Азамат соғысы кезіндегі Кеңес үкіметінің экономикалық саясаты
1 АЗАМАТ СОҒЫСЫ КЕЗІНДЕГІ КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫ
1.1 Ауыл шаруашылығындағы экономикалық саясаттың мәні
2 КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ САЛДАРЫ
2.1 1921 жылғы аштық
2.2 Кеңес үкіметіне қарсы көтерілістер
ҚОРЫТЫНДЫ
1.1 Ауыл шаруашылығындағы экономикалық саясаттың мәні
2 КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ САЛДАРЫ
2.1 1921 жылғы аштық
2.2 Кеңес үкіметіне қарсы көтерілістер
ҚОРЫТЫНДЫ
1917 жылғы қазан бұрынғы Ресей империясында барлық саяси және экономикалық жағдайдың өзгеруіне алып келді. Азамат соғысының басталуы большевиктер партиясын «соғысушы партияға» айналдырды және «әскери коммунизм» саясатының құрылуына әкелді.
«Әскери коммунизм» тарихи жағдай ретінде және нақты жан-жақты әлеуметтік-экономикалық саяси жүйе ретінде саналады. Кеңес заманындағы бұл тарихи оқиға экономистер мен тарихшылар арасында осы уақытқа дейін дау және әртүрлі пікірлер тудырып келеді. Әсіресе, даулы мәселелерге «әскери коммунизмнің» пайда болуына объективті және субъективті факторларының себептері, Кеңес мемлекеті өміріндегі барлық салада өз ізін қалдырған әскери-коммунистік шаралардың салдары, В.И. Лениннің әскери коммунистік идеологияға қарым-қатынасы мәселелері және тағы басқалар жатады. /23, 61/
«Әскери коммунизм» терминін 1916 жылы алғаш рет А.А. Богданов пайдаланады. Бұл термин I Дүниежүзілік соғысқа тартылған Еуропа елдерінде қолданылған. Басында бұл терминге барлығы да сыни көзбен қарады. Өйткені, ол соғыс кезіндегі империализмді танытты. Сонымен қатар, бұл терминді «авторитарно-регулируемую оргнизацию паразитизма и истребления» деп таныды. Бұл термин соғыстан тылға қарай кең тарады.
Уақыт өте келе «әскери коммунизм» ұғымы өзінің бастапқы мағынасынан айрылып, ЖЭС-ке көшкенге дейінгі Кеңес Республикасының шаруашылық дамуын танытатын ресми кезең, яғни, 1918 жылдың аяғы -1921жылдың басы деп аталады /40, 68/.
Бұл саясаттың әлеуметтік –экономикалық құрама элементтері: жеке меншікті жою, тауар-ақша қатынастарын қысқарту, өнеркәсіпті жаппай национализациялау, азық-түлік салғырты бойынша шаруалардан ақша жинау, жалпы ортақ еңбек ету міндетіне кірісу, еңбек ету армиясын ұйымдастыру және басқа шаралар. Бұл бірден, бір уақыттағы жағдайда орындалған жоқ, Кеңес үкіметінің құрылуы мен оның қабылдаған декреттер қатарын біртіндеп біртұтастыққа жиналып, «әскери коммунизм» деген атқа ие болды. Бұл саясаттың құрылуына негізгі әсер еткен идеологиялық догмалар және большевиктік басшылардың революциялық асығыстығы. Қазақ ауылдарының қандай да бір радикалды тәжірибелерді көтеруге жағдайлары болмады. Қазан төңкерісі алдында қазақ халқынан алынған жалпы жердің аумағы 45млн десятинаны құрады /15, 313/.
Бірінші дүние жүзілік соғыс үлкен көлемдегі ірі қара, шикізат және басқа көлемдегі материалдық құндылықтарды алып қойды. Осы жылы Қазақ халқына азық-түлікті жеткізіп тұру, әртүрлі салықтар, ақшалай міндеттемелер жүктелді. Артынша 1916 жылғы көтеріліс қазақ халқы үшін қайғылы болды. Бірақ халық шаруашылығы кеңестік тәжірибенің билігінде еді. «Әскери коммунизм» шараларының анық көрінісі ретінде бірінші кезекте азық-түлік салғырты
«Әскери коммунизм» тарихи жағдай ретінде және нақты жан-жақты әлеуметтік-экономикалық саяси жүйе ретінде саналады. Кеңес заманындағы бұл тарихи оқиға экономистер мен тарихшылар арасында осы уақытқа дейін дау және әртүрлі пікірлер тудырып келеді. Әсіресе, даулы мәселелерге «әскери коммунизмнің» пайда болуына объективті және субъективті факторларының себептері, Кеңес мемлекеті өміріндегі барлық салада өз ізін қалдырған әскери-коммунистік шаралардың салдары, В.И. Лениннің әскери коммунистік идеологияға қарым-қатынасы мәселелері және тағы басқалар жатады. /23, 61/
«Әскери коммунизм» терминін 1916 жылы алғаш рет А.А. Богданов пайдаланады. Бұл термин I Дүниежүзілік соғысқа тартылған Еуропа елдерінде қолданылған. Басында бұл терминге барлығы да сыни көзбен қарады. Өйткені, ол соғыс кезіндегі империализмді танытты. Сонымен қатар, бұл терминді «авторитарно-регулируемую оргнизацию паразитизма и истребления» деп таныды. Бұл термин соғыстан тылға қарай кең тарады.
Уақыт өте келе «әскери коммунизм» ұғымы өзінің бастапқы мағынасынан айрылып, ЖЭС-ке көшкенге дейінгі Кеңес Республикасының шаруашылық дамуын танытатын ресми кезең, яғни, 1918 жылдың аяғы -1921жылдың басы деп аталады /40, 68/.
Бұл саясаттың әлеуметтік –экономикалық құрама элементтері: жеке меншікті жою, тауар-ақша қатынастарын қысқарту, өнеркәсіпті жаппай национализациялау, азық-түлік салғырты бойынша шаруалардан ақша жинау, жалпы ортақ еңбек ету міндетіне кірісу, еңбек ету армиясын ұйымдастыру және басқа шаралар. Бұл бірден, бір уақыттағы жағдайда орындалған жоқ, Кеңес үкіметінің құрылуы мен оның қабылдаған декреттер қатарын біртіндеп біртұтастыққа жиналып, «әскери коммунизм» деген атқа ие болды. Бұл саясаттың құрылуына негізгі әсер еткен идеологиялық догмалар және большевиктік басшылардың революциялық асығыстығы. Қазақ ауылдарының қандай да бір радикалды тәжірибелерді көтеруге жағдайлары болмады. Қазан төңкерісі алдында қазақ халқынан алынған жалпы жердің аумағы 45млн десятинаны құрады /15, 313/.
Бірінші дүние жүзілік соғыс үлкен көлемдегі ірі қара, шикізат және басқа көлемдегі материалдық құндылықтарды алып қойды. Осы жылы Қазақ халқына азық-түлікті жеткізіп тұру, әртүрлі салықтар, ақшалай міндеттемелер жүктелді. Артынша 1916 жылғы көтеріліс қазақ халқы үшін қайғылы болды. Бірақ халық шаруашылығы кеңестік тәжірибенің билігінде еді. «Әскери коммунизм» шараларының анық көрінісі ретінде бірінші кезекте азық-түлік салғырты
1 АЗАМАТ СОҒЫСЫ КЕЗІНДЕГІ КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫ
1. Ауыл шаруашылығындағы экономикалық саясаттың мәні
1917 жылғы қазан бұрынғы Ресей империясында барлық саяси және
экономикалық жағдайдың өзгеруіне алып келді. Азамат соғысының басталуы
большевиктер партиясын соғысушы партияға айналдырды және әскери
коммунизм саясатының құрылуына әкелді.
Әскери коммунизм тарихи жағдай ретінде және нақты жан-жақты
әлеуметтік-экономикалық саяси жүйе ретінде саналады. Кеңес заманындағы бұл
тарихи оқиға экономистер мен тарихшылар арасында осы уақытқа дейін дау және
әртүрлі пікірлер тудырып келеді. Әсіресе, даулы мәселелерге әскери
коммунизмнің пайда болуына объективті және субъективті факторларының
себептері, Кеңес мемлекеті өміріндегі барлық салада өз ізін қалдырған
әскери-коммунистік шаралардың салдары, В.И. Лениннің әскери коммунистік
идеологияға қарым-қатынасы мәселелері және тағы басқалар жатады. 23, 61
Әскери коммунизм терминін 1916 жылы алғаш рет А.А. Богданов
пайдаланады. Бұл термин I Дүниежүзілік соғысқа тартылған Еуропа елдерінде
қолданылған. Басында бұл терминге барлығы да сыни көзбен қарады. Өйткені,
ол соғыс кезіндегі империализмді танытты. Сонымен қатар, бұл терминді
авторитарно-регулируемую оргнизацию паразитизма и истребления деп таныды.
Бұл термин соғыстан тылға қарай кең тарады.
Уақыт өте келе әскери коммунизм ұғымы өзінің бастапқы мағынасынан
айрылып, ЖЭС-ке көшкенге дейінгі Кеңес Республикасының шаруашылық дамуын
танытатын ресми кезең, яғни, 1918 жылдың аяғы -1921жылдың басы деп аталады
40, 68.
Бұл саясаттың әлеуметтік –экономикалық құрама элементтері: жеке
меншікті жою, тауар-ақша қатынастарын қысқарту, өнеркәсіпті жаппай
национализациялау, азық-түлік салғырты бойынша шаруалардан ақша жинау,
жалпы ортақ еңбек ету міндетіне кірісу, еңбек ету армиясын ұйымдастыру және
басқа шаралар. Бұл бірден, бір уақыттағы жағдайда орындалған жоқ, Кеңес
үкіметінің құрылуы мен оның қабылдаған декреттер қатарын біртіндеп
біртұтастыққа жиналып, әскери коммунизм деген атқа ие болды. Бұл
саясаттың құрылуына негізгі әсер еткен идеологиялық догмалар және
большевиктік басшылардың революциялық асығыстығы. Қазақ ауылдарының қандай
да бір радикалды тәжірибелерді көтеруге жағдайлары болмады. Қазан төңкерісі
алдында қазақ халқынан алынған жалпы жердің аумағы 45млн десятинаны құрады
15, 313.
Бірінші дүние жүзілік соғыс үлкен көлемдегі ірі қара, шикізат және
басқа көлемдегі материалдық құндылықтарды алып қойды. Осы жылы Қазақ
халқына азық-түлікті жеткізіп тұру, әртүрлі салықтар, ақшалай
міндеттемелер жүктелді. Артынша 1916 жылғы көтеріліс қазақ халқы үшін
қайғылы болды. Бірақ халық шаруашылығы кеңестік тәжірибенің билігінде еді.
Әскери коммунизм шараларының анық көрінісі ретінде бірінші кезекте азық-
түлік салғырты болды. Қызылгвардиялық шабуыл практика жүзінде Азамат
соғысынан ауыл мен деревняларға тез ауыса бастады және азық-түлік алу
түрлері мен тәсілдері арқылы жүргізді.
1917жылғы қазан оқиғасынан кейін бұрынғы патша империясының әртүрлі
аудандарында азық-түлік дайындығы бойынша большевиктік іс-шараларға қарсы
шықты. Украиндық Орталық бас секретариаты Украинаның барлық азық-түлік
комитетіне, Петроградқа, Мәскеуге, Ресейдің солтүстік аудандарына және
фронтқа астықты тасымалдауға тыйым салу туралы телеграфпен жан –жаққа
жарлықтар таратты. Орталыққа астық жеткізуден Дон облысының азық-түлік
органы бас тартты 8, 242.
Қазақстан Кеңес үкіметінің жарлығына бағынбаған және Орынбор-Торғай
губпродком, Семей облпродкомитет және басқа азық – түлік ұйымдары болды,
олар астықты жеткізуден бас тартты. Мұндай жағдайда большевиктер азық-түлік
диктатурсына кірісу үшін әскери күштеуге сүйенді. Азық-түлік топтарын
жұмысшылардан құрады. Қазақстанда, сол сияқты Ресейдің орталық
губернияларында 1918жылы құрылған аздаған және жекелеген топтар, 1920
-1921ж.ж. Военпродбюрода құрылған азық –түлік әскерлеріне дейін жүріп өтті.
Осының негізгі бастаушысы В.И. Ленин болды. Өзінің Питерлік жұмысшыларға
үндеуінде ол тікелей: Питерде отырып, аш болып, қаңырап қалған
фабрикалардың жанында сарғайып жүру бұл ақылсыздық әрі қылмыс. Питер
жұмысшылары мұндай ақылсыздықтан арылып, ақылсыздықты қорғайтын ақымақтарды
желкелеп қууы, сөйтіп ондаған мың болып жиналып, астығы көп, өзін және
отбасын асырауға болатын Оралға, Еділге, оңтүстікке қарай жылжуы керек-
деп атап көрсетті 13, 99.
Кеңес үкіметінің қол астына алған шаруашылық қатынастардың
күшейгендігінің маңызды белгісі 1919жылы 11 қаңтарда РКФСР ХКК енгізген
декреті азық-түлік салғырты болды.
Оған 1918 ж. 13-27 мамырдағы астық саудасындағы мемлекеттік
монополияны БОАК және ХКК-ның декреттері енгізілген болатын. Осындай
жағдайда Кеңес үкіметі азық –түлік диктатурасын жариялай отырып, азық -
түлік саясатында жаңа талаптар: жеке астық сатуға тыйым салып, артық
астықты алды. Артық астығы болып, азық – түлік топтарынан жасырып,
базардағы бағамен сатқан шаруалар халық жауы деп жарияланды. Е.Г.Гимпельсон
өзінің зерттеуінде әділ бағалап көрсеткендей азық-түлік кезінде ауыл
алқабындағы артық астықты анықтау ауысып кетті: Егер бұрын артық астықты
қалыптастыруда шаруалар отбасының астыққа қажеттілігінен шықса, енді жаңа
декрет бойынша мемлекеттің нанға қажеттілігінен туындайды деп көрсетеді
31, 26-27.
Артық өнім астық көлемінде есептеліп, ауыл, болыс, уезд, губерния
аумағында мемлекетке тапсыру керек болды. РКП(б) ОК губком құрылысындағы
салым, болыс үшін артық өнім өзін-өзі анықтады. Партия және оның басшылары
астық үшін күресте ауыл еңбеккерлеріне аяусыз соғыс жариялады.
1921ж. азық-түлік компаниясының бастауы Ақмола губерниясында жиналған
салғырт бойынша шамамен 2 млн 100 мың пұт астық құйылған орындар болды.
Сол сияқты шамамен 100 мың пұт бастырылмаған маялар болды, бірақ оларды
мемекеттік меншік деп жариялаған еді. Азық–түлік салығы декретіндегі салым
уақытша тоқтатылып, шаруалар қалған астықты өзінің қажеттілігіне тұтына
бастады.
Осындай жағдайда азық –түлік салғырты бойынша астықты күштеп алу
басталды. Пономаренкодан шектеусіз билікті қолына алған азық-түлік халық
комисариатының қызметкелері, жеке адамдарға және халыққа күштеу әдістерін
қолданды. Атбасар уезіндегі Маринин болысындағы салым бойынша 15 пұт жиналу
керек болды, болыс бойынша 1000 пұт бастырылмаған астық есепке алынса, оның
4000 пұтты тұқымдыққа алынып қойды. Сонда Пономаренко жергілікті шаруашылық
басшыларын ату жазасы арқылы қорқыта бастады. Осындай өкілеттің жинау
акциялары кейде ішімдікпен, жанжалмен аяқталатын 14, 67-68.
Халық салықты орындаған жағдайда отрядтың жұмысы болыстың барлық
селоларында міндеттің орындалуын бақылауға, жергілікті кеңестерде астық
құятын пунктердің квитанцияарын күн сайын тексеруге келіп сайды. Бұл үшін
отряд селолар бойынша 3-5 адамнан топтарға бөлінген. Азық-түлік салығын
орындаудан бас тартқан жағдайда қыстақ әр бірінде ауа саны 50-ден аспайтын
учскелерге бөлінген, осындай учаске отряд мүшесіне және кеңес өкіліне
тапсырылған. Тізім жасалып, онда әрбір үй қожайынына жүктелген міндет пен
оны орындау мерзімі көрсетілетін болған. Аудандағы отрядтың жұмысы астықты
шаруаларға жасыру мақсатында бір жерден, екінші жерге апармауы үшін қатаң
бақылау жүргізу болды. Жолдардың тоғысатын торабында қоршап алатын отрядтар
тұрды.
Жергілікті халық келген азық-түлік отрядтарының озбырлығына барынша
қарсыласып бақты. Орынбор-Торғай облысында Туладан, Иванова-Вознесенскіде
келген жұмысшы отрядтары, Балтық матростары іс-қимыл жасады. Жергілікті
жерлерден жоғары тұрған аық-түлік органдарына жіберілген жеделхаттардың
сипаты, азық-түлікті қарсылықсыз алу өте сирек кездескендігін байқатады.
Міне, осындай жеделхаттардың үлгі болатын үзінділері: Орынбор, Губерниялық
әскери азық-түлік бюросы мен аудандық азық-түлік коммисариаты дереу отряд
жіберулеріңізді өтінеді, себебі қарулы күштер көмегінсіз халықтан астық алу
және мемлекеттік азық-түлік салғыртын орыдау мүмкін емес 16,33.
Азық-түлік жоспарланған көлемде жинаудың сәті түспейтінін білген азық-
түлік органдары қуғын-сүргін шараларын бұрынғыдан да күшейтті. Мысалы,
Ақмола уезінің қазақ болыстарының бірінде 25-30 адам аиылды. Мұның бәрі
орыс пен қазақ шаруашылықтарының экономикалық жағдайының түгелдей
күйреуіне, Кеңес өкіметі мен оның декреттеріне сенімінің жойылуына,
большевиктер партиясына деген теріс көзқарасқа алып келді. Азық-түлік
салығы 1921 жылдың ортасына дейін жалғасты, жоқ астықты тапсыруға
итермелеген қысымға шыдамаған халық сол жылдың астығын беруге мәжбүр болды.
Жоспарланған 4 миллион пұт астықтың 2,3 миллион пұтын ғана жинау мүмкін
болды. Шаруалардың ешқайсысы азық-түлік салығы туралы декреттің бар
екеніне сенген жоқ, өйткені, осымен қатар олар азық-түлік салығы орындауды
жалғастырып жатты 36, 45-47.
Астық жинау кезінде және қазақ халқының көшу кезіне қарамай, барлық
көлік арба транспорттары түгелімен мобилизацияланды. Халыққа транспорт
қажет болса да берілмеді, сондықтан барлық астық жиналмады және дәндері
түсіп қалды. Артынша мобилизацияланғандар қайтарылмай, қазақтардың ірі
қаралары көшу кезінде қырылды. Пономаренконың БОАК-ң төтенше өкілеттілігі
Смирнов Петропавлға барып, ол барлық Ақмола губерниясынан 4 млн пұт астық
жинау керек болды. Бұл кезде губерния бойынша есепте 2 млн 900 мың пұт
тұрды. Смирнов табысын паш етіп көрсету үшін Ленинге, Калининге және РСФСР
наркомпрод орынбасары Брюхановқа баяндады. Ол Ақмола губерниясына астықты
тасымалдау бір тәулікте 30 вагонға жеткізілсе, жартысы кейін тәулігіне 50
вагонға жеткізіледі. Барлығын қыркүйекте Смирнов 3 млн пұт тасымалдауға,
1921 жылы қазан айының 7 дейін - 3,9 млн пұт тасымалдауға уәде етті 38,
16-18.
1921ж. қыркүйектің ортасына дейін салымдар жалғастырылып халық
айтылған астықты өткізуге міндетті болды. Кімде жоқ болса да ол осы жылы
өткізу керек. 4 млн пұт жоспар бойынша жиналу керек болса, тек 23 мың пұт
ғана жиналды. Мұның барлығы қазақ орыс шаруаларының экономикалық жағдайының
күйреуіне әкелді.Кеңес үкіметіне деген сенбеушілік, большевиктер партиясына
және декреттеріне деген теріс көзқарастар қалыптасты.
Бұрынғы БОАК-ң мүшесі Сәдуақасов КазОТК мүшелері Бейсенов, Байдильди,
Асылбеков, губком мүшесі Нұрмұхамбетов Ақмола губерниясынан кетуге мәжбүр
болды, өйткені РСФСР өкілеттілігінің жүргізген саясаттарына қарауға және
кедергі жасауға мүмкіндігі болмады. Өз кезегінде А. Пономаренко КазССР
орган басшылығының бұйрықтары мен нұсқауларын ескермеді 12, 144-145.
Губернияда астықты тәркілеу жұмысын тездету үшін КазССР наркомпрод
органдары продотряд үшін сыйлыққа астық беру жүйесін жүргізді. Губпродком
дайындық тобы басқарып, әрбір белгіленген районға бір немесе бірнеше
болыстарға жұмысты уездік продотдел арқылы жеткізді. Продотряд құрған ұйым
үшін, әрбір отряд жұмысшыларына жеке сыйлық берілді. Продотряд болыс
басшыларымен бірге белгіенген міндетті орындау үшін халық арасында
міндеттердің таралуын қарастырды.
Болыс комитеті мен ауыл кеңесі салымдардың елді мекенде және үй
басында жүргізілуін бақылады. Егер жергілікті Кеңестер салымдарға қарсы
әрекет етсе, азық-түлік отрядтары уездік Военпродбюроға хабар жеткізген.
Ауқатты шаруалар астықты жасыруға тырысты. Бірақ райпродком оны тапқан
жағдайда бүкіл селоға айып пұл салды. Осыдан салымдарды орындаған шаруалар
жапа шекті. Продотряд іс-әрекетінің сыни көзқарастары наразылыққа әкеліп
соқты. Салымдар жүргізілген кезде азық-түлік салғыртына мүлдем қатысы жоқ
заттар тәркіленіп, артынан продотрядтар арасында бөліске түсті 15, 96.
Әскери коммунизм саясатындағы азық-түлік салғыртының Қазақстандағы
жүзеге асырылуы теңсіздік жағдайда болды. Кеңес үкіметінің қайта құруы
аяқталған кезде, Қазақстан аймағы әкімшілік жағынан орталығы Омск болған
Сібір ревкомына бағынды.
Алғашқы кездегі Кеңес үкіметінің аграрлық саласы әскери-коммунизмнің
ең маңызды принципі азық-түлік салғыртын күштеп тәркілеу қалыптасты. 1919
ж. қарашада Петропавл, Көкшетау, Есім уезінің территориясы бес райпродкомға
бөлінді: Петропавл, Евлендік, Петухов, Пресногорск, Всесвят. Алғашқыда
Солтүстік Қазақстандық шаруалар продорганды шақыруға қарсы шықты және
астықты еріксіз кеңестік ақшаға айырбасқа беруге тура келді. Шаруалар бұл
ақшаға қажетті өндіріс өнімдеріне ие болуға үміттенді. Бірақ бұл
жоспарланған өнім көп ұзамай 1919 ж. қарашадан 1920ж. қаңтар-ақпанда
кеңінен жалғасып, тез аяқталды, өйткені шаруалар кеңес ақшасы мен сатып алу
қабілетін мүлдем иемдене алмады және ол өте тез құнсызданды. Сондықтан
жоғарғы билік жазалау әдістерін қолдануға асықты, нақты азық –түлік
салғыртын зорлықпен тәркіледі. Петропавлск, Көкшетау, Ақмола уезінің
тұрғындарына 4млн 700 мың пұт астық салғырты салынды. 1919 ж. егіс аумағы
статистикалық мәліметтері өткен жылдың қоры бойынша есептелген 7, 87.
Продорганның есептеуі бойынша осындай көлем шамамен 70% артық астықты
құрауы керек болды. Бірақ 1920 жылы 20 шілдеде астық құятын орындарға
барлығы 821мың пұт немесе салымның жалпы жоспарынан 14% түсті. Іс-жүзінде
азық-түлік салғырты бойынша барлық өнімдер Мәскеу мен Петрогродқа
жіберілді.
1920жылы 20 шілдеде РКФСР ХҚК Сібірдегі артық астықты тәркілеу
туралы заңы қабылданды. Осы декрет бойынша салым Сібір үшін астықтың 110
млн пұтты құрап, бұл көлем РКФСР бойынша барлық салымдардың төрттен
жоғарысын құрады. Оның 35 млн пұт салымды Омск губерниясына (Петропавл,
Көкшетау,Ақмола, Атбасар уездері Омск губерниясының құрамына кірді),
Семейге 15 млн пұт салықты болып, Сібір продком 1желтоқсанда 60% , 15
қаңтарға дейін 20% , 1921ж. 1наурызда қалғаны 20% болатын астық құятын
орындарының келесі уақытын анықтады.
Қазақстандағы бұл аймақта азық-түлік салғырты дөрекілік және көбінесе
қатыгездік әдістермен өткізілді. Бұл өңірдегі большевиктік жүйе әлі
толығымен орнамай, Сибпродком продотряды волюнтаристік әрекетінің
нәтижесінде Кеңестік Ресейдің ең мықты шаруалар көтерілісінің себебі болды.
Қазақстанның Сібір аудандарындағы ауыл мен жеке болыстарда қандай себеппен
салымдардың тартылуы болғанын келесі мысалдан көруге болады. Ақмола уезінің
Благодат болысының тұрғындарына астық жем-шөптен 5000 пұт, бидай және 2000
пұт сұлы мен арпа салымдары салынды. Бұл салымдар 1920 ж. егіс алқабы
көлемінен есептеп тартылды. Бір десятинадан 1пұтқа 30 фунд бидай және 5
пұтқа 70 фунт сұлы мен арпа алынды. Благодат және Новока ауылының
тұрғындары 1920 ж. көктемде 1403 десятина бидай және 196 десятина сұлы
және арпа екті. Артынша 2455 пұт бидай және 1029 пұт сұлы және арпа
көлемдегі салымдар тиісті болды. Павлов және Барятин ауылының тұрғындары
1158 пұт бидай және 346пұт сұлы және арпа өткізу керек болды. Верин
ауылы 450 пұт және 420 пұт сәйкес Звенигород- 661 және 94 пұт Ртищевск 295
және 110 пұт астық жиналды. Бұл салымдардың жоспары Ақмола уездінің
Благодат болысполкомының 1920ж. 17 қарашадағы отырысында қабылданды 41, 45-
46.
Сибпродком азық-түлік дайындығы Орынбор, Ақмола, Семей губерниясының
жеке қазақ аудандарында экспедициялық ерекше жолмен жүргізілді. Сибпродком
азық-түлік экспедициясы зорлық-зомбылық әрекетін жасап, жергілікті халықтың
әділетті наразылығына алып келді. Продэкспедиция басшыларының бірі 1920ж.
29 желтоқсанда Ақмола уезді продком жиналысында қазақтың көшпелі
шаруашылығын қалпына кетіру үшін ірі қара, шикізат және тоқыма мата
салымдарына жоспар жасады.
Исполком болысының өкілдері экспедициясының жақындағанын естіп, ауыл
тұрғындары өздерінің табындарын дала түкпіріне қуып, көптеген малшылар
Батыс Қазақстан жерлеріне табын малдарын жасырды. Мал шаруашылық
шикізаттары мен ірі қараға салымдар жүргізу барысында, продэкспедиция
көшпелі шаруалардың жергілікті жағдайын және осы басқа болыстардағы ірі
қараның шынайы көлемін нақты білмеді. Мысалы, қазақ болыстарының басшылары
1920 ж. желтоқсанда Ақмола уезді продкомында берген мәліметтерінде олардың
болыстарына міндеттелген ірі қара мен жылқыға салған салым далада өте көп
еді. Олардың айтуынша салғыртқа кіріспес үшін, нақты мәліметтерді жинау
керек болды. Бірақ ең бірінші Орталықтан бұйрық шығып, азық-түлік органдары
басшылыққа алды.
Барлық салымдардың мәліметтері Омскіге Мәскеуден келді. 1920 ж. 13
тамызда Атбасар уездінің исполкомына уезд Лениннің телеграммасы келіп,
уезд бойынша малға салымды 1 қыркүйекте аяқтау керек екенін жариялады.
Қазақ даласында дайындалған шикізатты РСФСР Внешторг қажет етіп,
оларға тек ақшалай жәрдемдесті. Әрине бұл бұйрықты орындауда көшпелі
шаруашылықтың жоқшылыққа ұшырайтыны айтылған. Мысалға, 1920ж. Ақмола
уездінде малдан жиналған салымдар айтылған жерге 30% жетті. Қазақстан
аймағындағы азық-түліктен шикізатты, басқа бағалы материалдарды бөгетсіз
көлемде тасуы, Мәскеуде Петропавл –Көкшетау азық-түлік темір жолының
құрылысын бастауды қажет етті 12, 67.
Кеңес тарихнамасы Әскери коммунизмді барлық жағынан дәріптей отырып,
Әскери коммунизм емес саясаттың элементтерін асырып айтты. Бұл жылдарда
әсіресе тауар айырбасты әсерлеп көрсетті. Тауарға аштық кезінде тауар
айырбастың қарапайым түрі пайда болды және натуралды шаруашылық жүйесінің
тікелей салдары болды. 1918-1921ж.ж. кезеңінде тауар базары жабылып,
сауданы ресми түрде тоқтатты. Өз кезегінде шаруалар, қағаз ақшаға сенбей
өнімін тауармен жабуын талап етті 2, 78.
1918 ж. 26 наурызда РКФСР ХКК Астық дайындауды күшейту үшін тауар
айырбасы туралы декрет шықты. Кейін 1919ж. 5 тамызда ХКК Тауар айырбасын
міндеттеу туралы тағы бір декрет шығарды. Болшевиктерге тауар айырбасы
көбіне саяси акция ретінде көрінгенін ерекше атап өтуге болады. Наркомпрод
құрылысы бір жағынан тауар айырбасының орнына барлық тауарды қолдану
міндетін ауыстырды. Бірақ, басқа жағынан алып қарайтын болсақ жеке
шаруашылықпен жеке меншік айырбасына тыйым салса, ұйымдағы тауар айырбасы
бойынша нанды сатып алу мүмкіндігіне тыйым салды. Басқаша айтқанда кедейлер
мен шаруалар мемлекеттік қордан бөлінген тауар үшін ауқатты көршілерден
азық-түлік тәркілеп, органда қызмет атқарғанына байланысты ие болды.
1920ж. маусымда Петропавл уезінің ауылында тауарға, мұқтаж шаруалармен
айырбас жасамай, кедей шаруашылықтары арасында тауарды таратуға жарлық
шықты. Осымен байланысты 1920ж. көктемде Ақмола мен Семей губерниясына
белгіленген айырбас үшін өндірген тауардың маңызды бөлігін қолдана алмады.
Бұл барлық тауар көлемі ақгвардияның жарлығымен әскери жағдайдың өзгеруіне
байланысты пайдаланды. Бұл Қазақстанның аймағына жіберілген 90% тауар РСФСР
ХКК үшін жоғалып кетті.
Халық комиссарлар кеңесі астық дайындау кезінде бейбітшілік жолын
іздеу керек болды. Көшпелі шаруашылық үшін тауар айырбас нормалары
әділетсіз жүргізілді. Бір пұтты былғарыны тауар айырбас бойынша бес аршин
мануфактураны, 21 катушка жіп, 50 тиынға шай, 25тиынға қиықты
жорамалдайды. Осындай жағдайда өткізген шикізат нақты бағасынан тауар
көлемінің 30% құрады. 1919ж. 8 қазанда Қазревком Мәскеуге Главкомға
ұсыныс тастады. Ұсыныста қазақ халқындағы тауар айырбас нормалары бойынша
шикізат пен жерді өткізбеді, мемлекеттік дайындық органымен қажетті айырбас
толығымен тиімсіз еді. Қазревком продотдел астық дайындау кезінде халық
арасында тауар айырбас қағидаларын белсенді қолданды 14, 124-126.
1920ж. ақпанда Орал уездінің Красновскі болысындағы Макаровскі
хуторында екі күнде 156 бас ірі қырылған. Себебі тағы да ірі қараға
қатысты мүлкіне тиісті күтім болмаған еді. Осындай әрекеттер Кеңес
үкіметіне жақсы көзқарасты толықтыра алмады.
Ақмола облысында жергілікті уезд тұрғындарының көпшілігі піспеген
және жасыл күйде астықты шауып алды немесе өзінің егістігіне малдарын
жіберді. Өйткені жиналған астықты мемлекет тәркілейтінін білді. 1920ж. 25
қазанда Орынбор-Торғай губерниясындағы азық-түлік жоспары келесі көлемде
орындалған: астық 5%, жарма 0,6% , ірі мүйізді мал 30%, көкөніс 5%
шошқа 30%, пішен 8,5%, сабан 30% осы уақытта жұмыртқа мен майға салғырт
жүргізу нашар өткізілді 4, 17-18.
1920 жылы азық–түлік салғыртының барлық түрі монополияландырылды.
Мысалы, РСФСР барлық губерниясына суаттар бойынша балық салғыртты
жүргізілді. Қазақстанда Орал аудандарында 1,5 млн пұт Гурьев балық
ауданында 1млн пұт, Түркістан ауданында (Арал теңізі) 500мың пұт, Орынбор
ауданында 50 мың пұт балық салғырты салынды. Қазақ аймағының халқына
қазіргі территориясындағы Қызыл Армия бөлігін азық-түлікпен жабдықтау
міндетін жүктеді. Аймақтағы азық-түлік органы 1919 жылы 15желтоқсаннан
бастап Орынбор укрепрайонына тірі салмақпен 600 пұт ет және ай сайын
салғыртты 20000 пұт етпен орындап жеткізуге жарлық шығарды. Ауыл және
деревня халықтары жоспар бойынша талап еткен салғыртты орындауға күші
болған еді, бірнеше күннен кейін сол болысқа Қызыл Армия продагенті келіп,
қарудың күшімен болыс түгін қалдырмай реквизициялады.
Сол кезде КАЗССР наркомпроды алған, РСФСР барлық губисполком және
губпродком бойынша Ленин және Цюгрупы қол қойған телеграммадан үзінді:
Бізге жұмыс істеңдер, астықты өткізуге мәжбүр етіңдер. Продармия жұмысын
бұлжытпай жүйелі қолданыңдар, қауіп-қатер көрсетіп, әрекетке барғанда
жалтақтауға жол бермеңдер, аяғына дейін барыңдар. Соққыға жығып, жеке
астық ұрлағандарғажұмысқа мәжбүр етіп, канцлагерге жабуға тұтқында
ұстаңдар. Жазаланғандардың нақты атын және тұрғылықты жерін газет пен
қағаздарға көрсетіп кең таратыңдар деп көрсетілген.
Өз кезегінде қазақ қоғамдық продорганы, РСФСР ХКК 1920ж. 23
наурыздағы декретін басшылыққа алып, 1920ж. 6 сәуірдегі бұйрығында
малды етке айырбастау міндетті нормаларын белгілеп, барлық райпродкомға
бір апта уақытта салғыртты өткізу бұйрығы шықты. Сүтті шаруашылық және
артелдер келесі тәртіп бойынша мал өткізуге міндетті: 66-10 бас малы бар
шаруашылық, бір бас өткізді. 11-20 басқа - 2 бас; 21-30 басқа - 5 бас; 41-
50 бас – 8 бас; 57-60 бас -10; 60 бас малдан жоғары болғанда жалпы мал
көрсеткішінің 25% өткізу керек болды. Орынбор губерниясы бойынша 1920 жылы
1мамрынан 15 желтоқсанға дейін ірі қара мал саны 277500 бас қой, 27747
бас шошқа өткізу керек болды 7, 45-47.
Қазақ АССР территориясында салғырт жоғары орындалуы үшін үш белдеуге
бөлінді: Солтүстік, Орталық және Оңтүстік. Солтүстік белдеуге: Ақтөбе,
Қостанай, Петропавл, Көкшетау уездері; Омбы уезді, оңтүстік болыстарынсыз
кірді. Орталық белдеуге: Павлодар, Семей, Өскемен, Ақмола уездері, сол
сияқты барлық қазақ орыс болыстары және казак станциялары Атбасар уезді,
Есім мен Нұрада кірді. Оңтүстік белдеуге: Павлодар уезінің барлық қазақ
болыстарының территориясы, Орталық белдеуге кірмейтін, Ертіс бойынша Семей
уезді Ақмола уезінің барлық болыстары, Есімнің оңтүстік жазықтығына
орналасқан Омбы уезінің оңтүстік болыстары, Торғай, Ырғыз, Ябщенск, Гурьев,
Адай уезді, барлық Бөкей губерниясы кірді 31, 27-28.
Аймақта етпен бірге сүтті өнімдер монополизацияланды. Бір пұт
шыжғырылған май 6 пұт етпен теңестірілді, 1 пұт сары май 5 пұт. сүтке, 1
пұт сыр 2 пұт етке теңестіреді. Жергілікті продорган рұқсатымен 5 пұт сүт
1 пұт етке қабылданды.
1921-22 жылдары КАЗССР наркомпрод продкомпанияға 1921 жылы қаңтарда
салғырт жоспарындағы негізгі өнім түрлерін және жергілікті өндіріс
шикізаттарын ет, жүн, былғары шикізаттарын өндеуге кірісті. Бірақ бұл
жоспар салғырт принципінде құрылған 1921-22ж.ж. ЖЭС-ке енуге байланыста
өзінің маңызын жоғалтты. Қажетті әдебиеттер мен құжат материалдар жасалған
тұжырымды дәлелдеуге тырысады. Біздің оңтүстік аймақтағы азық-түлік
салғырты әскери коммунизм саясаты, Түркістан кеңес республикаларының
басқа региондардан айырмашылығы бірнеше басқа көріністерді байқай аламыз.
Қазан төңкерісінен кейін Түркістан аймағындағы кеңес үкіметі 1919 ж. күзге
дейін Кеңестік Ресейдің орталық райондарынан оқшаулану жағдайында болды.
Мұнда Әскери коммунисттік шаралар, азық-түлік саясатындағы большевиктік
билік жүргізуі бұл аймақ үшін отарлаушы тәртіпті қолданғанын түсіндіре
аламыз. Г. Сафаровтың айтуынша: Түркістан изоляциясы Кеңестік Ресейден
қазан революциясының жағдайынан кейін Түркістандағы кеңестік құрылыстағы
отарлау көрінісін тереңдетті, деп көрсетті 21, 42-43.
Аймақтағы патшаның отарлау саясаты мұнда ауыл шаруашылығының негізгі
саласы мақта шаруашылығы болады. Мақта егістігі аймақты астық
келетіндерден тәуелсіз етті. 1917 жылы жеке астық тапшылығы 51 млн пұтпен
теңесті.
1919 ж сәуірде ТүрОАК азық –түлік Диреториясы жер коммиссариатымен
астық монополиясына кірісуге қол қойды. Шындығында астық монополиясы туралы
декрет, 1919ж. 2 маусымда шыққан. Мысалға, бұл декреттің қабылдануын
байқасақ, Кеңес билігінің басшылары байырғы халықтың жағдайын түсінбеді.
Астық монополисы туралы декреттің орындалуы шынында да үзіліп қалды.
1919 жылы астық дайындығы алдыңғы жылға қарағанда төмен болды. Сырдария
облысында 700 мың пұт дайындалса, Жетісуда 350 пұт астық болды. Жетісу
отырықшы деревнялары бірнеше рет Ташкентте декрет пен бұйрықтарға бағынбай
бірнеше рет көтеріліс болды.
Мұрағат құжаттарына сүйенсек, 1919 ж. 4 қыркүйектегі Жетісу облыстық
төтенше съезінің 3 жарлығының баяндамасында, Орталықтан шыққан астық
монополиясы жарлығы бойынша жиналған астықтың 5% - н өткізді.Верный қаласы
бойынша 6 қазаннан 1 қарашаға дейінгі жиналған өнімдер: 5091 пұт бидай, 243
пұт арпа, 476 пұт сұлы, 14 пұт қара бидай 26, 465.
Верненскі уезі бойынша 5% өнімнен түскені: Викторовскі селосынан 4500
пұт нан өнімдері, Куликов селосынан 16327 пұт және Самсоновскі селосынан
34300 пұт жиналған. Ал, Тоқмақ уезді бойынша барлығы 6708 п9т бидай, 370
пұт арпа, 456 пұт сұлы жиналса, Қапал уездінен мұндай астық жинауға
мүмкіндіктері болмады. Жаркент уездінен 1000 пұт бидай, 350 пұт арпа
жиналса, басқа дәнді дақылдар болмады 41, 453.
Азық-түлік саясатының аймақта өткізілу жағдайында халықтың әртүрлі
топтарының қатысуы әділ болмады ма деп ойландырады. Азық-түлік дайындау
астық монополиясы негізінде ұмтылуы сәтсіздікке ұшырады, жергілікті
органдар мәжбүрлеу шараларымен қатаң жазалады.
1919 жылы 26 қарашада Жетісу облысының ревсоветтің Жетісу облысында
жүргізілген астық монополиясы уақытша тоқтатылсын бұйрығы шықты. Өйткені,
Жетісу облысы бойынша жиналған астықтарға енді жергілікті халықтар мұқтаж
бола бастаған еді 26, 465.
1919 ж. 11 желтоқсанда Жетісу облысының реввоенсовет астық қорын
құруға жарлық шығарды. Бұл уездік прододелге комбед және уездік басшылары
1920 жылы15 қаңтарда астық құюды аяқтауға жарлық белгіленді. 1920 жылы
қаңтарда болған бес аймақтық партконференцияда продотряд ұйымы туралы
жарлық шықты. 1920 жылы 28 ақпанда ТүрОАК азық-түлік дайындығын өткізу
үшін, әскери коммунизм саясатының маңызды элементі негізінде салғыртты
заңдық базасын құраған тұтас декреттер топтамасын қабылдады. Осындай №231
Деревня буржуазиясына қарсы күрес декреті, №232 Деревня кедейлері
қамтамасыздандыру және ұйымдастыру туралы декреті, №233, №234
Военпродотрядты басқарудың жалпы құрылысы, және Военродбюро уезд қаланың
жағдайы туралы декреттері болды 15, 117-118.
1919 жылы 10 қарашадағы Верный уездінің продотдел берген есебі
бойынша, астық қоймалары бар аймақтардан жиналған астық өнімдері
төмендегідей нәтиже берді: Кіші Алматы болысы 625пұт, Анатольевка селосы
587 пұт, Викторьевскі селосы 225 пұт астық жиналды.
Азық-түлік саясатын күшейту үшін, ТүрОАК 1920 ж. 9 наурызда №248
Байырғы халықтың көпшілік аудандарына натуралды астық міндеткерлігі
туралы декреті шықты. Бұл құжаттың мағынасы енді астық монополиясының
қалыңдатылған түрі еді. Ең бастысы Жетісудің отырықшы деревнясы қатысып,
ТүрОАК бұйрығына жауап ретінде,1920 жылы 11-19 маусымдағы Верныйдағы
бүлік қауіпті болды. Бұл жағдайды ТАССР ОАК және ХКК 1920 жылы 17
қарашадағы бұйрығымен №248 декрет күшін жойып, азық-түлік дайындығының
дұрыс әдісі салғырт деп мойындалып,ТАССР халықтарының барлық жеріне тарады
21, 48. 1920 жылы салғырт барлық Түркістан аймағынан 22 млн пұт есепке
алынды. Құжаттық деректерге қарағанда ТАССР облысындағы салғырт жүйесіз
өтіп, оның нақты жоспары болмады.1916 жылғы қырғыннан кейін қазақ халқы
туған жеріне қайтқанда, ТүрОАК жарлығымен қазақтар салымдардан босатылды.
Бірақ бұған қарамай, Семей облысының уезді органы қашқындар деп санап,
салғыртты және мемлекеттік міндеткерліктің басқа түрлерін орындауға
мәжбүрледі. Адамдар республика шекарасынан қайта көшуге мәжбүр болды.
Мысалға, Жаркент уезді Нарын ауданының 7 мың қазақ жанұясы тағы Қытайға
қашып, олардың салымдары Прежевальскі уезінің тұрғындарына қайта салды.
Туркомпродтың Жетісу облысы мәліметі бойынша 1921ж. ет өнімдеріне салғырт
салынды. Осыдан есептеліп қана қоймайды, салғырт бойынша жиналған барлық
малдың жартысының құлдырауына қосымша азықтық болмауы суық ауа-райы, малдың
қыстан жер оты азығынан ерте ауысуы әсер етуі мүмкін. 1920 ж. көшпелі
халықтың нақты көшірме бойынша, 1917 ж. салыстырғанда келуі: қой 67%, ешкі
46%.Берілген жоспардың 55% ешкі, 36% қой, салғырттың тек 50% орындай алып,
Түрккомпродтың тапсырылған жоспардың тек орташа 40% құрады 31, 44.
Барлық азық-түлік аумағын бір жоспармен жаулауға тырысып 1920 күзде
аймақтағы азық-түліктің барлық түрі монополияланды. Барлық бақшалар және
жүзімдіктерді национализацияланды. 1918 жылы 1 шілдеде наркомат
сельхозотдел жер бөлімі оған мемлекеттік бақылау орнатты. Туркомпродқа 1920
жылы 28 тамыздағы жарлығына сәйкес жеміс-жидек салғырты енгізілді. Олардың
саны өзінше анықталды. Верный уезді 160 мың пуд, Жаркент уезді 32 мың пуд,
жаңа піскен жемістер өткізуді жоспарлады. Бірақ бұл салғырттың өткізуін
кешіктіріп, ол бақша иелері оларды сатып үлгерді. 1920 жылы 26 қыркүйекте
Туркомпрод бұйрығы көкөніске салғырт жүргізді. Мысалы, Лепсі уезді жоспар
бойынша: картоп 38 мың, капусталар 12 мың пұт, сәбіз 14 мың пұт, пияз 14700
пұт, қызылша 10000 пұт өткізу керек болды 33, 87.
Жаңа әлеуметтік-экономикалық және саяси приоритеттерді жарияласа да,
Кеңес үкіметі қиын жағдайда жеңе алмады. Аймақтағы халықтың үлкен тобы
большевиктердің азық-түлік саясатындағы отарлау қуғынының жалғасуын
негіссіз көрді.
Мемлекет шаруа еңбегінің өнімін өзінің жеке меншігі деп жариялап, олар
экономикалық күштеу мен зорлық-зомбылық әдістерін әскери коммунистік
аумағында қолдану көзқарасын қалыптастырды.
Қазақ ауылындағы салғырт жоспарының орындалуы тонаушылық көрініске ие
болды. Тұтастай азық-түлікті күштеп тәркілеу большевиктік билікке
Қазақстан шаруа халықтарының қарсы шығуына алып келді.
1. 2 Өнеркәсіп саласындағы экономикалық саясат
Ресейдегі саяси оқиғалар, біздің еліміздегі әлеуметтік
национализациялаудың алғашқы қадамдарын жасауға әсерін тигізді. Тарихшы
ғалымдар осы тақырыпты зерттеуге көп еңбек сіңіріп, Қазақстандағы азамат
соғысы мен Қазан төңкерісі тарихына үлкен үлес қосты. Бір сөзбен айтқанда,
отарлы Қазақстанға капиталға қызыл гвардиялық соққы, Кеңес үкіметінің
құрылу процесімен тығыз байланысты.
Жеке өндірістік мекемелерді национализациялау әртүрлі себептермен
және әртүрлі ұйымдармен жүргізілген. Өндірістің ұйымдастырылуын бұзған,
осының әсерінен пайда болған қиындықтарды тарихшы марксистер жеке
кәсіпкерлер жағынан капиталистердің жаман ойлары, Кеңес билігінің
көрінісі деп жазды. Өндірістік кәсіпорындардың иелері өнім көлемін
азайтты, себебі оны жоғарғы көлемде ұстап тұру мүмкін емес болды. Осының
әсерінен жұмысшылар орны мен жалақысы қысқартылып, халық риза еместігін
білдірмей қоймады. 1918 жылы қаңтардың ортасында диірмендердің акционерлік
қоғамның жұмысшылары мен қызметкерлері Ақтөбе уездінің комитет міндетін
орындаушыларға кәсіпорын иелеріне шағымданды, олардың ойынша, кәсіпорын
басшылары өндірісті заңсыз түрде тоқтатқан 11, 18-19. Осыған сәйкес,
комитет міндетін орындаушылар булық диірмендерді кәмпескеледі. 1918 жылдың
23 мамырында Ақтөбе қаласының уездік исполкомы Орынбор губисполкомына
жергілікті бидай – ұн жасау серіктестігі біріктірілгендігі туралы
хабарлады. Бұл актты серіктестік басшылары өндірістерді жабумен түсіндірді.
1918 жылдың қаңтарында Зенков Петропавлдың ірі тері өңдеу зауыттарын
өндіріске шикізат жетпеуіне байланысты жабылатындығын жариялады. Жауап
ретінде уездің исполкомы тері өңдеу зауыттарын национализациялады 13, 156-
157. Бүкіл Ресейдегі, Қазақстанда да национализациялау процесінде
реттілік, жобалық болмады. Үлкен революциялық дағдарыс, Ресей империясын
сілкіндіріп, миллиондаған халықтың көтерілуіне әкелді. Егер де Ресейдің
Европалық бөлігінде жұмысшылардың саны мен сапасы ірі капиталға жоспарлы
түрде қысым көрсете алса, отарлы аймақта қысым көрсету қиынырақ болды.
Мысалы, Сондықтан национализациялау мәселесі басқарылмайтын сипатқа ие
болды. 1917 жылдың қараша айында Спасск жез қорыту зауытының жұмысшылары
цехтан ағылшын инженері Хайлды арбаға салып қоқыс тастайтын шұңқырға
лақтырып жіберген. Осыдан соң Ресей Халық Комиссарлар басшылығы өндірісті
национализациялау туралы декретті, тек 1918 жылдың 28 маусымында ғана
шығарды.
Жеке кәсіпкерлер жеке меншіктерін сақтап қалу үшін көптеген амал
жасағанын көреміз. Мысалы, национализациялауға алынған Сантонин
серіктестігі немесе Шымкент сантонин зауытын алсақ, зауыт сирек кездесетін
дәрмек шөбінен, қымбат дәрілік зат – сантонин жасап шығаратын еді. Дәрмек
шөбі Оңтүстік Қазақстаннан басқа жерде өспейтіндіктен, Шымкент сантонин
зауыты дүние жүзіндегі жалғыз өндіріс болып, иелеріне және мемлекетке салық
түрінде көп пайда түсіретін зауыт еді. Осы жағдайда зауыт иелері түсетін
пайданың бір бөлігін сақтап қалу үшін соңына дейін күресті 8, 67-68.
Біз білетініміздей, зауыт 1918 жылы 30 сәуірде Түркістан
Республикасының декретімен национализацияланған. Ал шын мәнінде зауытты
бұдан ертерек кәмпескелеген. 1917 жылдың күзінде Ташкенттік большевиктік
орталық Шымкентке М. И. Зибаровты жіберіп, оны сантонин зауытының комиссары
және Шымкент уезд кеңесінің орынбасары етіп сайлады. Зауыт жұмысшылар
басқаруына алынып, 1918 жылдың 29 наурызда уезд кеңесі шешімімен зауыт
национализациялана 5 сәуір күні зауыттың бұрынғы иесінің әйелі В. Н.
Иванова бас механик Осиповтің атына хат жазып жіберді. Бұл хатта, кеңес
мемлекеті зауытты кәмпескелегенімен, зауыт әкімшілігінің жұмысшыларымен
қызметкерлері кәсіпорындағы басқару және ұйымдастыру жұмыстарымен айналыса
алмайтынын сұрады. Зауыт қирап, жұмысшылар нансыз қалды, – деп жазды ол.
Зауыттың бұрынғы иесі В. И. Иванов декрет қабылданудан үш күн бұрын 27
сәуірде зауытты национализациялаудан сақтап қалу үшін, сантонин дүние
жүзінде жалғыз зауыт және өңдеу қиын жұмыс екенін айтты. 1918 жылдың 11
мамыры Қазақстандағы металл өңдеу тағы басқа зауыт өндірістерді
национализациялау процесінде маңызды күн болды.
Әлеуметтік – экономикалық сілкіністер нәтижесінде Ақмола және Семей
облыстарының өндірістік кәсіпорындарының жағдайы 1920 жылы нашар болатын.
Осылайша 1920 жылдың қаңтарында Риддер кәсіпорындарын басқарушы инженер Н.
К. Лессиг Семей губсовнархозына баяндама қағазын жіберді. 1918 жылы
қаңтарда американдық инженерлер Ресейдегі саяси жағдайлардан кейін
отандарына көшіп кетіп, Риддер АҚ-ның жұмысы тоқтады, тек теміржолы,
механикалық құю зауыты, қосымша цехтер жұмыс істеді. 1919 жылы көктемде АҚШ-
қа жаңа әдістермен өңдеуді іске асыру үшін 300 пұт Риддер кені жіберілді,
сонымен бірге орыс инженерлері ол жаққа оқып, тәжірибе жинау үшін барды.
Осы кезеңнің негізгі мәселесі өндіріс мекемелері мен көліктің
жұмысын жақсарту болды. Мысалы, 1918 жылы мамырда национализацияланған
теміржол уақыт өте бұзылған. Бұл жол Өскемен мен Риддердің ортасын қосатын.
Өскеменге қарай жанармай әкелініп, Риддерге азық-түлік тасу осы теміржол
арқылы іске асырылатын. Риддер теміржолының бұзылуының негізгі себебі,
мемлекеттік жұмысшыларды қаржыландыра алмауымен түсіндіріледі 10, 77-78.
Тағы да бір мысал бола алатын Воскресенск теміржолы Ертістегі Воскресенскі
Екібастұз кәсіпорындарымен байланыстырады. Национализациялау кезінде жолда
алты паровоз, 40 вагон болған еді. Оның барлығы ескіріп, жөндеуді қажет
етті. Бірақ қаржы бөлінген жоқ. Әскери – коммунизмнің шаруашылық жүйесі
кәсіпорындарды жалпыландырумен айналысып, экономикалық жағынан барлық
кәсіпорындарды қаржыландыра алмады. 1920 жылдың қаңтарында тау инженері
Кузнецовтың Семей губерниясына есеп беруінде Екібастұз мырыш және қорғасын
зауыттары жаңа пештер және машиналармен қамтамасыз етілген деп жазылды.
Бірақ, зауыттар 1918 жылдан бері істемей тұрды. Осы уақыт ішінде машиналар,
пештер ескіріп, терезелер мен есіктер сындырылып, жұмысшылары кетіп қалған.
Жақын арада тұратын халық зауыт мүлкін тонап кеткен. Инженер Кузнецовтың
жазуы бойынша сол кездегі экономикалық және саяси жағдайға байланысты
зауыттарды іске қоспай бұзылу мен тонаудан қарауылдап, барлық күшті тек
көмір өндіруге жұмсау керек деген. Кузнецов, Лессигтің баяндамаларынан біз
көптеген тәжірибелі мамандар, сол кездегі экономикалық және саяси жағдайды
бағалап, осындай жағдайда кәсіпорындардың толық дамуына болашақ жоқ деп
ойлаған сияқты 2, 89.
Жергілікті совнархоз (кеңестік халық шаруашылығы) мемлекеттендірген
кәсіпорындардың негізгі бөлігінің орталық билігін жүзеге асыруы тиіс
болғанымен , өзінің әлсіздігін, бейімсіздігін көрсетті. Бұл көп жағдайда
әскери кезеңнің объективті себептермен түсіндірілді. Дегенімен көбіне
әскери комунизм саясатының табиғаты табанды шаруашылық дамуға әкелді. Бұл
жағдайда совнархоз бағдарламалары жасанды болды, оларда шаруашылық өмір
шындығы қабылдамады. Павлодар уезі ХКК-і 1920ж Екібастұздың мыс қорғасын
заводын кең эксплуатацияға берді. 1920ж І Екібастұз тас көмір кенін
зерттеген тәжірибелі мамандардан құралған экспедиция келесі қорытындыларға
келді: Біздің совнорхоздар Уркварт жолдас (бұл кәсіпорындардың бұрынғы
басшысы) көрсеткен мақсаттардан бас тартып, қарпайым бірақ пайдалы – көмір
өндіру ісімен айналысуы керек
Осылайша мемлекеттендірген көп санды кәсіпорындармен ХКК жұмыс істей
алмады. Жеке кәсіпкерлер қолынан оларды тартып алып, кеңес билігінің
экономикалық органдары ол өндіріс процесін қалпына келтіре алмады,
шаруашылық әскери – комунистік режимде жүрді . Мұндай кәсіпорындардың
көбі өздері жұмыс істемей, мемлекет мойнына отырып, әртүрлі шығындар мен
жалақы талап етті. Сәйкесінше жаппай мемлекет меншігіне алу мемлекеттік
бюджетке шығын әкелді. Жоспарлы - әкімшілік экономика күн сайын өз қатарын
жаңа мемлекет меншігіне алынған кәсіподақтармен толықты, оларды ұстап тұру
үшін қандай қаржы керек болғанын болжау керек 9, 314-315.
Мысалы 1918 ж РСФСР ХКК мемлекет меншігіне алу туралы қаулысымен
бірге 3 миллион рубльді Қырғыз ақшасына , 2 миллион -рубльді Риддер АҚ-
на, 1 миллион рубльді Спасск мыс балқыту заводына бөлуге шешім шығарды.
Мемлекет бақылауы астындағы кәсіпорындардың жағдайы қиындауы себебі
оларда әскери-коммунистік принциптердің бастысы – ақша шаруашылығын
ликвидациялау тенденциясына әкелді 3, 202-203. Тек Риддер АК-ның қосалқы
цехтарының жұмысын жалғастыру үшін 1920 жылы ай сайын 470000 рубль қажет
болды. Бұл жерде Колчактың Уақытша Сібір үкіметі шығаратын ақшалары
көрсетілген. Мысалы, осы Риддер кәсіпорындары Колчак режимі кезінде, жеке
кәсіпкерлер көмегімен жұмыс істеді. Қырғыз және Риддер АҚ –ның
басқарушыларының бірі С.Г.Федосьев 1918 жылдың басында Омскіге келіп, 1919
жылы қарашаға дейін, яғни ақтарды қуғындағанға дейін Ресей – Азиат банкі
арқылы Риддер кәсіпорындарын қаржыландырып тұрды. Дегенмен, Кеңес билігі
алғашқы кезектегі экономикалық шара ретінде өзінің саяси қарсыластарының
ақшаларын финанстық айналымда пайдалануға тыйым салды, осылайша Колчак
ақшалары айналымнан шықты. Сонымен бірге Кеңестер ақшасы өлкеде патша және
Уақытша үкімет ақшалары – Николай Керенок, Колчаковский рубльдерге
қарағанда анағұрлым бағалады, себебі ешқандай төлемдік қабілеті жоқ еді.
Осылайша, әскери коммунистік кезеңге тән осы жағдай мемлекет меншігіне
алынған өнеркәсіптің экономикалық жағдайын төмендетті30,67.
Кеңес мемлекетінің шаруашылық органдары бетпе – бет келген
мәселелерді жалғастыра отырып,мемлекет меншігіне алынған кәсіпорын
жұмысшыларының жағдайы туралы мәселені қарастырмай кету мүмкін емес. Ресми
кеңестік идеология адамзаттың алдыңғы авангарды - прогрессивті және
саналы қоғам бөлігі – жұмысшы табы туралы керемет аңыздар құрды. Әскери
коммунизм әлеуметтік мәдени феномен ретінде прогрессивті индивид –
пролетаридің қоғам санасында жарқын бейнесін жасауға тырысты. Бұған өндіріс
жұмысшыларын революция гегемоны статусына орнықтырған кеңес билігінің
үгіті мен насихаты әсер етті. Сонымен қатар бірнеше қазіргі кездегі ғалым
тарихшылар кеңес қоғамының әлеуметтік жүйесінде жұмысшылардың тап ретінде
өмір сүргеніне күдік білдірген: Кеңес кезеңінің өзінде анық жұмысшы табы
болған жоқ, оның авангарды үнемі әлеуметтік мигранттар толқынымен толып
отырды деп көрсетілді. 12, 98-99. Егеменді Қазақстанның зерттеліп
отырған кезеңдегі әлеуметтік стратификациясына қатысты осылай бағалайтын
болсақ, онымен келіспеу қиын. Дегенмен сол кезде өлкенің өндірістік
өнеркәсібінде жұмыс істеген адамдар тобының болу фактісінен бас тарта
алмаймыз.
Қазақстанның меншігіне алынған кәсіпорындардың жұмысшыларының жағдайы
өте қиын болды. Пролетарлық биліктің орнауы және өндірісті
национализциялаумен олардың жағдайы жақсарады деген қиялдар тез сейілді.
Өнеркәсіп жұмысшыларына сауданың жоқ болуы, тауар айналымы секілді қиын
әлеуметтік – экономикалық жетіспеушіліктер келді. 1920 жылы 16 шілдедегі
Қарағанды тас көмір қазу кен жұмысшыларының ортақ жиналысында қиын сауда
жағдайында жұмысқа шықпау туралы шешім қабылданды.
Жұмысшылар мен олардың жанұялары жартылай аштық жағдайында өмір
сүрді. Ай сайын тек 1,5 пұт ұн ғана берілді, басқа тамақтану өнімдері
жұмысшы жанұясында жоқ болды. Тұрмысқа қажетті сабын, сіріңке, керосин т.б
секілді заттар жоқ болды. Осы жағдайда адамдар жұмысты тастап, көрші
өлкелерге азық іздеп кетуге мәжбүр болды. Ортақ жиналыста Спасск фабрика
зауыты және Сібір мемлекеттік мыс басқаруына жолдау жасалып, еркін саудаға
рұқсат сұралды. Мұндай талап жасауға себеп болған нәрсе, шаруалар жұмысшы
ауылдарына сауда жасауға келсе, жергілікті билік органдары мал және
нандарын кәмпескелеп отырған 9, 322-323. Осылайша саудада мемлекеттік
монополияны жүзеге асыратын бақылау болды. Жұмысшы қазақтар атынан
жиналысқа Е.Сандыбаев сөз сөйлеп, жұмысшы қазақтар еңбекақысыз – ақ жұмыс
істейтінін, тек әкімшілік олардың жанұяларының басқа болғанын айтты. Қазақ
жұмыскерлерінің жағдайы өте ауыр болғанын айтып өту керек. Зауыттардың
төңкеріске дейінгі әкімшілігі оларды шыдамдылығы үшін бағалайтын, бірақ
қазақ артелдері жұмысына мардымсыз ақы төледі. Олар қарастырылып отырған
кезеңнің өзінде өнеркәсіп өндірісінің басты контингенті болды. Екібастұз
зауыттарында 1920 ж 600 жұмысшысының 500 қазақ болды. Қазақ жұмысшылары өз
ауылдарымен тығыз байланыста болғандықтан олар жұмыстары маусымдық сипатқа
ие болды. Олар көбіне өндіріске келді, көктемде өз ауылдарына оралатын. Бұл
кезде олар қыста өз жанұяларына қажетті азық – түлік дайындайтын.
Жоғарыда Қарағанды кен жұмысшылардың қиын жағдайы туралы айтылды.
Бүкіл экономикалық ерекшелігі мен қоса бұл мәселе Қазақстанның бүкіл
национализацияланған өндіріс объектілеріне тән болды. 1920 жылы қарашада
Екібастұз жұмысшысының сауда нормасы айына бір пұт 10 фунт ұн, 43 фунт ет
болды. Құрамында 2-3 адам бар жанұяға қосымша 5 фунт май, ал 10 адамға 1
фунт май, 5 фунт дән адам басына бөлінген. Онымен қоса осы аз норма азықтың
жоқтығынан уақытында берілмеді. Жұмысшылар жұмысқа бармай өндірістік
шаруашылық дүкендер алдында кезекте тұрды. Аштық әсерінен адамдар цинга,
оспа және гидо секілді эпидемиялық аурулармен ауырды. Шахталарда дәрігерлер
болмады. Өмір жағдайының нашарлауымен өндірістік тәртіп те күрт нашарлады.
Жұмысшылар аштықтың әсерінен жұмысты тастап қаша бастады. Бұл жағдай
әсіресе 1920 жылдың аяғында күшейді. Түкпірде орналасқан Екібастұз
зауыттары үшін сыртқы әлеммен жалғастырар жалғыз жіп – Воскресенск
теміржолы болды, ал ол бұл уақытта толық дағдарысқа ұшырады. Сол себепті
жұмысшылар бұл жердегі теміржол жұмысының үзілуі Екібастұздың қыста аштық
блокадасына әкелетін түсініп, кете бастады.
Шаруашылық өмірдің орталықтану және өндіріс пен тұтынушы арасындағы
өзара әсердің нарықтық механизімінің жойылуы әскери коммунизм
экономикасының жетіспеушілігіне әкелді. Тұтыну тауарлары өндіріс киім
кешектеріне жетіспеушілік сезілді. 1921 жылы қаңтарда ҚазССР астанасы
Орынборда теміржол шеберханалары мен деполар да бас көтерулер болды.
Жиналыста теміржолшылар өндіріс киімімен, аяқ киіммен қамтамасыз етуді,
адам басына 22 фунт нан орнына 36 фунт беруді талап етті. Жұмысшылардың
басты талаптарының бірі сыйлық мануфактураны бүкіл жұмысшыларға беру болды
7, 49-50.
Еңбек ақыны азықпен, киіммен беру шаруашылық қатынастарды
натуралдандырудың маңызды элементтерінің бірі болды. Материалды байлықты
осылай бөлу революцияның ірі әлеуметтік жетістігі саналды. Өнеркәсіп
киімдері Екібастұзда жергілікті жұмысшы ұйымдарына еңбекақы есебінен
берілетін, бірақ бұл жетпеді. 1920 жылы 1 қаңтардан 1 қарашаға дейінгі
кезеңде 300 адамға 604 пар жаңа және 100 пар ескі етік, 100 пар бәтіңке,
344 жейде, 100 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫ
1. Ауыл шаруашылығындағы экономикалық саясаттың мәні
1917 жылғы қазан бұрынғы Ресей империясында барлық саяси және
экономикалық жағдайдың өзгеруіне алып келді. Азамат соғысының басталуы
большевиктер партиясын соғысушы партияға айналдырды және әскери
коммунизм саясатының құрылуына әкелді.
Әскери коммунизм тарихи жағдай ретінде және нақты жан-жақты
әлеуметтік-экономикалық саяси жүйе ретінде саналады. Кеңес заманындағы бұл
тарихи оқиға экономистер мен тарихшылар арасында осы уақытқа дейін дау және
әртүрлі пікірлер тудырып келеді. Әсіресе, даулы мәселелерге әскери
коммунизмнің пайда болуына объективті және субъективті факторларының
себептері, Кеңес мемлекеті өміріндегі барлық салада өз ізін қалдырған
әскери-коммунистік шаралардың салдары, В.И. Лениннің әскери коммунистік
идеологияға қарым-қатынасы мәселелері және тағы басқалар жатады. 23, 61
Әскери коммунизм терминін 1916 жылы алғаш рет А.А. Богданов
пайдаланады. Бұл термин I Дүниежүзілік соғысқа тартылған Еуропа елдерінде
қолданылған. Басында бұл терминге барлығы да сыни көзбен қарады. Өйткені,
ол соғыс кезіндегі империализмді танытты. Сонымен қатар, бұл терминді
авторитарно-регулируемую оргнизацию паразитизма и истребления деп таныды.
Бұл термин соғыстан тылға қарай кең тарады.
Уақыт өте келе әскери коммунизм ұғымы өзінің бастапқы мағынасынан
айрылып, ЖЭС-ке көшкенге дейінгі Кеңес Республикасының шаруашылық дамуын
танытатын ресми кезең, яғни, 1918 жылдың аяғы -1921жылдың басы деп аталады
40, 68.
Бұл саясаттың әлеуметтік –экономикалық құрама элементтері: жеке
меншікті жою, тауар-ақша қатынастарын қысқарту, өнеркәсіпті жаппай
национализациялау, азық-түлік салғырты бойынша шаруалардан ақша жинау,
жалпы ортақ еңбек ету міндетіне кірісу, еңбек ету армиясын ұйымдастыру және
басқа шаралар. Бұл бірден, бір уақыттағы жағдайда орындалған жоқ, Кеңес
үкіметінің құрылуы мен оның қабылдаған декреттер қатарын біртіндеп
біртұтастыққа жиналып, әскери коммунизм деген атқа ие болды. Бұл
саясаттың құрылуына негізгі әсер еткен идеологиялық догмалар және
большевиктік басшылардың революциялық асығыстығы. Қазақ ауылдарының қандай
да бір радикалды тәжірибелерді көтеруге жағдайлары болмады. Қазан төңкерісі
алдында қазақ халқынан алынған жалпы жердің аумағы 45млн десятинаны құрады
15, 313.
Бірінші дүние жүзілік соғыс үлкен көлемдегі ірі қара, шикізат және
басқа көлемдегі материалдық құндылықтарды алып қойды. Осы жылы Қазақ
халқына азық-түлікті жеткізіп тұру, әртүрлі салықтар, ақшалай
міндеттемелер жүктелді. Артынша 1916 жылғы көтеріліс қазақ халқы үшін
қайғылы болды. Бірақ халық шаруашылығы кеңестік тәжірибенің билігінде еді.
Әскери коммунизм шараларының анық көрінісі ретінде бірінші кезекте азық-
түлік салғырты болды. Қызылгвардиялық шабуыл практика жүзінде Азамат
соғысынан ауыл мен деревняларға тез ауыса бастады және азық-түлік алу
түрлері мен тәсілдері арқылы жүргізді.
1917жылғы қазан оқиғасынан кейін бұрынғы патша империясының әртүрлі
аудандарында азық-түлік дайындығы бойынша большевиктік іс-шараларға қарсы
шықты. Украиндық Орталық бас секретариаты Украинаның барлық азық-түлік
комитетіне, Петроградқа, Мәскеуге, Ресейдің солтүстік аудандарына және
фронтқа астықты тасымалдауға тыйым салу туралы телеграфпен жан –жаққа
жарлықтар таратты. Орталыққа астық жеткізуден Дон облысының азық-түлік
органы бас тартты 8, 242.
Қазақстан Кеңес үкіметінің жарлығына бағынбаған және Орынбор-Торғай
губпродком, Семей облпродкомитет және басқа азық – түлік ұйымдары болды,
олар астықты жеткізуден бас тартты. Мұндай жағдайда большевиктер азық-түлік
диктатурсына кірісу үшін әскери күштеуге сүйенді. Азық-түлік топтарын
жұмысшылардан құрады. Қазақстанда, сол сияқты Ресейдің орталық
губернияларында 1918жылы құрылған аздаған және жекелеген топтар, 1920
-1921ж.ж. Военпродбюрода құрылған азық –түлік әскерлеріне дейін жүріп өтті.
Осының негізгі бастаушысы В.И. Ленин болды. Өзінің Питерлік жұмысшыларға
үндеуінде ол тікелей: Питерде отырып, аш болып, қаңырап қалған
фабрикалардың жанында сарғайып жүру бұл ақылсыздық әрі қылмыс. Питер
жұмысшылары мұндай ақылсыздықтан арылып, ақылсыздықты қорғайтын ақымақтарды
желкелеп қууы, сөйтіп ондаған мың болып жиналып, астығы көп, өзін және
отбасын асырауға болатын Оралға, Еділге, оңтүстікке қарай жылжуы керек-
деп атап көрсетті 13, 99.
Кеңес үкіметінің қол астына алған шаруашылық қатынастардың
күшейгендігінің маңызды белгісі 1919жылы 11 қаңтарда РКФСР ХКК енгізген
декреті азық-түлік салғырты болды.
Оған 1918 ж. 13-27 мамырдағы астық саудасындағы мемлекеттік
монополияны БОАК және ХКК-ның декреттері енгізілген болатын. Осындай
жағдайда Кеңес үкіметі азық –түлік диктатурасын жариялай отырып, азық -
түлік саясатында жаңа талаптар: жеке астық сатуға тыйым салып, артық
астықты алды. Артық астығы болып, азық – түлік топтарынан жасырып,
базардағы бағамен сатқан шаруалар халық жауы деп жарияланды. Е.Г.Гимпельсон
өзінің зерттеуінде әділ бағалап көрсеткендей азық-түлік кезінде ауыл
алқабындағы артық астықты анықтау ауысып кетті: Егер бұрын артық астықты
қалыптастыруда шаруалар отбасының астыққа қажеттілігінен шықса, енді жаңа
декрет бойынша мемлекеттің нанға қажеттілігінен туындайды деп көрсетеді
31, 26-27.
Артық өнім астық көлемінде есептеліп, ауыл, болыс, уезд, губерния
аумағында мемлекетке тапсыру керек болды. РКП(б) ОК губком құрылысындағы
салым, болыс үшін артық өнім өзін-өзі анықтады. Партия және оның басшылары
астық үшін күресте ауыл еңбеккерлеріне аяусыз соғыс жариялады.
1921ж. азық-түлік компаниясының бастауы Ақмола губерниясында жиналған
салғырт бойынша шамамен 2 млн 100 мың пұт астық құйылған орындар болды.
Сол сияқты шамамен 100 мың пұт бастырылмаған маялар болды, бірақ оларды
мемекеттік меншік деп жариялаған еді. Азық–түлік салығы декретіндегі салым
уақытша тоқтатылып, шаруалар қалған астықты өзінің қажеттілігіне тұтына
бастады.
Осындай жағдайда азық –түлік салғырты бойынша астықты күштеп алу
басталды. Пономаренкодан шектеусіз билікті қолына алған азық-түлік халық
комисариатының қызметкелері, жеке адамдарға және халыққа күштеу әдістерін
қолданды. Атбасар уезіндегі Маринин болысындағы салым бойынша 15 пұт жиналу
керек болды, болыс бойынша 1000 пұт бастырылмаған астық есепке алынса, оның
4000 пұтты тұқымдыққа алынып қойды. Сонда Пономаренко жергілікті шаруашылық
басшыларын ату жазасы арқылы қорқыта бастады. Осындай өкілеттің жинау
акциялары кейде ішімдікпен, жанжалмен аяқталатын 14, 67-68.
Халық салықты орындаған жағдайда отрядтың жұмысы болыстың барлық
селоларында міндеттің орындалуын бақылауға, жергілікті кеңестерде астық
құятын пунктердің квитанцияарын күн сайын тексеруге келіп сайды. Бұл үшін
отряд селолар бойынша 3-5 адамнан топтарға бөлінген. Азық-түлік салығын
орындаудан бас тартқан жағдайда қыстақ әр бірінде ауа саны 50-ден аспайтын
учскелерге бөлінген, осындай учаске отряд мүшесіне және кеңес өкіліне
тапсырылған. Тізім жасалып, онда әрбір үй қожайынына жүктелген міндет пен
оны орындау мерзімі көрсетілетін болған. Аудандағы отрядтың жұмысы астықты
шаруаларға жасыру мақсатында бір жерден, екінші жерге апармауы үшін қатаң
бақылау жүргізу болды. Жолдардың тоғысатын торабында қоршап алатын отрядтар
тұрды.
Жергілікті халық келген азық-түлік отрядтарының озбырлығына барынша
қарсыласып бақты. Орынбор-Торғай облысында Туладан, Иванова-Вознесенскіде
келген жұмысшы отрядтары, Балтық матростары іс-қимыл жасады. Жергілікті
жерлерден жоғары тұрған аық-түлік органдарына жіберілген жеделхаттардың
сипаты, азық-түлікті қарсылықсыз алу өте сирек кездескендігін байқатады.
Міне, осындай жеделхаттардың үлгі болатын үзінділері: Орынбор, Губерниялық
әскери азық-түлік бюросы мен аудандық азық-түлік коммисариаты дереу отряд
жіберулеріңізді өтінеді, себебі қарулы күштер көмегінсіз халықтан астық алу
және мемлекеттік азық-түлік салғыртын орыдау мүмкін емес 16,33.
Азық-түлік жоспарланған көлемде жинаудың сәті түспейтінін білген азық-
түлік органдары қуғын-сүргін шараларын бұрынғыдан да күшейтті. Мысалы,
Ақмола уезінің қазақ болыстарының бірінде 25-30 адам аиылды. Мұның бәрі
орыс пен қазақ шаруашылықтарының экономикалық жағдайының түгелдей
күйреуіне, Кеңес өкіметі мен оның декреттеріне сенімінің жойылуына,
большевиктер партиясына деген теріс көзқарасқа алып келді. Азық-түлік
салығы 1921 жылдың ортасына дейін жалғасты, жоқ астықты тапсыруға
итермелеген қысымға шыдамаған халық сол жылдың астығын беруге мәжбүр болды.
Жоспарланған 4 миллион пұт астықтың 2,3 миллион пұтын ғана жинау мүмкін
болды. Шаруалардың ешқайсысы азық-түлік салығы туралы декреттің бар
екеніне сенген жоқ, өйткені, осымен қатар олар азық-түлік салығы орындауды
жалғастырып жатты 36, 45-47.
Астық жинау кезінде және қазақ халқының көшу кезіне қарамай, барлық
көлік арба транспорттары түгелімен мобилизацияланды. Халыққа транспорт
қажет болса да берілмеді, сондықтан барлық астық жиналмады және дәндері
түсіп қалды. Артынша мобилизацияланғандар қайтарылмай, қазақтардың ірі
қаралары көшу кезінде қырылды. Пономаренконың БОАК-ң төтенше өкілеттілігі
Смирнов Петропавлға барып, ол барлық Ақмола губерниясынан 4 млн пұт астық
жинау керек болды. Бұл кезде губерния бойынша есепте 2 млн 900 мың пұт
тұрды. Смирнов табысын паш етіп көрсету үшін Ленинге, Калининге және РСФСР
наркомпрод орынбасары Брюхановқа баяндады. Ол Ақмола губерниясына астықты
тасымалдау бір тәулікте 30 вагонға жеткізілсе, жартысы кейін тәулігіне 50
вагонға жеткізіледі. Барлығын қыркүйекте Смирнов 3 млн пұт тасымалдауға,
1921 жылы қазан айының 7 дейін - 3,9 млн пұт тасымалдауға уәде етті 38,
16-18.
1921ж. қыркүйектің ортасына дейін салымдар жалғастырылып халық
айтылған астықты өткізуге міндетті болды. Кімде жоқ болса да ол осы жылы
өткізу керек. 4 млн пұт жоспар бойынша жиналу керек болса, тек 23 мың пұт
ғана жиналды. Мұның барлығы қазақ орыс шаруаларының экономикалық жағдайының
күйреуіне әкелді.Кеңес үкіметіне деген сенбеушілік, большевиктер партиясына
және декреттеріне деген теріс көзқарастар қалыптасты.
Бұрынғы БОАК-ң мүшесі Сәдуақасов КазОТК мүшелері Бейсенов, Байдильди,
Асылбеков, губком мүшесі Нұрмұхамбетов Ақмола губерниясынан кетуге мәжбүр
болды, өйткені РСФСР өкілеттілігінің жүргізген саясаттарына қарауға және
кедергі жасауға мүмкіндігі болмады. Өз кезегінде А. Пономаренко КазССР
орган басшылығының бұйрықтары мен нұсқауларын ескермеді 12, 144-145.
Губернияда астықты тәркілеу жұмысын тездету үшін КазССР наркомпрод
органдары продотряд үшін сыйлыққа астық беру жүйесін жүргізді. Губпродком
дайындық тобы басқарып, әрбір белгіленген районға бір немесе бірнеше
болыстарға жұмысты уездік продотдел арқылы жеткізді. Продотряд құрған ұйым
үшін, әрбір отряд жұмысшыларына жеке сыйлық берілді. Продотряд болыс
басшыларымен бірге белгіенген міндетті орындау үшін халық арасында
міндеттердің таралуын қарастырды.
Болыс комитеті мен ауыл кеңесі салымдардың елді мекенде және үй
басында жүргізілуін бақылады. Егер жергілікті Кеңестер салымдарға қарсы
әрекет етсе, азық-түлік отрядтары уездік Военпродбюроға хабар жеткізген.
Ауқатты шаруалар астықты жасыруға тырысты. Бірақ райпродком оны тапқан
жағдайда бүкіл селоға айып пұл салды. Осыдан салымдарды орындаған шаруалар
жапа шекті. Продотряд іс-әрекетінің сыни көзқарастары наразылыққа әкеліп
соқты. Салымдар жүргізілген кезде азық-түлік салғыртына мүлдем қатысы жоқ
заттар тәркіленіп, артынан продотрядтар арасында бөліске түсті 15, 96.
Әскери коммунизм саясатындағы азық-түлік салғыртының Қазақстандағы
жүзеге асырылуы теңсіздік жағдайда болды. Кеңес үкіметінің қайта құруы
аяқталған кезде, Қазақстан аймағы әкімшілік жағынан орталығы Омск болған
Сібір ревкомына бағынды.
Алғашқы кездегі Кеңес үкіметінің аграрлық саласы әскери-коммунизмнің
ең маңызды принципі азық-түлік салғыртын күштеп тәркілеу қалыптасты. 1919
ж. қарашада Петропавл, Көкшетау, Есім уезінің территориясы бес райпродкомға
бөлінді: Петропавл, Евлендік, Петухов, Пресногорск, Всесвят. Алғашқыда
Солтүстік Қазақстандық шаруалар продорганды шақыруға қарсы шықты және
астықты еріксіз кеңестік ақшаға айырбасқа беруге тура келді. Шаруалар бұл
ақшаға қажетті өндіріс өнімдеріне ие болуға үміттенді. Бірақ бұл
жоспарланған өнім көп ұзамай 1919 ж. қарашадан 1920ж. қаңтар-ақпанда
кеңінен жалғасып, тез аяқталды, өйткені шаруалар кеңес ақшасы мен сатып алу
қабілетін мүлдем иемдене алмады және ол өте тез құнсызданды. Сондықтан
жоғарғы билік жазалау әдістерін қолдануға асықты, нақты азық –түлік
салғыртын зорлықпен тәркіледі. Петропавлск, Көкшетау, Ақмола уезінің
тұрғындарына 4млн 700 мың пұт астық салғырты салынды. 1919 ж. егіс аумағы
статистикалық мәліметтері өткен жылдың қоры бойынша есептелген 7, 87.
Продорганның есептеуі бойынша осындай көлем шамамен 70% артық астықты
құрауы керек болды. Бірақ 1920 жылы 20 шілдеде астық құятын орындарға
барлығы 821мың пұт немесе салымның жалпы жоспарынан 14% түсті. Іс-жүзінде
азық-түлік салғырты бойынша барлық өнімдер Мәскеу мен Петрогродқа
жіберілді.
1920жылы 20 шілдеде РКФСР ХҚК Сібірдегі артық астықты тәркілеу
туралы заңы қабылданды. Осы декрет бойынша салым Сібір үшін астықтың 110
млн пұтты құрап, бұл көлем РКФСР бойынша барлық салымдардың төрттен
жоғарысын құрады. Оның 35 млн пұт салымды Омск губерниясына (Петропавл,
Көкшетау,Ақмола, Атбасар уездері Омск губерниясының құрамына кірді),
Семейге 15 млн пұт салықты болып, Сібір продком 1желтоқсанда 60% , 15
қаңтарға дейін 20% , 1921ж. 1наурызда қалғаны 20% болатын астық құятын
орындарының келесі уақытын анықтады.
Қазақстандағы бұл аймақта азық-түлік салғырты дөрекілік және көбінесе
қатыгездік әдістермен өткізілді. Бұл өңірдегі большевиктік жүйе әлі
толығымен орнамай, Сибпродком продотряды волюнтаристік әрекетінің
нәтижесінде Кеңестік Ресейдің ең мықты шаруалар көтерілісінің себебі болды.
Қазақстанның Сібір аудандарындағы ауыл мен жеке болыстарда қандай себеппен
салымдардың тартылуы болғанын келесі мысалдан көруге болады. Ақмола уезінің
Благодат болысының тұрғындарына астық жем-шөптен 5000 пұт, бидай және 2000
пұт сұлы мен арпа салымдары салынды. Бұл салымдар 1920 ж. егіс алқабы
көлемінен есептеп тартылды. Бір десятинадан 1пұтқа 30 фунд бидай және 5
пұтқа 70 фунт сұлы мен арпа алынды. Благодат және Новока ауылының
тұрғындары 1920 ж. көктемде 1403 десятина бидай және 196 десятина сұлы
және арпа екті. Артынша 2455 пұт бидай және 1029 пұт сұлы және арпа
көлемдегі салымдар тиісті болды. Павлов және Барятин ауылының тұрғындары
1158 пұт бидай және 346пұт сұлы және арпа өткізу керек болды. Верин
ауылы 450 пұт және 420 пұт сәйкес Звенигород- 661 және 94 пұт Ртищевск 295
және 110 пұт астық жиналды. Бұл салымдардың жоспары Ақмола уездінің
Благодат болысполкомының 1920ж. 17 қарашадағы отырысында қабылданды 41, 45-
46.
Сибпродком азық-түлік дайындығы Орынбор, Ақмола, Семей губерниясының
жеке қазақ аудандарында экспедициялық ерекше жолмен жүргізілді. Сибпродком
азық-түлік экспедициясы зорлық-зомбылық әрекетін жасап, жергілікті халықтың
әділетті наразылығына алып келді. Продэкспедиция басшыларының бірі 1920ж.
29 желтоқсанда Ақмола уезді продком жиналысында қазақтың көшпелі
шаруашылығын қалпына кетіру үшін ірі қара, шикізат және тоқыма мата
салымдарына жоспар жасады.
Исполком болысының өкілдері экспедициясының жақындағанын естіп, ауыл
тұрғындары өздерінің табындарын дала түкпіріне қуып, көптеген малшылар
Батыс Қазақстан жерлеріне табын малдарын жасырды. Мал шаруашылық
шикізаттары мен ірі қараға салымдар жүргізу барысында, продэкспедиция
көшпелі шаруалардың жергілікті жағдайын және осы басқа болыстардағы ірі
қараның шынайы көлемін нақты білмеді. Мысалы, қазақ болыстарының басшылары
1920 ж. желтоқсанда Ақмола уезді продкомында берген мәліметтерінде олардың
болыстарына міндеттелген ірі қара мен жылқыға салған салым далада өте көп
еді. Олардың айтуынша салғыртқа кіріспес үшін, нақты мәліметтерді жинау
керек болды. Бірақ ең бірінші Орталықтан бұйрық шығып, азық-түлік органдары
басшылыққа алды.
Барлық салымдардың мәліметтері Омскіге Мәскеуден келді. 1920 ж. 13
тамызда Атбасар уездінің исполкомына уезд Лениннің телеграммасы келіп,
уезд бойынша малға салымды 1 қыркүйекте аяқтау керек екенін жариялады.
Қазақ даласында дайындалған шикізатты РСФСР Внешторг қажет етіп,
оларға тек ақшалай жәрдемдесті. Әрине бұл бұйрықты орындауда көшпелі
шаруашылықтың жоқшылыққа ұшырайтыны айтылған. Мысалға, 1920ж. Ақмола
уездінде малдан жиналған салымдар айтылған жерге 30% жетті. Қазақстан
аймағындағы азық-түліктен шикізатты, басқа бағалы материалдарды бөгетсіз
көлемде тасуы, Мәскеуде Петропавл –Көкшетау азық-түлік темір жолының
құрылысын бастауды қажет етті 12, 67.
Кеңес тарихнамасы Әскери коммунизмді барлық жағынан дәріптей отырып,
Әскери коммунизм емес саясаттың элементтерін асырып айтты. Бұл жылдарда
әсіресе тауар айырбасты әсерлеп көрсетті. Тауарға аштық кезінде тауар
айырбастың қарапайым түрі пайда болды және натуралды шаруашылық жүйесінің
тікелей салдары болды. 1918-1921ж.ж. кезеңінде тауар базары жабылып,
сауданы ресми түрде тоқтатты. Өз кезегінде шаруалар, қағаз ақшаға сенбей
өнімін тауармен жабуын талап етті 2, 78.
1918 ж. 26 наурызда РКФСР ХКК Астық дайындауды күшейту үшін тауар
айырбасы туралы декрет шықты. Кейін 1919ж. 5 тамызда ХКК Тауар айырбасын
міндеттеу туралы тағы бір декрет шығарды. Болшевиктерге тауар айырбасы
көбіне саяси акция ретінде көрінгенін ерекше атап өтуге болады. Наркомпрод
құрылысы бір жағынан тауар айырбасының орнына барлық тауарды қолдану
міндетін ауыстырды. Бірақ, басқа жағынан алып қарайтын болсақ жеке
шаруашылықпен жеке меншік айырбасына тыйым салса, ұйымдағы тауар айырбасы
бойынша нанды сатып алу мүмкіндігіне тыйым салды. Басқаша айтқанда кедейлер
мен шаруалар мемлекеттік қордан бөлінген тауар үшін ауқатты көршілерден
азық-түлік тәркілеп, органда қызмет атқарғанына байланысты ие болды.
1920ж. маусымда Петропавл уезінің ауылында тауарға, мұқтаж шаруалармен
айырбас жасамай, кедей шаруашылықтары арасында тауарды таратуға жарлық
шықты. Осымен байланысты 1920ж. көктемде Ақмола мен Семей губерниясына
белгіленген айырбас үшін өндірген тауардың маңызды бөлігін қолдана алмады.
Бұл барлық тауар көлемі ақгвардияның жарлығымен әскери жағдайдың өзгеруіне
байланысты пайдаланды. Бұл Қазақстанның аймағына жіберілген 90% тауар РСФСР
ХКК үшін жоғалып кетті.
Халық комиссарлар кеңесі астық дайындау кезінде бейбітшілік жолын
іздеу керек болды. Көшпелі шаруашылық үшін тауар айырбас нормалары
әділетсіз жүргізілді. Бір пұтты былғарыны тауар айырбас бойынша бес аршин
мануфактураны, 21 катушка жіп, 50 тиынға шай, 25тиынға қиықты
жорамалдайды. Осындай жағдайда өткізген шикізат нақты бағасынан тауар
көлемінің 30% құрады. 1919ж. 8 қазанда Қазревком Мәскеуге Главкомға
ұсыныс тастады. Ұсыныста қазақ халқындағы тауар айырбас нормалары бойынша
шикізат пен жерді өткізбеді, мемлекеттік дайындық органымен қажетті айырбас
толығымен тиімсіз еді. Қазревком продотдел астық дайындау кезінде халық
арасында тауар айырбас қағидаларын белсенді қолданды 14, 124-126.
1920ж. ақпанда Орал уездінің Красновскі болысындағы Макаровскі
хуторында екі күнде 156 бас ірі қырылған. Себебі тағы да ірі қараға
қатысты мүлкіне тиісті күтім болмаған еді. Осындай әрекеттер Кеңес
үкіметіне жақсы көзқарасты толықтыра алмады.
Ақмола облысында жергілікті уезд тұрғындарының көпшілігі піспеген
және жасыл күйде астықты шауып алды немесе өзінің егістігіне малдарын
жіберді. Өйткені жиналған астықты мемлекет тәркілейтінін білді. 1920ж. 25
қазанда Орынбор-Торғай губерниясындағы азық-түлік жоспары келесі көлемде
орындалған: астық 5%, жарма 0,6% , ірі мүйізді мал 30%, көкөніс 5%
шошқа 30%, пішен 8,5%, сабан 30% осы уақытта жұмыртқа мен майға салғырт
жүргізу нашар өткізілді 4, 17-18.
1920 жылы азық–түлік салғыртының барлық түрі монополияландырылды.
Мысалы, РСФСР барлық губерниясына суаттар бойынша балық салғыртты
жүргізілді. Қазақстанда Орал аудандарында 1,5 млн пұт Гурьев балық
ауданында 1млн пұт, Түркістан ауданында (Арал теңізі) 500мың пұт, Орынбор
ауданында 50 мың пұт балық салғырты салынды. Қазақ аймағының халқына
қазіргі территориясындағы Қызыл Армия бөлігін азық-түлікпен жабдықтау
міндетін жүктеді. Аймақтағы азық-түлік органы 1919 жылы 15желтоқсаннан
бастап Орынбор укрепрайонына тірі салмақпен 600 пұт ет және ай сайын
салғыртты 20000 пұт етпен орындап жеткізуге жарлық шығарды. Ауыл және
деревня халықтары жоспар бойынша талап еткен салғыртты орындауға күші
болған еді, бірнеше күннен кейін сол болысқа Қызыл Армия продагенті келіп,
қарудың күшімен болыс түгін қалдырмай реквизициялады.
Сол кезде КАЗССР наркомпроды алған, РСФСР барлық губисполком және
губпродком бойынша Ленин және Цюгрупы қол қойған телеграммадан үзінді:
Бізге жұмыс істеңдер, астықты өткізуге мәжбүр етіңдер. Продармия жұмысын
бұлжытпай жүйелі қолданыңдар, қауіп-қатер көрсетіп, әрекетке барғанда
жалтақтауға жол бермеңдер, аяғына дейін барыңдар. Соққыға жығып, жеке
астық ұрлағандарғажұмысқа мәжбүр етіп, канцлагерге жабуға тұтқында
ұстаңдар. Жазаланғандардың нақты атын және тұрғылықты жерін газет пен
қағаздарға көрсетіп кең таратыңдар деп көрсетілген.
Өз кезегінде қазақ қоғамдық продорганы, РСФСР ХКК 1920ж. 23
наурыздағы декретін басшылыққа алып, 1920ж. 6 сәуірдегі бұйрығында
малды етке айырбастау міндетті нормаларын белгілеп, барлық райпродкомға
бір апта уақытта салғыртты өткізу бұйрығы шықты. Сүтті шаруашылық және
артелдер келесі тәртіп бойынша мал өткізуге міндетті: 66-10 бас малы бар
шаруашылық, бір бас өткізді. 11-20 басқа - 2 бас; 21-30 басқа - 5 бас; 41-
50 бас – 8 бас; 57-60 бас -10; 60 бас малдан жоғары болғанда жалпы мал
көрсеткішінің 25% өткізу керек болды. Орынбор губерниясы бойынша 1920 жылы
1мамрынан 15 желтоқсанға дейін ірі қара мал саны 277500 бас қой, 27747
бас шошқа өткізу керек болды 7, 45-47.
Қазақ АССР территориясында салғырт жоғары орындалуы үшін үш белдеуге
бөлінді: Солтүстік, Орталық және Оңтүстік. Солтүстік белдеуге: Ақтөбе,
Қостанай, Петропавл, Көкшетау уездері; Омбы уезді, оңтүстік болыстарынсыз
кірді. Орталық белдеуге: Павлодар, Семей, Өскемен, Ақмола уездері, сол
сияқты барлық қазақ орыс болыстары және казак станциялары Атбасар уезді,
Есім мен Нұрада кірді. Оңтүстік белдеуге: Павлодар уезінің барлық қазақ
болыстарының территориясы, Орталық белдеуге кірмейтін, Ертіс бойынша Семей
уезді Ақмола уезінің барлық болыстары, Есімнің оңтүстік жазықтығына
орналасқан Омбы уезінің оңтүстік болыстары, Торғай, Ырғыз, Ябщенск, Гурьев,
Адай уезді, барлық Бөкей губерниясы кірді 31, 27-28.
Аймақта етпен бірге сүтті өнімдер монополизацияланды. Бір пұт
шыжғырылған май 6 пұт етпен теңестірілді, 1 пұт сары май 5 пұт. сүтке, 1
пұт сыр 2 пұт етке теңестіреді. Жергілікті продорган рұқсатымен 5 пұт сүт
1 пұт етке қабылданды.
1921-22 жылдары КАЗССР наркомпрод продкомпанияға 1921 жылы қаңтарда
салғырт жоспарындағы негізгі өнім түрлерін және жергілікті өндіріс
шикізаттарын ет, жүн, былғары шикізаттарын өндеуге кірісті. Бірақ бұл
жоспар салғырт принципінде құрылған 1921-22ж.ж. ЖЭС-ке енуге байланыста
өзінің маңызын жоғалтты. Қажетті әдебиеттер мен құжат материалдар жасалған
тұжырымды дәлелдеуге тырысады. Біздің оңтүстік аймақтағы азық-түлік
салғырты әскери коммунизм саясаты, Түркістан кеңес республикаларының
басқа региондардан айырмашылығы бірнеше басқа көріністерді байқай аламыз.
Қазан төңкерісінен кейін Түркістан аймағындағы кеңес үкіметі 1919 ж. күзге
дейін Кеңестік Ресейдің орталық райондарынан оқшаулану жағдайында болды.
Мұнда Әскери коммунисттік шаралар, азық-түлік саясатындағы большевиктік
билік жүргізуі бұл аймақ үшін отарлаушы тәртіпті қолданғанын түсіндіре
аламыз. Г. Сафаровтың айтуынша: Түркістан изоляциясы Кеңестік Ресейден
қазан революциясының жағдайынан кейін Түркістандағы кеңестік құрылыстағы
отарлау көрінісін тереңдетті, деп көрсетті 21, 42-43.
Аймақтағы патшаның отарлау саясаты мұнда ауыл шаруашылығының негізгі
саласы мақта шаруашылығы болады. Мақта егістігі аймақты астық
келетіндерден тәуелсіз етті. 1917 жылы жеке астық тапшылығы 51 млн пұтпен
теңесті.
1919 ж сәуірде ТүрОАК азық –түлік Диреториясы жер коммиссариатымен
астық монополиясына кірісуге қол қойды. Шындығында астық монополиясы туралы
декрет, 1919ж. 2 маусымда шыққан. Мысалға, бұл декреттің қабылдануын
байқасақ, Кеңес билігінің басшылары байырғы халықтың жағдайын түсінбеді.
Астық монополисы туралы декреттің орындалуы шынында да үзіліп қалды.
1919 жылы астық дайындығы алдыңғы жылға қарағанда төмен болды. Сырдария
облысында 700 мың пұт дайындалса, Жетісуда 350 пұт астық болды. Жетісу
отырықшы деревнялары бірнеше рет Ташкентте декрет пен бұйрықтарға бағынбай
бірнеше рет көтеріліс болды.
Мұрағат құжаттарына сүйенсек, 1919 ж. 4 қыркүйектегі Жетісу облыстық
төтенше съезінің 3 жарлығының баяндамасында, Орталықтан шыққан астық
монополиясы жарлығы бойынша жиналған астықтың 5% - н өткізді.Верный қаласы
бойынша 6 қазаннан 1 қарашаға дейінгі жиналған өнімдер: 5091 пұт бидай, 243
пұт арпа, 476 пұт сұлы, 14 пұт қара бидай 26, 465.
Верненскі уезі бойынша 5% өнімнен түскені: Викторовскі селосынан 4500
пұт нан өнімдері, Куликов селосынан 16327 пұт және Самсоновскі селосынан
34300 пұт жиналған. Ал, Тоқмақ уезді бойынша барлығы 6708 п9т бидай, 370
пұт арпа, 456 пұт сұлы жиналса, Қапал уездінен мұндай астық жинауға
мүмкіндіктері болмады. Жаркент уездінен 1000 пұт бидай, 350 пұт арпа
жиналса, басқа дәнді дақылдар болмады 41, 453.
Азық-түлік саясатының аймақта өткізілу жағдайында халықтың әртүрлі
топтарының қатысуы әділ болмады ма деп ойландырады. Азық-түлік дайындау
астық монополиясы негізінде ұмтылуы сәтсіздікке ұшырады, жергілікті
органдар мәжбүрлеу шараларымен қатаң жазалады.
1919 жылы 26 қарашада Жетісу облысының ревсоветтің Жетісу облысында
жүргізілген астық монополиясы уақытша тоқтатылсын бұйрығы шықты. Өйткені,
Жетісу облысы бойынша жиналған астықтарға енді жергілікті халықтар мұқтаж
бола бастаған еді 26, 465.
1919 ж. 11 желтоқсанда Жетісу облысының реввоенсовет астық қорын
құруға жарлық шығарды. Бұл уездік прододелге комбед және уездік басшылары
1920 жылы15 қаңтарда астық құюды аяқтауға жарлық белгіленді. 1920 жылы
қаңтарда болған бес аймақтық партконференцияда продотряд ұйымы туралы
жарлық шықты. 1920 жылы 28 ақпанда ТүрОАК азық-түлік дайындығын өткізу
үшін, әскери коммунизм саясатының маңызды элементі негізінде салғыртты
заңдық базасын құраған тұтас декреттер топтамасын қабылдады. Осындай №231
Деревня буржуазиясына қарсы күрес декреті, №232 Деревня кедейлері
қамтамасыздандыру және ұйымдастыру туралы декреті, №233, №234
Военпродотрядты басқарудың жалпы құрылысы, және Военродбюро уезд қаланың
жағдайы туралы декреттері болды 15, 117-118.
1919 жылы 10 қарашадағы Верный уездінің продотдел берген есебі
бойынша, астық қоймалары бар аймақтардан жиналған астық өнімдері
төмендегідей нәтиже берді: Кіші Алматы болысы 625пұт, Анатольевка селосы
587 пұт, Викторьевскі селосы 225 пұт астық жиналды.
Азық-түлік саясатын күшейту үшін, ТүрОАК 1920 ж. 9 наурызда №248
Байырғы халықтың көпшілік аудандарына натуралды астық міндеткерлігі
туралы декреті шықты. Бұл құжаттың мағынасы енді астық монополиясының
қалыңдатылған түрі еді. Ең бастысы Жетісудің отырықшы деревнясы қатысып,
ТүрОАК бұйрығына жауап ретінде,1920 жылы 11-19 маусымдағы Верныйдағы
бүлік қауіпті болды. Бұл жағдайды ТАССР ОАК және ХКК 1920 жылы 17
қарашадағы бұйрығымен №248 декрет күшін жойып, азық-түлік дайындығының
дұрыс әдісі салғырт деп мойындалып,ТАССР халықтарының барлық жеріне тарады
21, 48. 1920 жылы салғырт барлық Түркістан аймағынан 22 млн пұт есепке
алынды. Құжаттық деректерге қарағанда ТАССР облысындағы салғырт жүйесіз
өтіп, оның нақты жоспары болмады.1916 жылғы қырғыннан кейін қазақ халқы
туған жеріне қайтқанда, ТүрОАК жарлығымен қазақтар салымдардан босатылды.
Бірақ бұған қарамай, Семей облысының уезді органы қашқындар деп санап,
салғыртты және мемлекеттік міндеткерліктің басқа түрлерін орындауға
мәжбүрледі. Адамдар республика шекарасынан қайта көшуге мәжбүр болды.
Мысалға, Жаркент уезді Нарын ауданының 7 мың қазақ жанұясы тағы Қытайға
қашып, олардың салымдары Прежевальскі уезінің тұрғындарына қайта салды.
Туркомпродтың Жетісу облысы мәліметі бойынша 1921ж. ет өнімдеріне салғырт
салынды. Осыдан есептеліп қана қоймайды, салғырт бойынша жиналған барлық
малдың жартысының құлдырауына қосымша азықтық болмауы суық ауа-райы, малдың
қыстан жер оты азығынан ерте ауысуы әсер етуі мүмкін. 1920 ж. көшпелі
халықтың нақты көшірме бойынша, 1917 ж. салыстырғанда келуі: қой 67%, ешкі
46%.Берілген жоспардың 55% ешкі, 36% қой, салғырттың тек 50% орындай алып,
Түрккомпродтың тапсырылған жоспардың тек орташа 40% құрады 31, 44.
Барлық азық-түлік аумағын бір жоспармен жаулауға тырысып 1920 күзде
аймақтағы азық-түліктің барлық түрі монополияланды. Барлық бақшалар және
жүзімдіктерді национализацияланды. 1918 жылы 1 шілдеде наркомат
сельхозотдел жер бөлімі оған мемлекеттік бақылау орнатты. Туркомпродқа 1920
жылы 28 тамыздағы жарлығына сәйкес жеміс-жидек салғырты енгізілді. Олардың
саны өзінше анықталды. Верный уезді 160 мың пуд, Жаркент уезді 32 мың пуд,
жаңа піскен жемістер өткізуді жоспарлады. Бірақ бұл салғырттың өткізуін
кешіктіріп, ол бақша иелері оларды сатып үлгерді. 1920 жылы 26 қыркүйекте
Туркомпрод бұйрығы көкөніске салғырт жүргізді. Мысалы, Лепсі уезді жоспар
бойынша: картоп 38 мың, капусталар 12 мың пұт, сәбіз 14 мың пұт, пияз 14700
пұт, қызылша 10000 пұт өткізу керек болды 33, 87.
Жаңа әлеуметтік-экономикалық және саяси приоритеттерді жарияласа да,
Кеңес үкіметі қиын жағдайда жеңе алмады. Аймақтағы халықтың үлкен тобы
большевиктердің азық-түлік саясатындағы отарлау қуғынының жалғасуын
негіссіз көрді.
Мемлекет шаруа еңбегінің өнімін өзінің жеке меншігі деп жариялап, олар
экономикалық күштеу мен зорлық-зомбылық әдістерін әскери коммунистік
аумағында қолдану көзқарасын қалыптастырды.
Қазақ ауылындағы салғырт жоспарының орындалуы тонаушылық көрініске ие
болды. Тұтастай азық-түлікті күштеп тәркілеу большевиктік билікке
Қазақстан шаруа халықтарының қарсы шығуына алып келді.
1. 2 Өнеркәсіп саласындағы экономикалық саясат
Ресейдегі саяси оқиғалар, біздің еліміздегі әлеуметтік
национализациялаудың алғашқы қадамдарын жасауға әсерін тигізді. Тарихшы
ғалымдар осы тақырыпты зерттеуге көп еңбек сіңіріп, Қазақстандағы азамат
соғысы мен Қазан төңкерісі тарихына үлкен үлес қосты. Бір сөзбен айтқанда,
отарлы Қазақстанға капиталға қызыл гвардиялық соққы, Кеңес үкіметінің
құрылу процесімен тығыз байланысты.
Жеке өндірістік мекемелерді национализациялау әртүрлі себептермен
және әртүрлі ұйымдармен жүргізілген. Өндірістің ұйымдастырылуын бұзған,
осының әсерінен пайда болған қиындықтарды тарихшы марксистер жеке
кәсіпкерлер жағынан капиталистердің жаман ойлары, Кеңес билігінің
көрінісі деп жазды. Өндірістік кәсіпорындардың иелері өнім көлемін
азайтты, себебі оны жоғарғы көлемде ұстап тұру мүмкін емес болды. Осының
әсерінен жұмысшылар орны мен жалақысы қысқартылып, халық риза еместігін
білдірмей қоймады. 1918 жылы қаңтардың ортасында диірмендердің акционерлік
қоғамның жұмысшылары мен қызметкерлері Ақтөбе уездінің комитет міндетін
орындаушыларға кәсіпорын иелеріне шағымданды, олардың ойынша, кәсіпорын
басшылары өндірісті заңсыз түрде тоқтатқан 11, 18-19. Осыған сәйкес,
комитет міндетін орындаушылар булық диірмендерді кәмпескеледі. 1918 жылдың
23 мамырында Ақтөбе қаласының уездік исполкомы Орынбор губисполкомына
жергілікті бидай – ұн жасау серіктестігі біріктірілгендігі туралы
хабарлады. Бұл актты серіктестік басшылары өндірістерді жабумен түсіндірді.
1918 жылдың қаңтарында Зенков Петропавлдың ірі тері өңдеу зауыттарын
өндіріске шикізат жетпеуіне байланысты жабылатындығын жариялады. Жауап
ретінде уездің исполкомы тері өңдеу зауыттарын национализациялады 13, 156-
157. Бүкіл Ресейдегі, Қазақстанда да национализациялау процесінде
реттілік, жобалық болмады. Үлкен революциялық дағдарыс, Ресей империясын
сілкіндіріп, миллиондаған халықтың көтерілуіне әкелді. Егер де Ресейдің
Европалық бөлігінде жұмысшылардың саны мен сапасы ірі капиталға жоспарлы
түрде қысым көрсете алса, отарлы аймақта қысым көрсету қиынырақ болды.
Мысалы, Сондықтан национализациялау мәселесі басқарылмайтын сипатқа ие
болды. 1917 жылдың қараша айында Спасск жез қорыту зауытының жұмысшылары
цехтан ағылшын инженері Хайлды арбаға салып қоқыс тастайтын шұңқырға
лақтырып жіберген. Осыдан соң Ресей Халық Комиссарлар басшылығы өндірісті
национализациялау туралы декретті, тек 1918 жылдың 28 маусымында ғана
шығарды.
Жеке кәсіпкерлер жеке меншіктерін сақтап қалу үшін көптеген амал
жасағанын көреміз. Мысалы, национализациялауға алынған Сантонин
серіктестігі немесе Шымкент сантонин зауытын алсақ, зауыт сирек кездесетін
дәрмек шөбінен, қымбат дәрілік зат – сантонин жасап шығаратын еді. Дәрмек
шөбі Оңтүстік Қазақстаннан басқа жерде өспейтіндіктен, Шымкент сантонин
зауыты дүние жүзіндегі жалғыз өндіріс болып, иелеріне және мемлекетке салық
түрінде көп пайда түсіретін зауыт еді. Осы жағдайда зауыт иелері түсетін
пайданың бір бөлігін сақтап қалу үшін соңына дейін күресті 8, 67-68.
Біз білетініміздей, зауыт 1918 жылы 30 сәуірде Түркістан
Республикасының декретімен национализацияланған. Ал шын мәнінде зауытты
бұдан ертерек кәмпескелеген. 1917 жылдың күзінде Ташкенттік большевиктік
орталық Шымкентке М. И. Зибаровты жіберіп, оны сантонин зауытының комиссары
және Шымкент уезд кеңесінің орынбасары етіп сайлады. Зауыт жұмысшылар
басқаруына алынып, 1918 жылдың 29 наурызда уезд кеңесі шешімімен зауыт
национализациялана 5 сәуір күні зауыттың бұрынғы иесінің әйелі В. Н.
Иванова бас механик Осиповтің атына хат жазып жіберді. Бұл хатта, кеңес
мемлекеті зауытты кәмпескелегенімен, зауыт әкімшілігінің жұмысшыларымен
қызметкерлері кәсіпорындағы басқару және ұйымдастыру жұмыстарымен айналыса
алмайтынын сұрады. Зауыт қирап, жұмысшылар нансыз қалды, – деп жазды ол.
Зауыттың бұрынғы иесі В. И. Иванов декрет қабылданудан үш күн бұрын 27
сәуірде зауытты национализациялаудан сақтап қалу үшін, сантонин дүние
жүзінде жалғыз зауыт және өңдеу қиын жұмыс екенін айтты. 1918 жылдың 11
мамыры Қазақстандағы металл өңдеу тағы басқа зауыт өндірістерді
национализациялау процесінде маңызды күн болды.
Әлеуметтік – экономикалық сілкіністер нәтижесінде Ақмола және Семей
облыстарының өндірістік кәсіпорындарының жағдайы 1920 жылы нашар болатын.
Осылайша 1920 жылдың қаңтарында Риддер кәсіпорындарын басқарушы инженер Н.
К. Лессиг Семей губсовнархозына баяндама қағазын жіберді. 1918 жылы
қаңтарда американдық инженерлер Ресейдегі саяси жағдайлардан кейін
отандарына көшіп кетіп, Риддер АҚ-ның жұмысы тоқтады, тек теміржолы,
механикалық құю зауыты, қосымша цехтер жұмыс істеді. 1919 жылы көктемде АҚШ-
қа жаңа әдістермен өңдеуді іске асыру үшін 300 пұт Риддер кені жіберілді,
сонымен бірге орыс инженерлері ол жаққа оқып, тәжірибе жинау үшін барды.
Осы кезеңнің негізгі мәселесі өндіріс мекемелері мен көліктің
жұмысын жақсарту болды. Мысалы, 1918 жылы мамырда национализацияланған
теміржол уақыт өте бұзылған. Бұл жол Өскемен мен Риддердің ортасын қосатын.
Өскеменге қарай жанармай әкелініп, Риддерге азық-түлік тасу осы теміржол
арқылы іске асырылатын. Риддер теміржолының бұзылуының негізгі себебі,
мемлекеттік жұмысшыларды қаржыландыра алмауымен түсіндіріледі 10, 77-78.
Тағы да бір мысал бола алатын Воскресенск теміржолы Ертістегі Воскресенскі
Екібастұз кәсіпорындарымен байланыстырады. Национализациялау кезінде жолда
алты паровоз, 40 вагон болған еді. Оның барлығы ескіріп, жөндеуді қажет
етті. Бірақ қаржы бөлінген жоқ. Әскери – коммунизмнің шаруашылық жүйесі
кәсіпорындарды жалпыландырумен айналысып, экономикалық жағынан барлық
кәсіпорындарды қаржыландыра алмады. 1920 жылдың қаңтарында тау инженері
Кузнецовтың Семей губерниясына есеп беруінде Екібастұз мырыш және қорғасын
зауыттары жаңа пештер және машиналармен қамтамасыз етілген деп жазылды.
Бірақ, зауыттар 1918 жылдан бері істемей тұрды. Осы уақыт ішінде машиналар,
пештер ескіріп, терезелер мен есіктер сындырылып, жұмысшылары кетіп қалған.
Жақын арада тұратын халық зауыт мүлкін тонап кеткен. Инженер Кузнецовтың
жазуы бойынша сол кездегі экономикалық және саяси жағдайға байланысты
зауыттарды іске қоспай бұзылу мен тонаудан қарауылдап, барлық күшті тек
көмір өндіруге жұмсау керек деген. Кузнецов, Лессигтің баяндамаларынан біз
көптеген тәжірибелі мамандар, сол кездегі экономикалық және саяси жағдайды
бағалап, осындай жағдайда кәсіпорындардың толық дамуына болашақ жоқ деп
ойлаған сияқты 2, 89.
Жергілікті совнархоз (кеңестік халық шаруашылығы) мемлекеттендірген
кәсіпорындардың негізгі бөлігінің орталық билігін жүзеге асыруы тиіс
болғанымен , өзінің әлсіздігін, бейімсіздігін көрсетті. Бұл көп жағдайда
әскери кезеңнің объективті себептермен түсіндірілді. Дегенімен көбіне
әскери комунизм саясатының табиғаты табанды шаруашылық дамуға әкелді. Бұл
жағдайда совнархоз бағдарламалары жасанды болды, оларда шаруашылық өмір
шындығы қабылдамады. Павлодар уезі ХКК-і 1920ж Екібастұздың мыс қорғасын
заводын кең эксплуатацияға берді. 1920ж І Екібастұз тас көмір кенін
зерттеген тәжірибелі мамандардан құралған экспедиция келесі қорытындыларға
келді: Біздің совнорхоздар Уркварт жолдас (бұл кәсіпорындардың бұрынғы
басшысы) көрсеткен мақсаттардан бас тартып, қарпайым бірақ пайдалы – көмір
өндіру ісімен айналысуы керек
Осылайша мемлекеттендірген көп санды кәсіпорындармен ХКК жұмыс істей
алмады. Жеке кәсіпкерлер қолынан оларды тартып алып, кеңес билігінің
экономикалық органдары ол өндіріс процесін қалпына келтіре алмады,
шаруашылық әскери – комунистік режимде жүрді . Мұндай кәсіпорындардың
көбі өздері жұмыс істемей, мемлекет мойнына отырып, әртүрлі шығындар мен
жалақы талап етті. Сәйкесінше жаппай мемлекет меншігіне алу мемлекеттік
бюджетке шығын әкелді. Жоспарлы - әкімшілік экономика күн сайын өз қатарын
жаңа мемлекет меншігіне алынған кәсіподақтармен толықты, оларды ұстап тұру
үшін қандай қаржы керек болғанын болжау керек 9, 314-315.
Мысалы 1918 ж РСФСР ХКК мемлекет меншігіне алу туралы қаулысымен
бірге 3 миллион рубльді Қырғыз ақшасына , 2 миллион -рубльді Риддер АҚ-
на, 1 миллион рубльді Спасск мыс балқыту заводына бөлуге шешім шығарды.
Мемлекет бақылауы астындағы кәсіпорындардың жағдайы қиындауы себебі
оларда әскери-коммунистік принциптердің бастысы – ақша шаруашылығын
ликвидациялау тенденциясына әкелді 3, 202-203. Тек Риддер АК-ның қосалқы
цехтарының жұмысын жалғастыру үшін 1920 жылы ай сайын 470000 рубль қажет
болды. Бұл жерде Колчактың Уақытша Сібір үкіметі шығаратын ақшалары
көрсетілген. Мысалы, осы Риддер кәсіпорындары Колчак режимі кезінде, жеке
кәсіпкерлер көмегімен жұмыс істеді. Қырғыз және Риддер АҚ –ның
басқарушыларының бірі С.Г.Федосьев 1918 жылдың басында Омскіге келіп, 1919
жылы қарашаға дейін, яғни ақтарды қуғындағанға дейін Ресей – Азиат банкі
арқылы Риддер кәсіпорындарын қаржыландырып тұрды. Дегенмен, Кеңес билігі
алғашқы кезектегі экономикалық шара ретінде өзінің саяси қарсыластарының
ақшаларын финанстық айналымда пайдалануға тыйым салды, осылайша Колчак
ақшалары айналымнан шықты. Сонымен бірге Кеңестер ақшасы өлкеде патша және
Уақытша үкімет ақшалары – Николай Керенок, Колчаковский рубльдерге
қарағанда анағұрлым бағалады, себебі ешқандай төлемдік қабілеті жоқ еді.
Осылайша, әскери коммунистік кезеңге тән осы жағдай мемлекет меншігіне
алынған өнеркәсіптің экономикалық жағдайын төмендетті30,67.
Кеңес мемлекетінің шаруашылық органдары бетпе – бет келген
мәселелерді жалғастыра отырып,мемлекет меншігіне алынған кәсіпорын
жұмысшыларының жағдайы туралы мәселені қарастырмай кету мүмкін емес. Ресми
кеңестік идеология адамзаттың алдыңғы авангарды - прогрессивті және
саналы қоғам бөлігі – жұмысшы табы туралы керемет аңыздар құрды. Әскери
коммунизм әлеуметтік мәдени феномен ретінде прогрессивті индивид –
пролетаридің қоғам санасында жарқын бейнесін жасауға тырысты. Бұған өндіріс
жұмысшыларын революция гегемоны статусына орнықтырған кеңес билігінің
үгіті мен насихаты әсер етті. Сонымен қатар бірнеше қазіргі кездегі ғалым
тарихшылар кеңес қоғамының әлеуметтік жүйесінде жұмысшылардың тап ретінде
өмір сүргеніне күдік білдірген: Кеңес кезеңінің өзінде анық жұмысшы табы
болған жоқ, оның авангарды үнемі әлеуметтік мигранттар толқынымен толып
отырды деп көрсетілді. 12, 98-99. Егеменді Қазақстанның зерттеліп
отырған кезеңдегі әлеуметтік стратификациясына қатысты осылай бағалайтын
болсақ, онымен келіспеу қиын. Дегенмен сол кезде өлкенің өндірістік
өнеркәсібінде жұмыс істеген адамдар тобының болу фактісінен бас тарта
алмаймыз.
Қазақстанның меншігіне алынған кәсіпорындардың жұмысшыларының жағдайы
өте қиын болды. Пролетарлық биліктің орнауы және өндірісті
национализциялаумен олардың жағдайы жақсарады деген қиялдар тез сейілді.
Өнеркәсіп жұмысшыларына сауданың жоқ болуы, тауар айналымы секілді қиын
әлеуметтік – экономикалық жетіспеушіліктер келді. 1920 жылы 16 шілдедегі
Қарағанды тас көмір қазу кен жұмысшыларының ортақ жиналысында қиын сауда
жағдайында жұмысқа шықпау туралы шешім қабылданды.
Жұмысшылар мен олардың жанұялары жартылай аштық жағдайында өмір
сүрді. Ай сайын тек 1,5 пұт ұн ғана берілді, басқа тамақтану өнімдері
жұмысшы жанұясында жоқ болды. Тұрмысқа қажетті сабын, сіріңке, керосин т.б
секілді заттар жоқ болды. Осы жағдайда адамдар жұмысты тастап, көрші
өлкелерге азық іздеп кетуге мәжбүр болды. Ортақ жиналыста Спасск фабрика
зауыты және Сібір мемлекеттік мыс басқаруына жолдау жасалып, еркін саудаға
рұқсат сұралды. Мұндай талап жасауға себеп болған нәрсе, шаруалар жұмысшы
ауылдарына сауда жасауға келсе, жергілікті билік органдары мал және
нандарын кәмпескелеп отырған 9, 322-323. Осылайша саудада мемлекеттік
монополияны жүзеге асыратын бақылау болды. Жұмысшы қазақтар атынан
жиналысқа Е.Сандыбаев сөз сөйлеп, жұмысшы қазақтар еңбекақысыз – ақ жұмыс
істейтінін, тек әкімшілік олардың жанұяларының басқа болғанын айтты. Қазақ
жұмыскерлерінің жағдайы өте ауыр болғанын айтып өту керек. Зауыттардың
төңкеріске дейінгі әкімшілігі оларды шыдамдылығы үшін бағалайтын, бірақ
қазақ артелдері жұмысына мардымсыз ақы төледі. Олар қарастырылып отырған
кезеңнің өзінде өнеркәсіп өндірісінің басты контингенті болды. Екібастұз
зауыттарында 1920 ж 600 жұмысшысының 500 қазақ болды. Қазақ жұмысшылары өз
ауылдарымен тығыз байланыста болғандықтан олар жұмыстары маусымдық сипатқа
ие болды. Олар көбіне өндіріске келді, көктемде өз ауылдарына оралатын. Бұл
кезде олар қыста өз жанұяларына қажетті азық – түлік дайындайтын.
Жоғарыда Қарағанды кен жұмысшылардың қиын жағдайы туралы айтылды.
Бүкіл экономикалық ерекшелігі мен қоса бұл мәселе Қазақстанның бүкіл
национализацияланған өндіріс объектілеріне тән болды. 1920 жылы қарашада
Екібастұз жұмысшысының сауда нормасы айына бір пұт 10 фунт ұн, 43 фунт ет
болды. Құрамында 2-3 адам бар жанұяға қосымша 5 фунт май, ал 10 адамға 1
фунт май, 5 фунт дән адам басына бөлінген. Онымен қоса осы аз норма азықтың
жоқтығынан уақытында берілмеді. Жұмысшылар жұмысқа бармай өндірістік
шаруашылық дүкендер алдында кезекте тұрды. Аштық әсерінен адамдар цинга,
оспа және гидо секілді эпидемиялық аурулармен ауырды. Шахталарда дәрігерлер
болмады. Өмір жағдайының нашарлауымен өндірістік тәртіп те күрт нашарлады.
Жұмысшылар аштықтың әсерінен жұмысты тастап қаша бастады. Бұл жағдай
әсіресе 1920 жылдың аяғында күшейді. Түкпірде орналасқан Екібастұз
зауыттары үшін сыртқы әлеммен жалғастырар жалғыз жіп – Воскресенск
теміржолы болды, ал ол бұл уақытта толық дағдарысқа ұшырады. Сол себепті
жұмысшылар бұл жердегі теміржол жұмысының үзілуі Екібастұздың қыста аштық
блокадасына әкелетін түсініп, кете бастады.
Шаруашылық өмірдің орталықтану және өндіріс пен тұтынушы арасындағы
өзара әсердің нарықтық механизімінің жойылуы әскери коммунизм
экономикасының жетіспеушілігіне әкелді. Тұтыну тауарлары өндіріс киім
кешектеріне жетіспеушілік сезілді. 1921 жылы қаңтарда ҚазССР астанасы
Орынборда теміржол шеберханалары мен деполар да бас көтерулер болды.
Жиналыста теміржолшылар өндіріс киімімен, аяқ киіммен қамтамасыз етуді,
адам басына 22 фунт нан орнына 36 фунт беруді талап етті. Жұмысшылардың
басты талаптарының бірі сыйлық мануфактураны бүкіл жұмысшыларға беру болды
7, 49-50.
Еңбек ақыны азықпен, киіммен беру шаруашылық қатынастарды
натуралдандырудың маңызды элементтерінің бірі болды. Материалды байлықты
осылай бөлу революцияның ірі әлеуметтік жетістігі саналды. Өнеркәсіп
киімдері Екібастұзда жергілікті жұмысшы ұйымдарына еңбекақы есебінен
берілетін, бірақ бұл жетпеді. 1920 жылы 1 қаңтардан 1 қарашаға дейінгі
кезеңде 300 адамға 604 пар жаңа және 100 пар ескі етік, 100 пар бәтіңке,
344 жейде, 100 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz