Әдебиеттің оқу пәні ретіндегі білімділік маңызын дамыту
Кіріспе
1.тарау. Ы. Алтынсариннің өмірі, педагогикалық мұрасы.
1.1. Ы. Алтынсариннің өмірі, ағартыушылық қызметі
1.2.Ы.Алтынсарин өлеңдерінің тәрбиелік мәні
1.3. Ы. Алтынсарин әңгімелері мен аудармаларының жастарды тәрбиелеудегі орны.
II тарау Ыбырай Алтынсарин шығармаларын мектепте оқытудың тиімді әдіс . тәсілдері
2.1. Ы. Алтынсарин шығармаларын оқытуда жаңа технологияны пайдалану.
2.2.Жүргізілген тәжірибелік байқау жұмыстар және оның нәтижелері.
Қорытынды
1.тарау. Ы. Алтынсариннің өмірі, педагогикалық мұрасы.
1.1. Ы. Алтынсариннің өмірі, ағартыушылық қызметі
1.2.Ы.Алтынсарин өлеңдерінің тәрбиелік мәні
1.3. Ы. Алтынсарин әңгімелері мен аудармаларының жастарды тәрбиелеудегі орны.
II тарау Ыбырай Алтынсарин шығармаларын мектепте оқытудың тиімді әдіс . тәсілдері
2.1. Ы. Алтынсарин шығармаларын оқытуда жаңа технологияны пайдалану.
2.2.Жүргізілген тәжірибелік байқау жұмыстар және оның нәтижелері.
Қорытынды
Әрбір елдің өзіндік тарихы, дәстүрі, тілі болады. Яғни, қазақ халқының дарыны Ғұмар Қараш айтқандай: «Тіл болмаса, ұлт та болмайды... Ұлт білімі болмаса, онда әдебиеттің болмайтындығы өзінен-өзі белгілі. Әдебиеті жоқ елдің өнері де өркен жаймайды».
Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін қазақ мектептеріндегі әдеби білім тұжырымдамасында былай деп көрсетеді: «Әдебиет оқушы зердесіне замана келбетімен өмір тынысын жеткізетін халқымыздың көркем тарихы. Ұлттық рухани санаға тәрбиелейтін, тіл үйрететін оқушының адам мен қоғам туралы түсінігі мен тәжірибесін байытатын, әрі реттейтін өмір оқулығы». Демек, әдебиеттің жеке пән ретінде оқытыла беруін қадағалап, оны оқыту әдістерін үнемі дамытып, жандандырып отыру қажет.
Әдебиеттің оқу пәні ретіндегі білімділік маңызын дамыту мақсатында білім беру жүйесінде соңғы уақытта біршама жұмыстар жүргізілді. Олар:
• Оқу материалдары қайтадан жаңартылды;
• Білім мазмұны адамгершілікке, ізгілікке, эстетикалық талғамға бағытталды;
• Бағдарламалар тәжірибелік тұрғыдан өткізілді;
• Әдебиетті оқытудың жаңа нұсқалары жазылды;
• Сыныптан тыс оқу кітаптарының сериялары шығарылды.
Әдебиет пәнінің алдына қоятын мақсаты оқушылар санасында ізгілік, имандылық, отаншылдық, азаматтық озық идеологияларды оқушы бойына сіңіру, оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып эстетикалық, интелектуалдық, оқушыларға оқыту, жеткізу
Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін қазақ мектептеріндегі әдеби білім тұжырымдамасында былай деп көрсетеді: «Әдебиет оқушы зердесіне замана келбетімен өмір тынысын жеткізетін халқымыздың көркем тарихы. Ұлттық рухани санаға тәрбиелейтін, тіл үйрететін оқушының адам мен қоғам туралы түсінігі мен тәжірибесін байытатын, әрі реттейтін өмір оқулығы». Демек, әдебиеттің жеке пән ретінде оқытыла беруін қадағалап, оны оқыту әдістерін үнемі дамытып, жандандырып отыру қажет.
Әдебиеттің оқу пәні ретіндегі білімділік маңызын дамыту мақсатында білім беру жүйесінде соңғы уақытта біршама жұмыстар жүргізілді. Олар:
• Оқу материалдары қайтадан жаңартылды;
• Білім мазмұны адамгершілікке, ізгілікке, эстетикалық талғамға бағытталды;
• Бағдарламалар тәжірибелік тұрғыдан өткізілді;
• Әдебиетті оқытудың жаңа нұсқалары жазылды;
• Сыныптан тыс оқу кітаптарының сериялары шығарылды.
Әдебиет пәнінің алдына қоятын мақсаты оқушылар санасында ізгілік, имандылық, отаншылдық, азаматтық озық идеологияларды оқушы бойына сіңіру, оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып эстетикалық, интелектуалдық, оқушыларға оқыту, жеткізу
Кіріспе
Әрбір елдің өзіндік тарихы, дәстүрі, тілі болады. Яғни, қазақ
халқының дарыны Ғұмар Қараш айтқандай: Тіл болмаса, ұлт та
болмайды... Ұлт білімі болмаса, онда әдебиеттің болмайтындығы өзінен-
өзі белгілі. Әдебиеті жоқ елдің өнері де өркен жаймайды.
Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін қазақ
мектептеріндегі әдеби білім тұжырымдамасында былай деп көрсетеді:
Әдебиет оқушы зердесіне замана келбетімен өмір тынысын жеткізетін
халқымыздың көркем тарихы. Ұлттық рухани санаға тәрбиелейтін, тіл
үйрететін оқушының адам мен қоғам туралы түсінігі мен тәжірибесін
байытатын, әрі реттейтін өмір оқулығы. Демек, әдебиеттің жеке пән
ретінде оқытыла беруін қадағалап, оны оқыту әдістерін үнемі дамытып,
жандандырып отыру қажет.
Әдебиеттің оқу пәні ретіндегі білімділік маңызын дамыту
мақсатында білім беру жүйесінде соңғы уақытта біршама жұмыстар
жүргізілді. Олар:
• Оқу материалдары қайтадан жаңартылды;
• Білім мазмұны адамгершілікке, ізгілікке, эстетикалық
талғамға бағытталды;
• Бағдарламалар тәжірибелік тұрғыдан өткізілді;
• Әдебиетті оқытудың жаңа нұсқалары жазылды;
• Сыныптан тыс оқу кітаптарының сериялары шығарылды.
Әдебиет пәнінің алдына қоятын мақсаты оқушылар санасында
ізгілік, имандылық, отаншылдық, азаматтық озық идеологияларды
оқушы бойына сіңіру, оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып
эстетикалық, интелектуалдық, оқушыларға оқыту, жеткізу арқылы биік
талғамдық оқырмандықты қалыптастыру, бір сөзбен айтқанда жеке
тұлғаны тәрбиелеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
1. Орта мектеп оқушыларына Ы.Алтынсарин шығармаларын оқытудағы
ғылыми- әдістемелік негіздің теориялық жағын анықтап және
тәжірибеде оған сүйенудің жолын айқындап, оқытудың тиімді әдіс-
тәсілдерін көрсету.
2. Барлық өмірін ұлты мен ұрпағына арнап өткен Ы.
Алтынсаринді жете танытып, оның асыл мұраларын меңгертуге қажет
әдістердің жетілу негізін анықтап және оқытудың тиімді әдіс-
тәсілдерін ұсынып, сол арқылы Ы.Алтынсарин шығармаларын терең
мазмұнды ұлттық тұлға қалыптастырудың арқауы ету.
3. Ы. Алтынсарин шығармаларының жас ұрпақты тәрбиеп, тұлға
ретінде қалыптастырудағы және олардың бойына адамгершілік қасиеттерді
ұялатудағы құндылығы ерекше. Егер Ы. Алтиынсарин шығармаларын орта
мектептің оқушыларына оқытудың, оқу тәрбие жұмысында пайдаланудың
ғылыми-әдістемелік негіздерінің анықтауға тырыстық.
1-тарау. Ы. Алтынсариннің өмірі, педагогикалық мұрасы.
1.1. Ы. Алтынсариннің өмірі, ағартыушылық қызметі
Ы. Алтынсарин мұраларының бүгінгі ұлттық мектептер болашағы үшін
маңызы зор.
Ы. Алтынсарин-ұлы педагог, ағартушы. Ол тамаша талант иесi.
Қазақ мәдениетiнiң зор ќайраткерi Ы.Алтынсарин 1850 жылы 22 тамызда
Орынбор Шекара комиссиясының қазақ балалары үшiн ашылѓан мектепке алѓашќы
алынѓан 30 баланың бiрi болып түсiп оқиды. Оқуға алғаш келгенде
Ы.Алтынсариннің денсаулығы, сыртқы пiшiнi мектеп басқарушыларының көңілінен
шыға қоймай, Ы.Алтынсаринды мектепке алғысы да келмейдi. Бiрақ Шекара
бастықтарының алдында айрықша беделi бар Балғожа немересiн мектепке күшпен
алғызады.
Ы. Алтынсарин мектепке орыс тiлi, кеңсе қатынас хаттарын жазу
үлгiлерi, есеп, татар тiлi сияқты пәндердi және мұсылман дiнi сабағын
оқыды.
Халқымыздың мақтанышы, демократиялық бағыттағы ағартушысы, тұңғыш
педагогi, ақын – жазушысы Ы. Алтынсарин жетi жылдық мектептi бiтiргеннен
кейiн -ақ халық ағарту жұмысын таңдады. “Әр iстiң мақсаты туралы ойлаған
дұрыс” – деген екен Л. Н. Толстой. Ы.Алтынсариннің мақсаты – қазақ қауымын
ояту, “өнер – бiлiм бар жұрттар” қатарына қосу. Бiрақ оның ағарту
майданында iстесем деген мақсаты бiрден қолына тимедi.
1860 жылы Ы. Алтысарин Орынбор облыстық басқару мекемесiне тiлмаш
болып кiрiп, сонда аз уақыт қызмет iстедi. Тiлмаштық қызмет Ы.Алтынсаринді
мүлдем қанағаттандырмады, сондықтан бұл қызметтен босануды көздедi. Қазақ
сахарасында бастауыш мектептер ашуға рұқсат сұрап, ол күн сайын облыстық
басшы қызметкерлердiң мазасын ала бердi.
1861 жылы Орынбор облыстық басқару мекемесi Торғай және Ырғыз
қалаларында қазақ балаларына арнап бастауыш мектептер ашуға рұќсат еттi.
Бұл мектептердi ашуға өкiмет тарапынан қаражат берiлмедi және
жергiлiктi өкiмет орындары да ешқандай көңiл аудармады, жәрдем көрсетуден
бас тартты.
Ы.Алтынсарин тәуекелге бел байлап, өз бетiмен мектеп ашу дайындығына
кiрiстi. Мектеп ашу жолында көп еңбегiн сарп еттi. Ол бұл жөнiнде тиiстi
орындардың алдына мәселелер қойды, өз халқын үгiттеумен болды. “Мектеп –
қазақтарға бiлiм берудiң басты тұтқасы... , үгiт – мектептепте, қазақ
халқының келешегi мектепке байланысты” деп жазды Ы.Алтынсарин.(4,206)
Қараңғы ел ортасынан мектеп үйiн салдырып, оқу жұмысын жолға қою
көп жiгер, үлкен ұйымдастырушылыты керек еттi. Көптеген қиыншылықтарды
бастан кешiре отырып 1864 жылдыњ 8-шi ќаңтарында Ы.Алтынсарин қазақ баларын
оқытуға арналған халық мектебiн ашты. Осында қазақ халқының тұңғыш педагог
– ағартушысы Ы.Алтынсарин өзiнiң оқытушылық қызметiн бастады. Ы.Алтынсарин
өзi беретiн сабақтары үшiн рухани азық, бiлiм қорын жинастырумен, үзбей
оқумен, ойлаумен, ізденумен болды.
Балалар үшiн әңгiмелер мен өлеңдер жазды. Ы.Алтынсарин: “Менiң
үлесiме, ең ауыр уақыт тидi, барлығын қайтадан жасап, бұл жаңа бастамаларды
халықтың арасына енгiзiп, оларды күшiмiз бен бiлiгiмiз жеткенше ағартуымыз
керек” (5,92) деп жазды өз естелiгiнде. Сөйтiп дала өмiрiндегi бүкiл оқу –
ағарту жұмысының тағдырын өз қолына алып, оның ұшы – қиыры жоқ iсiн дұрыс
жолға қою мiндетi қазақ мәдениетiнiң тарихында алғаш рет Ы.Алтынсарин
тәрiздi әрi педагог, әрi шын патриот, азамат ұлдың үлесiне тиедi. А.
Линкольн: “Кiм болсаң да, өз iсiңнiң шеберi бол” дейді. Ы.Алтынсарин өз
iсiне жан тәнiмен кiрiскен тұлға. Адамзат қадiрi елiне еткен қызметімен
өшенеді. Ы.Алтынсарин халыққа қызмет етуді өзiнiң басты мұраты етiп алды.
“Пайдалы нәрсенiң бәрiне жаны құмар халқымызға шама келгенше қызмет ету –
бiздiң әрқайсымыздың борышымыз” – деп жазды Ы.Алтынсарин.(4,189)
Ы.Алтынсарин Қазақстанда ұлы ағартушылық идеясын қалың халық
бұқарасына тарататын, сөйтiп, оны iлгерi алып бара алатын кадрлар даярлауды
iрi мақсат етiп қойды. Ы.Алтынсарин Қазақстанда халық ағарту жұмысын
ұйымдастырып, оны жолға қоюды, оған дұрыс бағыт берудi үлкен арман еттi.
1879 жылы Ы.Алтынсарин Торғай облыстық мектептер инспекторы болып
тағайындалды. Облыстық халық ағарту қызметiн атқаруға Ы.Алтынсарин бар
жiгерiмен кiрiстi, облыс көлемiнде азаматтық халық мектептерiн шебер
ұйымдастыра бастады. Мектептер ашуға кiрiстi. Ол алдымен уездiк қалаларда
орыс – қазақ балалары бiрге оқитын, орталық орыс – қазақ училищелерiн ашуды
қажет деп тауып, бiрден дайындық жұмысын жүргiздi. Бұл мектептi ашу оңайға
соқпады.
Ы.Алтынсарин Торғай облысындағы 4 уездi аралап, мектеп ашуға халықтан
қаражат жыйнады.
Халықтан қаражат жыйналған соң ол мектеп үйлерiн салдырып Торғай
облысына қарайтын уездердiң бәрiнде де бiр – бiрден алты жылдық орталық
орыс – қазақ училищелерiн ашты.
Осы ашылған училищелерді ашуда Ы.Алтынсарин: Менің бел байлаған, ойым
қазақ уездерінің өз ортасынан, неғұрлым тезірек бір – екі кластық орталық
мектеп ашып, оның негізін берік қалау, оның әдемі, таза мектеп ету, сөйтіп,
қазақ балаларына тәрбие беру жөніндегі жұмыстарымызда мектептің лас болуы,
қабырларының дымқыл болуы, бөлмелерінің тар болуы, пешінен иіс шығуы,
балалардың аш болуы, суыққа тоңуы, оқу құралдарының жеткіліксіз болуы және
халық мектептерінің көпшілігіндей, оқытушыларының сауатсыз болу сияқты
кемшіліктерді кездестірмеу - деп жазды.(1,209). Мектептерде оқу жұмысы
болсын, тәрбие жұмысы болсын, жабдықтау жұмысы болсын – бәрінде үлгілі
сатыға қоюға тырысты.
Ол орталық орыс – қазақ училищелерінің жанынан көрнекті кітапханалар
ашуға үлкен мән берді. Бұл ашылатын кітапханалар тек мектеп оқушылары үшін
ғана емес, жалпы халық үшін де ашылулары керек, бұлардан жұрттың бәрі де
кітап алып оқуға ерікті болуы керек деп ұйғарды. Өзінің 1883 жылы 15
қыркүйекте жазған бір хатында, ол: Мен Торғай облысындағы мектептердің
жанынан оқытушыларға және оқушыларға арналған кітапханалар ашпақшымын. Бұл
кітапханалардағы кітаптармен тек оқушылар мен оқытушылар ғана пайдалану
үшін емес, сонымен қатар, мектеп бітіріп қырда жүрген, жалпы сауатты
адамдар да білімдерін өз бетімен көтере берулері үшін пайдалы кітаптар және
оқу құралдарын тауып алуларына мүмкіндік туғызу мақсатымен ашылады,(1,108)
- деп, бұл кітапханаларды ашудағы мақсатын айқын көрсетті.
Ы.Алтынсарин ауыл шаруашылығы мамандарын, өнеркәсіп мамандарын даярлап
шығаратын мектептер ашуды, сөйтіп, осындай игілікті істің негізін салуды да
арман етті.
Ы.Алтынсарин қазақ қыздарын оқыту, сөйтіп, оларды мәдениетке және
қоғамдық өмірге тікелей тарту мәселесінде де феодалдық ескі әдет –
салттарды батыл ығыстырып, әлеуметтік маңызы зор істерді жүзеге асыруға өз
үлесін қоса білді. Ол Ырғызда 18 адамдық орны бар училищесін ұйымдастырып,
тұңғыш рет қазақ қыздарын оқуға тартты . Бұл сол кездің өзінде үлкен
жетістіктердің бірі еді.
Ағартушы, педагог Ы.Алтынсариның шығармашылық өзегі – оқуға, өнерге
шақыру. Білімдіге ұстаз болудан бас тартпай, білменгенге шәкірт болуға
ұялмай, қиын да, адал еңбектен жүрексінбеу керек екенін насихаттады. Оқу
– білімсіз халықтың ертеңі – бұлдыр, көкжиегі – тұман деп білді. Өнер –
білімге қолы жеткен халық қана ақты қарадан ажырата алады деген пікірге
келеді.
1.2.Ы.Алтынсарин өлеңдерінің тәрбиелік мәні
Ы.Алтынсариннің әдеби мұрасы бізге негізінен Қазақ хрестоматиясының
төңірегінде жетті. Ол бұл еңбегін: татар тілінде жазылған кітаптан құтылу
үшін жаздым(4,102) дейді. Бұл әдеби еңбегінің діни идеяларға қарсы нағыз
демократиялық мақсатта туғанын танытады. Хрестоматияның пайда болуы,
халықтың сол дәуірдегі рухани мұқтаждығына да байланысты еді. Ы.Алтынсарин:
Бұл кітапты құрастырғанда мен, біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш
рет шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс – қазақ мектептерінде тәрбиеленіп
жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу жағын, сонымен қатар жалпы
халықтардың оқуына, жарайтын кітап бола алуын көздедім(4,243) – деген
сөздерінен-ақ бұл еңбектің құндылығы анық көрінеді.
Ыбырайдың Қазақ хрестоматиясы тұңғыш рет орыс алфавиті негізінде
1879 жылы Орынборда басылып шықты. Кейін ол 1889, 1896, 1899 жылдары
Мухабат деген атпен біраз қысқартып, араб алфавиті негізінде басылды.
1906 жылы А. Васильевтің редакциясымен едәуір толықтырып, орыс алфавитімен
тағы жа жарияланды.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясын орыстың ұлы педагогі К. Д.
Ушинский мен белгілі педагог Паульсонның хрестоматияларының үлгісінде
құрастырды. Қазақ хрестоматиясы төрт бөлімнен құралады: бірінші бөлім -
өлеңдер мен балаларға арналған ұсақ әңгімелерден, ертегілерден құралды;
екінші бөлім – үлкен кісілер турасындағы әңгімелерден құралды; үшінші бөлім
– ел әдебиеті нұсқаларынан: әртүрлі өлең-жырлардан; төртінші бөлім –
мақалдар мен мәтелдерден құралды.
Қазақ хрестоматиясына сөз басында автор: Ең алғашқы рет жазылып
отырған еңбек болғандықтан, бұл хрестоматияның, мүмкін кейбір кемшіліктері
болар, бірақ ол дегенмен, ізсіз жоғалып кетпес, ең алғашқы рет оқытылайын
деп отырған кітап ретінде көздеген мақсатқа дөп келер деген сеніммен өзімді
- өзім жұбатып отырмын - деп жазды (4,251).
Ы. Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясы оқулығымен қатар Қазақтарға
орыс тілін үйретудің бастауыш құралы еңбегі басылып шықты. Кітапқа
арналған сөз басында: Біздің ойымызша қазақ балаларына орысша кітаптарды
оқытуға, оқығандарын түсіндіріп отыруға кіріспей тұрып, олардың жеке
сөздерді болсын және негізгі грамматикалық ережелерді болсын түсіну үшін
бірқатар жүйелі әзірліктен өткізілу керек болады. Мұндай алдын ала әзірлік
жасамаса, оқушылардың түсінігі тым шалғай болып шығады, ешбір грамматикалық
ереже жайында белгілі бір түсінік алуға оқушылардың шамасы келмей қалады.
Орыс – қазақ мектептерінің бірінде оқытушылық қызметінде болған бес
жылдық тәжірибем мені осындай қорытындыға келтіреді, содан ол кезде
қолжазба күйіндегі осы оқу құралы бойынша оқыта бастағанымнан кейін ғана
орыс тілін оқыту жұмысы ойдағыдай нәтиже беріп, дұрыс жолға қойылды - деп
жазды (4,283).
Ы.Алтынсарин болыстық мектептер ашу керек екендігін дәлелдеп Болыстық
қазақ мектептері туралы записка деген жеке еңбек жазды. Оның бұл еңбегі,
тек Қазақстанда ғана емес, кейбір басқа көшпелі отар аймақтарда да болыстық
мектептер ашуға болатындығын дәлелдеп болжады.
Ы.Алтынсарин болыстық мектептердін сол кездегі қазақ ауылының көшпелі
өміріне сәйкес болу керектігін жете түсіне білді.. Қазақстанда болыстық
мектептер ұйымдастыруды қолға алып, аяанбай еңбек етті. Ақының Қазақ
хрестоматиясы оның ағартушылық мақсатта жазған екі өлеңімен ашылды. Ақын
бұл шығармаларын хрестоматияның өз кезіндегі басылуында Сөз басы деген
атпен кітаптың алғашқы бетінде жариялаған еді. Қазіргі кезде олар Кел,
балалар оқылық!, Өнер – білім, бар жұрттар деген атаулармен айтылып жүр.
Ақын әдеби еңбектерінде халық ағарту мәселесін ұтымды насихаттап, шебер
көрсете алатын шығармаларды көптеп жазуға баса назар аударды. Оның Кел,
балалар, оқылық, Өнер – білім бар жұрттар деген өлеңдерінде қазақ
жастарын білім алуға, мәдениеттің жаңа дәстүрлерін батыл меңгеруге
шақырады.
Кел, балалар, оқылық! өлеңінде ақын озық өнер – білімнің бүкіл
артықшылық қасиеттерін әрбір оқушыға оның өмірді тану дәрежесіне сай түрде
түсіндіруді көздеді. Бұл өлеңде ақын халық ауыз әдебиетінің дәстүрлерін де
шебер пайдаланды. Ы. Алтынсарин өлеңін әр шумағында өнер – білімнің айрықша
құндылық қаситтерін надандық пен қараңғылықтың зиянды көріністерімен қатар
алып суреттеп, оқушыға білімнің баға жетпес артықшылығын ұтымды жағдайда
дәлелдей алды.
Мысалы;
...Оқымаған жүреді,
Қараңғыны қармалап...
Оқысаңыз балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегеңін алдыңнан,
Іздемей – ақ табылар. (5, 36)
Сондай – ақ,
Мал дәулеттің байлығы,
Бір жұтасаң жоқ болар;
Оқымыстың байлығы,
Күнен күнге көп болар,
Еш жұтамақ жоқ болар.
Немесе,
Надандықтың белгісі,
Еш ақылға жарымас,
Жайылып жүрген айуандай,
Ақ, қараны танымас...
Оқу деген шыны – ды,
Тұрған сайын шыныққан.
Оқу білген адамдар,
Май тамызған қалаштан...(5, 37)
Бұл келтірілген үзінділерде екі түрлі – нәрсенің – білім мен
надандықтың жақсы және жаман жақтары қарапайым, түсінікті суреттелген. Бұл
өлеңнің айрықша құндылық қасиеттерінің бірі – оның халық дәстүрі, халық
ұғым өлшемі негізінде жазылғандығында. Ы.Алтынсарин өлеңінде теңеулер мен
салыстыруларды да сұрыптай қолданады. Мысалы, май тамызған қылыштан ақ,
қараны танымас деген сияқты шебер теңестірулерді қолданады.
Ақын Өнер – білім бар жұрттар өлеңінде ғылымның жетістіктерін
тікелей мадақтайды, мәдениетті елдің озық салтын баяндайды. Шығарманың
лирикалық кейіпкері өз замандастарының назарын мәдениетті елдің қолы жеткен
табыстарына аударуды көздейді, оларды үйренуге шақырады, халқының білім
ғылымнан орта қалғанына қынжылады. Содан шығудың жолын іздестіреді, өз ойын
анық білдіреді.
Өнер – білім бар жұрттар өлеңінде ғылым мен техниканың сол кездегі
басты жаңалықтары толық баяндалады.
Өнер, білім бар жұрттар,
Тастан сарай салғызды.
Айшылық алыс жерлерден
Көзіңді ашып жұмғанша,
Жылдам хабар алғызды.
Мың шақырым жерлерге,
Аты жоқ құр арбаны,
Күн жарымда барғызды.
Адамды құстай ұшырды,
Мал істейтін жұмысты
От пен суға түсірді.
Сусыздан сусын ішірді.
Теңізде жүзді балықтай
Дүниені кезді жалықпай – (5, 39)
деген шумақтарында. Ақын өнер мен білімге қолы жеткен халықтың экономикалық
саласындағы жетістігін көрсетеді.
Ақын қоғамның ертеңгі ұрпағы – жастарға әр уақытта да зор сеніммен
қарады, олардың тамаша келешегіне сенді, жоғарыда көрсетілген ғылым мен
техниканың жаңалықтарын қазақ даласына осы жастар ғана жая алады деп
есептеді.
Желкілдеп шыққан көк шөптей,
Жаңа өспірім достарым,
Қатарың кетті-ау алысқа-ай
Ұмтылыңыз қалыспай!
Біз болмасақ сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды – (5, 40)
дейді ақын.
Қоғамның жаңа адамдары – жастарға Желкілдеп өскен көк шөптей, жаңа
өспірім достарым, деп көңіл бөлу ақынның зор адамгершілік бейнесін,
жастарға деген асқан сүйіспеншілік сезімін көрсетумен қатар, оларға үлкен
үмітпен қарағанын да білдіреді.
А. Ы. Алтынсариннің Араз бол, кедей болсаң, ұрлықпенен деген өлеңі
оның ағартушылық идеяларының жарқын бір көрінісі тәрізді шығарма. Мұнда ол
өзінің биік адамгершілік көзқарастары тұрғысынан еңбекші бұқараны адал өмір
сүруге шақырады, еңбексіздікке, барымтаға дағдылану сияқты ескі салттардың
зиянды екендігін көрсетеді, ерінбей еңбек етуге үгіттейді.
Араз бол, кедей болсаң, ұрлықпенен,
Кете бар, кессе басың, шындықпенен.
Қорек тап, бейнеттен де тәңірім жәрдем,
Телмірме бір адамға мұңдықпенен, - (5, 47)
дейді ақын . Ақын “ұрлық, әділетсіздік жасағаннан гөрі шындықпен өлгеннің
өзі артық, қорек тап бейнеттен де, яғни, еңбек ет те тамақ тап, еңбексіз еш
адамға телмірме” деп оқырманға ой тастайды.
АқынныңӘділдік көрмегені үшін бір төреге айтылған сөз деген өлеңі
еңбекші халықтың үстем тапқа қарсы ыза – кегінен туған, екі таптың арасында
негізгі қайшылықты таныта алатын шығарма. Ақын қоғамдық өмірде кең орын
алып отырған теңсіздікті жырлайды. Бірақ соның өзінде ол еңбекші бұқараның
ауыр тұрмыстың нәтижесінде жасушылығын немесе өмірден торығушылығын
көрмейді, алдағы күнге үлкен үмітпен қарайтын оптимистік ойын сезінеді, оны
өз шығармасының өзекті арқауы етеді. Өлең ақынның осы оптимистік
қорытындысымен аяқталады.
Ай, тақсыр, бұл дүние өтер – кетер,
Мал иесі де артыңнан қуып жетер
Жарлылар да бір табар әділ қазы,
Таразылы күн болса, арыз етер.(5, 47)
Мұнда ақын келешекте әділетті тұрмыстың орнау мүмкіндігіне үміт
білдіреді. Бұл үміттің ағартушылық қиялға байланысты тууы да мүмкін.
Дегенмен ақынның алдағы күнге осындай үлкен сеніммен қарауы қазақ халқының
тарихындағы қоғамының 60-70 жылдары үшін зор маңызы бар құбылыс еді.
Ақынның көптеген өлеңдері табиғаттың сұлу көріністерін суреттеуге арналған.
Мұндай лирикалық өлеңдер қазақ әдебиетінде Ы.Алтынсаринға дейін жөнді
кездеспейтін еді. Оның әртүрлі себептері де болатын. Шын мәніндегі
пейзаждық лирикаларды, көбінесе, өмірді, табиғатты тану парасаты мол жазба
әдебиетінің ғана өкілдері жасай алатын.
АқынныңЖаз, Өзен өлеңдері көп жағдайда орыс классиктерінің
табиғат көрінісі туралы жазған белгілі шығармаларына ұқсайды. Бұл екі
өлеңінде де ақын табиғаттың ең бір сұлу кезеңін алып, оны халық өмірімен
байланыстыра бейнелейді, сол арқылы қандай нәрсенің де, оның ішінде
табиғаттың да әдемілігін халыққа тигізетін әсері арқылы бағалайтындығын
танытады. Егер ақын көркемөнер, көркемөнер үшін деген принципті ұстаған
ақын болса, табиғаттың жеке өзін ғана сурттеп, сол арқылы өзіндік жан
дүниесін, нәзік сезімін, мүмкін кейде осалдығын да білдірумен тынған болар
еді. Мұндай жағдай оның өлеңдерінде байқалмайды.
Ақын өлеңдерінің лирикалық кейіпкері оқушыға тым жақын. Ол оқушының
жан дүниесінде жайдарлылық сезім тудырады, көңілді әсер қалдырады.
Ақынның лирикалық кейіпкері табиғат сұлулығын да тани біледі, одан
өзіне рухани күш те алады.
Таулардан өзен ағар сарқыраған,
Айнадай сәуле беріп жарқыраған,
Жел соқса, ыстық соқса бірқалыпта
Аралап тау мен тасты арқыраған (5,63)
деген бір шумақты алып көрелік. Мұнда ақын сезімінің зор екпіні сезіледі.
Шумақтың әр жолында, әсіресе, соңғы жолында мол күштің үні байқалады. Бұл
көріністер ақынның асқар ойы мен ұшқыр қиялын танытады, оның романтикалық
сезімі мен оптилистік ойларының сәулесі есебінде көрінеді.
Ақынның табиғат туралы өлеңдері лирикалық қасиеттері жағынан да
құнды. Олар автордың ақындық шеберлігін танытады. Шын мәніндегі пейжаздық
лирика нағыз таланттың ақынның қаламынан, жазба әдебиеттің кексе өкілінен
ғана туады деп есептесек, Жаз, Өзен, өлеңдерін оқи отырып ақынның осы
айтылған талаптарға сай келетін ақын болғанына көзімізді еркін жеткізуге
болады.
Ақынның Жаз, Өзен өлеңдері халықтың 11 буынды қара
өлеңінің ұйқасы негізінде жазылған және сөздік қолданысы, негізгі мәселені
суреттеуі жағынан да халық өлеңдеріне ұқсас. Ы. Алтынсарин өз дәуірінің
кейбір ақындары сияқты жалаң ұйқас қуалап, мазмұнды әлсіретіп жібермейді,
шығарманың түрі мен мазмұнын ұштастыруға талаптанады, тақырыпты дәл және
көркем жеткізетін қарапайым, өткір сөздер іздейді. Соның нәтижесінде, оның
өлеңдері Бірі жамау, бірі құрау болып шықпай тілге жеңіл, жүрекке жылы
тиетін шығармалар болып шыққан.
Ы. Алтынсарин көптеген орыс жазушыларының шығармаларын қазақ тіліне
аударды. Соның бірі И. А. Крыловтың Қарға мен түлкі мысалы еді.
Орыстың ұлы мысалшы – ақын И. А. Крыловтың Қарға мен түлкі шығармасы
қазақ ақынының аудармасында түп нұсқаның негізгі ерекшеліктерін толық
сақтады. Түп нұсқадан да, аудармадан да айлакер түлкі мен мақтағанға басы
айналатын даңғой қарға өздеріне лайық әрекет – қимылдарымен көрінеді.
Түп нұсқаға қарағанда аудармада бірен – саран өзгешілік те жоқ емес.
Мысалы, түп нұсқаның бастапқы аудармада кездеспейді. Сондай – ақ, түп
нұсқада түлкі қорғаны өз атынан мақтаса, аудармада көбінесе өзгелерден
естігендері арқылы мақтап, оқушы ұғымына лайықтайды. Ы. Алтынсарин аз
сөзбен көп мағына айтуға талаптанып, түп нұсқадағы ұсақ көрінестердің
бірсыпырасын қалдырып, негізгі оқиғаны ғана тартымды түрде баяндайды.
Сөйтіп шығарманы ықшам, жаттауға қонымды, ауызша тарауға оңай түрге
келтірілген.
Ы. Алтынсарин аударманы өзінің поэзиялық стиліне тән қарапайым,баяндау
түрінде жасаған. Соның өзінде аудармада тартымды, әсерлі, образды
көріністер оқушының көзіне бірден шалынады.
Мысалы, ол:
Басын салып, құйрығы бұлғаңдатып,
Екі көзін қарғаға қылмаңдатып.
Қарға тақсыр, көрдім жасын көріңіз - деп
Жылымсырап сөйлейді, жылмаңдатып, - [5-65 ,]
деген көріністе түлкінің айлалы, сұм, зұлымдық бейнесі қалайша дәл, өткір,
ұтымды бейнелесе, қарғаның мақтан сүйгіштігін, даңғойлығы соншалықты
әсерлі суреттеледі.
Ы. Алтынсариның Қарға мен түлкі аудармасы И. А. Крылов
шығармаларының ішінен қазақ тіліне тұңғыш рет аударылған шығарма болып
есептеледі.
1.3. Ы. Алтынсарин әңгімелері мен аудармаларының жастарды
тәрбиелеудегі орны.
Жазушының Бай мен жарлы баласы, Қыпшақ Сейтқұл, Киіз үй мен ағаш
үй, Надандық, Лұқпан хакім т.б. бірсыпыра шығармалары қоғамдық өмірдің
әр түрлі мәселелерін суреттеуге арналған. Бұл еңбектерінде жазушы өз
дәуірінің елеулі мәселелерін көтере отырып, надандықта келген еңбекші
халықтың қоғамдық санасын тәрбиелеуді көздейді.
Бай мен жарлы баласы деген қысқа әңгіме Ы. Алтынсарин
творчествосының биік сатысы болып саналады. Біріншіден, ол әңгімеден
ағартушының озық педагогикалық ойлары көрінеді. Әңгіме оқушысын еңбек
етуге, еңбек сырын меңгере түсуге шақырады; өмір табиғат өздігінен ештеңе
бермейді, мәселе оны жеңе, бағындыра білуде деген қорытынды жасайды.
Екіншіден, шығарма жазушының әлеуметтік түсінігін және қай таптың
келешегіне зор үміт артқандығын аңғартады. Әңгіменің осы ерекшелігі Ыбырай
Алтынсариннің бүкіл ағартушылық еңбегінің негізгі сырын, әлеуметтік
тенденциясын айқын ашып береді.
Бай мен жарлы баласы әңгімесі, ең алдымен, сол дәуірдің өмір
көрінісін дұрыс бейнелейді. Одан біз көшпелі қазақ ауылын, оның мал
шаруашылығын, көшу кезіндегі сапырылыс көріністерін, мал баққан кедейлердің
суретін көреміз. Әңгімеде қоғамдық өмірдің осы сияқты ерекшеліктерін
көрсету жазушының тікелей жоспарында болмаса да, олар реалистік сыйпатта
бейнеленген негізгі мәселенің айналасында өз - өзінен келіп жасақталып,
нақты образды сурет болып шығып тұр. Бұл, әрине, адам образы емес, сол
дәуірдегі қазақ қоғамының тұрмыс халі, экономикалық ерекшелігі еді. Бұл
суреттеулер мақсатқа алған басты мәселенің жан – жақты шығуына кедергі
жасап, шығарманы орынсыз ауырлатып тұрған жоқ, керісінше, оған тығыз
байланысып, әңгіменің оқыйғалық желісін нанымды етіп жәрдемін тигізіп тұр.
Сондықтан да шығармада көркем әдебиетке тән емес жасандылық кездеспейді, әр
құбылыс, әрбір оқиға өмірдің өз ағымынан туып отырған сияқты болып
көрінеді.
Әңгімеде екі кейіпкердің іс - әрекеттері баяндалған. Олар екі таптың
өкілдері ретінде көрінеді және әрқайсысы қимыл – әрекеттерінен өз табының
негізгі ерекшеліктерін байқатады. Жазушы кейіпкерлерінің ұнамды, не ұнамсыз
істеріне өзіндік бағасын айтуға талаптанбайды, мүмкіншілігіне, олардың
образдық ерекшеліктерін аша түсу арқылы оқушыларының өздерінің айыра
тануына жағдай жасауға ұмтылады.
Бай баласы – Асанның көрген тәрбиесі мен өскен ортасының өмірге
бейімсіздігін басына іс түскенде анық байқалады. Жазушы Асанның туғанда
ешкімнен де кем емес екендігін ұғындыра отырып, оның өскен ортасы, тәрбиесі
арқылы осындай дәрменсіз дәрежеге жеткендігін суреттейді. Алғаш рет
кездескен өмір сыны, қиындық жағдай Асанды тұншықтырып жібере жаздайды.
Егер қасында Үсен болмаса, оның өз бетімен жол тауып, күн көруі неғайбыл.
Ол өмір мен табиғат сырын тануға ұмтылмайды, яғни қабілетсіз бала
бейнесінде көрінеді. Жазушы өзінің іс - әрекеттерін: Асан қарным ашты деп
жылады, Тамағы тойған соң, Асан көңілінен уайымы шығып, су жағалап,
жүгіріп кетті - деп суреттейді. Бұл Асанның адам болып жаратылғаннан бергі
өмір сүру күйін айқындайды. Атап айтқанда, оның тамағы тойса, басқа
ешнәрсені ойламайтындығын танытады. Асанның тағы да бір осалдығы – ол өзі
пайдаланып отырған, тамақтың да қайдан және қалайша табылатындығын
білмейді. Елсіз далада адасып қалғанда, ол ненің тамаққа жарайтындығын
айыра алмайды, оны қалай тауып алудың жолын білмейді, сондықтан оны іздеп
те әуре болмайды, тек қайғырып жылаумен ғана болады.
Асан - өзі өмір сүрген ортаның көркем әдебиеттегі бейнесі. Оның
қолынан еңбек ету келмейді. Ол – басқаның адал еңбегіне еншілес болуға ғана
даяр. Мұны ол адамдық қасиет емес деп санамайды, ар көрмейді, қайта
қуанышпен қабылдайды. Өскелі көріп келе жатқан еңбексіз өмірі оны осы
арамтамақтық әдетке, тұрпайы түсінікке алып келгенін автор ерекше суреттей
білген..
Жазушы екі таптың өкілін – Асан мен Үсенді салыстыра суреттей отырып,
олардың адамдық қасиеттерін еңбекке қатысына қарай бағалайды. Шығарманың
бүкіл мазмұнына Асанды дәрменсіздік дәрежеге жеткізген, Үсенді адамдық
бейнеге келтірген тек еңбек қана деп қорытындылауымызға мүмкіндік береді.
Үсен бейнесі окушыларға үлгі ретінде жарқырай көрінеді.
Ыбырай Алтынсарин қазақ елінің экономикасы мен мәдениетінің ілгері
қарай дамуы үшін алдағы күнде көшпелі тұрмыстан біртіндеп қол үзіп,
келешекте отырықшылдыққа айналудың қажет екенін түсіндіреді, өзінің жазған
еңбектерінде отаршылдықтың артықшылығын дәлелдеумен болды. Ол бір
жазбасында: “Әрбір халық прогрестік жолмен дами отырып, ақырында көшпелі
тұрмыстан отаршылдыққа айналуға тиіс, өйткені отырықшылдықпен ағарту жұмысы
тығыз байланысты” деген пікір айтты. (1, 236)
Қазақ елін отаршылдыққа айналдырумен қатар ,оның егін кәсібімен
шұғылдануға жағдай туатынын, шаруалар бірігіп куш қосса, олардың
тұрмысының оңалатынын үгіттеп Қыпшақ Сейтқұл деген көркем әңгімесін
жазды, оның Торғай уезіне қалай келіп қоныстанып, егін егіп, онан
мол өнім алғанын дәріптеді, халықты игілікті іске қалай бастағанын
үлгі етіп суреттеді.
Ы. Алтынсарин Қыпшақ Сейтқұл әңгімесінде Қабырғаның бойына
келгесін Сейтқұл қолына кетпен алып, отыз үйлі кедейіне де кетпен
беріп, жер тегістеп, егін егуге кірісті. Түркестан жағында көрген
үлгісімен арық қазып, су шығарып, егінге су жіберді десе, екінші бір
жерінде: мұны көріп әрбір көшпелі елдегі жарлы- жақабайлар да келіп
Сейтқұлға қосылып, бес- алты жылда төрт жүз үйге таянды деді. (4, 53)
Бұл жерде автор қазақтарды еңсесін көтертпей, жаншып келе жатқан ескі
феодалдық тұрмыстан бірте- бірте арылып, отырықшыланған, бірігіп егін
кәсібімен шұғылданған тұрмыстың пайдалы, тиімді түріне көшуге
шақырады.
Сейтқұлдың барлық іс-әрекеттерінен оның өмірге жаңаша
қарайтындығы байқалады. Ол адал еңбектің жауы- үстем тапты жек
көреді, одан құтылудың жолын іздейді, ақырында одан бөлініп, өз
жөнін табады. Барымтамен айналысқан ағасының қарамағынын шығып,
Сейтқұл қазақ еңбекшілерінің бір тобын бастап, адал еңбекпен
шұғылданады. Ол еңбектен өзінің де, өз қатарындағы кедейлердің де
күнкөрісін табады, сондықтан да оған айрықша ықыласпен кіріседі.
Сейтқұл мен оның айналасындағы негізгі мақсатқа, яғни қажетті
тұрмыс молшылығына жетуінің бір себебі- олардың бірігіп күш жинап,
бір бағытта аянбай еңбек еткендігінің нәтижесі болып табылады.
Жазушы Сейтқұлдың бойындағы зор адамгершілік қасиетті де
еңбекке байланысты таниды. Осы тұрғыдан келіп, оны нағыз үлгілі
образ дәрежесіне жеткізуді көздейді.
Еңбек мәселесіне келгенде Сейтқұл өзінің туысынан айырылды,
өйткені оның туысы өз еңбегімен күнелтуге жиіркенішпен қарайды,
ықылас білдірмейді. Ол ескіліктің шірік салты- барымтамен олжа табуды
дұрыс көреді. Соның нәтижесінде туысқан екі адам екі түрлі қозғалыста
болып әрқайсысы өз мақсатына қайта алмайды тіпті туыстықтары да оларды
жақындастырмайды. Шығарманың соңғы жағынан бұл екі мақсаттағы екі адамның
әртүрлі келешегін көреміз. Автор одардың біріне айрықша ықыласпен,
сүйіспеншілікпен, оның аттаған адымына дейін қадағалап отырса, екіншісіне
жиіркенішпен қарайды. Үлгі боларлық ешбір қасиеті болмағандықтан, оқушысын
оның есімімен де таныстырмайды, тек “Сейітқұлдың ағасы” деп қана кетеді.
Оқиға Сейітқұлдың ағасының өлімімен аяқталады. Жазушы осы көрініс арқылы
жауыздық, арамтамақтық әрекеттің баянсыздығын дәлелдейді.
“Қыпшақ Сейітқұл” әңгімесінің айрықша құндылығы өз дәуірінің елеулі
мәселелерін реалистік тұрғыдан көрсете алғандығында. Жазушы бұл шығармада
қазақ даласында жаңадан кең орын тебе бастаған жер шаруашылығы мен сауда
кәсібінің алғашқы нәтижелерін көрсетіп, олардың прогресшілдік сипатын
дәлелдейді, қазақ кедейлерінің жаңалыққа ұмтылу және оны қабылдау дәрежесін
суреттейді. Отырықшы болып қоңыстануы және егін кәсібінің аса пайдалы
екенін үгіттеп, мол табыс адал еңбек арқылы табылатындығын баса көрсетті.
Ы. Алтынсарин балаларға арнап, сөзі жатық мағынасы қызғылықты ұсақ
әңгімелерді көптеп жазды. Ол жастарды әдептілікке, сабырлылыққа,
қанағаттылыққа, мейірімділікке, ұқыптылыққа, әділдікке тағы да басқа
өнегелі істерге үгіттеді. Балаларға арналған оның әңгілемерінің
дидактикалық маңызы аса зор.
Ы. Алтынсаринның қандай әңгімесін алсақ та оның мағыналы, ақыры
өнегелі біткенін көреміз. Оның ұсақ әңгімелері, біріншіден, қысқа
балалардың көкейіне қонатындай көркем сөзбен жазылған, мағынасы анық,
тұжырымды, екіншіден, жастарға дұрыс бағыт, өнеге беретін дидактикалық
тұрғыдан жазылған әңгімелер.
Ы. Алтынсарин көптеген орыс жазушылары мен орыс педагогтерінің кейбір
қызғылықты әңгімелерін қазақ тіліне аударды, аударғанда да оны қазақ
балаларының мінез – құлқына сәйкестіре, келтіре аударды. Ол орыс
жазушыларының әңгімелерін сөзбе – сөз аударған жоқ, мағынасына да, сөз
құрылысына да өзгерістер енгізіп отырғанын көреміз.
Ы. Алтынсарин И. Крыловтың Егіннің бастары, Қайырымды түлкі,
Дүние жамандық неден?, Тәкаппаршылық, Талаптың пайдасы әңгімелерін,
Л. Толстойдан Силиний, Мейірімді бала, Аурудан аянған күштірек,
Бақша ағаштары тағы басқа да көптеген әңгімелерін аударған.
Қорыта келгенде, Ы. Алтынсарин – аса көрнекті ағартушы, жаңашыл
педагог, жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері. Ы. Алтынсариннің
сюжетке құрылған нақтылы кейіпкерлердің тағдырлары арқылы бейнеленетін
әңгіме – новеллары, дидактикалық және реалистік поэзиясы қазақтың жазба
әдебиеті тарихында айрықша орын алды.
Ы. Алтынсарин –балалар әдибиетінің атасы. Біздің рухани өлкеміздегі
қиырдан көзге түсетін, көрген көз сүйісінетін биік шыңдарымыздың бірі де
бірегейі. Оны танып, ерекше қастерлеу – біздің елдік мәдениетіміздің анық
көрсеткіші, сыйпаттамасы болмақ.
Өткенді аңсай бергеннің бұл күнге жарасымы жоқ, ал өткеннің жақсысын
білмегеннің келешегі жоқ - деп Ғ. Мүсірепов айтқандай балалар әдебиетінің
атасы Ыбырайды келешек ұрпақтың санасынан өшіру тарихымызды жоғалтумен
бірдей.
Ы. Алтынсарин шығармаларының мектеп бағдарламасындағы көрінісі.
Қазақ әдебиеті дербес пән ретінде оқыту 30-жылдардан басталды.
1930 жылы М.Әуезов қазақ шаруа жастар мектебіне арналған
әдебиет бағдарламасын құрастырды. Ал, 1934 жылы 5-7 сыныптарға
арналған бағдарлама жасалынып, жарық көрді.
1940 жылдың басында жасалынған бағдарламаның негізінде Ш.
Кәрібаев, А.Көшімбаев, Ә.Қоңыратбаев, Қ.Жұмалиев әдебиет оқулықтарын
жазды. Қ.Жұмалиевтың 8-10 сыныптарға арналған Әдебиет теориясы атты
оқу құралы 1947 жылға дейін бірнеше рет басылып, қолданылып
келді. Ш.Кәрібаевтың Әдебиеттік оқу әдістемесі жеке кітапша болып,
басылып шықты. Бұл кітапша қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесі
бойынша тұңғыш әдебиет болып, 1960-1970 жылдардың қазақ әдебиетінің
оқыту әдістеріне жетістіктер әкелді.
1962. жылы Ж.Ә.Қоңыратбаевтың Әдебиеттің оқыту методикасы атты
очерктері жарық көрді. 1969 жылы А.Көшімбаевтың Қазақ
әдебиетінің оқыту методикасы жарық көрді.
1970-1980 жылдары Т.Ақшолақовтың Көркем шығарманы
талдау, Ә.Дайырованың Орта мектепте лириканы оқыту, С.Тілешованың
Жазба жұмыстарына дайындық, Мәнерлеп оқу мәселелері атты
еңбектері жарық көрді.
1980 жылдары пән бағдарламасы жетілдіріліп, шетел әдебиетінің
үлгілерімен толықтырылды.
2000 жылы жаңа буын оқулықтарына арналған оқу бағдарламасы
шықты. Жаңа буын оқулықтары комплексті түрде жасалды.
Ы.Алтынсариннің шығармалары алғашқы бағдарламадан бастап бүгінге
дейінгі оқу жоспарында енгізіліп келеді. Бағдарлама бойынша
Ы.Алтынсариннің творчествосының бәрін қамту мүмкін емес, оның ең
таңдаулысы оқушының психологиялық ерекшелігіне сай сұрыпталып
ұсынылған.
1-сыныпта Ы.Алтынсариннің шығармашылығы оқуға 1 сағат беріліп,
Кел, балалар, оқылық өлеңі оқытылады. Ал 2-ші сыныпта
Ы.Алтынсариннің шығармаларына 2 сағат уақыт беріліп, Кел, балалар,
оқылық өлеңімен қоса Бұл кім өлеңі оқытылады.
3-ші сыныпта Ыбырай шығармашылығын оқытуға 3 сағат уақыт
беріліп, Таза бұлақ, Баланың айласы әңгімелері және Өзен
өлеңі оқытылады.
5- сыныпта әдебиет пәнін оқытуға барлығы 102 сағат уақыт
беріліп, соның 2 сағаты Ы.Алтынсарин шығармаларын оқытуға арналған.
Мұнда Ыбырайдың лирикалық “Өзен” өлеңі мен адал мал табуға, арлы
болуға тәрбиелейтін қуаты мол “Дүние қалай етсең табылады?”
әңгімесі оқытылады. Ал, 6-сыныпта эпостық жырлар, лиро- эпостар, 7-
сыныпта айтыс түрлері, 8-сыныпта ежелгі дәуір әдебиеті оқытылады да,
Ыбырай шығармашылығына сағат бөлінбейді.
9-сыныпта жалпы 102 сағат бөлініп, оның 2 сағаты Ы.Алтынсарин
шығармаларына арналады. Бұл сыныпта “Азған елдің хандары”, “Азған
елдің билері”, “Азған елдің қожасы”, “Балғожа бидің баласына жазған
хаты” оқытылады. Әңгімелерінің өміртеңдігі, туындыларының идеялық-
стильдік бірлігі сөз болады.
Ал, 10 сыныпта барлығы 68 сағат уақыт бөлініп, соның 4 сағаты
Ы. Алтынсарин шығармаларын оқытуға бөлінеді. Мұнда, “Жаз”, “Өзен”,
“Залым төреге”, “Азған елдің хандары”, “Азған елдің билері”
өлеңдері мен “Атымтай жомарт”, “Мейірімді бала” әңгімелері, “Қазақ
хрестоматиясы” еңбегі оқытылады.
Ы.Алтынсарин - шағын әңгіме шебері екендігі, оның өлеңдеріндегі
әлеуметтік теңсіздіктің, ел әкімдерінің сыналуы, табиғат лирикасы
сөз болады. Ыбырайдың жазушылық өмірінің ағартушылық идеясына
өзектестігі, демократиялық- ағартушылық көзқарастарының қалыптасуы
жайлы мәлімет беріледі.
Балаларды тәрбиелеуді, оқытуды, олардың ой- санасына қозғау
салып жетілдіруді мақсат еткен ағартушы, жазушы, ғалым Ы.Алтынсарин
шығармалары қазақтың орта мектептерінде өз дәрежесінде оқытылуда
деген сенімдеміз.
II тарау
Ыбырай Алтынсарин шығармаларын мектепте оқытудың тиімді әдіс - тәсілдері
2.1. Ы. Алтынсарин шығармаларын оқытуда жаңа технологияны пайдалану.
Ы. Алтынсарин шығармаларын оқыту мектепте әдебиетті оқыту
принциптерімен тығыз байланысты. Ы. Алтынсарин шығармалары сөз өнерінің
биік үлгісі ретінде әдебиетті оқытудың мақсат мүддесіне толық
жауап береді. Мектепте оқытылатын негізгі пәндер қатарында әдебиеттің
пән ретіндегі оқытылу мақсаты оқушының оның білім алуына, білік,
дағдысын, таным, түсінігін қалыптастыруға, тәрбиелеуге бағытталады.
Әдебиет басқа оқу пәндері сияқты осы мақсат, міндеттерді арқалай отырып,
басқа қырларымен де ерекшеленеді. Ол - әдебиеттің қоғамдық сана
тудырған көркем өнердің бір саласы ретіндегі айырмашылығы. Әдебиет -
адамтану, әлемтану ғылымы. Әдебиет адам табиғатының алуан сипаттарын
сондай – ақ, өмірдің қат-қабат құбылыстарын сұрыптап бере отырып,
қоршаған ортаны, болмысты дұрыс қабылдауға жағдай жасайды, адамның
логикалық ойлауын жетілдіріп, сана, сезіміне әсер етеді. Жинақталған
көркем образдар арқылы адамгершіліктің биік үлгісін танытады.
Көркем әдебиетті мектепте оқыту көптеген маңызды мәселелерге
баса назар аударуды қажет етеді. Мектептерде басқа пәндердің
қатарында әдебиеттің оқытылуында да білім деңгейін берілген
материалдың көлемімен өлшеу ,тек ақпарат құралына айналдыру жағы жиі
аңғарылады. Белгілі бір мәтінді оқытуда оқушыдан шығарма мазмұнының
меңгерілуін талап етумен шектелу көбірек. Ал оқушының сол мазмұнды
қабылдауы қандай болды, қандай әсер күй қалыптасты немесе оқушы өз
тарапынан шығарманың ішкі мазмұнына бойлай алды ма, сол шығармаға
баға беруге талаптана ала ма деген мәселелер көмескі қала береді.
Оқушы оқытылатын шығарманы дайын күйінде басқа авторлардың берген
бағасы, түсіндірілуі арқылы ұғынбай, өздігінен түсінетін, талдай
білетін, қорытынды жасай алатын дәрежеге жеткізу, оқушыға
шығармашылық жағдай жасау еркіндік беру әдебиетті оқытудағы басты
міндет болса керек.
Аталған бағытта жұмысшы жүргізу үшін әр мұғалім оқытудың
педагогикалық, психологиялық негіздерін жете білуі, теориялық
білімімен қаруланған, тиімді әдіс – тәсілдерді орнымен қолдана алатын
дәрежеде болғаны абзал. Ол үшін Ыбырай шығармаларын оқытуда оқушы
мен мұғалімнің іс- әрекеті мақсатты түрде қалыптасқан жүйеде
ұйымдастырылуы керек.
Ыбырай Алтынсарин шығармаларын оқыту бастауыш сыныптардан
басталып, орта буында жоғарғы сыныптарда түгел қамтылады. Осы
сыныптардың әрқайсысына сай оқытудың принциптерін білу әдіс-
тәсілдердің нәтижелі іске асуының алғы шарты болып табылады.
Мәселен, төменгі сыныптарда оқушылардың ойлауы мен қиялы әр
балада туа болатындығы, жүре келе әр балада әр деңгейде
дамитындығы белгілі жайт. Қиялшылдық баланың жастық шағына
табиғи нәрсе екені де рас. Жоғары сынып оқушыларына ертегі
құрап айтқызу күлкі шақыратын жағдай туғызуы мүмкін. Ал төменгі
сынып оқушылары мұндай тапсырмаларды ерекше ықыласпен жарыса
орындайды. Олай болса, оқушыдағы осы қасиеттерді дамыту мұғалімге
үлкен жүк артады. Ыбырай шығармаларын төменгі сыныптарда немесе
орта буынның 5-6 сыныптарында оқытқанда оқушылардың ассоциациялық
ойлауы мен қиялын дамытатын әдіс-тәсілдер пайдалану орынды деп
есептейміз. Мысалы, Ыбырайдың табиғат лирикасынан Жаз өлеңін
оқытқанда мына тектес сұрақтар беруге болады:
1.Жаз сөзі көз алдымызға қандай көріністерді елестетеді?
2.Жаз сендерге қандай сезім туғызады?
3.Жаз қандай түсті елестетеді?
Сұрақ, тапсырмаларға берілген жауаптарды жинақтап оқушылардың
дәптерлеріне немесе тақтаға еркін жазу, яғни оқушы жауаптары
бойынша жүйесіз жазып шығу керек. Жинақталған ұғым-түсініктерден
оқушы өз ассоциациясындағыларын бөлек теріп жинақтайды. Оларды
топтастырып шығуға болады. Мәселен, олар: жер жасыл түске боялады,
жемістер піседі, орманда құстар сайрайды, жылы, жануарлар
ұйқысынан оянады. Осы ұғымдар бойынша оқушылар жыл мезгілінің
тұтас көрінісін елестете алу мүмкіндігіне ие болады.
Ал, жаздың түсі қандай? деген сауалға оқушылардың көбі дерлік
жасыл түс деген жауап қайырады. Оқушы қиялын ұштау үшін әр
түрлі түстегі қағаз қиындыларын немесе жапырақтарды жая отырып,
жаз бояуын келтір деген тапсырмамен түстерді іріктетіп алдырту
немесе габилен сияқты түстер қиындысынан құрақ жасату, сондай-ақ
жаздың әр көрінісіндегі суреттерді көрсету, сурет салдырту т.б
тапсырмалар беруге болады.
Өлеңді оқығаннан кейін қалыптасқан ұғымдардан сөз тіркесін құрап
жазыңдар немесе жаз көрінісіне арналған сурет салу, өлең жазу,
әңгіме құрау сияқты тапсырмалар бір шама нәтижелі орындалады.
Бүгінгі күні дамыған технологияға негізделген әр түрлі жаңа
әдіс-тәсілдер көп айтылып жүр. Соның бірі - оқытудың
инновациялық әдісі. Батыс педагогтарынан бастау алып, оқу процесіне
енгізіліп отырған бұл әдістің ерекшелігі бұрыннан танымал
әдістерді негізге ала отырып, оқушы қызығушылығын арттыру, оқушы
еркіндігін, белсенділігін туғызу, сезім күйіне жағымды ықпал ету
болып табылады.
Инновациялық білім – іскерліктің жаңа түрі. Инновациялық қызмет
пәндердің мазмұнын тереңдетуге, ұстаздың кәсіптік шеберлігін
арттыруға, оқу ісін дамытуға бағытталған. Инновациялық технологияның
іс-әрекеті оқытудың жаңа формалары, амалдарынан іздене отырып,
белгілі бір уақытта алдыңғы нақты, тұжырымды ғана мақсат қоя отырып,
жоғары нәтижеге жетуді талап етеді. Жаңа педагогикалық технология
ұғымы тың , белгісіз, жаңа оқыту амалдары, іс-әрекеттерінен
ізденуді, яғни білім мен тәрбие берудегі ғылымның нәтижеге қол
жеткізуі, жаңа ізденістерін оңтайлы пайдалану сол арқылы жоғары
көрсеткіштерге жету деген сөз. Жоғарғы көрсеткіш білім деңгейін
шығармашылық деңгейге жеткізу деген сөз.
Білімді меңгеру деңгейіне қойылатын талапты төмендегі сызбадан
көруге болады.
ІҮ шығармашылық
ІІІ эвристикалық
ІІ алгоритмдік
І оқушылық
(49, 53)
Енді осы модельге түсінік берейік:
І.Оқушылық деңгейде бала мұғалім көмегімен амал- әрекет жасайды.
Алдыңғы мақсатты шешуге ұмтылады білімдерін пайдаланады.
ІІ.Алгоритмдік деңгейде мақсат пен шешілуге тиісті ситуация анық,
оқушы бұрынғы жинақталған білімін пайдалана отырып, мақсатқа жету
үшін өз бетімен жұмыс істейді.
ІІІ. Эвристикалық деңгейде: мақсаты анық, ситуация түсініксіз, оны
оқушының өзі толықтырады, табады, шешеді. Бұнда да бұрынғы білім
көмекке келеді. Оқушы жаңа хабар, білімді өз ізденісімен ала
алады. Бұл деңгей - өнімді деңгей.
ІҮ.Шығармашылық деңгей - мақсат жалпылама, анық емес. Оқушы оны
анықтайды, жаңа нәрсені табады, өз бетінше жаңа дүние әкеледі.
Шығармашылық деңгейге жету жолдары оңай емес. Қазіргі
технологияда миға шабуыл, дебат, модель, проект жасату, қорғату,
оқу, жазу арқылы оқушылардың сыни көзқарасын қалыптастыру жиі
пайдаланып келеді.
Оқу және жазу арқылы сыни ойлауды дамыту бағдарламасына
негізделген сабақтар оқушыларды жан-жақты және тереңірек ашуға,
оларға бағыт-бағдар беріп, әсер етуге, оқушы көзқарасын өзгертуге
септігін тигізеді.
Олай болса, Ы. Алтынсарин шығармаларын оқытуда тиімді әдіс-
тәсіл оқушы қызығушылығын арттыру, сезіміне әсер ету, қиялын ұштау,
сол арқылы шығармашылыққа жол ашу, оқушыға еркіндік беру деп
түсінеміз. Осы жолда жақсы нәтижеге жетектер жол - сабақта ойын
түрлерін пайдалану. Кез келген бала ойын үстінде өзін әлдеқайда
еркін сезінеді. Көп жағдайда оқушыға сабақтың қалыптасып қалған
міндеттілік, мәжбүрлік, ықтиярсыз шаралары кері ықпал етеді. Ойын
оқушыны еркін ойлауға , еркін сезінуге, шапшаңдылыққа, шығармашылыққа
бастайды.
Дамыта оқыту технологиясының авторлары белгілі ғалымдар
Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов. Олар дамыта оқыту деп оқу мақсаты, міндеттері,
әдіс–тәсілдері баланың даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқытуды
атайды.
Сабақ мынадай жағдайда үш құрамдас бөліктерден тұратын болады.
1.Оқу мақсаттарының қойылуы.
2.Оны шешудің жолдарын бірлесе қарастыру.
3.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу. (47, 19)
Бұл үшеуі – дамыта оқудың В.В.Давыдов жасаған жүйесінің негізгі
компоненттері. Мақсатты шешу, іштей талқылау, сонан соң жинақтау
арқылы жүзеге асады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әрбір елдің өзіндік тарихы, дәстүрі, тілі болады. Яғни, қазақ
халқының дарыны Ғұмар Қараш айтқандай: Тіл болмаса, ұлт та
болмайды... Ұлт білімі болмаса, онда әдебиеттің болмайтындығы өзінен-
өзі белгілі. Әдебиеті жоқ елдің өнері де өркен жаймайды.
Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін қазақ
мектептеріндегі әдеби білім тұжырымдамасында былай деп көрсетеді:
Әдебиет оқушы зердесіне замана келбетімен өмір тынысын жеткізетін
халқымыздың көркем тарихы. Ұлттық рухани санаға тәрбиелейтін, тіл
үйрететін оқушының адам мен қоғам туралы түсінігі мен тәжірибесін
байытатын, әрі реттейтін өмір оқулығы. Демек, әдебиеттің жеке пән
ретінде оқытыла беруін қадағалап, оны оқыту әдістерін үнемі дамытып,
жандандырып отыру қажет.
Әдебиеттің оқу пәні ретіндегі білімділік маңызын дамыту
мақсатында білім беру жүйесінде соңғы уақытта біршама жұмыстар
жүргізілді. Олар:
• Оқу материалдары қайтадан жаңартылды;
• Білім мазмұны адамгершілікке, ізгілікке, эстетикалық
талғамға бағытталды;
• Бағдарламалар тәжірибелік тұрғыдан өткізілді;
• Әдебиетті оқытудың жаңа нұсқалары жазылды;
• Сыныптан тыс оқу кітаптарының сериялары шығарылды.
Әдебиет пәнінің алдына қоятын мақсаты оқушылар санасында
ізгілік, имандылық, отаншылдық, азаматтық озық идеологияларды
оқушы бойына сіңіру, оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып
эстетикалық, интелектуалдық, оқушыларға оқыту, жеткізу арқылы биік
талғамдық оқырмандықты қалыптастыру, бір сөзбен айтқанда жеке
тұлғаны тәрбиелеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
1. Орта мектеп оқушыларына Ы.Алтынсарин шығармаларын оқытудағы
ғылыми- әдістемелік негіздің теориялық жағын анықтап және
тәжірибеде оған сүйенудің жолын айқындап, оқытудың тиімді әдіс-
тәсілдерін көрсету.
2. Барлық өмірін ұлты мен ұрпағына арнап өткен Ы.
Алтынсаринді жете танытып, оның асыл мұраларын меңгертуге қажет
әдістердің жетілу негізін анықтап және оқытудың тиімді әдіс-
тәсілдерін ұсынып, сол арқылы Ы.Алтынсарин шығармаларын терең
мазмұнды ұлттық тұлға қалыптастырудың арқауы ету.
3. Ы. Алтынсарин шығармаларының жас ұрпақты тәрбиеп, тұлға
ретінде қалыптастырудағы және олардың бойына адамгершілік қасиеттерді
ұялатудағы құндылығы ерекше. Егер Ы. Алтиынсарин шығармаларын орта
мектептің оқушыларына оқытудың, оқу тәрбие жұмысында пайдаланудың
ғылыми-әдістемелік негіздерінің анықтауға тырыстық.
1-тарау. Ы. Алтынсариннің өмірі, педагогикалық мұрасы.
1.1. Ы. Алтынсариннің өмірі, ағартыушылық қызметі
Ы. Алтынсарин мұраларының бүгінгі ұлттық мектептер болашағы үшін
маңызы зор.
Ы. Алтынсарин-ұлы педагог, ағартушы. Ол тамаша талант иесi.
Қазақ мәдениетiнiң зор ќайраткерi Ы.Алтынсарин 1850 жылы 22 тамызда
Орынбор Шекара комиссиясының қазақ балалары үшiн ашылѓан мектепке алѓашќы
алынѓан 30 баланың бiрi болып түсiп оқиды. Оқуға алғаш келгенде
Ы.Алтынсариннің денсаулығы, сыртқы пiшiнi мектеп басқарушыларының көңілінен
шыға қоймай, Ы.Алтынсаринды мектепке алғысы да келмейдi. Бiрақ Шекара
бастықтарының алдында айрықша беделi бар Балғожа немересiн мектепке күшпен
алғызады.
Ы. Алтынсарин мектепке орыс тiлi, кеңсе қатынас хаттарын жазу
үлгiлерi, есеп, татар тiлi сияқты пәндердi және мұсылман дiнi сабағын
оқыды.
Халқымыздың мақтанышы, демократиялық бағыттағы ағартушысы, тұңғыш
педагогi, ақын – жазушысы Ы. Алтынсарин жетi жылдық мектептi бiтiргеннен
кейiн -ақ халық ағарту жұмысын таңдады. “Әр iстiң мақсаты туралы ойлаған
дұрыс” – деген екен Л. Н. Толстой. Ы.Алтынсариннің мақсаты – қазақ қауымын
ояту, “өнер – бiлiм бар жұрттар” қатарына қосу. Бiрақ оның ағарту
майданында iстесем деген мақсаты бiрден қолына тимедi.
1860 жылы Ы. Алтысарин Орынбор облыстық басқару мекемесiне тiлмаш
болып кiрiп, сонда аз уақыт қызмет iстедi. Тiлмаштық қызмет Ы.Алтынсаринді
мүлдем қанағаттандырмады, сондықтан бұл қызметтен босануды көздедi. Қазақ
сахарасында бастауыш мектептер ашуға рұқсат сұрап, ол күн сайын облыстық
басшы қызметкерлердiң мазасын ала бердi.
1861 жылы Орынбор облыстық басқару мекемесi Торғай және Ырғыз
қалаларында қазақ балаларына арнап бастауыш мектептер ашуға рұќсат еттi.
Бұл мектептердi ашуға өкiмет тарапынан қаражат берiлмедi және
жергiлiктi өкiмет орындары да ешқандай көңiл аудармады, жәрдем көрсетуден
бас тартты.
Ы.Алтынсарин тәуекелге бел байлап, өз бетiмен мектеп ашу дайындығына
кiрiстi. Мектеп ашу жолында көп еңбегiн сарп еттi. Ол бұл жөнiнде тиiстi
орындардың алдына мәселелер қойды, өз халқын үгiттеумен болды. “Мектеп –
қазақтарға бiлiм берудiң басты тұтқасы... , үгiт – мектептепте, қазақ
халқының келешегi мектепке байланысты” деп жазды Ы.Алтынсарин.(4,206)
Қараңғы ел ортасынан мектеп үйiн салдырып, оқу жұмысын жолға қою
көп жiгер, үлкен ұйымдастырушылыты керек еттi. Көптеген қиыншылықтарды
бастан кешiре отырып 1864 жылдыњ 8-шi ќаңтарында Ы.Алтынсарин қазақ баларын
оқытуға арналған халық мектебiн ашты. Осында қазақ халқының тұңғыш педагог
– ағартушысы Ы.Алтынсарин өзiнiң оқытушылық қызметiн бастады. Ы.Алтынсарин
өзi беретiн сабақтары үшiн рухани азық, бiлiм қорын жинастырумен, үзбей
оқумен, ойлаумен, ізденумен болды.
Балалар үшiн әңгiмелер мен өлеңдер жазды. Ы.Алтынсарин: “Менiң
үлесiме, ең ауыр уақыт тидi, барлығын қайтадан жасап, бұл жаңа бастамаларды
халықтың арасына енгiзiп, оларды күшiмiз бен бiлiгiмiз жеткенше ағартуымыз
керек” (5,92) деп жазды өз естелiгiнде. Сөйтiп дала өмiрiндегi бүкiл оқу –
ағарту жұмысының тағдырын өз қолына алып, оның ұшы – қиыры жоқ iсiн дұрыс
жолға қою мiндетi қазақ мәдениетiнiң тарихында алғаш рет Ы.Алтынсарин
тәрiздi әрi педагог, әрi шын патриот, азамат ұлдың үлесiне тиедi. А.
Линкольн: “Кiм болсаң да, өз iсiңнiң шеберi бол” дейді. Ы.Алтынсарин өз
iсiне жан тәнiмен кiрiскен тұлға. Адамзат қадiрi елiне еткен қызметімен
өшенеді. Ы.Алтынсарин халыққа қызмет етуді өзiнiң басты мұраты етiп алды.
“Пайдалы нәрсенiң бәрiне жаны құмар халқымызға шама келгенше қызмет ету –
бiздiң әрқайсымыздың борышымыз” – деп жазды Ы.Алтынсарин.(4,189)
Ы.Алтынсарин Қазақстанда ұлы ағартушылық идеясын қалың халық
бұқарасына тарататын, сөйтiп, оны iлгерi алып бара алатын кадрлар даярлауды
iрi мақсат етiп қойды. Ы.Алтынсарин Қазақстанда халық ағарту жұмысын
ұйымдастырып, оны жолға қоюды, оған дұрыс бағыт берудi үлкен арман еттi.
1879 жылы Ы.Алтынсарин Торғай облыстық мектептер инспекторы болып
тағайындалды. Облыстық халық ағарту қызметiн атқаруға Ы.Алтынсарин бар
жiгерiмен кiрiстi, облыс көлемiнде азаматтық халық мектептерiн шебер
ұйымдастыра бастады. Мектептер ашуға кiрiстi. Ол алдымен уездiк қалаларда
орыс – қазақ балалары бiрге оқитын, орталық орыс – қазақ училищелерiн ашуды
қажет деп тауып, бiрден дайындық жұмысын жүргiздi. Бұл мектептi ашу оңайға
соқпады.
Ы.Алтынсарин Торғай облысындағы 4 уездi аралап, мектеп ашуға халықтан
қаражат жыйнады.
Халықтан қаражат жыйналған соң ол мектеп үйлерiн салдырып Торғай
облысына қарайтын уездердiң бәрiнде де бiр – бiрден алты жылдық орталық
орыс – қазақ училищелерiн ашты.
Осы ашылған училищелерді ашуда Ы.Алтынсарин: Менің бел байлаған, ойым
қазақ уездерінің өз ортасынан, неғұрлым тезірек бір – екі кластық орталық
мектеп ашып, оның негізін берік қалау, оның әдемі, таза мектеп ету, сөйтіп,
қазақ балаларына тәрбие беру жөніндегі жұмыстарымызда мектептің лас болуы,
қабырларының дымқыл болуы, бөлмелерінің тар болуы, пешінен иіс шығуы,
балалардың аш болуы, суыққа тоңуы, оқу құралдарының жеткіліксіз болуы және
халық мектептерінің көпшілігіндей, оқытушыларының сауатсыз болу сияқты
кемшіліктерді кездестірмеу - деп жазды.(1,209). Мектептерде оқу жұмысы
болсын, тәрбие жұмысы болсын, жабдықтау жұмысы болсын – бәрінде үлгілі
сатыға қоюға тырысты.
Ол орталық орыс – қазақ училищелерінің жанынан көрнекті кітапханалар
ашуға үлкен мән берді. Бұл ашылатын кітапханалар тек мектеп оқушылары үшін
ғана емес, жалпы халық үшін де ашылулары керек, бұлардан жұрттың бәрі де
кітап алып оқуға ерікті болуы керек деп ұйғарды. Өзінің 1883 жылы 15
қыркүйекте жазған бір хатында, ол: Мен Торғай облысындағы мектептердің
жанынан оқытушыларға және оқушыларға арналған кітапханалар ашпақшымын. Бұл
кітапханалардағы кітаптармен тек оқушылар мен оқытушылар ғана пайдалану
үшін емес, сонымен қатар, мектеп бітіріп қырда жүрген, жалпы сауатты
адамдар да білімдерін өз бетімен көтере берулері үшін пайдалы кітаптар және
оқу құралдарын тауып алуларына мүмкіндік туғызу мақсатымен ашылады,(1,108)
- деп, бұл кітапханаларды ашудағы мақсатын айқын көрсетті.
Ы.Алтынсарин ауыл шаруашылығы мамандарын, өнеркәсіп мамандарын даярлап
шығаратын мектептер ашуды, сөйтіп, осындай игілікті істің негізін салуды да
арман етті.
Ы.Алтынсарин қазақ қыздарын оқыту, сөйтіп, оларды мәдениетке және
қоғамдық өмірге тікелей тарту мәселесінде де феодалдық ескі әдет –
салттарды батыл ығыстырып, әлеуметтік маңызы зор істерді жүзеге асыруға өз
үлесін қоса білді. Ол Ырғызда 18 адамдық орны бар училищесін ұйымдастырып,
тұңғыш рет қазақ қыздарын оқуға тартты . Бұл сол кездің өзінде үлкен
жетістіктердің бірі еді.
Ағартушы, педагог Ы.Алтынсариның шығармашылық өзегі – оқуға, өнерге
шақыру. Білімдіге ұстаз болудан бас тартпай, білменгенге шәкірт болуға
ұялмай, қиын да, адал еңбектен жүрексінбеу керек екенін насихаттады. Оқу
– білімсіз халықтың ертеңі – бұлдыр, көкжиегі – тұман деп білді. Өнер –
білімге қолы жеткен халық қана ақты қарадан ажырата алады деген пікірге
келеді.
1.2.Ы.Алтынсарин өлеңдерінің тәрбиелік мәні
Ы.Алтынсариннің әдеби мұрасы бізге негізінен Қазақ хрестоматиясының
төңірегінде жетті. Ол бұл еңбегін: татар тілінде жазылған кітаптан құтылу
үшін жаздым(4,102) дейді. Бұл әдеби еңбегінің діни идеяларға қарсы нағыз
демократиялық мақсатта туғанын танытады. Хрестоматияның пайда болуы,
халықтың сол дәуірдегі рухани мұқтаждығына да байланысты еді. Ы.Алтынсарин:
Бұл кітапты құрастырғанда мен, біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш
рет шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс – қазақ мектептерінде тәрбиеленіп
жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу жағын, сонымен қатар жалпы
халықтардың оқуына, жарайтын кітап бола алуын көздедім(4,243) – деген
сөздерінен-ақ бұл еңбектің құндылығы анық көрінеді.
Ыбырайдың Қазақ хрестоматиясы тұңғыш рет орыс алфавиті негізінде
1879 жылы Орынборда басылып шықты. Кейін ол 1889, 1896, 1899 жылдары
Мухабат деген атпен біраз қысқартып, араб алфавиті негізінде басылды.
1906 жылы А. Васильевтің редакциясымен едәуір толықтырып, орыс алфавитімен
тағы жа жарияланды.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясын орыстың ұлы педагогі К. Д.
Ушинский мен белгілі педагог Паульсонның хрестоматияларының үлгісінде
құрастырды. Қазақ хрестоматиясы төрт бөлімнен құралады: бірінші бөлім -
өлеңдер мен балаларға арналған ұсақ әңгімелерден, ертегілерден құралды;
екінші бөлім – үлкен кісілер турасындағы әңгімелерден құралды; үшінші бөлім
– ел әдебиеті нұсқаларынан: әртүрлі өлең-жырлардан; төртінші бөлім –
мақалдар мен мәтелдерден құралды.
Қазақ хрестоматиясына сөз басында автор: Ең алғашқы рет жазылып
отырған еңбек болғандықтан, бұл хрестоматияның, мүмкін кейбір кемшіліктері
болар, бірақ ол дегенмен, ізсіз жоғалып кетпес, ең алғашқы рет оқытылайын
деп отырған кітап ретінде көздеген мақсатқа дөп келер деген сеніммен өзімді
- өзім жұбатып отырмын - деп жазды (4,251).
Ы. Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясы оқулығымен қатар Қазақтарға
орыс тілін үйретудің бастауыш құралы еңбегі басылып шықты. Кітапқа
арналған сөз басында: Біздің ойымызша қазақ балаларына орысша кітаптарды
оқытуға, оқығандарын түсіндіріп отыруға кіріспей тұрып, олардың жеке
сөздерді болсын және негізгі грамматикалық ережелерді болсын түсіну үшін
бірқатар жүйелі әзірліктен өткізілу керек болады. Мұндай алдын ала әзірлік
жасамаса, оқушылардың түсінігі тым шалғай болып шығады, ешбір грамматикалық
ереже жайында белгілі бір түсінік алуға оқушылардың шамасы келмей қалады.
Орыс – қазақ мектептерінің бірінде оқытушылық қызметінде болған бес
жылдық тәжірибем мені осындай қорытындыға келтіреді, содан ол кезде
қолжазба күйіндегі осы оқу құралы бойынша оқыта бастағанымнан кейін ғана
орыс тілін оқыту жұмысы ойдағыдай нәтиже беріп, дұрыс жолға қойылды - деп
жазды (4,283).
Ы.Алтынсарин болыстық мектептер ашу керек екендігін дәлелдеп Болыстық
қазақ мектептері туралы записка деген жеке еңбек жазды. Оның бұл еңбегі,
тек Қазақстанда ғана емес, кейбір басқа көшпелі отар аймақтарда да болыстық
мектептер ашуға болатындығын дәлелдеп болжады.
Ы.Алтынсарин болыстық мектептердін сол кездегі қазақ ауылының көшпелі
өміріне сәйкес болу керектігін жете түсіне білді.. Қазақстанда болыстық
мектептер ұйымдастыруды қолға алып, аяанбай еңбек етті. Ақының Қазақ
хрестоматиясы оның ағартушылық мақсатта жазған екі өлеңімен ашылды. Ақын
бұл шығармаларын хрестоматияның өз кезіндегі басылуында Сөз басы деген
атпен кітаптың алғашқы бетінде жариялаған еді. Қазіргі кезде олар Кел,
балалар оқылық!, Өнер – білім, бар жұрттар деген атаулармен айтылып жүр.
Ақын әдеби еңбектерінде халық ағарту мәселесін ұтымды насихаттап, шебер
көрсете алатын шығармаларды көптеп жазуға баса назар аударды. Оның Кел,
балалар, оқылық, Өнер – білім бар жұрттар деген өлеңдерінде қазақ
жастарын білім алуға, мәдениеттің жаңа дәстүрлерін батыл меңгеруге
шақырады.
Кел, балалар, оқылық! өлеңінде ақын озық өнер – білімнің бүкіл
артықшылық қасиеттерін әрбір оқушыға оның өмірді тану дәрежесіне сай түрде
түсіндіруді көздеді. Бұл өлеңде ақын халық ауыз әдебиетінің дәстүрлерін де
шебер пайдаланды. Ы. Алтынсарин өлеңін әр шумағында өнер – білімнің айрықша
құндылық қаситтерін надандық пен қараңғылықтың зиянды көріністерімен қатар
алып суреттеп, оқушыға білімнің баға жетпес артықшылығын ұтымды жағдайда
дәлелдей алды.
Мысалы;
...Оқымаған жүреді,
Қараңғыны қармалап...
Оқысаңыз балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегеңін алдыңнан,
Іздемей – ақ табылар. (5, 36)
Сондай – ақ,
Мал дәулеттің байлығы,
Бір жұтасаң жоқ болар;
Оқымыстың байлығы,
Күнен күнге көп болар,
Еш жұтамақ жоқ болар.
Немесе,
Надандықтың белгісі,
Еш ақылға жарымас,
Жайылып жүрген айуандай,
Ақ, қараны танымас...
Оқу деген шыны – ды,
Тұрған сайын шыныққан.
Оқу білген адамдар,
Май тамызған қалаштан...(5, 37)
Бұл келтірілген үзінділерде екі түрлі – нәрсенің – білім мен
надандықтың жақсы және жаман жақтары қарапайым, түсінікті суреттелген. Бұл
өлеңнің айрықша құндылық қасиеттерінің бірі – оның халық дәстүрі, халық
ұғым өлшемі негізінде жазылғандығында. Ы.Алтынсарин өлеңінде теңеулер мен
салыстыруларды да сұрыптай қолданады. Мысалы, май тамызған қылыштан ақ,
қараны танымас деген сияқты шебер теңестірулерді қолданады.
Ақын Өнер – білім бар жұрттар өлеңінде ғылымның жетістіктерін
тікелей мадақтайды, мәдениетті елдің озық салтын баяндайды. Шығарманың
лирикалық кейіпкері өз замандастарының назарын мәдениетті елдің қолы жеткен
табыстарына аударуды көздейді, оларды үйренуге шақырады, халқының білім
ғылымнан орта қалғанына қынжылады. Содан шығудың жолын іздестіреді, өз ойын
анық білдіреді.
Өнер – білім бар жұрттар өлеңінде ғылым мен техниканың сол кездегі
басты жаңалықтары толық баяндалады.
Өнер, білім бар жұрттар,
Тастан сарай салғызды.
Айшылық алыс жерлерден
Көзіңді ашып жұмғанша,
Жылдам хабар алғызды.
Мың шақырым жерлерге,
Аты жоқ құр арбаны,
Күн жарымда барғызды.
Адамды құстай ұшырды,
Мал істейтін жұмысты
От пен суға түсірді.
Сусыздан сусын ішірді.
Теңізде жүзді балықтай
Дүниені кезді жалықпай – (5, 39)
деген шумақтарында. Ақын өнер мен білімге қолы жеткен халықтың экономикалық
саласындағы жетістігін көрсетеді.
Ақын қоғамның ертеңгі ұрпағы – жастарға әр уақытта да зор сеніммен
қарады, олардың тамаша келешегіне сенді, жоғарыда көрсетілген ғылым мен
техниканың жаңалықтарын қазақ даласына осы жастар ғана жая алады деп
есептеді.
Желкілдеп шыққан көк шөптей,
Жаңа өспірім достарым,
Қатарың кетті-ау алысқа-ай
Ұмтылыңыз қалыспай!
Біз болмасақ сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды – (5, 40)
дейді ақын.
Қоғамның жаңа адамдары – жастарға Желкілдеп өскен көк шөптей, жаңа
өспірім достарым, деп көңіл бөлу ақынның зор адамгершілік бейнесін,
жастарға деген асқан сүйіспеншілік сезімін көрсетумен қатар, оларға үлкен
үмітпен қарағанын да білдіреді.
А. Ы. Алтынсариннің Араз бол, кедей болсаң, ұрлықпенен деген өлеңі
оның ағартушылық идеяларының жарқын бір көрінісі тәрізді шығарма. Мұнда ол
өзінің биік адамгершілік көзқарастары тұрғысынан еңбекші бұқараны адал өмір
сүруге шақырады, еңбексіздікке, барымтаға дағдылану сияқты ескі салттардың
зиянды екендігін көрсетеді, ерінбей еңбек етуге үгіттейді.
Араз бол, кедей болсаң, ұрлықпенен,
Кете бар, кессе басың, шындықпенен.
Қорек тап, бейнеттен де тәңірім жәрдем,
Телмірме бір адамға мұңдықпенен, - (5, 47)
дейді ақын . Ақын “ұрлық, әділетсіздік жасағаннан гөрі шындықпен өлгеннің
өзі артық, қорек тап бейнеттен де, яғни, еңбек ет те тамақ тап, еңбексіз еш
адамға телмірме” деп оқырманға ой тастайды.
АқынныңӘділдік көрмегені үшін бір төреге айтылған сөз деген өлеңі
еңбекші халықтың үстем тапқа қарсы ыза – кегінен туған, екі таптың арасында
негізгі қайшылықты таныта алатын шығарма. Ақын қоғамдық өмірде кең орын
алып отырған теңсіздікті жырлайды. Бірақ соның өзінде ол еңбекші бұқараның
ауыр тұрмыстың нәтижесінде жасушылығын немесе өмірден торығушылығын
көрмейді, алдағы күнге үлкен үмітпен қарайтын оптимистік ойын сезінеді, оны
өз шығармасының өзекті арқауы етеді. Өлең ақынның осы оптимистік
қорытындысымен аяқталады.
Ай, тақсыр, бұл дүние өтер – кетер,
Мал иесі де артыңнан қуып жетер
Жарлылар да бір табар әділ қазы,
Таразылы күн болса, арыз етер.(5, 47)
Мұнда ақын келешекте әділетті тұрмыстың орнау мүмкіндігіне үміт
білдіреді. Бұл үміттің ағартушылық қиялға байланысты тууы да мүмкін.
Дегенмен ақынның алдағы күнге осындай үлкен сеніммен қарауы қазақ халқының
тарихындағы қоғамының 60-70 жылдары үшін зор маңызы бар құбылыс еді.
Ақынның көптеген өлеңдері табиғаттың сұлу көріністерін суреттеуге арналған.
Мұндай лирикалық өлеңдер қазақ әдебиетінде Ы.Алтынсаринға дейін жөнді
кездеспейтін еді. Оның әртүрлі себептері де болатын. Шын мәніндегі
пейзаждық лирикаларды, көбінесе, өмірді, табиғатты тану парасаты мол жазба
әдебиетінің ғана өкілдері жасай алатын.
АқынныңЖаз, Өзен өлеңдері көп жағдайда орыс классиктерінің
табиғат көрінісі туралы жазған белгілі шығармаларына ұқсайды. Бұл екі
өлеңінде де ақын табиғаттың ең бір сұлу кезеңін алып, оны халық өмірімен
байланыстыра бейнелейді, сол арқылы қандай нәрсенің де, оның ішінде
табиғаттың да әдемілігін халыққа тигізетін әсері арқылы бағалайтындығын
танытады. Егер ақын көркемөнер, көркемөнер үшін деген принципті ұстаған
ақын болса, табиғаттың жеке өзін ғана сурттеп, сол арқылы өзіндік жан
дүниесін, нәзік сезімін, мүмкін кейде осалдығын да білдірумен тынған болар
еді. Мұндай жағдай оның өлеңдерінде байқалмайды.
Ақын өлеңдерінің лирикалық кейіпкері оқушыға тым жақын. Ол оқушының
жан дүниесінде жайдарлылық сезім тудырады, көңілді әсер қалдырады.
Ақынның лирикалық кейіпкері табиғат сұлулығын да тани біледі, одан
өзіне рухани күш те алады.
Таулардан өзен ағар сарқыраған,
Айнадай сәуле беріп жарқыраған,
Жел соқса, ыстық соқса бірқалыпта
Аралап тау мен тасты арқыраған (5,63)
деген бір шумақты алып көрелік. Мұнда ақын сезімінің зор екпіні сезіледі.
Шумақтың әр жолында, әсіресе, соңғы жолында мол күштің үні байқалады. Бұл
көріністер ақынның асқар ойы мен ұшқыр қиялын танытады, оның романтикалық
сезімі мен оптилистік ойларының сәулесі есебінде көрінеді.
Ақынның табиғат туралы өлеңдері лирикалық қасиеттері жағынан да
құнды. Олар автордың ақындық шеберлігін танытады. Шын мәніндегі пейжаздық
лирика нағыз таланттың ақынның қаламынан, жазба әдебиеттің кексе өкілінен
ғана туады деп есептесек, Жаз, Өзен, өлеңдерін оқи отырып ақынның осы
айтылған талаптарға сай келетін ақын болғанына көзімізді еркін жеткізуге
болады.
Ақынның Жаз, Өзен өлеңдері халықтың 11 буынды қара
өлеңінің ұйқасы негізінде жазылған және сөздік қолданысы, негізгі мәселені
суреттеуі жағынан да халық өлеңдеріне ұқсас. Ы. Алтынсарин өз дәуірінің
кейбір ақындары сияқты жалаң ұйқас қуалап, мазмұнды әлсіретіп жібермейді,
шығарманың түрі мен мазмұнын ұштастыруға талаптанады, тақырыпты дәл және
көркем жеткізетін қарапайым, өткір сөздер іздейді. Соның нәтижесінде, оның
өлеңдері Бірі жамау, бірі құрау болып шықпай тілге жеңіл, жүрекке жылы
тиетін шығармалар болып шыққан.
Ы. Алтынсарин көптеген орыс жазушыларының шығармаларын қазақ тіліне
аударды. Соның бірі И. А. Крыловтың Қарға мен түлкі мысалы еді.
Орыстың ұлы мысалшы – ақын И. А. Крыловтың Қарға мен түлкі шығармасы
қазақ ақынының аудармасында түп нұсқаның негізгі ерекшеліктерін толық
сақтады. Түп нұсқадан да, аудармадан да айлакер түлкі мен мақтағанға басы
айналатын даңғой қарға өздеріне лайық әрекет – қимылдарымен көрінеді.
Түп нұсқаға қарағанда аудармада бірен – саран өзгешілік те жоқ емес.
Мысалы, түп нұсқаның бастапқы аудармада кездеспейді. Сондай – ақ, түп
нұсқада түлкі қорғаны өз атынан мақтаса, аудармада көбінесе өзгелерден
естігендері арқылы мақтап, оқушы ұғымына лайықтайды. Ы. Алтынсарин аз
сөзбен көп мағына айтуға талаптанып, түп нұсқадағы ұсақ көрінестердің
бірсыпырасын қалдырып, негізгі оқиғаны ғана тартымды түрде баяндайды.
Сөйтіп шығарманы ықшам, жаттауға қонымды, ауызша тарауға оңай түрге
келтірілген.
Ы. Алтынсарин аударманы өзінің поэзиялық стиліне тән қарапайым,баяндау
түрінде жасаған. Соның өзінде аудармада тартымды, әсерлі, образды
көріністер оқушының көзіне бірден шалынады.
Мысалы, ол:
Басын салып, құйрығы бұлғаңдатып,
Екі көзін қарғаға қылмаңдатып.
Қарға тақсыр, көрдім жасын көріңіз - деп
Жылымсырап сөйлейді, жылмаңдатып, - [5-65 ,]
деген көріністе түлкінің айлалы, сұм, зұлымдық бейнесі қалайша дәл, өткір,
ұтымды бейнелесе, қарғаның мақтан сүйгіштігін, даңғойлығы соншалықты
әсерлі суреттеледі.
Ы. Алтынсариның Қарға мен түлкі аудармасы И. А. Крылов
шығармаларының ішінен қазақ тіліне тұңғыш рет аударылған шығарма болып
есептеледі.
1.3. Ы. Алтынсарин әңгімелері мен аудармаларының жастарды
тәрбиелеудегі орны.
Жазушының Бай мен жарлы баласы, Қыпшақ Сейтқұл, Киіз үй мен ағаш
үй, Надандық, Лұқпан хакім т.б. бірсыпыра шығармалары қоғамдық өмірдің
әр түрлі мәселелерін суреттеуге арналған. Бұл еңбектерінде жазушы өз
дәуірінің елеулі мәселелерін көтере отырып, надандықта келген еңбекші
халықтың қоғамдық санасын тәрбиелеуді көздейді.
Бай мен жарлы баласы деген қысқа әңгіме Ы. Алтынсарин
творчествосының биік сатысы болып саналады. Біріншіден, ол әңгімеден
ағартушының озық педагогикалық ойлары көрінеді. Әңгіме оқушысын еңбек
етуге, еңбек сырын меңгере түсуге шақырады; өмір табиғат өздігінен ештеңе
бермейді, мәселе оны жеңе, бағындыра білуде деген қорытынды жасайды.
Екіншіден, шығарма жазушының әлеуметтік түсінігін және қай таптың
келешегіне зор үміт артқандығын аңғартады. Әңгіменің осы ерекшелігі Ыбырай
Алтынсариннің бүкіл ағартушылық еңбегінің негізгі сырын, әлеуметтік
тенденциясын айқын ашып береді.
Бай мен жарлы баласы әңгімесі, ең алдымен, сол дәуірдің өмір
көрінісін дұрыс бейнелейді. Одан біз көшпелі қазақ ауылын, оның мал
шаруашылығын, көшу кезіндегі сапырылыс көріністерін, мал баққан кедейлердің
суретін көреміз. Әңгімеде қоғамдық өмірдің осы сияқты ерекшеліктерін
көрсету жазушының тікелей жоспарында болмаса да, олар реалистік сыйпатта
бейнеленген негізгі мәселенің айналасында өз - өзінен келіп жасақталып,
нақты образды сурет болып шығып тұр. Бұл, әрине, адам образы емес, сол
дәуірдегі қазақ қоғамының тұрмыс халі, экономикалық ерекшелігі еді. Бұл
суреттеулер мақсатқа алған басты мәселенің жан – жақты шығуына кедергі
жасап, шығарманы орынсыз ауырлатып тұрған жоқ, керісінше, оған тығыз
байланысып, әңгіменің оқыйғалық желісін нанымды етіп жәрдемін тигізіп тұр.
Сондықтан да шығармада көркем әдебиетке тән емес жасандылық кездеспейді, әр
құбылыс, әрбір оқиға өмірдің өз ағымынан туып отырған сияқты болып
көрінеді.
Әңгімеде екі кейіпкердің іс - әрекеттері баяндалған. Олар екі таптың
өкілдері ретінде көрінеді және әрқайсысы қимыл – әрекеттерінен өз табының
негізгі ерекшеліктерін байқатады. Жазушы кейіпкерлерінің ұнамды, не ұнамсыз
істеріне өзіндік бағасын айтуға талаптанбайды, мүмкіншілігіне, олардың
образдық ерекшеліктерін аша түсу арқылы оқушыларының өздерінің айыра
тануына жағдай жасауға ұмтылады.
Бай баласы – Асанның көрген тәрбиесі мен өскен ортасының өмірге
бейімсіздігін басына іс түскенде анық байқалады. Жазушы Асанның туғанда
ешкімнен де кем емес екендігін ұғындыра отырып, оның өскен ортасы, тәрбиесі
арқылы осындай дәрменсіз дәрежеге жеткендігін суреттейді. Алғаш рет
кездескен өмір сыны, қиындық жағдай Асанды тұншықтырып жібере жаздайды.
Егер қасында Үсен болмаса, оның өз бетімен жол тауып, күн көруі неғайбыл.
Ол өмір мен табиғат сырын тануға ұмтылмайды, яғни қабілетсіз бала
бейнесінде көрінеді. Жазушы өзінің іс - әрекеттерін: Асан қарным ашты деп
жылады, Тамағы тойған соң, Асан көңілінен уайымы шығып, су жағалап,
жүгіріп кетті - деп суреттейді. Бұл Асанның адам болып жаратылғаннан бергі
өмір сүру күйін айқындайды. Атап айтқанда, оның тамағы тойса, басқа
ешнәрсені ойламайтындығын танытады. Асанның тағы да бір осалдығы – ол өзі
пайдаланып отырған, тамақтың да қайдан және қалайша табылатындығын
білмейді. Елсіз далада адасып қалғанда, ол ненің тамаққа жарайтындығын
айыра алмайды, оны қалай тауып алудың жолын білмейді, сондықтан оны іздеп
те әуре болмайды, тек қайғырып жылаумен ғана болады.
Асан - өзі өмір сүрген ортаның көркем әдебиеттегі бейнесі. Оның
қолынан еңбек ету келмейді. Ол – басқаның адал еңбегіне еншілес болуға ғана
даяр. Мұны ол адамдық қасиет емес деп санамайды, ар көрмейді, қайта
қуанышпен қабылдайды. Өскелі көріп келе жатқан еңбексіз өмірі оны осы
арамтамақтық әдетке, тұрпайы түсінікке алып келгенін автор ерекше суреттей
білген..
Жазушы екі таптың өкілін – Асан мен Үсенді салыстыра суреттей отырып,
олардың адамдық қасиеттерін еңбекке қатысына қарай бағалайды. Шығарманың
бүкіл мазмұнына Асанды дәрменсіздік дәрежеге жеткізген, Үсенді адамдық
бейнеге келтірген тек еңбек қана деп қорытындылауымызға мүмкіндік береді.
Үсен бейнесі окушыларға үлгі ретінде жарқырай көрінеді.
Ыбырай Алтынсарин қазақ елінің экономикасы мен мәдениетінің ілгері
қарай дамуы үшін алдағы күнде көшпелі тұрмыстан біртіндеп қол үзіп,
келешекте отырықшылдыққа айналудың қажет екенін түсіндіреді, өзінің жазған
еңбектерінде отаршылдықтың артықшылығын дәлелдеумен болды. Ол бір
жазбасында: “Әрбір халық прогрестік жолмен дами отырып, ақырында көшпелі
тұрмыстан отаршылдыққа айналуға тиіс, өйткені отырықшылдықпен ағарту жұмысы
тығыз байланысты” деген пікір айтты. (1, 236)
Қазақ елін отаршылдыққа айналдырумен қатар ,оның егін кәсібімен
шұғылдануға жағдай туатынын, шаруалар бірігіп куш қосса, олардың
тұрмысының оңалатынын үгіттеп Қыпшақ Сейтқұл деген көркем әңгімесін
жазды, оның Торғай уезіне қалай келіп қоныстанып, егін егіп, онан
мол өнім алғанын дәріптеді, халықты игілікті іске қалай бастағанын
үлгі етіп суреттеді.
Ы. Алтынсарин Қыпшақ Сейтқұл әңгімесінде Қабырғаның бойына
келгесін Сейтқұл қолына кетпен алып, отыз үйлі кедейіне де кетпен
беріп, жер тегістеп, егін егуге кірісті. Түркестан жағында көрген
үлгісімен арық қазып, су шығарып, егінге су жіберді десе, екінші бір
жерінде: мұны көріп әрбір көшпелі елдегі жарлы- жақабайлар да келіп
Сейтқұлға қосылып, бес- алты жылда төрт жүз үйге таянды деді. (4, 53)
Бұл жерде автор қазақтарды еңсесін көтертпей, жаншып келе жатқан ескі
феодалдық тұрмыстан бірте- бірте арылып, отырықшыланған, бірігіп егін
кәсібімен шұғылданған тұрмыстың пайдалы, тиімді түріне көшуге
шақырады.
Сейтқұлдың барлық іс-әрекеттерінен оның өмірге жаңаша
қарайтындығы байқалады. Ол адал еңбектің жауы- үстем тапты жек
көреді, одан құтылудың жолын іздейді, ақырында одан бөлініп, өз
жөнін табады. Барымтамен айналысқан ағасының қарамағынын шығып,
Сейтқұл қазақ еңбекшілерінің бір тобын бастап, адал еңбекпен
шұғылданады. Ол еңбектен өзінің де, өз қатарындағы кедейлердің де
күнкөрісін табады, сондықтан да оған айрықша ықыласпен кіріседі.
Сейтқұл мен оның айналасындағы негізгі мақсатқа, яғни қажетті
тұрмыс молшылығына жетуінің бір себебі- олардың бірігіп күш жинап,
бір бағытта аянбай еңбек еткендігінің нәтижесі болып табылады.
Жазушы Сейтқұлдың бойындағы зор адамгершілік қасиетті де
еңбекке байланысты таниды. Осы тұрғыдан келіп, оны нағыз үлгілі
образ дәрежесіне жеткізуді көздейді.
Еңбек мәселесіне келгенде Сейтқұл өзінің туысынан айырылды,
өйткені оның туысы өз еңбегімен күнелтуге жиіркенішпен қарайды,
ықылас білдірмейді. Ол ескіліктің шірік салты- барымтамен олжа табуды
дұрыс көреді. Соның нәтижесінде туысқан екі адам екі түрлі қозғалыста
болып әрқайсысы өз мақсатына қайта алмайды тіпті туыстықтары да оларды
жақындастырмайды. Шығарманың соңғы жағынан бұл екі мақсаттағы екі адамның
әртүрлі келешегін көреміз. Автор одардың біріне айрықша ықыласпен,
сүйіспеншілікпен, оның аттаған адымына дейін қадағалап отырса, екіншісіне
жиіркенішпен қарайды. Үлгі боларлық ешбір қасиеті болмағандықтан, оқушысын
оның есімімен де таныстырмайды, тек “Сейітқұлдың ағасы” деп қана кетеді.
Оқиға Сейітқұлдың ағасының өлімімен аяқталады. Жазушы осы көрініс арқылы
жауыздық, арамтамақтық әрекеттің баянсыздығын дәлелдейді.
“Қыпшақ Сейітқұл” әңгімесінің айрықша құндылығы өз дәуірінің елеулі
мәселелерін реалистік тұрғыдан көрсете алғандығында. Жазушы бұл шығармада
қазақ даласында жаңадан кең орын тебе бастаған жер шаруашылығы мен сауда
кәсібінің алғашқы нәтижелерін көрсетіп, олардың прогресшілдік сипатын
дәлелдейді, қазақ кедейлерінің жаңалыққа ұмтылу және оны қабылдау дәрежесін
суреттейді. Отырықшы болып қоңыстануы және егін кәсібінің аса пайдалы
екенін үгіттеп, мол табыс адал еңбек арқылы табылатындығын баса көрсетті.
Ы. Алтынсарин балаларға арнап, сөзі жатық мағынасы қызғылықты ұсақ
әңгімелерді көптеп жазды. Ол жастарды әдептілікке, сабырлылыққа,
қанағаттылыққа, мейірімділікке, ұқыптылыққа, әділдікке тағы да басқа
өнегелі істерге үгіттеді. Балаларға арналған оның әңгілемерінің
дидактикалық маңызы аса зор.
Ы. Алтынсаринның қандай әңгімесін алсақ та оның мағыналы, ақыры
өнегелі біткенін көреміз. Оның ұсақ әңгімелері, біріншіден, қысқа
балалардың көкейіне қонатындай көркем сөзбен жазылған, мағынасы анық,
тұжырымды, екіншіден, жастарға дұрыс бағыт, өнеге беретін дидактикалық
тұрғыдан жазылған әңгімелер.
Ы. Алтынсарин көптеген орыс жазушылары мен орыс педагогтерінің кейбір
қызғылықты әңгімелерін қазақ тіліне аударды, аударғанда да оны қазақ
балаларының мінез – құлқына сәйкестіре, келтіре аударды. Ол орыс
жазушыларының әңгімелерін сөзбе – сөз аударған жоқ, мағынасына да, сөз
құрылысына да өзгерістер енгізіп отырғанын көреміз.
Ы. Алтынсарин И. Крыловтың Егіннің бастары, Қайырымды түлкі,
Дүние жамандық неден?, Тәкаппаршылық, Талаптың пайдасы әңгімелерін,
Л. Толстойдан Силиний, Мейірімді бала, Аурудан аянған күштірек,
Бақша ағаштары тағы басқа да көптеген әңгімелерін аударған.
Қорыта келгенде, Ы. Алтынсарин – аса көрнекті ағартушы, жаңашыл
педагог, жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері. Ы. Алтынсариннің
сюжетке құрылған нақтылы кейіпкерлердің тағдырлары арқылы бейнеленетін
әңгіме – новеллары, дидактикалық және реалистік поэзиясы қазақтың жазба
әдебиеті тарихында айрықша орын алды.
Ы. Алтынсарин –балалар әдибиетінің атасы. Біздің рухани өлкеміздегі
қиырдан көзге түсетін, көрген көз сүйісінетін биік шыңдарымыздың бірі де
бірегейі. Оны танып, ерекше қастерлеу – біздің елдік мәдениетіміздің анық
көрсеткіші, сыйпаттамасы болмақ.
Өткенді аңсай бергеннің бұл күнге жарасымы жоқ, ал өткеннің жақсысын
білмегеннің келешегі жоқ - деп Ғ. Мүсірепов айтқандай балалар әдебиетінің
атасы Ыбырайды келешек ұрпақтың санасынан өшіру тарихымызды жоғалтумен
бірдей.
Ы. Алтынсарин шығармаларының мектеп бағдарламасындағы көрінісі.
Қазақ әдебиеті дербес пән ретінде оқыту 30-жылдардан басталды.
1930 жылы М.Әуезов қазақ шаруа жастар мектебіне арналған
әдебиет бағдарламасын құрастырды. Ал, 1934 жылы 5-7 сыныптарға
арналған бағдарлама жасалынып, жарық көрді.
1940 жылдың басында жасалынған бағдарламаның негізінде Ш.
Кәрібаев, А.Көшімбаев, Ә.Қоңыратбаев, Қ.Жұмалиев әдебиет оқулықтарын
жазды. Қ.Жұмалиевтың 8-10 сыныптарға арналған Әдебиет теориясы атты
оқу құралы 1947 жылға дейін бірнеше рет басылып, қолданылып
келді. Ш.Кәрібаевтың Әдебиеттік оқу әдістемесі жеке кітапша болып,
басылып шықты. Бұл кітапша қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесі
бойынша тұңғыш әдебиет болып, 1960-1970 жылдардың қазақ әдебиетінің
оқыту әдістеріне жетістіктер әкелді.
1962. жылы Ж.Ә.Қоңыратбаевтың Әдебиеттің оқыту методикасы атты
очерктері жарық көрді. 1969 жылы А.Көшімбаевтың Қазақ
әдебиетінің оқыту методикасы жарық көрді.
1970-1980 жылдары Т.Ақшолақовтың Көркем шығарманы
талдау, Ә.Дайырованың Орта мектепте лириканы оқыту, С.Тілешованың
Жазба жұмыстарына дайындық, Мәнерлеп оқу мәселелері атты
еңбектері жарық көрді.
1980 жылдары пән бағдарламасы жетілдіріліп, шетел әдебиетінің
үлгілерімен толықтырылды.
2000 жылы жаңа буын оқулықтарына арналған оқу бағдарламасы
шықты. Жаңа буын оқулықтары комплексті түрде жасалды.
Ы.Алтынсариннің шығармалары алғашқы бағдарламадан бастап бүгінге
дейінгі оқу жоспарында енгізіліп келеді. Бағдарлама бойынша
Ы.Алтынсариннің творчествосының бәрін қамту мүмкін емес, оның ең
таңдаулысы оқушының психологиялық ерекшелігіне сай сұрыпталып
ұсынылған.
1-сыныпта Ы.Алтынсариннің шығармашылығы оқуға 1 сағат беріліп,
Кел, балалар, оқылық өлеңі оқытылады. Ал 2-ші сыныпта
Ы.Алтынсариннің шығармаларына 2 сағат уақыт беріліп, Кел, балалар,
оқылық өлеңімен қоса Бұл кім өлеңі оқытылады.
3-ші сыныпта Ыбырай шығармашылығын оқытуға 3 сағат уақыт
беріліп, Таза бұлақ, Баланың айласы әңгімелері және Өзен
өлеңі оқытылады.
5- сыныпта әдебиет пәнін оқытуға барлығы 102 сағат уақыт
беріліп, соның 2 сағаты Ы.Алтынсарин шығармаларын оқытуға арналған.
Мұнда Ыбырайдың лирикалық “Өзен” өлеңі мен адал мал табуға, арлы
болуға тәрбиелейтін қуаты мол “Дүние қалай етсең табылады?”
әңгімесі оқытылады. Ал, 6-сыныпта эпостық жырлар, лиро- эпостар, 7-
сыныпта айтыс түрлері, 8-сыныпта ежелгі дәуір әдебиеті оқытылады да,
Ыбырай шығармашылығына сағат бөлінбейді.
9-сыныпта жалпы 102 сағат бөлініп, оның 2 сағаты Ы.Алтынсарин
шығармаларына арналады. Бұл сыныпта “Азған елдің хандары”, “Азған
елдің билері”, “Азған елдің қожасы”, “Балғожа бидің баласына жазған
хаты” оқытылады. Әңгімелерінің өміртеңдігі, туындыларының идеялық-
стильдік бірлігі сөз болады.
Ал, 10 сыныпта барлығы 68 сағат уақыт бөлініп, соның 4 сағаты
Ы. Алтынсарин шығармаларын оқытуға бөлінеді. Мұнда, “Жаз”, “Өзен”,
“Залым төреге”, “Азған елдің хандары”, “Азған елдің билері”
өлеңдері мен “Атымтай жомарт”, “Мейірімді бала” әңгімелері, “Қазақ
хрестоматиясы” еңбегі оқытылады.
Ы.Алтынсарин - шағын әңгіме шебері екендігі, оның өлеңдеріндегі
әлеуметтік теңсіздіктің, ел әкімдерінің сыналуы, табиғат лирикасы
сөз болады. Ыбырайдың жазушылық өмірінің ағартушылық идеясына
өзектестігі, демократиялық- ағартушылық көзқарастарының қалыптасуы
жайлы мәлімет беріледі.
Балаларды тәрбиелеуді, оқытуды, олардың ой- санасына қозғау
салып жетілдіруді мақсат еткен ағартушы, жазушы, ғалым Ы.Алтынсарин
шығармалары қазақтың орта мектептерінде өз дәрежесінде оқытылуда
деген сенімдеміз.
II тарау
Ыбырай Алтынсарин шығармаларын мектепте оқытудың тиімді әдіс - тәсілдері
2.1. Ы. Алтынсарин шығармаларын оқытуда жаңа технологияны пайдалану.
Ы. Алтынсарин шығармаларын оқыту мектепте әдебиетті оқыту
принциптерімен тығыз байланысты. Ы. Алтынсарин шығармалары сөз өнерінің
биік үлгісі ретінде әдебиетті оқытудың мақсат мүддесіне толық
жауап береді. Мектепте оқытылатын негізгі пәндер қатарында әдебиеттің
пән ретіндегі оқытылу мақсаты оқушының оның білім алуына, білік,
дағдысын, таным, түсінігін қалыптастыруға, тәрбиелеуге бағытталады.
Әдебиет басқа оқу пәндері сияқты осы мақсат, міндеттерді арқалай отырып,
басқа қырларымен де ерекшеленеді. Ол - әдебиеттің қоғамдық сана
тудырған көркем өнердің бір саласы ретіндегі айырмашылығы. Әдебиет -
адамтану, әлемтану ғылымы. Әдебиет адам табиғатының алуан сипаттарын
сондай – ақ, өмірдің қат-қабат құбылыстарын сұрыптап бере отырып,
қоршаған ортаны, болмысты дұрыс қабылдауға жағдай жасайды, адамның
логикалық ойлауын жетілдіріп, сана, сезіміне әсер етеді. Жинақталған
көркем образдар арқылы адамгершіліктің биік үлгісін танытады.
Көркем әдебиетті мектепте оқыту көптеген маңызды мәселелерге
баса назар аударуды қажет етеді. Мектептерде басқа пәндердің
қатарында әдебиеттің оқытылуында да білім деңгейін берілген
материалдың көлемімен өлшеу ,тек ақпарат құралына айналдыру жағы жиі
аңғарылады. Белгілі бір мәтінді оқытуда оқушыдан шығарма мазмұнының
меңгерілуін талап етумен шектелу көбірек. Ал оқушының сол мазмұнды
қабылдауы қандай болды, қандай әсер күй қалыптасты немесе оқушы өз
тарапынан шығарманың ішкі мазмұнына бойлай алды ма, сол шығармаға
баға беруге талаптана ала ма деген мәселелер көмескі қала береді.
Оқушы оқытылатын шығарманы дайын күйінде басқа авторлардың берген
бағасы, түсіндірілуі арқылы ұғынбай, өздігінен түсінетін, талдай
білетін, қорытынды жасай алатын дәрежеге жеткізу, оқушыға
шығармашылық жағдай жасау еркіндік беру әдебиетті оқытудағы басты
міндет болса керек.
Аталған бағытта жұмысшы жүргізу үшін әр мұғалім оқытудың
педагогикалық, психологиялық негіздерін жете білуі, теориялық
білімімен қаруланған, тиімді әдіс – тәсілдерді орнымен қолдана алатын
дәрежеде болғаны абзал. Ол үшін Ыбырай шығармаларын оқытуда оқушы
мен мұғалімнің іс- әрекеті мақсатты түрде қалыптасқан жүйеде
ұйымдастырылуы керек.
Ыбырай Алтынсарин шығармаларын оқыту бастауыш сыныптардан
басталып, орта буында жоғарғы сыныптарда түгел қамтылады. Осы
сыныптардың әрқайсысына сай оқытудың принциптерін білу әдіс-
тәсілдердің нәтижелі іске асуының алғы шарты болып табылады.
Мәселен, төменгі сыныптарда оқушылардың ойлауы мен қиялы әр
балада туа болатындығы, жүре келе әр балада әр деңгейде
дамитындығы белгілі жайт. Қиялшылдық баланың жастық шағына
табиғи нәрсе екені де рас. Жоғары сынып оқушыларына ертегі
құрап айтқызу күлкі шақыратын жағдай туғызуы мүмкін. Ал төменгі
сынып оқушылары мұндай тапсырмаларды ерекше ықыласпен жарыса
орындайды. Олай болса, оқушыдағы осы қасиеттерді дамыту мұғалімге
үлкен жүк артады. Ыбырай шығармаларын төменгі сыныптарда немесе
орта буынның 5-6 сыныптарында оқытқанда оқушылардың ассоциациялық
ойлауы мен қиялын дамытатын әдіс-тәсілдер пайдалану орынды деп
есептейміз. Мысалы, Ыбырайдың табиғат лирикасынан Жаз өлеңін
оқытқанда мына тектес сұрақтар беруге болады:
1.Жаз сөзі көз алдымызға қандай көріністерді елестетеді?
2.Жаз сендерге қандай сезім туғызады?
3.Жаз қандай түсті елестетеді?
Сұрақ, тапсырмаларға берілген жауаптарды жинақтап оқушылардың
дәптерлеріне немесе тақтаға еркін жазу, яғни оқушы жауаптары
бойынша жүйесіз жазып шығу керек. Жинақталған ұғым-түсініктерден
оқушы өз ассоциациясындағыларын бөлек теріп жинақтайды. Оларды
топтастырып шығуға болады. Мәселен, олар: жер жасыл түске боялады,
жемістер піседі, орманда құстар сайрайды, жылы, жануарлар
ұйқысынан оянады. Осы ұғымдар бойынша оқушылар жыл мезгілінің
тұтас көрінісін елестете алу мүмкіндігіне ие болады.
Ал, жаздың түсі қандай? деген сауалға оқушылардың көбі дерлік
жасыл түс деген жауап қайырады. Оқушы қиялын ұштау үшін әр
түрлі түстегі қағаз қиындыларын немесе жапырақтарды жая отырып,
жаз бояуын келтір деген тапсырмамен түстерді іріктетіп алдырту
немесе габилен сияқты түстер қиындысынан құрақ жасату, сондай-ақ
жаздың әр көрінісіндегі суреттерді көрсету, сурет салдырту т.б
тапсырмалар беруге болады.
Өлеңді оқығаннан кейін қалыптасқан ұғымдардан сөз тіркесін құрап
жазыңдар немесе жаз көрінісіне арналған сурет салу, өлең жазу,
әңгіме құрау сияқты тапсырмалар бір шама нәтижелі орындалады.
Бүгінгі күні дамыған технологияға негізделген әр түрлі жаңа
әдіс-тәсілдер көп айтылып жүр. Соның бірі - оқытудың
инновациялық әдісі. Батыс педагогтарынан бастау алып, оқу процесіне
енгізіліп отырған бұл әдістің ерекшелігі бұрыннан танымал
әдістерді негізге ала отырып, оқушы қызығушылығын арттыру, оқушы
еркіндігін, белсенділігін туғызу, сезім күйіне жағымды ықпал ету
болып табылады.
Инновациялық білім – іскерліктің жаңа түрі. Инновациялық қызмет
пәндердің мазмұнын тереңдетуге, ұстаздың кәсіптік шеберлігін
арттыруға, оқу ісін дамытуға бағытталған. Инновациялық технологияның
іс-әрекеті оқытудың жаңа формалары, амалдарынан іздене отырып,
белгілі бір уақытта алдыңғы нақты, тұжырымды ғана мақсат қоя отырып,
жоғары нәтижеге жетуді талап етеді. Жаңа педагогикалық технология
ұғымы тың , белгісіз, жаңа оқыту амалдары, іс-әрекеттерінен
ізденуді, яғни білім мен тәрбие берудегі ғылымның нәтижеге қол
жеткізуі, жаңа ізденістерін оңтайлы пайдалану сол арқылы жоғары
көрсеткіштерге жету деген сөз. Жоғарғы көрсеткіш білім деңгейін
шығармашылық деңгейге жеткізу деген сөз.
Білімді меңгеру деңгейіне қойылатын талапты төмендегі сызбадан
көруге болады.
ІҮ шығармашылық
ІІІ эвристикалық
ІІ алгоритмдік
І оқушылық
(49, 53)
Енді осы модельге түсінік берейік:
І.Оқушылық деңгейде бала мұғалім көмегімен амал- әрекет жасайды.
Алдыңғы мақсатты шешуге ұмтылады білімдерін пайдаланады.
ІІ.Алгоритмдік деңгейде мақсат пен шешілуге тиісті ситуация анық,
оқушы бұрынғы жинақталған білімін пайдалана отырып, мақсатқа жету
үшін өз бетімен жұмыс істейді.
ІІІ. Эвристикалық деңгейде: мақсаты анық, ситуация түсініксіз, оны
оқушының өзі толықтырады, табады, шешеді. Бұнда да бұрынғы білім
көмекке келеді. Оқушы жаңа хабар, білімді өз ізденісімен ала
алады. Бұл деңгей - өнімді деңгей.
ІҮ.Шығармашылық деңгей - мақсат жалпылама, анық емес. Оқушы оны
анықтайды, жаңа нәрсені табады, өз бетінше жаңа дүние әкеледі.
Шығармашылық деңгейге жету жолдары оңай емес. Қазіргі
технологияда миға шабуыл, дебат, модель, проект жасату, қорғату,
оқу, жазу арқылы оқушылардың сыни көзқарасын қалыптастыру жиі
пайдаланып келеді.
Оқу және жазу арқылы сыни ойлауды дамыту бағдарламасына
негізделген сабақтар оқушыларды жан-жақты және тереңірек ашуға,
оларға бағыт-бағдар беріп, әсер етуге, оқушы көзқарасын өзгертуге
септігін тигізеді.
Олай болса, Ы. Алтынсарин шығармаларын оқытуда тиімді әдіс-
тәсіл оқушы қызығушылығын арттыру, сезіміне әсер ету, қиялын ұштау,
сол арқылы шығармашылыққа жол ашу, оқушыға еркіндік беру деп
түсінеміз. Осы жолда жақсы нәтижеге жетектер жол - сабақта ойын
түрлерін пайдалану. Кез келген бала ойын үстінде өзін әлдеқайда
еркін сезінеді. Көп жағдайда оқушыға сабақтың қалыптасып қалған
міндеттілік, мәжбүрлік, ықтиярсыз шаралары кері ықпал етеді. Ойын
оқушыны еркін ойлауға , еркін сезінуге, шапшаңдылыққа, шығармашылыққа
бастайды.
Дамыта оқыту технологиясының авторлары белгілі ғалымдар
Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов. Олар дамыта оқыту деп оқу мақсаты, міндеттері,
әдіс–тәсілдері баланың даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқытуды
атайды.
Сабақ мынадай жағдайда үш құрамдас бөліктерден тұратын болады.
1.Оқу мақсаттарының қойылуы.
2.Оны шешудің жолдарын бірлесе қарастыру.
3.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу. (47, 19)
Бұл үшеуі – дамыта оқудың В.В.Давыдов жасаған жүйесінің негізгі
компоненттері. Мақсатты шешу, іштей талқылау, сонан соң жинақтау
арқылы жүзеге асады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz