында;
- жеке әлеуметтік —экономикалы жүйесі жайында;
- астарлы жүйе шаруашылықтың басқа аймақтармен өзара байланысы, өзара
себепшілік.
Аймақ шаруашылықтың астарлы жүйе ретінде салаға қарағанда өте күрделі
құралады. Егер сала- технологиялық тұрғыдан бір типті өндіріс және
кәсіпорын жиынтығы, өндіріс, бөлу, айырбастау және тұтыну игілігі мен
қызметін қамтиды. Тағы бір ерекшелігі салыстырмалы түрде ұлттық жүйені
мемлекет деп қабылдасақ, мұнда осы жүйенің ішіндегі аймақтық жүйені астарлы
жүйе ретінде қарастырамыз.
Аймақ ұйымдық жүйенің күрделі формасы, мемлекет сияқты күрделі
әлеуметтік-экономикалық жүйе болып табылады.
Аймақтық жүйе бірнеше басты ерекшеліктерден тұрады: біріншіден,
аймақтық жүйе болғандықтан әлеуметтік - экономикалық жүйесі көрінеді, бұл
жағдайда тек экономикалық қана емес әлеуметтік көрсеткіштері де алға
шығады. Әлеуметтік параметрлері біршама дәрежеде жүйенің әлеуметтік
бағыттылығы экономикалық көрсеткіштерден гөрі көбірек нысаналы болып
табылады. Әрине, мұндай жүйенің экономикалық дамуы, оның әлеуметтік
мақсатқа жетудегі негізі болып табылады, бірақ аймақтық жүйедегі нақ
әлеуметтік бағытының параметрлеріне ерекше көңіл аудару қажет. Аймақтық
жүйенің сандық параметрлері алдымен халықтың өмір санасын және деңгейін
көтеруге бағытталуы қажет.
Әйгілі конвенцияда 117 МОТ 1962 жылы аталғандай: Кез-келген саясат
алдымен халықтың әл-ауқаты мен дамуына және де әлеуметтік прогреске
ұмтылуын мақтап дем беру бағытталуы тиіс [24.34]. Кейіннен бұл ереже кез-
келген мемлекет саясатына тиісті, тұрақты даму, өмір санасы деп
аталатын концепцияға енді.
Аймақтық жүйедегі екінші ерекшелік, аумақтық даму жағдайын айқындайды,
- бұл тұрақтылық (мықтылық) оның параметрлерінің оңды динамикасы. Бұл
ерекшелік және де аймақтық жүйенің әлеуметтік-экономикалық типімен де
байланысты, басты жетістік қысқа мерзімдік нәтижеге жету емес, мысалы
мемлекеттік меншікті инвестрлерге кәсіпорынды сату, сонымен бірге тұрақты
еңбекпен де қамту. Үшіншіден, аймақтық жүйе ерекшелігі - даму
пропорционалдығы және баланстылығы, оның параметрлері аймақтың ұдайы
өндіріс потенциалының жаңа пропорциясы экономикалық негізделген болуы
қажет.
Аймақтық экономикаға соңғы жылдары көп көңіл бөлініп жатыр. Мемлекет
тарапынан тиімді жолдарын белгілеп аймақтық саясатты іске асыру қажеттілігі
туындап отыр. Алдымен, аймақтандыру қажеттілігі экономикалық реформаларды
іске асыруда бірнеше негізгі факторларды ескереді: - Қазақстанның аумағы
өте кең, ал аймақтары әр түрлі сападағы табиғи ауарайы жағдайымен
сипатталады.
- табиғи - ауа-райы әр түрлі болғандықтан, Қазақстанда
әлеуметтік-экономикалық бір келкі емес деңгейімен де көрінеді.
- аймақ өте жоғары әлеуметтік-мәдени біркелкі еместігі қамтиды.
Қазіргі уақытта, нарыққа аймақтардың қарқынды енуімен байланысты
нарықтық қатынастар тұлғасы ретінде аймақты мүшелеудің жаңа критериясына
пікір айтылуда, атап айтқанда нарықтың көлемі қоғамдық еңбектің мамандану
деңгейімен, яғни еңбек бөлінісі канша терң болса қандай да бір аумақта
кәсіпорындар арасындағы кооперациялық байланыстар соншалықты күшті,
интеграциясы терең болады.
Сонымен, аймақ - бұл өндірістік құрылымды сипаттайтын, барлық
формаларының бар болуы, халықтың шоғырлануы, жұмыс орны, кеңістік және
уақыт бірлігіне есептегенде адамның рухани өмірі, өз аймағында
басқару ұйымы бар әлеуметтік - экономикалық
тұтастық.[25.399]. Экономикалық теорияда сараланып, жан-жағына көңіл
бөлінген анықтама тәрізді.
Аймақтарды жіктеуді өндірістің негізгі мамандандыру көздерімен де
мүмкін: агроөнеркәсіптік, транспорт-өнеркәсіптік, теңізөнеркәсіптік,
балықөнеркәсіптік, газмұнайөнеркәсібін және т.б. атауға болады.
Біркелкі аймақтар жоқ; ертеден игерілген және жақында игерілгені бар;
орталықтың және перефершінды бар; мынадай да болуы мүмкін халықтың саны
өсіп, басқаларда төмендейді; біреулерінде халықтың үлкен жастарының салмағы
көп болуы мүмкін, біреулерінде - керісінше жастардың салмағы көп. Аймақтар
өндіргіш күштерінің тану деңгейімен, әлеуметтік құрылымы, шикізат базасы
және қазба байлықтардың бар болуы, астана орталығы және мәдени,
өнеркәсіптердің жоғары дамуындағы жерлерден қашықтығы. Осы және басқа
айырмашылықтары аймақтық экономикада есептелуі кажет, әсіресе тұрақтандыру
және экономиканың дағдарыстан шығуы, рыноктық катынастар дамуы бойынша
ұсыныстарын есепке алып, нәтижесін шығаруы тиіс. Аймақ қазір экономикалық
және саяси қатынастарының басты объектісі болып табылады. Бұл жағдайда
аймақтық экономиканың қалыптасу ерекшеліктерімен басымдылықтарын анықтау
өте қажет, аймақтардың осы немесе басқа салыстырмалы артықшылықтарына
негізделеді, оның тарихи және мәдени дамуы ерекшеліктеріне сүйенеді.
Аймақтық экономиканың атқаратын кызметі, тұрақты аймақтың халқының
өмір санасы және жоғары деңгейін қамтамасыздандыру болып отыр. Аймақтық
экономика үш негізгі принциптерден түрады: 1) Аймақтағы тұрғындардың
тұтынуын нақты есепке алу, қалыптасқан нарықтардың жағдайы мен динамикасы,
мемлекеттің және жеке кәсіпорындардың мүддесі. 2) Аймақтық экономика
құрылымы сыртқы және ішкі факторларына максималды жақындауы үшін жағдайлары
жасалады. 3)Аймақтық мүдделерді активті іске асыру.
Аймақтық экономиканың келесі қызметтері: - өндіріс облысында: ішкі
және сыртқы нарықтары үшін аймақтық бағдарламалар бойынша өнімді өндіру
және қызмет көрсету; қоғамдық тауарларды өндіру (авия, темір жол,
автомобидьді линия мен жолдар, тазалау құралдары, көкті отырғызу және
т.б.); қоғамдық қызмет көрсету (туризм, білім беру, медицина, тұрғын үй,
мәдени шаралар және т.б.)
- баға қалыптасу обласында: баға және тарифтерді реттеу, мүмкін
болатын жеңілдіктер және штрафтық санкцияларды өңдеу, салық саясатын
анықтау.
- Бөлу облысында: тауар және қызметті бөлудегі
аймақтық
каналдардың қалыптасуы.
- Айырбастау обылысында : тауар және қызметті сатуды ынталандыру,
сатудан кейінгі сервистік қызмет көрсету, жарнаманы ұйымдастыру,
қоғамдық ақпарат жүйесін қалыптастыру, аймақтық жүйедегі
теле-комуникация, статистикалық базалар көрсеткіштері және т.б.
- Тұтыну облысында: тұтынудың ұтымды деңгейін қамту.
Аймақтық экономиканың табысты атқаратын қызметі көбінесе аймақ
әкімшіліктердің мүмкіншіліктері мен шеберліктері дер кезінде
ұтымды шешім қабылдау, аймақтармен орталықтың мүддесін есепке
алумен байланысты. Әр аймақтың әлпеті меншік формаларымен анықталмайды,
оның экономиканы басқару тәсілімен, әлеуметтік-
экономикалық катынастарымен, аймақтың жетістіктерін ұтымды пайдалану үшін,
аймақтың әлеуметтік-экономикалық мүддесінің әдістерін іздеу болып табылады.
Аймақтық экономика теориясының құрылымы оқулықтарда теоретикалық
зерттеулердің төрт қазіргі даму бағыттары қарастырылады:
а) жаңа парадигмалар және аймақ концепциясы; б) орналастыру
әрекеттері; в) экономиканы кеңістіктік ұйымдастыру; г) аймақаралық
өзара байланыстары.
Аймақ қазіргі теорияларда атқаратын қызметтері және көзқарастар көп
жүйе ретінде зерттеледі. Ең көп тараған оның төрт парадигмасы белгілі:
аймақ- квозимемлекет; аймақ - квозикорпарация; аймақ - нарық; аймақ-
социум.
Аймақ квозимемлекет ретінде мемлекет және ұлттық экономика астарлы
жүйесін жекеленгені туралы көрсетеді. Көптеген елдерде аймақтар алдын
орталыққа қарайтын (децептрализация процестері) барлық қызметтерімен
қаржы ресурстарын жандандырып, қамтамасыз етеді. Бұл елдерде жалпы
мемлекеттік және аймақтық үкіметтің өзара әрекеттерінің механизмдерін және
де аймақаралық экономикалық қатынастырының формаларын жетілдіруге басты
көңіл бөлуде.
Аймақ квозикорпорация ретінде - меншіктегі (аймақтық және жергілікті)
және экономикадағы іс-әрекеттеріндегі ірі тұлга. Бұл жақтар тауар
нарығындағы бәсекелестік күресте, қызмет, капитал (мысал ретінде, жиі,
жергілікті өнімнің сауда маркасы қорлау және ең көп жоғарғы инвестициялық
рейтингке байланысты жерлеу) қатысушылары болып табылады, ұлттық және
трансұлттық корпорациялармен өзара әрекеттеседі.
Нарық ретіндегі аймақ тәсілі, анықталған шекарасы бар, экономикалық
әрекеттерінің жалпы шарттарына (кәсіпкерлік аясында) және аймақтың нарықтық
ерекшеліктеріне әртүрлі тауар және қызмет, еңбек, несие-қаржы ресурстары,
бағалы қағаздар, ақпарат, білім және т.б. көңіл аударады.
Аймақ теориясында, қарастырылған үш парадигма нарықтың өзін-өзі
реттеуі, мемлекеттік реттеу және әлеуметтік бақылау қатынастарының
проблемалары енеді. Ғалым-аймақшылар арасында шетті көзқарастарды
ұстанушылар сирек кездеседі: радикалды либералист немесе радикалды-
орталықты. Көптеген теоретикалық көріністер әлеуметтік рыноктың
шаруашылық платформасында орын алады.
Сондықтан экономикалық аймақ концепциясында басты көңілді нарық
фиаскосы қиындықтан шығуға бөледі, оның қағидасы қоғамдық игілік
өндірісімен пайдалануда, табиғи монополияларды реттеуде жеке кәсіпкерлік іс-
әрекетіндегі сыртқы әсерден қорғануда жэне т.б. нарықтық е
емес аяның дамуын қамтиды.
Аймақты социум ретінде қарастыру (анықталған аумақта өмір сүретін
адамдардың қоғамдастығы) әлеуметтік өмірдегі ұдайы өндіріспен (сәйкестік
көріністеріне халық және еңбек ресурсары, білім беру, денсаулық сақтау,
мәдениет, қоршаған орта, және т.б. жатады) және таралып орналасу
күйелерімен байланысты. Әлеуметтік топтарды олардың ерекше қызметтерімен
мүдделерінің шегінде зерттеп қарастырады. Мұндай тәсіл, әрине экономикадан
да кеңірек.
Аймақтың даму теориясы макроэкономика, микроэкономика, институционалды
экономика және басқа бағыттағы қазіргі экономикалық ілімдердің
жетістіктеріне сүйенеді. Аймақтық және ұлттық экономиканың ұқсастығы
біріншісіне макроэкономикалық концепциясына аймақ-квазимемлекет
парадигмасына жақын. Микроэкономикалық істелінген нәтижелерді аймақты
талдау беруде нүкте немесе біркелкі кеңістік ретінде жеткіліксіз
болғанда қолданғаны дұрыс, басқаша айтқанда ішкі қисынсыздығын көрсетуде
қажет. Микроэкономикалық талдаудың теориясы мен методологиясы аймақ-
квазикорпорация және аймақ-нарық парадигмаларына сәйкес келеді. Аймақ
теориясының эволюциясы материалдық емес мақсаты және экономикалық даму
факторларының рөлін көтергенде, пәнаралық зерттеу мүмкіншіліктері
ұлғайғанда, аймақтардың тұрақты даму моделіне өту бұйрығын (эколог-социо-
экономикалық) бейнелейді.
Соңғы он жылдықта зерттелген орналастыру теориясы классиктер
мұрасын, ауылшаруашылық және өнеркәсіптік орналастыру проблемаларын теріске
шығармай, іс-әрекеттің және орналастыру факторлардың басқа түрлеріне көңіл
аударды. Жаңа теория нысаналары- инновацияны кеңістіктік таратып бөлу,
телекоммуникациялық және компьютерлік жүйе, өнеркәсіпті техникалық
жинақтарды қайта құру және конверсиялы дамыту. Назарды дәстүрлі орналастыру
факторларына (транспорттық, материалдық және еңбек :шығындарында) емес,
инфрақұрылымды қамту, еңбек нарығын құрылымдау, экологиялық шектеулер
проблемаларына аударуда. Соңғы жиырма жылдықта материалдық емесорналастыру
факторларының маңыздылығы кенеттен өсті, оларға мыналар жатады: мәдени
әрекеттің сапалылығы және әр-түрлілігі, интенсивтілік деңгейі және
рекреационды қызмет; шығармашылық жағдайы, адамдардың өз орындарына
құштарлылығы және басқалар.
Алдыңғы орналастыру теориялары не жеке өндірушілердің, сатшылардың
және тұтынушылардың жеке мүдделеріне (батыс мектебі), не мемлекеттің
мүддесіне (кеңістік мектеп) бағытталған. Соңғы қазіргі теория жеке
тұлғалардың, топтардың (корпаративті, аймақты) және мемлекеттің
мүдделерінің қарама-қайшылықтары жайындағы орналастыру
зандылықтарын түсіндіреді. Орналастыру теориясы дамуының басты кезеңі
иновацияны құру және тарату процестерін зерттеу болып табылады. Тауар
өндірісі бірнеше сатыларды қамтуына сәйкес, әрі әрбір соңғылары
орналастырудың өз басымдылықтары бар аймақтың өмірлік цикл теорияларымен
тығыз жақын Т.Хегерстранд инновациялық диффузия теориясын енгізді. Ғалым
көрсеткіші төмен дамыған аймақтарда инновация сатылары үшін жағымды
жағдайларды құруды ұсынады- білім алатын және ғылыми орталықтар түрінде.
(технополистер, ғылым қалашықтарын және т.б.).
Экономиканы кеңістік ұйымдастыру теориясының дамуы өнеркәсіптік және
транспорттық түйініндегі, агломерациялар, аумақтық-өндірістік
комплексіндегі, қалалық жэне ауылдық тұрғындардың әр түрлі типтері аткарушы
қызмет қасиетіне сүйенеді. Кең танымалы болған өсу полюстар теориясы
Кристаллердің орталықтық орын теориясын қазіргі аналитикалық әдістерді
қолдана отырып байытты. Француз экономисі Ф.Перру енгізген өсу полюстер
идеясының негізінде, экономиканың салалық құрылымының жетекші ролі жайында,
бірінші кезекте жаңа тауарлар мен қызметті құрушы алдыңғы салалардың
ұсыныстары жатыр. Бұл идея маңызды дамуын алды. Жаңа аймақтар үшін
шаруашылықты меңгеруде аумақтық-өндірістік комплекстерді қалыптастыру
теориясын енгізді. (М.К.Бандман).
Қазіргі аймақаралық экономикалық өзара әрекет теориясы (немесе
аймақтық экономиканың өзара байланысы) өндріс және өндірістік факторлардың
жеке орналастыру теориясы, аймақаралық экономикалық байланыстар,
таратушылық қатынастарды интегралдайды. Бұл жерде жалпы экономикалық тепе-
теңдікті және халықаралық экономикалық интеграция теорияларының нәтижесін
пайдаланады. Аймақаралық өзара байланыстарын талдау жүйесінде басты рөлді
үш ірге тасты түсініктер: Парето бойынша оптимумы ядро және
экономикалық тепе-теңдік көрсетеді. Паретто-оптимум көп аймақты жүйеде-
бұл экономикалық дамудың көп варианттары, ондағы бір аймақ үшін, басқаның
жағдайын жамандатпай жақсартуы мүмкін емес. Бірақ әр түрлі ұтымды Паретто
бойынша варианттары жеке аймақтар үшін бірдей табысты емес. Одан кейін
аймақтар өздігінше әрекет етіп немесе басқалармен коалицияда (бірлікте)
болуы, өзінің жағдайы үшін көп жетістікке жетуі мүмкін. Ядро көпаймақты
жүйеде - бұл көптеген мынадай даму варианттары, іске асуына барлық аймақтар
мүдделі, себебі жүйеден шығу, бірлік құру оларға тиімсіз. Ядро, егер ол бар
болса тек Паретто-оптималды варианттарынан тұрады. Көпаймақты жүйеде
экономикалық тепе-теңдік бірнеше модификацияға мүмкіндік береді; жалпы
қағидасы нарықтың шарттарын анықтау болып табылады (айырбас баға, тарифтер,
салықтар және т.б.) әрбір аймақ шешімі үшін тиімді келісімдерді айтады.
Сонымен, аймақ және аймақтық экономикасының теориялық мәселелері әлі
де тереңдетіп талдап қарастыруды талап етеді. Қазақстан Республикасы алдағы
жүрер жолын айқындап, аса маңызды шешімдерге сүйеніп, ұлттық
экономикамыздың теориялық негіздер ілімі қалана берсін.
2. Қазақстан Республикасының нарықтық реформалар кезеңінің аймақтық
экономикасы
2.1. Елдің даму стратегиясындағы аймақтық экономиканың потенциалы
Қазақстан өзінің нысалы дамуын Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді
Стратегиясына толық сәйкес жалғастырып келеді. Ендігі жерде күн тәртібінің
ұлттық экономиканың әлемдегі орнына, ішкі өндірістік күшінің,
бизнестегі азаматтардың бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру қажет. Бұл
міндетті шешу үшін біздің экономикалық, сондай-ақ әлеуметтік салаларда да
Европалық стандартқа жеткізу, алдыңғы қатарлы технологиялармен жабдықтап,
дәлелдеген тәжірибелерді еліміздің менталитетіне байланысты қадағалап іске
асырумыз қажет. Экономика біздің дамуымыздың басты басымдылығы, ал
экономикалық өсуінің барынша жоғарғы қарқындыға қол жеткізу - негізгі
міндетіміз болып қала береді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Аймақтық экономиканың қалыптасуындағы ғылыми-теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Аймақтық экономика ғылымының тарихи генезисі және оның даму
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Аймақ және аймақтық экономика: мәні, құрылымы және атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Аймақтық экономикалық дамуды мемлекеттік реттеу
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Казақстан Республикасындагы нарықтық реформалар кезеңінің аймақтық
экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
2.1. Елдің жалпы стратегиясындағы аймақтық экономиканың
потенциалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Кәсіпкерліктің аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері
2.3. Қазақстан және әлемдік аймақтық экономиканың интеграциялық
топтардың ерекшеліктеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Кіріспе
Қазақстан XXI ғасырдың баспалдағында нарықтық экономикаға
бейімделіп, көптеген жетістіктерге қол жеткізіп, әлемдік сахнада таныла
бастады. Жақын арада президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында
өтпелі кезеңдегі жетістіктерімізді атап, осы уақыттағы және
болашақта ұстанатын жолымыздың, яғни экономика саласындағы атқаратын
қызметіміздің негізгі мақсаттары мен міндеттерін айқындап көрсетті. Ал, біз
жас жеткіншек оқымыстылар, ғалымдар жаңа теорияның ізденістерін тереңдетіп,
жетілген және жетілмеген тұстарына көңіл бөліп, одан ары дамытып, қазақ
ғылымына өз үлестерімізді қосатынымызға ешқандай шүбә жоқ.
Аймақтық экономика ілімі жас мемлекетіміздің экономикалық жүйесіне
байланысты енді-енді ғалымдар тарапынан қызығушылық туғызып, жан-жақты
зерттеп қарастыруда ерекше орны бар. Сондықтан да мен бұл тақырыпқа
қызығушылық танытып дипломдық жұмыс ретінде таңдап алдым.
Дипломдық еңбегімнің тақырыбы: Қазақстан Республикасының аймақтық
даму мәселелері,- негізгі міндет-мақсатым аймақтық экономикаға жақын
танысып, теориялық бағыттарына көңіл бөліп, сонау классиктердің еңбектеріне
назар аударып, қазіргі кездегі теориялардың қалыптасуындағы көзқарастармен
таныстым. Бірінші таруда Аймақтық экономика ғылымының теориялық
негіздеріне Батыс Европа ғалымдарының аумақтық экономикаға және аймақтардың
экономикалық өсу теорияларына, динамикасының берілген талдаулары мен
анықтамаларын жинақтап ерекшеліктерін көрсеттім. Жалпы Батыста XX ғасырдың
50 жылдары аймақтық білім қалыптасқанын, оның идеолығы және
ұйымдастырушысы У.Айзардтың еңбектеріндегі синтетикалық бағытты ұстанып,
басымдылықты пән аралық зерттеулерге бере отырып, аймақтарды тұтас жүйе
ретінде зерттейді. Ал бізде 60-70-ші жылдары аймақтық деңгейіндегі
экономикалық қатынастарын кеңестік одақ кезіндегі зерттеулер жолға қойыла
бастады.
Алғашқы ірге тасын Н.Н.Некрасов экономикалық әдебиеттерге тиісті
аймақ түсінігін айналымға енгізді. Оның анықтауынша Аймақтық экономика
елдің әрбір аумағындағы экономикалық және әлеуметтік факторларды атап,
өндіргіш күштерін орналастыруға көңіл бөлді. Қазіргі кезде Ресей ғалымдары
бізге қарағанда аймақ экономикаға едәуір көңіл бөліп теоретикалық
мәселелерде көш ілгері.
Сонымен ең алдымен аймақ және аймақтық экономика түсініктерін жинақтап
өзара байланыстық ерекшеліктерін, яғни экономикаялық ілім мен географиялык
аспектілеріне көңіл аудардым. Бұл категориялардың мәні мен мазмұның ғылыми
категория ретінде бір-біріне алшақ жатпайтынын, аталып көрсетілген
ғалымдардың концепцияларының ерекшеліктерін көрсетуге тырыстым. Мысалы
аймақ жайында Некрасовпен қоса Чистобевті, Кистоновті, Павленконы және
т.с.с. ғалымдардың анықтамаларына мән берілді.
Аймақты жүйелік тұрғысынан жеке ұдайы өндірісті жеке әлеуметтік
-экономикалық жақтарын, шаруашылықты, басқа аймақтармен өзара
байланыстарын, өзара себепшіліктеріне жеке-жеке тәсілдеріне тоқталып талдау
жасалды. Аймақтық жүйе бірнеше басты ерекшеліктерін атап, ондағы әлеуметтік
- экономикалық жайында тек экономикаға ғана байланысты емес әлеуметтік
көрсеткіштеріне нысаналы көңіл аударылды. Әрине, кез-келген саясат алдымен
халықтың әл-ауқатының дамуына және де әлеуметтік прогреске ұмтылатынына
қолдау қажет. Аймақтық жүйеде тұрақтылық (мықтылық) оның параметрлері
талдап көрсетілді.
Екінші тарау - еліміздің жалпы даму стратегиясындағы аймақтық
экономиканың потенциалына және Қазақстанның әлемдік аймақтың экономикасының
интеграциясына сипаттама жасалды.
Қазақстан өзінің нысаналы дамуын Қазақстан 2030 ұзақ мерзімді
стретегиясына толық сәйкес жалғастырып келеді. Ендігі жерде Н.
Ә.Назарбаевтың былтырғы жолдауында Қазақстанда барлық салалардың
бәсекелестігін арттыру қажеттілігін атап өтті. Қазіргі заманда Батыс
елдерінің пікіріне сүйенсек, кез-келген елдің кенрі дамуы аймақ арасындағы
әлеуметтік-экономика саласындағы айырмашылық болып табылады. Сондықтан да
әрбір елдің бәсекелестік қабілеті оның экономикалық даму жүйесінің
қаншалықты күштілігін және аймақтық деңгейге мемлекеттің ықпалы, нақты
аумақтың ерекшеліктеріне және мүдделерінің тереңділігіне байланысты.
Қазақстан Республикасындағы реформалар кезеңіндегі аймақтық
экономикасының концепциясына аймақтағы қол жеткізген жетістіктері мен
кемшіліктеріне, жергілікті ұйымдастыру процесіндегі жаңа үрдіске назар
аудардым. Қазақстан потенциалы айтарлықтай ауқымды, табиғи ресурстарды
тиімді пайдалану адами ресурстардың біліктілігін көтеру міндетімізге
жүктелген. Ел ішіндегі әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін теңестіру
процесі ұлттық өндірістік күшінің стратегиялық мақсаттарын жүйелей отырып,
аумақтық бірлестіктерінің шаруашылығының мәселелерін шешуге ыкпалын тигізіп
отыр және республика аймақтарындағы деңгейді көтеру қажет болып отыр.
Аймақтық шаруашылық ұйымдастыруды тиімді түрде қалыптастыру-өте
күрделі, ұзақ мерзімді процесс және мемлекеттік, жергілікті деңгейге сай
реттеуді талап етеді. Елдегі әлеуметтік-экономикалық дамудағы аймақтық
айырмашылықтар экономиканың болашағына қызмет істейді. Президент
Н.Ә.Назарбаев, ТМД елдері үшін төрт түрлі: тауар, жұмыс күші, қызмет және
капитал қозғалыстары еркіндігіне негізделген Еуропалық Одақ мысалын үлгі
етулері қажет екендігін атап айтты. ТМД елдерінің төңірегінде өзара
байланыстарды қайта жаңғыртып,тиімді жолдарын іздестіріп экономикалық
дамуына ықпал ету қажет. Сондықтан да әлемдегі әр салада экономикалық
интеграцияларын үлгі ретінде жетістіктеріне көңіл бөліп, талдап,
қарастыруды қажет етеді. Қазіргі уақытта әлемде 85-тен астам ірі аймақтық
экономикалық келісімдер мен шарттар жүзеге асырылуда. Бұл тарау өзекті
мәселелерді аймақтық тұрғыдан (мемлекет) шешу мәселелерін сарастырады.
Аймақ, Қазақстан Республикасы үшін сыртқы және ішкі байланыстардың
проблемаларын шешуге өз септігін тигізеді. Мемлекет тарапынан да барлық
мүмкіншіліктерді іске асырып, реформа саясатын жүзеге асыруда. Бұл тақырып
өз-өздігінен көптеген проблемаларға байланысты жүйелі шешуге жэне де әлі де
терең ғылыми зерттеулерді жүргізуді талап етеді.
1. Аймақтық экономиканың қалыптауындағы ғылыми-теориялық негіздері.
1.1. Аймақтық экономика ғылымының тарихи генезисі және оның даму
сипаты
Қазақ ілімінің өрісінде аймақтық теорияны зерттеп оқып үйренуде Ресей
және батыс елдерінің ілімдерімен салыстырсақ ойдағыдай дами қойған жоқ аз
көңіл бөлінеді. Әрине бұл жағдай аймақтық экономика ілімінің беделі төмен
деген сөз емес, соңғы он жылдық аралығында енді ғана аяқтанған жас ілім
ретінде қабылдауымыз тиіс. Аймақтық экономика жайында бірталай оқулықтар
болғанымен, олардың тек бір шамасы ғана аймақтық
экономиканың теоретикалық негіздерін қарастырады. Біздің
мақсат-міндетіміз аймақтық теорияға байланысты қаланған үлгілерін
зерттеп, Қазақстан аймағында экономикалық дамуының оңтайлы шешімдерін
тауып мүмкіндігінше пайдаланып іске асыруымыз қажет.
Аймақтық ілімнің бастауы сонау антикалық ойшылдардың еңбектерінде,
кейіннен біздің заманымызда социал-утопистер, ХҮІІ-ХҮІІ ғасырдың
аралығындағы экономикалық теорияның құрылымында жиі кездесіп, аумақтың
ретіндегі байланыстарын әр жақты қарастырады. Аймақтық экономика көптеген
теориялық ілімдермен үйлесіп экономикалык ілімдер жүйесінде орнықты орнын
тапты. Айталық, оның эволюциясын және қазіргі құрылымдық теориясын түсіну
үшін жалпы экономикалық теорияны, теоретикалық географияны және де басқа
пән аралық теориялардың әсерін талдап бағалау қажет.
Сонымен, аймақтық теорияның негізін қалаушылар, батыс елдерінде
жарияланған алғашқы көзқарастарына көңіл бөлейік. Аймақтық теорияның
бағыттары әр елде әр түрлі басымдылыққа ие болды. Ең белгілі, беделді
ғылыми мектептер Германия, Швеция, Ұлыбритания, АҚШ және Францияда
қалыптасты. Германияда дәстүрлі ең көп көңіл бөлінген орналатыру теориясы
(Й.Г.фон Тюнен, В. Лаунхардт, А. Вегер, А.Предель, А. Лещ, Р.Гроц және
басқалар); аймақтық өсу проблемасын зерттеген (Х.Зиберт) және аумақтық
дамуды зерттеу (В.Кристаллер және А. Лещ) көбінесе тек басқа ұлттық
мектептердің өкілдерінің идеясын дамытып жалғастырды.
XX ғасырдың бірінші жартысында орналастыру теориясымен қарқынды
шұғылданылды, Швецияда смокгомдық мектеп экономикалық ілімінің ішінде 1920-
1930-шы жылдары ең әйгілі, танымалы Т.Палландар еңбегі атанды. Кейіннен
Г.Мюрдаль аймақтық өсу базалық үлгісінің бірін құрды. Швед ғалым-
аймақшылардың арасынан және де Т.Хэгерстрандты атауға олады, оның орны
орналастыру ретіндегі даму теориясында да, сонымен аумақтық дамуды реттеуде
де ерекше мәнге ие.
Британдық мектеп аймақтық теорияның барлық бағытындағы зерттеулерімен
ерекшеленеді. (Д.Смит, Х.Ричардсон, С.Деннисон, Г.Камерон және бірнеше
басқа ғалымдар). Мұнда бұлар американдық мектеппен ұқсас. (орналастыру
теориясына басымды үлестерін қоскан: Х.Хотеллинг, Р.Вернон, М.Сторпер,
Р.Уолкер, аймақтық өсу теориясына - Дж.Фридман, Э.Таафе, аумақтық дамудың
мемлекеттік реттеу теориясын - Э. Гувер болып табылады.) Дегенмен, англо-
саксондық аймақтық проблемаларды зерттеуде Германия классикалық орналастыру
теориясының деңгейінде толықтырып қалыптастыра алмады.
Француз экономистері және экономгеогрофтары барлық уақытта әлеуметтік
сұрақтарға жоғарғы талпыныстық қызығушылықпен қарады, аймақтық теориясында
олардың урбанистикамен байланысты-өсу полюстары және даму өсі (Ф.Перру,
Ж-Р. Будвиль, П.Потье) концепциялары ғылыми даму бағытында ең көп үлестерін
қосты.
Аймақтық теория төңірегінде зерттеудегі жетістіктерге орыс
экономистері мен географтары да ерісті. Ең басты ерекшеліктері
университеттік жергілікті гайондық мектептердің экономикалық және
әлеуметтік географтардың өкілдерінің еңбектері болып табылады. Оның
нығаюына қосқан ауқымды үлестері бар Н.Н.Барановский, Н.Н.Колоссовский,
И.А.Витвер және Ю.Г.Саушкин.
Ал шығыс елдеріндегі әлеуметтік-экономикалық сараптаудың өзгешелігі
бар. Қазақстан аймағында экономика ілімі қалыптаспағанымен, тарихи-
эономикалық ілімге және алғашқы институционалистерге сәйкес ғылыми
шығармашылық еңбектерді кездестіруге болады. Ғұлама философ әл-Фарабиден
бастап, ХІХ-XX ғасырдың ағартушы ғалымдары Ш.Уалиханов, А.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов және т.б. ғалымдардың еңбектерінде аймақтық экономикаға жақын
концептуалды жетістіктерін атауға болады.
Қазақ қоғамының дамуының объективті шарттары өмірдің көшіп-қону
салтымен және кең дала кеңістігін пайдаланудағы мал шаруашылығымен
айналысатын экстенсивтілігімен айқындалады. Мысалы Ш.Уалиханов жайлау
аумағының кесілуіне байланысты (Ресей саясаты) жерді пайдалану жүйесін
қайта құру міндетін алға қойды. Оның кеңесі Аз жердің кеңістігінен көп
пайда алуға болатындығын[18.Т.1-533б] - айтады. Сонымен, аймақтық
экономика және экономикалық география, экономика мен географияның қиылысқан
жері ретінде қарастырады (дұрысы: физикалық география және қоғамдық ілім
бөлігі.) [20.256]. Яғни, қорыта келсек жеке ғалым тұлғаларының еңбектерінде
қазақтың аймақтық теория ретінде талдап аталып өткеніне куә болып отырмыз.
Ал енді қайта батыс елдерінің аймақтық теория концепцияларын
қарастырайық. Жоғарыда аталган аймақшылардың басым бөлігі орналастыру
теориясына тоқталады. Барлық орналастыру теориясы статикалықка және
динамикаға бөлінеді. [12.75 б]. Статикалық теория ХІХ-шы ғасырдың бірінші
жартысында, динамикалық жобамен бір ғасыр аралығында-ХХ-шы ғасырдың басында
пайда болды. Алғашқы орналастыру теориясы, қазір классикалық штандартты
теория деп санайды, И.Г.Фон Тюнен, В Лаунхарт және А.Вегер аттарымен
байланысты. Бұл теорияның негізгі ерекшеліктері:
- ауыл шаруашылығындағы немесе өнерәсіптік кәсіпорынды жеке бөлек
алумен қарастырады.
- Кәсіпорын құрылысының үйлесімді , орнықты орны жайында өндіріс
факторларының барлық көрсеткіштерін жинау, біріктіру және нақты жауабын
алудағы алдын ала мүмкіндігі (өндірісті орналастыру). И.Г.фон Тюнен өндіріс
тауарларын орналастырудың объективті заңдылықтарының барлығын көрсеткен
алғашкылардың бірі болып саналады (оның бірінші еңбегі 1826 ж. жарық
көрді). Тюнен ауыл шаруашылық өнімдерін өткізу және өндірістік тауарды
жеткізу нарығына арналған орналастыру моделін, мамандандыру және қалаға
дейінгі аралыққа байланысты ауыл шаруасын жүргізу тәсілдерін таңдауды
ұсынды. Тюнен моделінде орналастыру негізгі факторы ретінде транспорттық
шығындар енеді.
Өнеркәсіптік кәсіпорынды қарастырушы В.Лаунхартта
транспортты факторды шешуші деп санады. Оларды орналастыру үшін орынды
дұрыс таңдау, шикізатты, көмекші материалдарды және даяр өнімдерді
жеткізудегі транспортты шығындарды минимизациялауды негіздеді.
А.Вебер өнеркәсіптік орналастыру теориясының тұтастығын алғашқы
қарастырушы болып саналады. (XX ғ. басында пайда болды.) Үйлесімді
орналастыру негізгі критериясын Вебер теориясымен сәйкес өндіру мен өткізу
шығындарының қосындысын минимизациялау болып табылады. Бұл жағдайда да
транспорттың және еңбек шығындары, шикізат, энергия шығындары және де
агломерация факторы есепке алынады ( агломерациядан пайда, өндірістің
техникалық және кеңістік үйлесімділігімен, мамандандырылған жөндеу
базалары, инфрақұрылымдармен анықталады).
Классикалық штандартты теория 1920-шы жылдары А.Предел және
Е.Паландера тарапынан сынға ұшырады. Предел орналастырудың көптеген ең
ұлымды орындарын көрсетті, яғни локализациялау орнының үйлесімділігін
математикалық анықтау мүмкіндігін терістеді. Паландер арнаулы ( әр түрлі
саладагы кәсіпорындар үшін) және жалпы штандартты теорияларды ұсынды. Одан
алдындағылардың қарастырған орналастыру факторларынан басқа, ол сұраныстағы
әр-түрлі аумақтарға, ресурстарға баға дифференциациясы және де кәсіпорынның
орналастыру орнына байланысты альтернативті технологияларды пайдалану
мүмкіншілігіне ерекше көңіл бөлді. Предел жэне Паландер еңбектері
орналастыру теориясының дамуындағы жаңа кезеңге өтуін көрсетті.
Ескерту:
Standart – жақсы орналасқан орны, орналастыру (нем.), статикалық
теорияда қолданатын термин синонимі орналастыру теориясы.
Орналастыру теориясының дамуындағы жаңа кезеңінің ең басты өкілдері (
бастауы жобамен ХХғ. ортасында) Август Лещ және Дэвид Смит-олардың
теориясын жаңа немесе неоклассикалық штандарт. (Тағы неоклассикалық
анықтамасы неоклассикалық экономикалық теорияға мүлде қатысы жоқ) [4.92б]
Неоклассиктердің классиктерден принципиалды айырмашылығы-өндірушілерге
үйлесімді аумақтық аллокацияны қамтамасыз ете алатын, өнеркәсіптік
өндірісті жалпы орналастыру теориясын құру мүлде мүмкін еместігін түсінді.
Сәйкесінше өндірісті орналастыру орнын таңдау жеке кәсіпкерлер әр уақытта
субъективті іске асырылады. Үйлесімді орналастыру критериясы таза пайданы
максимизациялау болып табылады. Мұнда неоклассикалық теория, классиктер
сияқты жеке өнеркәсіптік кәсіпорындармен іс беттес болды.
Берілген штандарттық теория дамуы кәсіпорынды орналастыру орнын
таңдауда есепке алынатын факторлардың көп саны қарастырылды. А.Лещ салық
жүйесін, мемлекеттік шекараны, техникалық прогресті есепке алу кажеттілігін
айтты, Д.Смит:-қоршаған ортаны күзету проблемаларын, Б.Зимин: - орналастыру
инерция факторын ( жаңа орналастыруға ескі қуаттылық орнының әсері)
қарастырды.
Статикалық теория дамуы осы уақытқа дейін ұласып, негізінде
кәсіпорынды орналастырудағы есепке алынатын факторлардың саны өсу бағытында
келеді. Сонымен бірге, бір заводты ғана емес, көп заводты өнеркәсіп
фирмаларын да қарастыра бастады. (1980 жылдың басындағы Райнхольд Гроц
еңбектері). Атап айтқанда көп заводты өнеркәсіп фирмалар, шын мәнінде, жиі
олардың құрамына кәсіпорынның үшінші экономика секторына кіруі басымдау.
Осындай компанияларда үйлесімді орналастыру проблемалары бірзаводтылармен
салыстырғанда түбегейлі өзгеруде. Көп заводты фирмалардың басты мақсаты -
жалпы компанияның ең төменгі шығынымен және ең жоғарғы пайдаға жету үшін
жеке кәсіпорынның орналасуын айтады.
Динамикалық орналастыру теориясы жоғарыда айтылғандай ХХғ. бірінші
жартысында пайда болды.
Біріншісі, өте қарапайым ескі динамикалық концепциясы деп атауға
болатын Х.Хотеллинг моделі, өндірушілердің өзара бәсекелесуіндегі екі
кәсіпорынның үйлесімді орналасу 1920-шы жылдың соңындағы еңбектерінде орын
алған. Статикалықтан ерекшелігі динамикалық теория шеңберінде бірзаводты
компаниялар емес, көбінесе көпзаводтылықты қарастырады. Динамикалық
орналастыру теориясын Р.Вернон өнімдік-өндіріс цикл концепцичсын санауға
болады (1960 жылдары пайда болды) Дегенмен, әрине ол аймақтық теория
шеңберінен тыс алыста жатыр.
Р.Вернон негізі болып табылатын тезисі - кез-келген өнім шектеулі
өмірлік циклы бар, оны өндіру процесіндегі оның ағымындағы өзгеріс сипаты,
сонымен қоса және оны орналастыру үйлесімділігіндегі өзгерісі көрінеді.
Жаңа өнімнің өмірлік циклы бірнеше сатыны қамтиды - өңдеу, менгеру,
жетілуі, стандарттанылуы-орналастыру негізгі факторлар қатынасына
байланысты айрықша өзгешеленеді.
Вернон концепциясы технологиялық детерменизмі үшін және әлеуметтік-
экономикалық факторлардың ролін бағаламау және өнеркәсіп фирмаларының өзін
сынға ұшырады. Сондықтан келесі теориялардың авторлары сырткы жағдайларына
және орналастыру факторларына емес, өнеркәсіптегі фирмалармен
кәсіпорындардың (алдымен өндірісті ұйымдастыру және өткізу) пайда болуымен
дамуындағы ерекшеліктерге, өзінің дамуы үшін жағдайдың құрудағы олардың
активті роліне ерекше көңіл аудара бастады.
Қазіргі динамикалық теория салыстырмалы көп санды емес, олардың
зерттеуі онша таныс емес зерттеушілердің аттарымен байланысты. Динамикалык
концепция шеңберінде өнеркәсіптік фирмалар аумақтық даму сатыларында
бөлінеді, компаниялардың әрбіреуі өз іс-әрекетінде орналастыру
критерияларын басшылыққа алады. Осымен, Сторпер және Уолкер сондай төрт
кезеңге бөледі. Бірінші- локализация (таратпаушылық) - жаңа аумактарға
жаңа өнеркәсіптік фирмалармен кәсіпорындарды орналастыру. Екінші-
селективті субурбанизация (қалалану маңайында өзгерту арқылы асылдандыру)
- бастан таңдалған аумақта фирманың нарықтық позициясы нығайту шамасына
байланысты олардың қуаттылығы өсе береді. Үшінші - дисперсия (бытырау,
шашылу)- өнеркәсіптік фирмалардың қозғалуы кейіннен периферия (орталық
орыннан алшақтау). Сонымен, төртінші- орналастыруда орталық ауырлығының
ауыстырылуы. -өнеркәсіптік құрылымды жаңарту әсерімен өндірісті
тасымалдау, мысалы технологиялық жаңалықты енгізу, сұраныс құрылымының
өзгеруінен, ескі салалар және өндіріс эволюциясы негізінде. Фирмалар -
жаңғырту процестерін алып жүрушілер - алдын пайда болған ірі өнеркәсіптік
орталықтан тыс жерлерге жиі орналасады, процесс локализация сатысына алып
келеді.
Тікелей шетел инвестицияларына қолданбалы А.Кузнецов инвестицияны
қабылдаушы, елдің аумағы бойынша әр түрлі мемлекеттерден кәсіпорын
фирмалардың таралуының екі негізгі типі бар. Бірінші, ұзақ қашықтықтағы
елдердің компанияларына тән, өз іс-әрекетін елдің ірі экономикалық
орталықтарынан бастап, кейіннен жақын жатқан қалаларға таралады, немесе
елдің басқа райондарында иераркиалық деңгейі төмен орталықтарында. Екінші -
жақын арадағы фирмалар үшін, алғашқы ашылып Жатқан ірі кәсіпорындар ірі
қалаларда ғана емес, сонымен және географиялық және мәдени-тарихи жақындығы
салдарынан кішігірім орталықтарда да ашылып жатады. Қаншалықты дегенмен
тұтас динамикалық орналастыру теориясы қазіргі уақытта өкінішке орай
қалыптаса койған жоқ.
Келесі кезек аймақтық экономиканың негізгі өзекті мәселелерінің бірі
аймақтық өсу теориясы болып табылады. Алдымен жеке аймақтың өсу теориясын
талдаудан бұрын, осыған байланысты екі сұрақты қарастыру қажет. Бірінші-
өсу жэне даму категорияларының қатынасы, екінші-аймақтардың шекарасын
анықтау, онда қолдануға болатын өсу проблемаларын қарастырады. Өсу мен
дамудың арақатынасына не тиесілі, онда жалпы мойындатылган мемлекеттік
реттеудің басты мақсаты даму болып табылады, жай өсу емес. Сонымен,
П.Самульсон жазғандай тек өндірістің жай сандық өсуіне ғана талпынуына
болмайды (халықтың адам басына есептеуде де болсын). Сонымен бірге барлық
қорғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымының ішкі дамуы да қажетті
[15.93б] Кейіннен көптеген шетел және отандық авторлардың ескерткеніндей,
қадағалаусыз сандық өсу барлық адамзат тіршілігіне қауіп төндіруі мүмкін,
солай болғандықтан ол экологиялық, энергетикалық шикізат және де басқа
жақандық проблемаларды туғызады [13.67б].
Осы қиыншылыққа қарамастан, аймақтық теория шеңберінде және аймақтық
саясат шараларын тәжірибе болсын, сөз даму жайында емес, көбірек
экономикалық өсу туралы айтылады. Біріншіден, экономикалық өсу дамудан
өзгешелігі сандық бағалауға келеді және сондықтан да оны көбірек
зерттеулерде және тәжірибеге қолдануға әлде қайда ыңғайлы. Екіншіден, бір
елдің төңірегінде, ереже бойынша даму емес, экономикалық өсу қарқынында
аймақтық диспропорциялар жайында айтылуы әділеттілеу. Тағы бір айта кететін
жайт, бір қатар зерттеушілер өсуді даму деп түсінеді. Бұл айрықша Француз
экономикалық мектебіне тән. Олар өсуді, қоғам құрылымын трансформациялау
ретінде анықталады, бірақ жиі динамикасымен өлшенеді [25.Т1.53 б].
Аймақтардың шекарасын анықтау Х.Зиберт кез-келген аумақтық даму
теориясының қажетті алғышарты күрделілігіне көңіл бөле отырып осы
проблемаларды шешу әрекетінде пайда болатындығын айтты. Жекелей алсақ, шын
мәнінде жасанды шекараны қалыптастыру мүмкіншілігі жайында ( оған шынында,
ол ерекше көңіл бөлмеуді ұсынды - экономикалық ілімде жиі тұтас елге нүкте
ретінде қарастырылады, бұл әрине нақты экономикалық байланыстарының
бейнесін бұрмалайды) және елдің аумағын аймақтарға идеалды бөлу мүмкін
еместігі туралы айтады, себебі кез-келген орында өте көп ұсақ қатысушылар
жиынтығы ретінде көруге болады.
Аймақтық өсу теориялары дамушы батыс елдерінде мемлекеттің
тәжірибесіндегі іс-әрекетпен тығыз байланысты болды және бар статистикалық
көрсеткіштерге сүйенеді.
Сондықтан олар аймақ ретінде қарастыруға мәжбүр болды - зерттеу
объектісі - әр-түрлі иеарахия деңгейіндегі әкімшілдік-аумақтық бірліктер
немесе солардың негізінде құрылған аталмыш бағдарламалы (немесе жоспарлы)
райондар [14.Т1.5б]. Сонымен бірге жиі еленбей қалатындығы ондағы аймақтық
шекаралар әлеуметтік-экономикалық райондардың басты торап аумақтарын кесіп
өтеді, яғни ресурсты және басқа ағымды, жинақтаушысы немесе бөлушісі,
орталығымен (ядро) объективті тіршілік ететін ареалдар. Ричардсон
бағдарламалы райондар объективті тіршілік ететін райондар торабының
базасында туындайды . Тораптық райондар ылғи тек эконом-географтардың
зерттеу объектісі болатын және негізінде танымдылық мақсатты ұстанатын.
Аймақтық өсу теориясын екі топқа бөлуге болады:
- неоекейнеиандық, инстиционалды және эконом-географиялық модельдердің
синтезі болып табылатын, өндірістік функциясфнда және кумулятивті өсу
теориясында негізделген неоклассикалық теория ( анығы бірінші кумулятивті
өсу моделін институционалистер ұсынды, эконом-геогрофтар басты болып
дамытты, ал оларға неокейнеландықтар аймақтық саясат шарасын тәжірибеде
іске асыруда сүйенеді.)
Неоклассикалық мектепке тиісті, алғашқы аймақтық қарқынды өсуде
зерттеу айырмашылығы мұнда жалпы ұлттық экономикалық өсуді түсіндіру үшін
және пайдаланылатын теорияға негізделген. Алғашқы аталған қағиданы
қолданған Дж Бортс. Мұндай амал 1960 жылдың ортасына дейін билік етті,
бірақ ол қазіргі уақытта да пайдаланылады. Негізгі сүйеніші мұнда
экономикалық жүйенің өндірістік потенциалын көтеруші факторларды айтады.
Осы тәсілге сәйкес аймақтық өсу көрсеткіштері табиғи ресурстардың сапасы
немесе санына, еңбек ресурстарының квалификациясымен санына, капитал
қорымен технология деңгейінде анықталады [16.Т1.87б]. Әрі аймақтардың
экономикалық даму деңгейін теңестіруге алып келетін өндіріс факторларына
оның тұсындағы мобилдігі бағаның жақындауы болжанады.
Ескерту:
Географияда бірнеше райондар типтеріне бөледі. Біртекті (гомогенді)
район-ареал әр нүктеде райондалатын объект немесе кұбылыс біркелкі немесе
жиынтық белгілермен сипатталады. Торапты (подальды ) район- ареал
орталығының ағымдарды жинақтаушысы және бөлушісі. Тораптык райондар
өндірушілік, әлеуметтік мәдениетпен және басқа кәсіпорындармен және
ұжымдар, әкімшілікпен және мемлекеттік органдар аралығындағы кеңістікті
бөлу нәтижесінде пайда болады. (Советская энциклопедия М:1988).
Осындай қорытынды шектеулі ресурстар үшін аймақтық бәсеке жайында
орамалдау негізінде істеледі. Осыған байланысты ұлттық экономика дамуы
аймақтар арасында ресурстарды тиімді бөлу нәтижесі ретінде түсіндіріледі.
Осыған байланысты ұлттық экономиканың даму қарқыны априорно берілген, ал
бір аймақтың дамуы барлық кезде тек басқалар есебінен мүмкін [17. 127б].
Ертедегі неоклассиктер теориялары аймақтық ерекшеліктерін жеткіліксіз
есептегені үшін сынға ұшырады. Және 1960-шы жылдары У.Айзард кеңістіктік
құраушы зиянына динамикалы аспектілерімен экономис-теоретиктердің көбейуі
жайында жазды. Сол уақыттағы неоклассикалық экономикалық теорияның негізін
қалаушы болып табылатын Д.Маршалл аумақтық аспектілердің өте зор
маңыздылығы бар екеніне сенімін білдіріп, математикалық есептеу олардың
әсерінің күрделілігі үшін оны қарастыруды кейінгі кезеңге қалдырды. Шынында
да ол, тұрған орнының айрықша құны барлығын көрсете отырып, сыртқы
экономия концепциясын өндірісті орналастыру факторларын түсіндіру үшін
енгізді. Неоклассикалық мектеп соңғы онжылдықта көбінесе осы базада
техникалық прогресті қоса әр түрлі өндірістік факторлардың ондағы мүмкін
болатын есепке алу ролін, өндірістік функцияны және де пайдаланылатын, жеке
аймақтық өсу теориясын дамытты.
Ең басты аяқталған концепцияны Х.Зиберт ұсынды. Ол өндірістік
функцияға сүйенеді, өндірістің мүмкін борлатын потенциалды көлемі районда
капитал, еңбек, жер және техникалық білім ретіндегі осындай шығын
түрлерімен байланыстылықта тұрады. Зиберт аймақтың географиялық
ерекшеліктерін есептеу үшін моделге қосымша транспорттық шығыстарды және
әлеуметтік жүйе ерекшеліктеріне әсерін қосымша енгізеді. Мұндағы
транспортты шығыстар еңбек капитал және жер көрсеткіштеріне сәйкес
байланысты, үш құрамдас бөлікке бөлінеді,- дәл осылай аумақтың біркелкі
емес кеңістігін есепке алады. Аймақтың әлеуметтік жүйе ерекшелігі
экономикалық өсудің ішкі детерминанттарымен мойындатылды. Бұдан басқа жеке
факторлардың өзара орын ауыстыру мүмкіншілігіне мүмкіндік беріледі:
агрегировты өсудегі олардың үлесі аймақтар бойынша әр түрлі болуы мүмкін.
Жеке районнан бөлек, Зиберт баска елдердің аймақтарын және шетел
мемлекеттерімен тығыз экономикалық байланыстары бар аймақтың экономикалык
өсу сыртқы детерминанттарын зерттеді.
Өсудің көптеген соңғы неоклассикалық моделдерінде ертедегі сияқты
аймақ аралық өзгешеліктерін теңестіру үрдісін жоғары дамыған райондарда
инвестиция пайдалылығының төменділігінен, дамуы төмен капитал салымдарының
табыстылығы жоғарылылығымен ерекшелінетін капиталдың ауыспалылық жолын
түсіндіреді.
Еңбек ақы деңгейі керісінше кемірек дамыған райондарда төмен,
сондыктан еңбек ресурстары жоғары дамыған аймақтарға ауысады. Бірақ Соңғы
неоклассикалық моделдер үшін аймақтардың экономикалық даму денгейіне жетуде
көбірек сақтық- ұқыпты қатынаста сипатталады. Тағы Лещ белгілегендей,
теңесу үрдісіне тек стихиялы нарықтық күш әсерінен өте жай іске асырылуы
мүмкін [22. 78б].
Зиберттің негізгі қорытындысы оның енгізген моделінен алатын болсак
келесіні айтуға болады. Біріншіден, аймақтық экономика өсу қарқынындағы
дифференцияциясы ішкі детерминанттар дамуы сандық өзгеріс жылдамдығымен
анықталады, ондағы жұмысшы күшінің ұсынысының ұлғаюы және оның
квалификациясының көтерілуі, қорлану капиталының жылдамдығы, техникалык
инновацияның жиіленуі болып табылады. Екіншіден, аймақаралық диспропорциясы
әрқилы аумақтарда (елдің ішінде және мемлекет аралығында) өндіріс
факторларды жұмылдыру деңгейіне байланысыт өзгереді, және де ресурстар
миграциясының бағыты да басты роль атқарады. Ерекше көңіл бөлетін үрдіс
әлеуметтік сипатты нификациялауда факторларды жұмылдыруды үдетеді.
Үшіншіден, өсуді жеделдетуде сонымен әрбір детерминанттың үлесін бағалау
қажет, өндірістік фунция базасында Зиберттің құрған моделіндегі
коэффицентті көрсетеді.
Менің ойымша, аймақтық өсу неоклассикалық теориясында аймақаралық
жұмылдыру факторларының өсуі ең көп пікір таласты болып келеді. Еңбек
ресурстар миграциясы, шын мәнінде тәжірибеде әлсіз дамыған экономикалық
аймақтарға негативті әсер етеді, халықтың білімді және жас бөлігі бұл
жерден кетуге тырысады.
Кумулятивті өсу теориясында негізгі базалы моделі Т.Мюрдалға тиесілі.
Көбінесе, тұтас ел мысалы ретінде ол, мамандандыру көмегімен және әрекеті
масштабы аумақтың кішігірім артықшылықтары, уақыт өте ұлғайып, көбеюі
мүмкін. Бұл жағдайдың аймақтағы іске асырылуы мынадай нәтижеге алып келеді,
орталықтың (полюс) өсу деп аталатын белгілі орындардың артықшылығы олардың
дамуын жеделдетуге себепші болады, осы уақытша әлсіз дамушы аймақтардың
артта қалуы одан әрі тереңделе беруі мүмкін. Осы концепцияның формалды
нұсқасы Н.Калдордың және басқа зерттеушілердің еңбектерінде қаланды.
Х.Ричардсон қалалардың шоғырланып пайда болуымен ірі өнеркәсіптік
орталықтарының тұрақтануы ерекше өсу полюстар қалыптасатындығы жайында
жазды. Оның ойынша, нақ аймақтық агломерациялы экономия басты ролді
атқарады, яғни кәсіпорындардың орналасу процесіне күшті әсер ете отырып
техникалық прогресті және еңбек өнімділігінің өсуін ынталандырады.
Ричардсонның моделінің негізінде неоклассиктерге ұқсас өсу қарқыны
қорлану капиталының қарқынымен, еңбек ұсынысының артуымен және техникалық
прогрестің жылдамдығымен байланысты бейнелену функциясы жатыр. Дегенмен
оның айырмашылығы: агломерация эффектісінен, Локализация қалаушылығы,
аймақтағы және тұтас елдегі факторлар бағасының айырмашылығынан, және де
басқа аймақтардың индивидуальды ерекшеліктеріне байланысты әрбір ұсыныс
факторы жеке қызметтерінен көрінеді.
Қорыта келе, біз аймақтық экономиканың өзекті мәселелерін қарастырған
бірнеше бағыттағы теориялар концепциясын жинақтап, олардың жетістіктерімен
кемшіліктеріне көңіл бөлдік. Әрине бұл қорытынды жинақтар қазіргі
проблемеларды шешуге өз септігін тигізетіні анық.
1.2.Аймақ және аймақтық экономика: мәні, құрылымы және атқаратын
қызметі.
Қазақстан XXI ғасырдың баспалдағында нарықтық экономикаға бейімделіп,
көптеген жетістіктерге қол жеткізіп әлемдік сахнада таныла бастады. Ұлттық
экономикамыздың жетістігін - ең алдымен табиғи және адам ресурстарының
молдығымен біліктілігі, нарықтық реформаларды іске асыруда тек қана заң
шығаратын өкімет қана емес, атқарушы өкіметтің де енбектерінің
үйлесімділігімен байланыстыруға болады. Кеңістік кезеңнен кейінгі
кеңістікте Орталық Азия өңірінде Қазақстанның рөлі мен беделі күшейе түсті,
біздің еліміздің әлемнің саяси және экономикалық кеңістігінде маңызы да
артып келеді.
Президенттің Қазақстан халқына жолдауында: Ендігі жерде күн
тәртібіндегі мәселе әлемдік қоғамдастықта Қазақстанның бәсекеге
кабілеттілігі туралы, біздің экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігі туралы
және қазақстандық ғалымдардың, менеджерлердің, бизнесшілердің, мамандардың,
жұмысшылардың бәсекеге қабілеттілігі туралы болып отыр[3.1]. ұлағатты
нысаны алдағы мақсат міндетімізді көздеп отыр. Сондықтан да ғалымдардың
оның ішінде экономист ғалымдардың жаңа теориялық ізденістерін тереңдетіп,
жетілген және жетілмеген тұстарына көңіл бөлуді талап етеді.
Аймақтық экономика ілімі жас мемлекетіміздің экономикалық жүйесіне
байланысты енді-енді ғалымдар тарапынан қызығушылық туғызып, жан-жақты
зерттеп қарастыруда ғылыми айналымға еніп қолданып келеді.' Аймақ -
область, район; халықтың ұлттық құрамының ерекшеліктерімен жиі үйлесетін,
біршама тұрақты экономика-географиялық және басқа ерекшеліктері, табиғи
және тарихи қалыптасқан жиынтығы басқа облыстардан өзгешелігі бар ел
бөлігі. [23.355].
Әлемнің көптеген елдердің экономикалық кеңістігі бір т9тас болғанымен
біріңғай емес әр текті. (Мысал ретінде Қазақстанды алуға болады.) Осындай
әр-текті әлеуметтік-экономикалық салдарын қарастыруда аймақтың дамуын
тиімді басқару үшін қажет.
Батыста XX ғасырдың 50 жылдары аймақтық ілім қалыптасты, оның
идеологы және ұйымдастырушысы У.Айзард. Бұл синтетикалық ғылыми бағыт,
аймақтық экономиканы толығымен өзіне қосып алады, басымдылықты пәнаралық
зерттеулерге бере отырып аймақтарды тұтас жүйеретінде зерттеуге
бағытталады. Ал бізде, кеңестік одақ кезеңінде өткен ғасырдың 60-70-ші
жылдары аймақ деңгейіндегі экономикалық қатынастарын зерттеуі жолға қойылып
дами бастады.
Аймақтық экономиканы алғашқылардың академик Н.Н.Некрасов экономикалық
әдебиеттергетиісті аймақ түсінігін ғылыми айналымға енгізді. Ол Аймақтық
экономика елдің әрбір аймағында экономикалық және әлеуметтік факторлардың
жиынтығын зерттеп тану қажет және белгілі аумақта аймақтық өндіргіш
күштерін орналастыру аймақтық экономиканың басты құрамдас бөлігі болып
табылады - деп санады. Аймақ табиғи жағдайы азды-көпті біркелкі, ең
алдымен табиғи ресурстары және материалдық техникалық базасы, өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымы лайықты калыптасқан және перспективті
комплекстік үйлестіру негізіндегі өндірістік
күштердің даму бағытын сипаттайды.[6.47]. Орыс экономикалық оқулықтарында
басқа анықтамалар мен түсініктемелер ретінде де беріледі. Жиі аймақты
(регион) район түсінігімен теңестіреді, бірнеше ұлттық жүйенің таралып
орналасуындағы бірлестіруші географиялық ортаны айтады. Басқа да дәлірек
анықтамасында аймак деп - экономикалық районға, бірнеше шекаралас
областарда немесе республика аумақтарына (мысалы Ресей) сәйкес айтылады.
Мысалы И№ Кистонов айқындағандай аймақ - бұл елдің өзіндік мамандануымен
және өндіріс құрылымының ерекшелігі, ішкі байланыстылығы шаруашылығының
тұтастық аумақ бөлігі ретінде санайды. Бірақ, берілген түсініктің өз
шикілігі бар. Егер, мысалы аймақ республика, областар шекарасында өз
аумақтық басқаруы бар болса онда кең аумақты орталық немесе оңтүстік
Қазақстанда қалай жатнатты жайында сұрақ туады. Кейбір экономистер (мысалы
В.Ф.Павленко) аймақтық экономика түсінігіне елдің жеке салаларын және жалпы
өндіргіш күштерін орналастыру сұрақтарын кіргізбейді, аймақтық экономиканы
салалық экономика аналогы ретінде анықтайды (ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп
және т.б.), сондықтан да олардың ойы бойынша, ол елдің жеке райондарының
нақты экономикасын оқыту қажеттілігін айтады. Басқа экономистер (мысалы
Н.И.Чистобель) экономикалық аймақ - бұл бар ресурстарды комплекстік
пайдалану жолымен әлеуметтік-экономиканың әсері ең маңызды жетістікті
қамтамасыздандыратын, ішкі байланыстарының дамуымен, бүкілодақтық көлемдегі
өндірістің мамандануымен елдің өндірістік астарлы жүйесін айтады.
Сондықтан, аймақ деп халық шаруашылығының белгілі астарлы жүйесін
түсіндіріледі, онда салалық және аумақтық еңбек бөлінісінің өзара
байланысының негізінде ұйымдастырылады.
Жүйелік тәсіл тұрғысынан аймақ бұл:
- жеке ұдайы өндіріс жүйесі жайында;
- жеке әлеуметтік —экономикалы жүйесі жайында;
- астарлы жүйе шаруашылықтың басқа аймақтармен өзара байланысы, өзара
себепшілік.
Аймақ шаруашылықтың астарлы жүйе ретінде салаға қарағанда өте күрделі
құралады. Егер сала- технологиялық тұрғыдан бір типті өндіріс және
кәсіпорын жиынтығы, өндіріс, бөлу, айырбастау және тұтыну игілігі мен
қызметін қамтиды. Тағы бір ерекшелігі салыстырмалы түрде ұлттық жүйені
мемлекет деп қабылдасақ, мұнда осы жүйенің ішіндегі аймақтық жүйені астарлы
жүйе ретінде қарастырамыз.
Аймақ ұйымдық жүйенің күрделі формасы, мемлекет сияқты күрделі
әлеуметтік-экономикалық жүйе болып табылады.
Аймақтық жүйе бірнеше басты ерекшеліктерден тұрады: біріншіден,
аймақтық жүйе болғандықтан әлеуметтік - экономикалық жүйесі көрінеді, бұл
жағдайда тек экономикалық қана емес әлеуметтік көрсеткіштері де алға
шығады. Әлеуметтік параметрлері біршама дәрежеде жүйенің әлеуметтік
бағыттылығы экономикалық көрсеткіштерден гөрі көбірек нысаналы болып
табылады. Әрине, мұндай жүйенің экономикалық дамуы, оның әлеуметтік
мақсатқа жетудегі негізі болып табылады, бірақ аймақтық жүйедегі нақ
әлеуметтік бағытының параметрлеріне ерекше көңіл аудару қажет. Аймақтық
жүйенің сандық параметрлері алдымен халықтың өмір санасын және деңгейін
көтеруге бағытталуы қажет.
Әйгілі конвенцияда 117 МОТ 1962 жылы аталғандай: Кез-келген саясат
алдымен халықтың әл-ауқаты мен дамуына және де әлеуметтік прогреске
ұмтылуын мақтап дем беру бағытталуы тиіс [24.34]. Кейіннен бұл ереже кез-
келген мемлекет саясатына тиісті, тұрақты даму, өмір санасы деп
аталатын концепцияға енді.
Аймақтық жүйедегі екінші ерекшелік, аумақтық даму жағдайын айқындайды,
- бұл тұрақтылық (мықтылық) оның параметрлерінің оңды динамикасы. Бұл
ерекшелік және де аймақтық жүйенің әлеуметтік-экономикалық типімен де
байланысты, басты жетістік қысқа мерзімдік нәтижеге жету емес, мысалы
мемлекеттік меншікті инвестрлерге кәсіпорынды сату, сонымен бірге тұрақты
еңбекпен де қамту. Үшіншіден, аймақтық жүйе ерекшелігі - даму
пропорционалдығы және баланстылығы, оның параметрлері аймақтың ұдайы
өндіріс потенциалының жаңа пропорциясы экономикалық негізделген болуы
қажет.
Аймақтық экономикаға соңғы жылдары көп көңіл бөлініп жатыр. Мемлекет
тарапынан тиімді жолдарын белгілеп аймақтық саясатты іске асыру қажеттілігі
туындап отыр. Алдымен, аймақтандыру қажеттілігі экономикалық реформаларды
іске асыруда бірнеше негізгі факторларды ескереді: - Қазақстанның аумағы
өте кең, ал аймақтары әр түрлі сападағы табиғи ауарайы жағдайымен
сипатталады.
- табиғи - ауа-райы әр түрлі болғандықтан, Қазақстанда
әлеуметтік-экономикалық бір келкі емес деңгейімен де көрінеді.
- аймақ өте жоғары әлеуметтік-мәдени біркелкі еместігі қамтиды.
Қазіргі уақытта, нарыққа аймақтардың қарқынды енуімен байланысты
нарықтық қатынастар тұлғасы ретінде аймақты мүшелеудің жаңа критериясына
пікір айтылуда, атап айтқанда нарықтың көлемі қоғамдық еңбектің мамандану
деңгейімен, яғни еңбек бөлінісі канша терң болса қандай да бір аумақта
кәсіпорындар арасындағы кооперациялық байланыстар соншалықты күшті,
интеграциясы терең болады.
Сонымен, аймақ - бұл өндірістік құрылымды сипаттайтын, барлық
формаларының бар болуы, халықтың шоғырлануы, жұмыс орны, кеңістік және
уақыт бірлігіне есептегенде адамның рухани өмірі, өз аймағында
басқару ұйымы бар әлеуметтік - экономикалық
тұтастық.[25.399]. Экономикалық теорияда сараланып, жан-жағына көңіл
бөлінген анықтама тәрізді.
Аймақтарды жіктеуді өндірістің негізгі мамандандыру көздерімен де
мүмкін: агроөнеркәсіптік, транспорт-өнеркәсіптік, теңізөнеркәсіптік,
балықөнеркәсіптік, газмұнайөнеркәсібін және т.б. атауға болады.
Біркелкі аймақтар жоқ; ертеден игерілген және жақында игерілгені бар;
орталықтың және перефершінды бар; мынадай да болуы мүмкін халықтың саны
өсіп, басқаларда төмендейді; біреулерінде халықтың үлкен жастарының салмағы
көп болуы мүмкін, біреулерінде - керісінше жастардың салмағы көп. Аймақтар
өндіргіш күштерінің тану деңгейімен, әлеуметтік құрылымы, шикізат базасы
және қазба байлықтардың бар болуы, астана орталығы және мәдени,
өнеркәсіптердің жоғары дамуындағы жерлерден қашықтығы. Осы және басқа
айырмашылықтары аймақтық экономикада есептелуі кажет, әсіресе тұрақтандыру
және экономиканың дағдарыстан шығуы, рыноктық катынастар дамуы бойынша
ұсыныстарын есепке алып, нәтижесін шығаруы тиіс. Аймақ қазір экономикалық
және саяси қатынастарының басты объектісі болып табылады. Бұл жағдайда
аймақтық экономиканың қалыптасу ерекшеліктерімен басымдылықтарын анықтау
өте қажет, аймақтардың осы немесе басқа салыстырмалы артықшылықтарына
негізделеді, оның тарихи және мәдени дамуы ерекшеліктеріне сүйенеді.
Аймақтық экономиканың атқаратын кызметі, тұрақты аймақтың халқының
өмір санасы және жоғары деңгейін қамтамасыздандыру болып отыр. Аймақтық
экономика үш негізгі принциптерден түрады: 1) Аймақтағы тұрғындардың
тұтынуын нақты есепке алу, қалыптасқан нарықтардың жағдайы мен динамикасы,
мемлекеттің және жеке кәсіпорындардың мүддесі. 2) Аймақтық экономика
құрылымы сыртқы және ішкі факторларына максималды жақындауы үшін жағдайлары
жасалады. 3)Аймақтық мүдделерді активті іске асыру.
Аймақтық экономиканың келесі қызметтері: - өндіріс облысында: ішкі
және сыртқы нарықтары үшін аймақтық бағдарламалар бойынша өнімді өндіру
және қызмет көрсету; қоғамдық тауарларды өндіру (авия, темір жол,
автомобидьді линия мен жолдар, тазалау құралдары, көкті отырғызу және
т.б.); қоғамдық қызмет көрсету (туризм, білім беру, медицина, тұрғын үй,
мәдени шаралар және т.б.)
- баға қалыптасу обласында: баға және тарифтерді реттеу, мүмкін
болатын жеңілдіктер және штрафтық санкцияларды өңдеу, салық саясатын
анықтау.
- Бөлу облысында: тауар және қызметті бөлудегі
аймақтық
каналдардың қалыптасуы.
- Айырбастау обылысында : тауар және қызметті сатуды ынталандыру,
сатудан кейінгі сервистік қызмет көрсету, жарнаманы ұйымдастыру,
қоғамдық ақпарат жүйесін қалыптастыру, аймақтық жүйедегі
теле-комуникация, статистикалық базалар көрсеткіштері және т.б.
- Тұтыну облысында: тұтынудың ұтымды деңгейін қамту.
Аймақтық экономиканың табысты атқаратын қызметі көбінесе аймақ
әкімшіліктердің мүмкіншіліктері мен шеберліктері дер кезінде
ұтымды шешім қабылдау, аймақтармен орталықтың мүддесін есепке
алумен байланысты. Әр аймақтың әлпеті меншік формаларымен анықталмайды,
оның экономиканы басқару тәсілімен, әлеуметтік-
экономикалық катынастарымен, аймақтың жетістіктерін ұтымды пайдалану үшін,
аймақтың әлеуметтік-экономикалық мүддесінің әдістерін іздеу болып табылады.
Аймақтық экономика теориясының құрылымы оқулықтарда теоретикалық
зерттеулердің төрт қазіргі даму бағыттары қарастырылады:
а) жаңа парадигмалар және аймақ концепциясы; б) орналастыру
әрекеттері; в) экономиканы кеңістіктік ұйымдастыру; г) аймақаралық
өзара байланыстары.
Аймақ қазіргі теорияларда атқаратын қызметтері және көзқарастар көп
жүйе ретінде зерттеледі. Ең көп тараған оның төрт парадигмасы белгілі:
аймақ- квозимемлекет; аймақ - квозикорпарация; аймақ - нарық; аймақ-
социум.
Аймақ квозимемлекет ретінде мемлекет және ұлттық экономика астарлы
жүйесін жекеленгені туралы көрсетеді. Көптеген елдерде аймақтар алдын
орталыққа қарайтын (децептрализация процестері) барлық қызметтерімен
қаржы ресурстарын жандандырып, қамтамасыз етеді. Бұл елдерде жалпы
мемлекеттік және аймақтық үкіметтің өзара әрекеттерінің механизмдерін және
де аймақаралық экономикалық қатынастырының формаларын жетілдіруге басты
көңіл бөлуде.
Аймақ квозикорпорация ретінде - меншіктегі (аймақтық және жергілікті)
және экономикадағы іс-әрекеттеріндегі ірі тұлга. Бұл жақтар тауар
нарығындағы бәсекелестік күресте, қызмет, капитал (мысал ретінде, жиі,
жергілікті өнімнің сауда маркасы қорлау және ең көп жоғарғы инвестициялық
рейтингке байланысты жерлеу) қатысушылары болып табылады, ұлттық және
трансұлттық корпорациялармен өзара әрекеттеседі.
Нарық ретіндегі аймақ тәсілі, анықталған шекарасы бар, экономикалық
әрекеттерінің жалпы шарттарына (кәсіпкерлік аясында) және аймақтың нарықтық
ерекшеліктеріне әртүрлі тауар және қызмет, еңбек, несие-қаржы ресурстары,
бағалы қағаздар, ақпарат, білім және т.б. көңіл аударады.
Аймақ теориясында, қарастырылған үш парадигма нарықтың өзін-өзі
реттеуі, мемлекеттік реттеу және әлеуметтік бақылау қатынастарының
проблемалары енеді. Ғалым-аймақшылар арасында шетті көзқарастарды
ұстанушылар сирек кездеседі: радикалды либералист немесе радикалды-
орталықты. Көптеген теоретикалық көріністер әлеуметтік рыноктың
шаруашылық платформасында орын алады.
Сондықтан экономикалық аймақ концепциясында басты көңілді нарық
фиаскосы қиындықтан шығуға бөледі, оның қағидасы қоғамдық игілік
өндірісімен пайдалануда, табиғи монополияларды реттеуде жеке кәсіпкерлік іс-
әрекетіндегі сыртқы әсерден қорғануда жэне т.б. нарықтық е
емес аяның дамуын қамтиды.
Аймақты социум ретінде қарастыру (анықталған аумақта өмір сүретін
адамдардың қоғамдастығы) әлеуметтік өмірдегі ұдайы өндіріспен (сәйкестік
көріністеріне халық және еңбек ресурсары, білім беру, денсаулық сақтау,
мәдениет, қоршаған орта, және т.б. жатады) және таралып орналасу
күйелерімен байланысты. Әлеуметтік топтарды олардың ерекше қызметтерімен
мүдделерінің шегінде зерттеп қарастырады. Мұндай тәсіл, әрине экономикадан
да кеңірек.
Аймақтың даму теориясы макроэкономика, микроэкономика, институционалды
экономика және басқа бағыттағы қазіргі экономикалық ілімдердің
жетістіктеріне сүйенеді. Аймақтық және ұлттық экономиканың ұқсастығы
біріншісіне макроэкономикалық концепциясына аймақ-квазимемлекет
парадигмасына жақын. Микроэкономикалық істелінген нәтижелерді аймақты
талдау беруде нүкте немесе біркелкі кеңістік ретінде жеткіліксіз
болғанда қолданғаны дұрыс, басқаша айтқанда ішкі қисынсыздығын көрсетуде
қажет. Микроэкономикалық талдаудың теориясы мен методологиясы аймақ-
квазикорпорация және аймақ-нарық парадигмаларына сәйкес келеді. Аймақ
теориясының эволюциясы материалдық емес мақсаты және экономикалық даму
факторларының рөлін көтергенде, пәнаралық зерттеу мүмкіншіліктері
ұлғайғанда, аймақтардың тұрақты даму моделіне өту бұйрығын (эколог-социо-
экономикалық) бейнелейді.
Соңғы он жылдықта зерттелген орналастыру теориясы классиктер
мұрасын, ауылшаруашылық және өнеркәсіптік орналастыру проблемаларын теріске
шығармай, іс-әрекеттің және орналастыру факторлардың басқа түрлеріне көңіл
аударды. Жаңа теория нысаналары- инновацияны кеңістіктік таратып бөлу,
телекоммуникациялық және компьютерлік жүйе, өнеркәсіпті техникалық
жинақтарды қайта құру және конверсиялы дамыту. Назарды дәстүрлі орналастыру
факторларына (транспорттық, материалдық және еңбек :шығындарында) емес,
инфрақұрылымды қамту, еңбек нарығын құрылымдау, экологиялық шектеулер
проблемаларына аударуда. Соңғы жиырма жылдықта материалдық емесорналастыру
факторларының маңыздылығы кенеттен өсті, оларға мыналар жатады: мәдени
әрекеттің сапалылығы және әр-түрлілігі, интенсивтілік деңгейі және
рекреационды қызмет; шығармашылық жағдайы, адамдардың өз орындарына
құштарлылығы және басқалар.
Алдыңғы орналастыру теориялары не жеке өндірушілердің, сатшылардың
және тұтынушылардың жеке мүдделеріне (батыс мектебі), не мемлекеттің
мүддесіне (кеңістік мектеп) бағытталған. Соңғы қазіргі теория жеке
тұлғалардың, топтардың (корпаративті, аймақты) және мемлекеттің
мүдделерінің қарама-қайшылықтары жайындағы орналастыру
зандылықтарын түсіндіреді. Орналастыру теориясы дамуының басты кезеңі
иновацияны құру және тарату процестерін зерттеу болып табылады. Тауар
өндірісі бірнеше сатыларды қамтуына сәйкес, әрі әрбір соңғылары
орналастырудың өз басымдылықтары бар аймақтың өмірлік цикл теорияларымен
тығыз жақын Т.Хегерстранд инновациялық диффузия теориясын енгізді. Ғалым
көрсеткіші төмен дамыған аймақтарда инновация сатылары үшін жағымды
жағдайларды құруды ұсынады- білім алатын және ғылыми орталықтар түрінде.
(технополистер, ғылым қалашықтарын және т.б.).
Экономиканы кеңістік ұйымдастыру теориясының дамуы өнеркәсіптік және
транспорттық түйініндегі, агломерациялар, аумақтық-өндірістік
комплексіндегі, қалалық жэне ауылдық тұрғындардың әр түрлі типтері аткарушы
қызмет қасиетіне сүйенеді. Кең танымалы болған өсу полюстар теориясы
Кристаллердің орталықтық орын теориясын қазіргі аналитикалық әдістерді
қолдана отырып байытты. Француз экономисі Ф.Перру енгізген өсу полюстер
идеясының негізінде, экономиканың салалық құрылымының жетекші ролі жайында,
бірінші кезекте жаңа тауарлар мен қызметті құрушы алдыңғы салалардың
ұсыныстары жатыр. Бұл идея маңызды дамуын алды. Жаңа аймақтар үшін
шаруашылықты меңгеруде аумақтық-өндірістік комплекстерді қалыптастыру
теориясын енгізді. (М.К.Бандман).
Қазіргі аймақаралық экономикалық өзара әрекет теориясы (немесе
аймақтық экономиканың өзара байланысы) өндріс және өндірістік факторлардың
жеке орналастыру теориясы, аймақаралық экономикалық байланыстар,
таратушылық қатынастарды интегралдайды. Бұл жерде жалпы экономикалық тепе-
теңдікті және халықаралық экономикалық интеграция теорияларының нәтижесін
пайдаланады. Аймақаралық өзара байланыстарын талдау жүйесінде басты рөлді
үш ірге тасты түсініктер: Парето бойынша оптимумы ядро және
экономикалық тепе-теңдік көрсетеді. Паретто-оптимум көп аймақты жүйеде-
бұл экономикалық дамудың көп варианттары, ондағы бір аймақ үшін, басқаның
жағдайын жамандатпай жақсартуы мүмкін емес. Бірақ әр түрлі ұтымды Паретто
бойынша варианттары жеке аймақтар үшін бірдей табысты емес. Одан кейін
аймақтар өздігінше әрекет етіп немесе басқалармен коалицияда (бірлікте)
болуы, өзінің жағдайы үшін көп жетістікке жетуі мүмкін. Ядро көпаймақты
жүйеде - бұл көптеген мынадай даму варианттары, іске асуына барлық аймақтар
мүдделі, себебі жүйеден шығу, бірлік құру оларға тиімсіз. Ядро, егер ол бар
болса тек Паретто-оптималды варианттарынан тұрады. Көпаймақты жүйеде
экономикалық тепе-теңдік бірнеше модификацияға мүмкіндік береді; жалпы
қағидасы нарықтың шарттарын анықтау болып табылады (айырбас баға, тарифтер,
салықтар және т.б.) әрбір аймақ шешімі үшін тиімді келісімдерді айтады.
Сонымен, аймақ және аймақтық экономикасының теориялық мәселелері әлі
де тереңдетіп талдап қарастыруды талап етеді. Қазақстан Республикасы алдағы
жүрер жолын айқындап, аса маңызды шешімдерге сүйеніп, ұлттық
экономикамыздың теориялық негіздер ілімі қалана берсін.
2. Қазақстан Республикасының нарықтық реформалар кезеңінің аймақтық
экономикасы
2.1. Елдің даму стратегиясындағы аймақтық экономиканың потенциалы
Қазақстан өзінің нысалы дамуын Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді
Стратегиясына толық сәйкес жалғастырып келеді. Ендігі жерде күн тәртібінің
ұлттық экономиканың әлемдегі орнына, ішкі өндірістік күшінің,
бизнестегі азаматтардың бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру қажет. Бұл
міндетті шешу үшін біздің экономикалық, сондай-ақ әлеуметтік салаларда да
Европалық стандартқа жеткізу, алдыңғы қатарлы технологиялармен жабдықтап,
дәлелдеген тәжірибелерді еліміздің менталитетіне байланысты қадағалап іске
асырумыз қажет. Экономика біздің дамуымыздың басты басымдылығы, ал
экономикалық өсуінің барынша жоғарғы қарқындыға қол жеткізу - негізгі
міндетіміз болып қала береді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz